Türk Tari̇hi̇ni̇n Ana Hatlari - Afet İnan

illi TUİIİIİI1U HATLAR
T ü r k O c a ğ ı " T ü r k T a r i h i Heyeti,, a z a l a r ı n d a n Afet

Hf. ile M e h m e t T e v f i k , S a m i h Rifat, A k ç u r a Y u s u f ,
Dr. R e ş i t Galip, H a s a n C e m i l , S a d r i M a k s u d i , ' Ş e m
settin, Vastî v e Y u s u f Z i y a B e y l e r t a r a f ı n d a n iktitaf,
t e r c ü m e v e telif y o l l a r i l e y a p ı l m ı ş b i r teşebbüstür.
u
Türk Tarihi Hey eh\inin„ başka azalarının ve mevzu
ile alâkalı zatlerin mütalea ı>e tenkit nazarlarına
arzolunmak üzere yalnız yüz nüsha basılmıştır.
Ord. . YUSL'F H!:'WET B A Y U R ' U M

TÜRK TAKİH K'JEUMU'NA
ARMAĞAN İD IE,
19 3 0
İ STANBUL
DEVLET MATBAASI
TÜRK TARİHİNİN ANA
HATLARI
BU KİTAP NİÇİN YAZILDI? 1
I. B E Ş E R TARİHİNE METHAL 5
A) Kâinat 6
Dünya 10
İnsan 16
B ) Tarih 21
İnsanların geçirdiği devirler 22
C) Irk 31
Lisan 34
T ü r k ırkı 37
D ) Fikir 39
II. TÜRK TARİHİNE METHAL 47

A Türklerin Ana Yurdu 47
U m u m î muhaceretler ve medeniyetler . . . 49
Ana yurtlarından ayrılan T ü r k l e r 59
G ö ç l e r d e n evvel ve s o n r a Ana T ü r k - Y u r d u . . 61
III. ÇİN 71
1. M e m l e k e t 73
Ş i m a l î Çin 74
Cenubî Çin 75
Ç i n e tâbi m e m l e k e t l e r 76
Mongolya 77
Mançurya 78
Çin T ü r k l e r i 78
2 . Ahali 84
3. Çin medeniyeti 87
Cinde türk medeniyetinin kıdemi 87
Din ve felsefe 90
B u g ü n k ü dinler 91
; Konfüçiüs 91
> ' T a o dini 93
Buda dini 95
Dil, yazı v e e d e b i y a t 96
Resim, mimarî ve heykeltraşlık 98
Çinicilik ve ipekçilik 99
Ziraat 99
4 . Çinin siyasî tarihi 100
Ü ç sülâle devri 101
Birinci sülâle 103
İkinci sülâle 104
Üçüncü sülâle 106
İmparatorluk devri: T'sin sülâlesi . . . . 107
Han sülâlesi İH
Milâdın III ü n c ü asrından sonra Çin . . . . 114
T o p a T ü r k l e r i ( V e y Devleti) 116
Tanglar 117
Cengiz H a n devri 119
Kubilay 121
K u b i l a y m Avrupa devletlerile temasları . . • 123
Kubilay devrinde çin medeniyeti 123
Mingler 125
Mançu sülâlesi } • 125
IV. HİNT 127
A) Memleket 129
B) Tarih 132
1. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r 132
2. Tarih devri 135
M. E. 1 0 0 0 t a r i h i n d e n s o n r a 135
P e r s ve İ s k e n d e r istilâsı . . . . 137
Morya sülâlesi 138
Grek hakimiyeti 139
S a k a l a r istilâsı 139 '
Y u e ş i T ü r k l e r i ve K u ş h a n l a r 140
Suraştra, Andra 144
Gupta İmparatorluğu 144
Akhunlar 145
Harsa ve Palalar 146
Rajput derebeyliği 147
Müslüman Türkler ve Babur İmparatorluğu . 147
C)Hint medeniyeti 149

1. D i n l e r 149
V e d a dini v e B r a h m a n l ı k 149
Upanişatlar 151
Jenism 152
Budism 153
Hindu dini . .' . 155
2. C e m i y e t ve aile . . 156
3 . Lisan, yazı, edebiyat, fen v e felsefe . . . 158
4 . Hint san'ati 160
V. KALDE, ELAM VE A S U R 163

1. M e m l e k e t 165
2. Ahali 168
3. Arkeoloji keşifleri 171
4 . İlk medeniyetlerin banisi , 172
5 . S ü m e r , Akat, E l a m D e v l e t l e r i 173
6. K a l a m d a dahilî r e k a b e t l e r v e m ü c a d e l e l e r 177
7. S ü m e r , A k a t , E l a m D e v l e t l e r i n i n a k ı b e t i 179
8.Asurlular 180
9. S ü m e r medeniyeti 182
ı
H a y v a n c ı l ı k ve ziraat 182
Sanayi 183
Milliyetperverlik v e k a n u n 184
Talim v e t e r b i y e 185
Din v e ilimler 186
E d e b i y a t v e yazı 187
Mimarî v e konfor 188
VI. MISIR 1 9 3
1. M ı s ı r v e N i l 193
2. Mısırın ilk ahalisi 197
3. Mısırın tarihi 200
4 . Mısırda tarih devirleri 205
Birinci d e v i r : E s k i i m p a r a t o r l u k 206
İkinci d e v i r : Yeni i m p a r a t o r l u ğ u n b a ş l a n g ı c ı 207
Üçüncü d e v i r : İ k e s u s l a r devri 208
İkesuslarm menşei 209
î k e s u s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n genişliği . . . . 213
5. Mısırda inhitat v e sebepleri 215
6. Mısır m e d e n i y e t i : Fir'avun 217
Muhtelif sınıflar 217
Halk 218
Mısırda dinî i n a n ı ş l a r 219
Mısırın papazları v e dinî a y i n l e r 222
San'atler 223
Yazı, edebiyat, musiki ve ilim 225
VII. ANADOLU 2 2 7
A ) Eti İmparatorluğu,-' 229

1. M e m l e k e t , i s i m v e v a s ı f l a r ı 229
2. Ahali v e lisan 231
3. Siyasî tarih 232
°ı Subbilüyuma 234
II. inci M u r s i l 235
Muvatalla 236
Kadeş muharebesi 237
III ü n c ü Hatusil 238
II inci Dudhalijas 239
Arnuvandas 239
4 . Eti m e d e n i y e t i 240
H ü k ü m e t ve ordu 240
H u k u k v e din 242
San'at 245
B) Frikya 247
1. A h a l i , v e m e m l e k e t 247
2. Frikyanın şevket devri 249
3. F r i k y a medeniyeti 250
Din 250
San'at 251
4. Frikyanın inkırazı . . • ' 252
C ) Lidya . 253
1. M e m l e k e t ve ahali 253
2. H ü k ü m d a r sülâleleri 254
Atalar 254
Eti sülâlesi;: Heraklitler 254
Şahin kırallar Sülâlesi': M e r m c n a t l a r . . . . 255
Gigesin iktisadî siyaseti 2-55
3. Kimrlerin istilâsı 256
4. Lidyanın azamet ve inkırazı 259
V I I I . E G E HAVZASI 265
A ) Yunanistan 267
Memleket 267
Kara Yunanistan ' • 268
Peloponez 270
Deniz v e sahiller 270
Adalar . 271
İklim ve varidat m e m b a l a n 272
B ) Ege medeniyeti 273
1. U m u m î n a z a r 273
2. Hafriyat 274
3. Devirlere taksim 275
6 0 0 0 - 3 0 0 0 arasındaki devir 277
3000-4000 arasındaki devir 277
Miken medeniyetinin hakimiyeti ( 1 4 0 0 — 1200) 282
4 . D o r i l e r i n Y u n a n i s t a n v e A d a l a r ı i s t i l â s ı . 283
5- Y u n a n m e d e n i y e t i n i n d o ğ d u ğ u y e r A n a -
doludur 285
6. M i n o s m e d e n i y e t i 285
Oyunlar 286
San'at 287
Ticaret 288
7. M i k e n m e d e n i y e t i 288
Binaları 289
C ) Aka elleri ve müstemlekeler . . . . 290
1. İ y o n l a r v e D o r i l e r 290
İyonlar 290
Doriler . 290
Bunların yayılması 290
Garbı A k d e n i z 292
Müstemlekelerin evsafı 293
2. İlk Y u n a n m e d e n i y e t i n i n m e r k e z i . . . 293
3. Greklerin mirasa konması 295
4. Atina m ü s t e m l e k e l e r i . . . 296
5. Bir İ y o n y a ş e h r i : Mile 296
D ) Grek kavminin teşekkülü 297
E ) Irklar ve kavmler 299
1. E f s a n e v î deliller 299
2. Lisan delilleri 301
3- A r k e o l o j i d e l i l l e r i 304
4. Antropoloji delilleri 304
F ) Greklerden evvel Yunanistan sakin
leri h a k k ı n d a kısa mütalea 305
IX. ESKİ İTALYA V E E T R Ü S K L E R 309

A ) Eski İtalya 311
1. İ t a l y a n ı n c o ğ r a f î tarifi 311
2. Tarihten evvelki zaman . . , 312
İlk medeniyetler 312
3. Tarih devri 313
4. Eski k a v m l e r h a k k ı n d a izahat . . . . 314
B ) Etrüskler . . . . ' 316
1. U m u m î m a l û m a t 316
2 . E t r ü s k l e r i n h a k i m i y e t i v e i s t i l â l a r ı . . • 319
3. E t r ü s k m e d e n i y e t i 321
4 . L a t i y o m v e R o m a d a E t r ü s k k ı r a l l a n . , 322
5 . R o m a d a E t r ü s k h a k i m i y e t i n i n z e v a l i . . 323
X. İRAN 329
A) U m u m î malûmat 329
1. İ r a n ı n c o ğ r a f î v a z i y e t v e i k l i m i . . . . 329
2. İran adının menşei 332
3. İran ırkı v e İranın tarihi devreleri . . 336
4. İran lisanları 341
5. İran dini 347
6. Medya ve İran medeniyeti 35^.
B) Tarih kısmı: Metler 353
C ) Parslar 361
1. K u r u ş t a n e v v e l v e s o n r a 361
Kurusun neş'eti 361
Akamanışlar 368
Kambis . 379
Sahte Bardiya 382
2. K u r u ş - D a r y ü s 3S4
3. D a r y ü s t e n İ s k e n d e r i n ölümüne kadar. 389
D) Partlar 392
E) Sasanîler ve son devir 396
XI. ORTA ASYA 401
A) OrtaAsyada türk medeniyeti tarihine
umumî bir nazar 403
Kurganlar 404
T ü r k l e r d e madencilik 406
Orta A s y a n ı n k u r u m u a s ı ve ikliminin d e ğ i ş m e s i 408
Eski t ü r k şehirleri , . . . 409
Türk ırkı tarihi Orta A s y a n ı n coğrafi şeraiti
neticesidir 411
T ü r k m e d e n i y e t i merkezleri 414
B ü y ü k t ü r k devletleri 414
E s k i t ü r k dilinde kitabeler 417
Çini T ü r k i s t a n d a t ü r k m e d e n i y e t i 417
Oarbî T ü r k i s t a n d a t ü r k m e d e n i y e t i 420
T ü r k l e r d e yazı 425
E s k i T ü r k l e r i n h u k u k u n a u m n m î bir n a z a r . . 432
E s k i T ü r k l e r i n dini 437
T ü r k l e r a r a s ı n a h a r i ç t e n g i r e n dinler . . . . 455
Z e r d ü ş t dini 458
İsa v e M u s a dinleri 458
Mani dini 459 %
İslâm dini 461

B ) M. E. III üncü asırdan sonra Orta
Asyada kurulan ve oradan yayı
lan Türk Devletleri 467
1. A s y a H u n l a r ı ( H y u n g - N u ) D e v l e t i . . . 467
Cinde H y u n g - N u H u n l a n h a k i m i y e t i . . . . 471
T o p a (Vey) Kırallığı 471
Garbi H u n Devleti 472
Avrupada H u n İmparatorluğu 477
Avar İmparatorluğu 477
Akhunlar 477
2. (Türk) T u k y u İmparatorluğu 479
K u t l u k Devleti 481
3. T u k y u Devletinden sonra Orta Asyada
T ü r k Devletleri 483
Oğuzlar 483
Uygurlar 484
D o k u z O ğ u z Devleti 485
Çin T ü r k i s t a n ı U y g u r l a r ı 485
Kırgızlar 487
Türkeşler 487
Karluklar 489
4. Garbı Asya ve şarkî Avrupada Türk
Devletleri 489
H a z a r Devleti 489
B u l g a r Devleti P e ç e n e k l e r v e K ı p ç a k l a r . . . 491
5. Saman Oğulları Devleti 493
6. Gazneliler (Sövüktekin Oğulları) . . . 495
7. K a r a h a n l ı l a r v e K a r a Hıtaylar 498
8. S e l ç u k l a r 501
A k s u n g u r l u l a r d a n Nurettin 506
H a r z e m Devleti 512
9. Cengiz devri 513
Büyük Türk-Moğol İmparatorluğu 513
K ı p ç a k (Altınordu), Ç a ğ a t a y v e İlhanlı Devletleri 521
10. T i m u r Devleü 528
Umumî siyasî vaziyet 529
İranın zaptı 535
T i m u r istilâsının neticeleri 540
T i m u r v e T i m u r l u l a r d e v r i n d e fikir hayatı . . 541
C e n g i z v e T i m u r orduları 542
11. O s m a n l ı t a r i h i 547
Osmanlı tarihine girmeden evvel 547
Osmanlılar 553
1. İ s f e n d i y a r Oğulları 553
2. B a l ı k e s i r d e Karası Oğulları 554
3. M a n i s a d a S a r u h a n Oğulları 554
4. Aydın Oğullan 555
5. M e n t e ş e Oğulları * • • 555
6. T e k e Oğulları 555
7. E ş r e f O ğ u l l a n 555
8. H a m i t Oğulları 555
9. G e r m e y a n Oğulları 556
10. Lâdik B e y l e r i 556
11. K a r a m a n Oğulları 556
12. Zülkadir Oğulları 557
13. R a m a z a n Oğulları . 557
14. E r d a n a Oğulları 558
15. Sivas Sultanı B u r h a n e t t i n Kadı 558
Osmanlı İmparatorluğunun teşekkülü. . . . 568
Tevakkuf devri 581
Ricat devri 587
İnhilâl d e v r i 592
O s m a n l ı içtimaî h e y e t i 596
12. T ü r k i y e Cumhuriyeti 605
»
B U K İ T A P NİÇİN YAZILDI ?
Bu kitap, muayyen bir maksat gözetilerek ya

zılmıştır.
Şimdiye kadar memleketimizde neşrolunan
tarih kitaplarının çoğunda ve onlara mehaz olan
fransızca tarih kitaplarında Türklerin dünya ta
rihindeki rolleri şuurlu veya şuursuz olarak kü
çültülmüştür. Türklerin, ecdat hakkında böyle
yanlış malûmat alması, Türklüğün kendini tanı
masında, benliğini inkişaf ettirmesinde zararlı
olmuştur. Bu kitapla istihdaf olunan asıl gaye,
bugün bütün dünyada tabiî mevkiini istirdat
eden ve bu şuurla yaşayan milliyetimiz için za
rarlı olan bu hataların tashihine çalışmaktır, aynı
zamanda bu, son büyük hadiselerle ruhunda ben
lik ve birlik duygusu uyanan Türk milleti için
millî bir tarih yazmak ihtiyacı önünde atılmış
ilk adımdır. Bununla, milletimizin yaratıcı kabi
liyetinin derinliklerine giden yolu açmak, Türk
deha ve seciyesinin esrarını meydana çıkarmak,
Türkün hususiyet ve kuvvetim kendine göstermek,
ve millî inkişafımızın derin ırkî köklere bağlı
olduğunu anlatmak istiyoruz: Bu tecrübe ile muh
taç olduğumuz o büyük millî tarihi yazdığımızı
iddia etmiyoruz, yalnız bu hususta çalışacaklara
umumî bir istikamet ve hedef gösteriyoruz.
ikinci bir maksadımız da kâinatın teşekkülüne,
beşerin zuhuruna ve beşer hayatının tarihî de
virlerden evvelki mazisine dair, yakın zamanlara
kadar itibarda bulunan yanlış telâkkilerin önüne
geçmektir. Yahudilerin mukaddes saydıkları efsa
nelerden çıkan bu telâkkiler membalann tenkidi
ile, ve son zamanların ilmî keşif lerile artık ta
mamen kıymetini kaybetmiştir. Tenkidi tarihe ve
tabiî ilimlere dayanılarak kurulan faraziyeler el
bette Sifrittekvin in haberlerinden daha ilmîdir,
işte bunun içindir ki, kitabımızda beşerin tari
hine girmeden Önce kâinat, dünya ve insan hak
kında zamanımızın ilme müstenit nazariyelerim
nakil ve izah ettik; ve bunu yaparken, batıl fi
kirlerden sıyrılarak, tarihî şeniyeti kavramaya
çalıştık.
Bu kitap, halkımız ve bilhassa gençliğimiz
için yazıldı; ve buna binaen Türklerin dünya ta
rihindeki rolleri ve hilkat nazariyatile iktifa o¬
lunmadı; okuyanlara umumî bir levha halinde
beşer tarihinin ırkımızla yakından alâkalı bazı
kısımları da muhtasar olarak gösterildi; fakat,
Türk âleminden uzak kalan kavmlerin tarihlerin
den bahsa lüzum görülmedi.
Gaue ve plân böyle olunca, asıl maksadımızı
teşkil eden Türklerin beşer tarihindeki, hususile
bu tarihin en eski ve eski devirlerindeki rollerin-
den gayri mevzularda ayrıca tetkiklere girişilmedi.
Yalnız levhayı itmama yarayan bu kısımların vu
zuh ile ihtisar edilebilmiş kitaplardan iktibas
olunmasında bir beis görülmedi. Keza hilkat ve
insan bahisleri de yeni nazariyeleri en kolay
anlaşılabilir bir tarzda hulâsa eden zamanımız
müelliflerinden alındı.
Türklerin cihan tarihinde rolleri mevzuuna
gelince, cihan tarihine dair en son zamanlarda
garpta yazılıp neşrolunmuş sentetik (terkibi) ki
tapların verdikleri mutalarla bazı lisanı tetkikler
karşılaştırılıp muhakeme olunarak vâsıl olunan
neticeler tesbit olundu. Mehaz olarak bilhassa
fransızca kitaplar alınmıştır. Zira memleketimiz
de münteşir tarihî nazariyelerin hemen cümlesi
fransızca mehazlerden muktebes olduğu cihetle
bu yanlış telâkkilerin yine Fransız âlimlerinin
bize verdikleri ilmî mu talar ve delillerle tashihi
tercih olundu.
Bu • kitapla, doğru görmeye, eyi düşünmeye
alıştırmak istediğimiz insanlar Türklerdir. Türk
lerin yanlış görüşlerden, hatalı düşünüşlerden bir
an evvel kurtulması başlıca emelimizdir. Bunun
içindir ki, esas fikirlerimizi biran evvel yaymak
istedik. Muhtelif lisanlarda yazılmış mütenevvi
vesikaların ve başka türlü membaların araştırıl
masını âtideki mesaiye bıraktık.
METHAL
I. BEŞER TARİHİNE
METHAL
U z a k mazinin, b u g ü n k ü hayatlarımızda, mü
e s s e s e l e r i m i z d e hâlâ y a ş a m a k t a olduğu görülüyor.
B u n u n sebebi ve insanların birleşip m ü ş t e r e k bir
c e m i y e t h a l i n d e y a ş a y ı ş l a r ı n ı n i l k s a f h a l a r ı , az
çok, anlaşılmadıkça, b u g ü n ü n g e n i ş siyasî, içtimaî :
iktisadî meselelerini a n l a m a k güçtür. B u m ü ş k ü

lü y e n m e k i ç i n , i n s a n ı n , n e r e d e n v e n a s ı l g e l d i ğ i
h a k k ı n d a ilmî i d r a k s a h i b i o l m a k lâzımdır.
Filhakika, d ü ş ü n ü l ü n c e , insan, b u g ü n ü anla
m a k için d ü n ü b i l m e ğ e ; d ü n k ü işleri k a v r a m a k
için, d a h a e v v e l g e ç m i ş g ü n l e r i n , n i h a y e t u z a k
zamanların, vakalarını hatırlamağa m e c b u r oluyor.
B u suretle, insan, içinde b u l u n d u ğ u vaziyetin,
işlerin, hakikî başlangıcını a n l a m a k istedikçe geri
ye d o ğ r u çekildiğini duyar. Mısıra, Mesopotam-
yaya, A k d e n i z havzasına, Asyanın m e r k e z yayla
larına ve oralarda eski zamanlarda yaşamış insan
l a r a k a d a r g i d e r . F a k a t b u da k â f i g e l m e z ; d a h a
g e r i y e , i l k i n s a n l a r a v e n i h a y e t ilk h a y a t a v e b u
n u n ilk b e l i r d i ğ i y e r e k a d a r i n e r .
d e r i y e d o ğ r u olan b u fikrî seyahat, muhtelif
şubeden birçok âlimlerin, mütehassısların son 1 0 0
sene zarfında keşfedebildikleri şeniyet sahasında
v u k u bulur. B u keşifler, m a z i h a k k ı n d a k i bilgile
rimizin h u d u d u n u teşkil eder.
B u n d a n 1 0 0 s e n e s o n r a , 2 0 3 0 da y a p ı l a c a k
seyahattan, ihtimalki, b u g ü n e nisbeten, akla hayret
verici g ö r ü ş l e r v e bilgilerle d ö n ü l e c e k t i r . B u su
retle h e r g ü n k ü keşiflerile bilgilerimizin h u d u d u
gittikçe genişliyecektir.
A.
„ İptidaî insanlar, arzı düz bir yer, se-

KAıNAT
m a y ı da o n u n k u b b e s i gibi g ö r d ü l e r .
G ü n e ş ile a y ı , b u k u b b e ü z e r i n d e v e y a a r z ı n
altından d o l a ş m a k suretile m ü t e m a d i y e n gelip
geçer sandılar.
Arzın y u v a r l a k o l d u ğ u fikrîni ilk e v v e l k a v r a
yanlar, e s k i Y u n a n l ı l a r oldu. Fakat, kâinatın vüs'-
atini o n l a r d a , l â y ı k i l e a n l a y a m a d ı l a r ; K ü r e i a r z ı ,
k â i n a t ı n - m e r k e z i n d e sandılar. G ü n e ş i n , a y ı n bü
tün s e y y a r v e sabit yıldızların, a r z ı n etrafında
döndüklerini farzettiler. İnsanların d ü n y a h a k k ı n
da fikri 4 0 0 s e n e e v v e l i s i n e k a d a r b u m e r k e z d e
idi.
O n d a n s o n r a d ı r k i , Köpernik tarafından merkez
de, a r z ı n d e ğ i l , g ü n e ş i n b u l u n m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i
t a h m i n i , o r t a y a atıldı. F a k a t , b u h a k i k a t , a n c a k
3 0 0 s e n e evvel X V I I inci asırda, teleskopun
Galila tarafından ilerletilmesi sayesinde kabul
olundu.
Teleskopun terakkisi, insanların düşüncelerin
d e y e n i b i r s a f h a açtı; h a y a t a y e n i b i r g ö r ü ş b a h
şetti, i n s a n l a r ı n f i k i r v e h a y a l i n i , h e r t ü r l ü k a y ı t
lardan kurtardı.
T e l e s k o p l a m u k a y e s e e d i l e b i l e c e k b i r â l e t te
/spektroskop tur. B u âlet h e r h a n g i bir ziya m e m -
baının, bizden milyonlarca kilometre uzaklardaki
yıldızların terkiplerinin ve sıcaklıklarının derece
sini gösterir.
A n l a ş ı l ı y o r ki kâinatın z a m a n i ç i n d e k i niha
yetsiz imtidadım idrakimiz, yakın zamanlarda
m ü m k ü n olabilmiştir. O n d a n e v v e l i n s a n l a r ı n za
manın uzunluğu hakkındaki fikirlerine göre bu
uzunluk, şaşılacak derecede kısadır.
2 0 0 sene evvelki telâkkiye göre dünya 5-6
bin s e n e evvel yaratılmıştır ve hilkatin şaheseri
olan insan Basradan t a m a m iki g ü n l ü k yolda ve
F ı r a t n e h r i ü z e r i n d e b u l u n a n c e n n e t t e z u h u r et
miştir.
B u k a n a a t l a r , h e p dinî k i t a p l a r d a h i k â y e o l u
nan vakaların harfi harfine tefsirinden d o ğ u y o r d u .
A r t ı k b u g ü n , az ç o k t e n e v v ü r e t m i ş b i r i n s a n ı n
bu gibi masalları hakikî kanaat şeklinde telâkki
ve k a b u l etmesi m ü m k ü n değildir.
Ö n ü m ü z d e k i bu kısa zaman duvarını yıkan,
jeoloji ve bilhassa -paleontoloji ilimleri oldu. B u
i l i m l e r s a y e s i n d e , insanların ö m r ü n ü n 6OO0 s e n e
l i k d e ğ i l , o n d a n p e k ç o k fazla, m i l y o n l a r c a s e n e l i k
o l d u ğ u anlaşıldı.
Gerçi, ç o k evvel, iki m ü h i m hâdise, insanların
nazarı dikkatlerini c e l b e d i y o r d u ; b u n l a r d a n biri
arzda birçok yerlerde, kalın rüsubî kaya tabaka
ları g ö r ü l ü y o r d u ; b u t a b a k a l a r , a n c a k p e k u z u n
zamanlar zarfında yığılmış, toplanmış olabilirdi.
Bu kayalar birçok noktalarda, eğilmiş, bükülmüş,
öyle ş e k i l l e r e g i r m i ş ki, b u ş e k i l l e r a n c a k u z u n
devirlerde tesirini icra eden birtakım azîm kuv
vetlerle v ü c u t * b u l m u ş olabilirdi. Diğeri, b u g ü n ,
a r z ü z e r i n d e y a ş ı y a n m a h l û k l a r ı n k e m i k , kafatası
ve saire gibi sert kısımlarını andıran fakat onlara
t a m a m e n b e n z e m î y e n birtakım bakiyelerin bu ka
y a l a r ı n m u h t e l i f t a b a k a l a r ı n d a b u l u n m a s ı idi. B u n
lar, i n s a n l a r d a b i r d ü ş ü n c e , b i r m e r a k u y a n d ı r ı -
y o r d u . Fakat, a n c a k , 1 0 0 s e n e d e n b e r i d i r ki, b u
k a y a t a b a k a l a r ı v e a r a l a r ı n d a k i fosiller usul daire
sinde tetkik edilmeğe başladı ve hakikî k ı y m e t ve
mikyasları bulundu Kayalar, beşeriyetin haki
kî v e tabiî s i c i l l i o l d u . B u s i c i l l e r s a y e s i n d e i n s a n
ların gözleri açıldı. Artık b u g ü n m i l y o n l a r c a s e n e
ler uzak, nihayetsiz bir m a z i y e kemali cesaretle
bakabiliyoruz.
•
Feza, n i h a y e t s i z b i r b o ş l u k t u r . B u b o ş l u k için
de eterin m e v c u d i y e t i tasavvur olunur.
Yıldızlar feza i ç i n d e biribirlerinden, p e k ç o k
geniş aralıklarla ayrılmış, hararet ve ziya saçan
birtakım merkezlerdir. Fezada birtakım, karanlık
cisimler de vardır.
G ü n e ş , a r z a e n y a k ı n o l a n b i r y ı l d ı z d ı r [1].
Arz, g ü n e ş i n etrafında v e a y n ı z a m a n d a , k e n
di m i h v e r i ü z e r i n d e d ö n e r .
G ü n e ş i n etrafında d ö n e n yalnız, arz değildir;
g ü n e ş e uzaklıkları muhtelif, arza benzer, b a ş k a
â l e m l e r de v a r d ı r : S e y y a r e l e r .
A r z d a n g ü n e ş e d a h a y a k ı n , Utarit, Z ü h r e v a r
d ı r : a r z o n l a r d a n s o n r a geliri
Arzdan s o n r a , u z a k l ı k l a r ı n i s b e t i n d e , ş ı r a ile
Merih, Müşteri, Zuhal, U r a n ü s ve N e p t ü n gelir.
Bunların arasında dolaşan, isimsiz, daha başka
p a r ç a l a r da v a r d ı r .
G ü n e ş v e o n u n etrafında d ö n e n ve o n u n ziya-
sile g ü n d ü z l e n e n bu seyyarelerin hepsi birden,
[1] Bu y a k ı n l ı k 1 4 9 m i l y o n k i l o m e t r e d i r . G ü n e ş ateş
halinde b i r t a k ı m m a d e n l e r d e n m ü r e k k e p t i r ; k e n d i etra
fında döner, a r z d a n bir b u ç u k m i l y o n k a d a r (1 Vı m i l y o n )
b ü y ü k t ü r . Arzın k u t r u { 1 3 } bin k i l o m e t r e d i r .
g ü n e ş â l e m i n i v ü c u d e getirir. K u y r u k l u yıldızlar,
arasıra fezanın payansız derinliklerinden, birden
bire ç ı k a r gelir ve bu âlemin içine girer ve sonra
çıkar gider.
görebildiğimiz yıldızılar, g ü n e ş âleminden,
y ü z l e r c e m i l y o n k i l o m e t r e daha ötelerde kalır.
Arada ve yıldızlrm arasında hayatsız, soğuk,
karanlık, boş bir saha..
Nihayetsiz boşluk, b u n u n içinde deveran eden
y ı l d ı z l a r , g ü n e ş â l e m i , b ü t ü n b u n l a r ı n h e p s i dü
ş ü n ü l d ü ğ ü z a m a n , z i h n i m i z d e hâsıl olan m e f h u m
kâinat k e l i m e s i l e ifade o l u n u r .
Kâinatın varlığ:, b u p a y a n s ı z b ü y ü k l ü k , bir
h a y a l v e y a bir d ü ş ü n ü ş d e ğ i l d i r ; hakikî, şe'nî
varlıkların birliğidir. B u varlıkları, biribirine ve
h e r b i r î n i a y r ı a y r ı h e p s i n i n b i r d e n y a p t ı ğ ı birli
ğe bağlıyan, aralarındaki ahengi u y d u r a n zarurî
daimî, u m u m î k a n u n l a r v a r d ı r .
Kâinatın varlığından anlaşılan kuvvet, kudret,
hareket; kâinatın k a n u n l a r ı n a tâbidir.
İşte, tabiat, h e m k â i n a t ı n v a r l ı k l a r ı n ı n b i r l i ğ i
dir ve h e m aynı zamanda, kâinatın kanunları
n a tâbi, h a r e k e t v e kudrettir. O h a l d e , tabiat, h e m
k a n u n l a r ı n s a h i b i , vazıı, h â k i m i d i r ; h e m d e a y
nı k a n u n l a r ı n t a b i i d i r . N a s ı l k i m i l l e t d e v l e t t i r ;
bu itibarla k a n u n l a r ı n s a h i b i d i r ; o n l a r ı infaz eden
k u v v e t t i r ; fakat, a y n ı z a m a n d a b u kanunlara
tâbidir.
B ü t ü n varlıklar, tabiatta dahil v e o n u n k a n u n
larına tâbi olunca, zihayat m a h l û k l a r , insanlar
dahi şüphesiz bundan hariç ve müstesna olamazlar.
F i l h a k i k a , insan, tabiatın m a h l û k u d u r . Hayatın
b ü y ü k kaidesi de tabiata tâbi o l m a k t ı r .
Tabiatta, hiçbir şey e k s i l m e z ve hiçbir şey
artmaz. Y a l n ı z tabiatı v ü c u d e g e t i r e n varlıklar,
tabiatın k a n u n l a r ı icabı o l a r a k ş e k i l l e r i n i değişti
rir. A r z ı v e h a y a t ı m ü t a l e a v e t e t k i k e d e r k e n , b u
hakikati m ü ş a h e d e edeceğiz. Fakat ondan evvel
ş u n u s ö y l l y e l i m ki, i n s a n l a r ı n b ü t ü n b i l g i l e r i v e
inanışları, i n s a n ı n z e k â s ı eseridir. Z e k â tabiî olan
dimağdan ç ı k a r . B u n d a n , tabiatı a n l a m a k t a z e k â
nın, en b ü y ü k c e v h e r ve m ü e s s i r o l d u ğ u anlaşıl
dığı gibi, tabiatın f e v k i n d e v e h a r i c i n d e k i b ü t ü n
m e f h u m l a r ı n , insan dimağı için s a n i a d a n b a ş k a
bir şey olmıyacağı m e y d a n a çıkar.
Dünya denildiği zaman, artık bizim

DÜNYA ,- • , , ,
d ü n y a m ı z ; yanı toprak, su, h a v a v e
hayat anlaşılmalıdır-
Hâlâ hararet v e ziya saçan g ü n e ş i n etrafında,
p e k u z a k b i r m a z i d e , h e n ü z o z a m a n t e k a s ü f et
m e m i ş m a d d e l e r d e n m ü r e k k e p bir kütle, güneşle
b e r a b e r d ö n e r d i . B u k ü t l e d e n k o p u p a y r ı l a n par
çalar bildiğimiz g ü n e ş âlemini m e y d a n a getirdi.
Bunlardan, d ü n y a m ı z a vücut v e r e n ateş par
çası m ü t e m a d i y e n , kendi etrafında d ö n e r e k ikiye
ayrıldı. B ü y ü k parça dünyayı, k ü ç ü k parça ayı
t e ş k i l etti. D ü n y a n ı n , f e z a n ı n s o ğ u ğ u i ç i n d e , bili
n e m e z n e k a d a r uzun z a m a n l a r zarfında, yavaş
yavaş, s o ğ u ğ a t e m a s e d e n dış y ü z ü s ö n d ü , katı-
laştı, k a b u k b a ğ l a d ı . O z a m a n d a n b u g ü n e k a d a r
g e ç e n z a m a n l a r ı n u z u n l u ğ u h a k k ı n d a bîr fikir
e d i n m i ş o l m a k i ç i n , b u m ü d d e t i n , 2 milyar sene
ye y a k ı n olduğu söylenebilir. Dünyanın esası
o l a n , a t e ş p a r ç a s ı , k a b u k b a ğ l a d ı k t a n v e d a h a bir
takım tekallüpler geçirdikten sonra aldığı şekil
v e m a h i y e t şöyle oldu : Y ü z ü b u r u ş u k ; bu b u r u -
ş u k l u ğ u n çıkıntılı yerleri d a ğ l a r ; ç u k u r l a r d a zar
gibi ince denizler; etrafında i n c e bir h a v a tabakası.
Hayat, d ü n y a n ı n k a r a l a r ı n d a , d e n i z l e r i n d e v e
havasındadır. Kâinatın bizim d ü n y a m ı z haricin
deki yerlerinde, şimdiki halde, h a y a ü n mevcudi
yetini kafi olarak bilmiyoruz.
Dünyanın, tabiatın.içinde bir varlıktan, güneş
ten geldiğini, z a m a n l a şeklini, m a n z a r a s ı n ı de
ğiştirdiğini v e b u suretle en nihayet, b u g ü n k ü
hali aldığını hatırlattıktan s o n r a , şimdi, d ü n y a d a
hayatın tetkikine geçilebilir.
H a y a t a ait, b u g ü n e k a d a r , e d i n e b i l d i ğ i m i z b ü
t ü n b i l g i l e r i n k i t a b ı "Kayalar sicilli,, d i r .
B u sicille nazaran, tesbit edilmiş en eski ka
yalar, hiçbir hayat eseri göstermiyor. Dünya
ü z e r i n d e , k a r a ile d e n i z , i l k a y ı r t e d i l e b i l d i ğ i n d e n -
beri, g e ç m i ş olan u z u n d e v r e n i n yarısı dahi, hiç
bir hayat eseri bırakmamıştır. B u n d a n sonradır
ki, k a y a l a r d a , g e ç m i ş h a y a t ı n izleri g ö r ü l m e ğ e v e
ç o ğ a l m a ğ a başlıyor. İlk h a y a t emareleri, pek
b a s i t ş e y l e r e aittir: k ü ç ü k h a y v a n k a b u k l a r ı , d e n i z
otlarının sapları ve ç i ç e ğ e b e n z e r başları, deniz
k u r t l a r ı n ı n izleri ve b a k i y e l e r i d i r .
D a h a s o n r a 1-2 milyon sene zarfında daha
kuvvetli birtakım deniz a k r e p l e r i hâsıl oluyor.
Fakat denizde balık v e karada nebatî ve hayvanı
hiçbir hayat henüz yoktur. Deniz akrepleri, uzun
asırlar, hayatın, y e g â n e s a h i b i kaldılar. S o n r a göz,
diş ve çok kuvvetli y ü z m e kabiliyetine malik,
y e n i ç e ş i t b i r m a h l û k m e y d a n a g e l d i : ilk b a l ı k l a r .
B u devirde, k a r a d a ise h e n ü z toprak dahi
y o k t u . B u n d a n s o n r a d ı r ki, k a r a d a , birden, p e k
mütenevvi, kalin bataklık nebatları görülür. Bu
nebatların çoğu, büyük ağaçlar halinde yosunlar,
a ğ a ç k a d a r otlar gibi şeylerdir.
Bununla beraber asırdan aşıra birçok şekilde
hay vanlar, denizden k a r a y a ç ı k m a ğ a başladı. 1 0 0
v e 1 , 0 0 0 ayaklı h a y v a n l a r vardı. B e l k e m i k l i h a y v a n
lar, b ü y ü k b ö c e k l e r , b ü y ü k s i n e k l e r , h a v a t e n e f
füsüne kabiliyetli hayvanlar vardı. B u devirdeki
h a y v a n l a r ı n y u m u r t a l a r ı , y a l n ı z s u a l t ı n d a inki
ş a f e d e b i l i r d i . B u s e b e p l e , ^bataklık i ç i n d e v e y a
y a k i n i n d e y a ş a m a k m e c b u r i y e t i n d e idiler. B u n l a r
h e m k a r a , h e m d e n i z h a y v a n l a r ı idi.
B u n d a n s o n r a d ü n y a n ı n iklimi değişti. Bir
kuraklık ve soğuk devresi'-başladı. Bu devirde
b ü y ü k bataklık o r m a n l a r ı •kurudu, b u g ü k ü baş
lıca k ö m ü r yataklarını v ü c u d a getirdi.
Bunu müteakip, d ü n y a iklimi tekrar değişti;
h a r a r e t v e r u t u b e t d e v r e s i a v d e t etti- Y e n i b i r
h a y v a n silsilesi başladı. Bunlar, bataklıkta değil,
kayalar arasında yumurtlarlardı, yerde sürünür-
l e r d i . B u d e v i r d e t o h u m l u a ğ a ç l a r da b a ş l a d ı .
B ö c e k l e r i n nevileri de artıyordu. Sert kanatlı bö
cekler m e y d a n a gelmişti. Şimdi dünya y ü z ü n d e
g ö r ü l m i y e n ç o k garip m a h l û k l a r da vardı. B u
b ü y ü k hayvanlar, sık o r m a n l a r ı n daimî yeşil
a ğ a ç l a r ı a r a s ı n d a k o ş u ş u r l a r v e a t l a r l a r k e n Ön
ayaklarını kanat gibi kaldırırlar v e zıpladıktan
sonra ayaklarını açarak yavaş yavaş inerler ve
b a z a n da o r m a n l a r ı n a ğ a ç l a r ı a r a s ı n d a uç arlardı.
B u (kanat ayaklı) h a y v a n l a r , ilk u ç a n b e l k e
mikli hayvanlardı. Fakat tüyleri yoktu. Bunlar
ne k u ş idiler v e n e de kuşların ecdadı oldular.
Kuşlar, b a ş k a asıldan geldiler. İlk kuşlar, sıç
rarlar ve tırmanırlardı. Bilâhara uçtular. Vücutları
e v v e l â p u l l u idi. P u l l a r u z a d ı , d i k e n h a l i n e g e l d i ;
bu dikenler, y a y v a n l a ş a r a k v e çatlayarak tüy ha
line geldi. Kuşların tüylü ön a y a k l a n , evvelâ ko
şarken çırpınarak sürat temin ediyordu; nihayet
d o ğ r u d a n d o ğ r u y a u ç m a k için kullanıldı.
İlk memeli h a y v a n l a r , ayni d e v i r d e geldi.
Fakat, bunlar, k ü ç ü k mahlûklardı.
B u n d a n sonra, yine dünyanın iklimi değişiyor.
Hayat duruyor. Birkaç milyon seneler hayatsız,
boş geçiyor.
B u n d a n s o n r a b i r y a z v e b ü y ü k b i r y e n i ha
yat devresi başlıyor. Bu devrenin başlangıcında,
vâsi v o l k a n faaliyeti oldu. O z a m a n dünyanın
haritası, b u g ü n k ü d ü n y a haritasına, m ü p h e m bir
tarzda b e n z e m e y e başladı.
Bu yeni devrin, başlangıcından, b u g ü n e kadar
g e ç e n z a m a n , 40 veya 80 milyon s e n e t a h m i n edil
m e k t e d i r . B u y e n i devrin başlamasile, ilk defa
d ü n y a d a , m e r ' a v ü c u t b u l d u . M e r ' a l a r d a , ot y i y e n
h a y v a n l a r m e y d a n a geldi.
Bu hayvanlar, m e y a n ı n d a birtakım hayvanlar
v a r d ı r ki, b u n l a r s ü r ü l e r l e b i r a r a d a b u l u n u y o r
lar, b i r i b i r l e r i n e b a k ı y o r l a r , b i r i b i r l e r i n i t a k l i k edi
yorlar, biribirlerinin hareketlerinden ve seslerinden
alılıyorlardı.
İçtimaî bir hayatın başlangıcını gösteren bu
h a y v a n l a r , d ü n y a y ü z ü n d e ilk defa g ü r ü l ü y o r d u .
Bu devir inkişaf ettikçe nebatların ve hayvan
ların b u g ü n d ü n y a d a g ö r ü l e n l e r e b e n z e y i ş l e r i de
arttı. Y a v a ş y a v a ş , ç i r k i n v e k a b a n e s i l l e r , b u g ü
n ü n m ü t e k â m i l m e m e l i h a y v a n l a r ı n a i n k ı l â p ettiler.
Bu hayvan z ü m r e l e r i n i n b a ş ı n d a : s ı r a ile,
maymunlar, kuyruksuz m a y m u n l a r ve nihayet
insanlar bulunmaktadır.
Bu bahiste tesbit ettiğimiz bilgilerin, g ö z ü m ü z
ö n ü n d e canlandırdığı hayat zincirlerinin iki ucu,
b a ş l a n g ı c ı v e nihayeti h e n ü z a y d ı n l a t ı l m a k ihtiya-
cmdadır.
Hayatın, d ü n y a üzerinde nasıl başladığını
henüz bilmiyoruz; hayatın ince, sulu, ç a m u r
ş e k l i n d e v e y a r ı h a y a t halinde, tabiî şerait altında
başlamış v e sonra, h i s s o l u n m a z surette, y a v a ş ya
v a ş t a m a m e n hayata m a h s u s evsafı a l m ı ş olması
m u h t e m e l d i r . Halihazırda, d ü n y a n ı n h i ç b i r tara
f ı n d a , d ü n y a d a h a y a t ı n t e ş e k k ü l ettiği m i l y o n
larca sene evvel mevcut olmuş bulunan k i m y e v î
v e tabiî ş e r a i t e t e s a d ü f e d i l e m e z . B u s e b e p l e ş ü p
hesiz yeniden başlıyan bir hayat yoktur. Fakat gay
ri uzvî m a d d e l e r d e n u z v i y e t i a n d ı r a n , b a z ı z a r l a r ,
lifler y a p m a k i l i m a d a m l a r ı n c a m ü m k ü n o l m u ş t u r .
Her halde, hayatın, her hangi bir tabiat haricî
âmilin müdahelesi olmaksızın, dünya üzerinde
tabiî v e z a r u r i , b i r k i m y a v e f i z i k s e y r i n e t i c e s i
o l d u ğ u n u k a b u l e t m e k lâzımdır. Aksi takdirde,
meselâ bir mantarı, bir sineği ve bunların m e v c u -
d i y e t l e r i n d e k i s e y r i , b i r billur p a r ç a s ı n d a , p e k z a r i f
bir ş e k i l d e s ı r a s ı r a d i z i l m i ş o l a n u n s u r l a r d a n ,
veya rüzgârla dalgalanan bir k u m deryasından
daha e s r a r e n g i z bir mahiyette s a n m a k v e bu iki
nevi varlık a r a s ı n d a k i gayri tabiî f a r k ı n s e b e p l e
rini a r a ş t ı r m a k gibi g ü l ü n ç bir m e v k i e düşülür.
Y a p t ı ğ ı m ı z h a y a t z i n c i r i n i n ilk h a l k a s ı n ı d e
nizde bulduk. F a k a t hayatın, ilmen ifade o l u n a n
m e n ş e i ş u d u r : Hayat, sıcak, güneşli, sığ bataklık
suda, ç a m u r v e y a k u m üzerinde başladı. Oradan,
sahillere ve açık sulara, denizlere yayıldı. Bu
m e n ş e , ilk t e ş e k k ü l e d e n d e n i z l e r i n s a h i l l e r i b o
y u n c a u z a n a n göller ve bataklıklar olabilir.
Ş i m d i , h a y a t z i n c i r i n i n ilk m ü h i m h a l k a l a r ı n
dan b a ş l a y a r a k son h a l k a s ı n a g e l e l i m . G ö r d ü k ki,
g ö z ü , dişi, k e m i k l e r i o l a n ilk h a y v a n b a l ı k t ı r . On¬
d a n s o n r a m ü h i m k e m i k l i h a y v a n , k a r a d a yerde
sürünenler dir'. B u n l a r ı n i n k i ş a f v e t e k e m m ü l l e r i
ilk m e m e l i h a y v a n l a r a v e o n l a r da d a h a m ü t e k â
mil m e m e l i h a y v a n l a r a m ü n t e h i o l u y o r d u kî,
b u n l a r ı n hayatı., i ç t i m a î h a y a t ı n b a ş l a n g ı c ı n ı a n d ı
rıyordu. Ondan sonra maymun, kuyruksuz may
m u n v e insan d e v r i n e girildi.
Bu silsileyi, b e r a k i s y a p a r s a k , insanın sair
m e m e l i h a y v a n l a r g i b i , d a h a b a s i t b i r s ı n ı f a ait
cetlerden geldiği kanaatine varılır.
F i l h a k i k a , u m u m i y e t l e iddia o l u n u y o r k i insa
nın v e b ü y ü k m a y m u n l a r ı n m ü ş t e r e k bir cetleri
vardır. B u cet dahi, d a h a basit şekilleri haiz bir
, nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden
' ayrılıyor. B u m e m e l i h a y v a n da b i r n e v i y e r d e
s ü r ü n e n h a y v a n l a r ı n birinden ve en n i h a y e t b u
da b a l ı k l a r d a n g e l i y o r . İ n s a n ı n b u ş e c e r e s i , i n s a
nın teşrihile sair k e m i k l i h a y v a n l a r ı n teşrihi
arasındaki m u k a y e s e l e r e müstenittir.
Doğmazdan evvel insan v ü c u d u n u n geçirdiği
pek garip safhalar v a r d ı r ki, o n l a r bilinecek
olursa, bu iddianın sihhatini kabul etmemek
m ü m k ü n olmaz. Filhakika, insan evvelâ bir balık
olacakmış gibi başlar; yerde s ü r ü n e n hayvanları
hatırlatan birtakım şekillerden g e ç e r ; basit me
m e l i h a y v a n l a r ı n b ü n y e l e r i n i t e k r a r l a r , hatta b i r
m ü d d e t için k u y r u ğ u da vardır.
İnsan doğduktan sonra dahi, şahsî inkişafında,
insan olarak başlamaz. İnsanlığa doğru atılmak
için, adeta ilk h a y v a n l a r ı n yaptıkları gibi şiddetle
çırpmır durur.
Hulâsa, insanlar, sularda kaynaşıp ç ı r p m a n
bir m e v c u t t a n , b u g ü n k ü ş e k l i n e geldi.
İnsanın b u g ü n k ü y ü k s e k zekâ, idrak ve kud
reti, m i l y o n l a r c a v e m i l y a r l a r c a n e s i l d e n g e ç e r e k
h a z ı r l a n d ı . A r t ı k o, b u g ü n , t a b i a t ı n , n i h a y e t s i z
b ü y ü k l ü ğ ü n e v e tabiat içinde, k e n d i n e v ' i n i n
mukadderatına, gittikçe b ü y ü y e n bir irade ve ş u u r
ile b a k ı y o r .
İNSAN İ n s a n l a r ı n b u g ü n k ü nesillerinin ilk

cetlerinden itibaren ne gibi şekiller
den geçtiğini takip etmek i m k â n ı n d a n bahsolun-
maktadır.
F a k a t ilk i n s a n l a r ı n fosil h a l i n d e k a l a n b a k i
yeleri p e k azdır. Bu sebeple insanın bulunabilen
ü k c e d d i ile b u g ü n k ü i n s a n n e s i l l e r i a r a s ı n d a
d ü ş ü n ü l e n irtibat ve m ü n a s e b e t zincirinin birçok
boşluklarını doldurmak lâzımdır. D ü n y a d a henüz
el s ü r ü l m e m i ş v e h e r b i r i i n s a n a v e i n s a n ı n cet-
lerine dair, b i r ç o k vesikalar v e izler ihtiva eden
topraklar altında daha kim bilir ne k a d a r hazine
ler vardır. B a h u s u s Asyada b ü t ü n bu m u a m m a
ların anahtarları saklı k a l m ı ş olabilir. H a l b u k i ya
kın z a m a n a k a d a r tetkik edilen y e g â n e saha he
m e n h e m e n Garbî Avrupadan ibarettir. D a h a bir
ç o k s e n e e v v e l b u l u n a n b i r kafatası bugüne
kadar mevcut malûmat yekûnu üzerinde m ü h i m
tesir yapmıştır. H e r h a l d e insanlar h a k k ı n d a b u g ü n
mevcut olan malûmat yakında bileceklerimize
n a z a r a n hiç gibidir. İnsanların ceddi o l a r a k tavsif
olunan mahlûk, kayalar arasında saklanan koşucu
b i r m a h l û k idi. B u m a h l û k k o l a y c a a ğ a ç l a r a da
tırmanabiliyordu. Ayaklarının baş parmaklariyle
ikinci p a r m a k l a r ı a d a s ı n d a bir m a d d e y i tutabili
yordu.
Bu insan ceddinin dünya y ü z ü n d e yaşadığı
devir p e k eskidir. M e m e l i h a y v a n devri olan bu
devir, bizden 4 0 v e y a 4 m i l y o n s e n e uzaktır.
F a k a t b u da, t a b i î b i r c e d d e n i n i y o r d u . B u i k i n c i
c e t b i z d e n 1 4 0 v e y a 1 4 m i l y o n s e n e u z a k b i r za
m a n d a yerde s ü r ü n e n hayvanlar devrinde yaşa
mıştır. B u hayvan, ağaçlar arasında yaşardı.
İ n s a n l a r ı n c e t l e r i o l a n , b u m a h l û k l a r a ait ol
m a k ü z e r e ilk izler a r a s ı n d a e n m ü h i m l e r i bazı
taşlar v e ç a k m a k t a ş l a n d ı r . B u n l a r p e k k a b a tarz
da e l d e t u t u l m a k i ç i n y o n t u l m u ş l a r d ı r . B a l t a g i b i
k u l l a n ı l m ı ş o l m a l ı idi. B u i l k a l e t l e r a r a s ı n d a e n
e s k i l e r i m i l a t t a n yarım milyon seneden fasla evvel
k i z a m a n l a r a aittir. F a k a t , b u i l k a l e t l e r i y a p a n
m a h l û k l a r a ait n e k e m i k n e b u n a b e n z e r s a i r iz
lere b u g ü n e kadar tesadüf edilmemiştir. Binaen
aleyh bu mahlûklara, yalnız eser olarak bıraktık
ları b u ilk aletlerin m e v c u d i y e t i l e intikal ediyo
r u z . İ l k a l e t l e r i n d e l â l e t ettiği z a m a n d a n b a ş l a m a k
üzre bugünden 5 0 , 0 0 0 sene evveline kadar geçen
y a r ı m m i l y o n s e n e d e n fazla u z u n d e v r e i ç i n d e
y a ş a m ı ş o l a n i n s a n c e t l e l e r i n e a i d i y e t i kat'î b i r
fosil b u l u n m a m ı ş t ı r . A n c a k b i r ç o k a s ı r l a r z a r f ı n
da, g i t t i k ç e d a h a z i y a d e t e k e m m ü l e d e n ç a k m a k
taşından yapılmış birtakım aletler b u l u n m u ş t u r .
Bu aletleri y o n t m u ş , m e y d a n a g e t i r m i ş olan m a h
lûkların k e m i k l e r i n d e n v e y a sairesinden bir ni
şane k a l m a m ı ş , ç ü r ü m ü ş m a h v o l m u ş , lâkin za
m a n ı m ı z d a n 5 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l i n e y a k ı n olan
d e v r e ait o l m a k ü z e r e k ı y m e t l i e s e r l e r b u l u n m u ş
tur. Taştan yapılmış kazmalar, b u r g u l a r , bıçaklar,
k a r g ı l a r v e n i h a y e t i n s a n a ait o l d u ğ u n a ş ü p h e
o l m ı y a n kafatasları ve sair k e m i k l e r b u l u n d u . İlk
insanlar, daha e v v e l değilse bile h e r h a l d e 5 0 , 0 0 0
s e n e k a d a r e v v e l z u h u r etmiş idiler. Şüphesiz
5 0 , 0 0 0 sene evvel yaşamış olan bu insanlar bu
g ü n k ü nesillerine nazaran p e k k a b a yapılı idiler.
F a k a t 1 0 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l k i e c d a d ı n d a n d a h a az
k a b a idiler. 5 0 0 , 0 0 0 s e n e e v e l i s i n d e n b e r i d ü n y a
y ü z ü n d e y a ş a d ı k l a r ı n ı , n e k a d a r basit o l u r s a olsun,
m e v c u t b i r t a k ı m taş a l e t l e r d e n b i l d i ğ i m i z e s k i
cetlerinden ise ç o k ince ve m ü k e m m e l oldukları
na ş ü p h e y o k t u r .
5 0 , 0 0 0 sene evvel yaşamış olan bu insanlar
devirlerinde s o ğ u k l a r pek ziyade şiddet peyda
edince mağaralarda yaşamağa başladılar. Ateşi
çoktan ö ğ r e n m i ş görünüyorlardı. Bundan sonra
d ı r ki, a r k a l a r ı n d a ç o k i z l e r b ı r a k t ı l a r . B u i n s a n
lar, o z a m a n a k a d a r a ç ı k h a v a l a r d a , s u m e m
balarının yakınlarında, yaktıkları ateş etrafında
toplu bulunurlardı. Fakat, bu insanlar, y e n i v e
şiddetli s o ğ u ğ u n şeraitine k e n d i l e r i n i u y d u r a b i
l e c e k k a d a r z e k i idiler. Halbuki, i n s a n a y a k ı n v e
ona benziyen mahlûklar, soğukların şiddetine
mukavemet göstermediler, tamamile mahvoldular.
H a k i k a t e n eski tas devri a l e t l e r i n i n e n k a b a t i p l e r i ,
bir müddet s o n r a ortadan k a l k m ı ş b u l u n u y o r d u .
Bu insanların, b ü y ü k h a y v a n l a r a karşı kullan
dıkları silâhlar, m ı z r a k l ı kargılar, tahta topuzlar,
b ü y ü k ç a k m a k taşları gibi aletlerdir.
H a y v a n eti v e h a y v a n k e m i k l e r i n d e k i i l i k l e r l e
beslenirlerdi. Kemikelri mağaralarda saklarlar ve
canları istediği z a m a n kırıp iliklerini içerlerdi. B u
adamlar derilere bürünüyorlardı. Bu derileri ka
d ı n l a r h a z ı r l ı y o r l a r d ı . B u i l k i n s a n l a r b i z i m gibi,
hep sağ ellerini kullanıyorlardı. V ü c u d u n sağ
t a r a f ı n ı i d a r e e d e n , b e y n i n sol c i h e t i d i r . O n u n i ç i n
b u n l a r d a da b e y n i n sol ciheti sağ c i h e t i n d e n daha
ziyade büyümüştü. Basıra ve lâmise hislerini ve
bütün v ü c u d u n kuvvetini idare eden a r k a kısım
l a r iyi n e ş v ü n e m a b u l m u ş t u . F a k a t f i k i r v e l i s a n
ile m ü n a s e b e t t a r o l a n ö n t a r a f l a r ı n i s b e t e n k ü ç ü k
kalmıştı. Bunların beyinleri, bizim b e y n i m i z kadar
b ü y ü k t ü . F a k a t b i ç i m i b a ş k a idi.
Herhalde, bunların d ü ş ü n ü ş tarzları bizim
kinden ç o k farklı idi; çok kaba, bize nazaran
f i k i r l e r i p e k az a ç ı l m ı ş idi. H i s l e r i , m e l e k e l e r i ,
b i z i m k i l e r e b e n z e m i y o r d u . İhtimal hiç k o n u ş m ı -
yorlar veya pek nadiren, bir iki k e l i m e kulla
nıyorlardı. H e r h a l d e lisan d e n e c e k b i r şeyleri
yoktu.
A n l a d ı k ki, d ü n y a y ü z ü n d e y a ş a m a k t a o l a n
insan cemiyetlerinin, bugünkü hallerini iyice
anlayabilmek için g e ç m i ş bütün insanların ve
cemiyetlerin hallerini, birbirlerine nispetlerini
b i l m e k lâzımdır. B u n u n için, d ü n y a n ı n , hayatın
ve insanların m e n ş e ve mebdeleriııe kadar geriye
g i t m e ğ e m e c b u r olduk. Tabiatın, kâinat v e k u v v e t
olduğunu anladık.
D ü n y a n ı n m e n ş e i n i v e hayatın tabiî ve ayni
z a m a n d a , kâıhatın k a n u n l a r ı n a tâbi şartlar içinde,
sayılmayacak kadar çok, milyonlarca sene evvel
dünyada belirdiğini gördük.
Balık v e y e r d e s ü r ü n e n dört ayaklı m e m e l i
hayvanlarla beraber birçok cinsten hayvanların,
milyonlarca seneler zarfında zuhurlarını ve
geçirdikleri tebeddülleri, gözden geçirdik. Nihayet
i n s a n l a r ı n , tabiî m a h l û k o l a r a k d ü n y a d a , z u h u r
ettiklerini anladık. F a k a t o n d a n s o n r a ilk insan
ceddini, tesbit etmekte müşkülâta uğradık.
Çünkü, onun, sahih olduğunda ş ü p h e edilmi-
yecek iskeletini b u l m a k ç o k güç ve g e ç oldu. Bun
dan evvel, onun vücuduna, hayatına, a n c a k bırak
t ı k l a r ı k a b a s a b a , b i r t a k ı m taş a l e t l e r l e , i n t i k a l e d e
bildik. V a k ı a b u n d a n s o n r a o k a b a iptidaî taş alet
l e r i n i n c e l d i ğ i , t e n e v v ü ettiği g ö r ü l e c e k t i r . D a d a
s o n r a , y e n i y e n i i n s a n b a k i y e l e r i , taş a l e t l e r m e y a -
n ı n d a o n l a r d a n s o n r a icat edilmiş b i r b i r i n d e n m ü
k e m m e l tunçtan, demirden aletlere tesadüf edece
ğiz. F a k a t b ü t ü n b u e s e r l e r b u g ü n k ü b e ş e r i y e t i
tatmin e d e m e z . Zira bütün b u n l a r takribî, tahminî
hesaplarla nihayet insan cemiyetlerinin dünya
üzerindeki mevcudiyetlerinin, yaşayışlarının an
c a k m u ğ l a k , m ü p h e m bir tablosunu yapabilir.
Halbuki, biz insan cemiyetlerinin, n e r e d e , n e
halde, n e vakit, yaşadıklarını b i l m e k isteriz. On
ların b u g ü n k ü , hayatımız, fikirlerimiz, terakkile
rimiz, h u l â s a harslarımız üzerinde, hâlâ m ü s p e t
veya menfi olarak müessir görünen harsları
derecelerini s a h i h olarak b i l m e k isteriz.
Hars d e d i ğ i m i z z a m a n , b i r i n s a n c e m i y e t i n i n ,
devlet h a y a t ı n d a , fikir hayatında ( y a n i : ilim v e
san'atta) iktisat hayatında yapabildikleri şeylerin
m u h a s s a l a s ı n ı k a s t e d i y o r u z k i medeniyet te b u n d a n
başka birşey değildir.
B u malûmat, a n c a k elde vazıh vesikalar oldu- t
ğ u z a m a n hâsıl olabilir. Vazıh vesika ise okuya

bileceğimiz yazılı vesikalardır. Üzerinde yazı
olan kâğıt, deri, taş, tuğla, a ğ a ç , m a d e n v e s a i r e
gibi muhtelif şekilde, kitap v e kitabelerdir ki in
san cemiyetlerinin hakikî, medenî varlıklarının
kudretli şahidi, canlı eserleridir.
TARİH
B.
TARIH U
^ i z a n a t
s°
t a n
tarihi tarif edelim :
n r a
Tarih, insan cemiyetlerinin, zaman ve

mekân kaydile, sahih olarak, hayatım, harsım tetkik
ve nakleden bir ilimdir,
Tarihin, insanlar için ne k a d a r m ü h i m bir va
zifeyi ü z e r i n e aldığı m e y d a n d a d ı r .
T a r i h , b u m ü h i m v a z i f e y i ifa e d e r k e n , y a l n ı z ,
b u g ü n ü n insanlarını, t e n v i r v e irşat e t m e k l e kal
m ı y o r , b u n d a n s o n r a g e l e c e k i n s a n l a r a d a faideli
bir m ü r e b b i oluyor.
F i l h a k i k a , y a r ı n ı n k u r u c u s u o l a n b i z l e r , biz
den evvelki kavmlerin, m i l l e t l e r i n , d e v l e t işle
rinde fikrî v e iktisadî sahalarda, yaptıklarını v e
bunların m ü k e m m e l ve n o k s a n cihetlerini, iyi v e
fena taraflarını ve bunların sebeplerini, amil v e
m ü e s s i r l e r i n i , tabiî v e y a a r ı z î m a n i l e r i a n l a d ı k ç a ,
fikrimizde, filimizde, k ü ş a y i ş olur. G e l e c e k nesil
lerin nefretle y a d e d e c e ğ i b i r i n s a n , bir millet ola
rak tarihe geçmekten hazer edeceğiz. Fertçe ve
milletçe, m e d e n i y e t e en y ü k s e k işler g ö r m ü ş ,
insanlığın yükselmesine çok çalışmış, gelecek
nesillerin istifade edebileceği, kıymetli, ölmez,
ilmî v e s a n ' a t k â r a n e e s e r l e r b ı r a k m ı ş b i r v a r l ı k
o l a r a k , t a r i h t e en m u h t e r e m , e n ş e r e f l i b i r y e r
s a h i b i o l m a ğ a ç a l ı ş a c a ğ ı z . Ç o c u k l a r ı m ı z a da a y n i
fikir v e terbiyeyi vereceğiz.
Tarih, vazifesinin ifasında muhtaç olduğu ma
l û m a t ı t e m i n i ç i n h e m e n h e r i l i m v e f e n d e n isti
fade e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . Bilhassa, jeoloji,
antropoloji, paleontoloji, arkeoloji, filoloji, etnoloji,
i ç t i m a i y a t , t a b i i y a t i l i m l e r i n e m u h t a ç o l d u ğ u gibi,
c o ğ r a f y a ile d a i m a y a n y a n a y ü r ü m e ğ e m e c b u r d u r .
Tarihinden bahsettiğimiz insan cemiyetinin
d ü n y a y ü z ü n d e , h a n g i m e v k i i i ş g a l ettiği, b u
m e v k i i n vaziyeti, avarızı, iklimi, denize yakın
v e y a u z a k olması, toprağı, n e h i r l e r i ; n e b a t v e
h a y v a n y e t i ş t i r m e k a b i l i y e t i ile o c e m i y e t i n t a r i h i
arasında sıkı bir m ü n a s e b e t vardır. Kezalik, b i r
milletin, h a n g i milletlerle iktisadî, içtimaî, siyasî
münasebetlerde bulunduğunu bilmek lâzımdır.
Bütün bunları, coğrafî vaziyetten anlıyabiliriz.
Tarih, v a k ' a l a n n ı , z a m a n sırasile, tertip etmek
için b i r m e b d e k a b u l e t m e k v e v e k a y i i , o m e b d e e
göre sıralamak lâzımdır. B u m e b d e bütün mil
letlerde bir değildir.
A r a p l a r , Muhammedin, Mekkeden Medineye
hicretini tarihlerine m e b d e olarak kabul etmişler
dir. H i c r e t m e b d e o l m a k ü z e r e s e n e l e r i n s a y ı l m a
s ı n a seneihieriye, v e k a y i s e n e i k a m e r i y e ile h e
saplanırsa senei hicriyei kameriye, senei ş e m s i y e
ile h e s a p l a n ı r s a s e n e i h i c r i y e i ş e m s i y e i s m i n i a l ı r .
B ü t ü n d ü n y a m i l l e t l e r i , İsa m n d o ğ d u ğ u g ü n ü
m e b d e k a b u l e t m i ş l e r d i r , b u s e n e l e r e senei milâ
diye d e n i r . V e y a l n ı z ş e m s î s e n e i l e h e s a p l a n ı r .
Türkler, bütün m e d e n î milletlerle b e r a b e r , T ü r k
c u m h u r i y e t i n i n t e e s s ü s ü n d e n b e r i m e b d e o l a r a k mi
lâdı v e ö l ç ü o l a r a k ş e m s î s e n e y i k a b u l e t m i ş l e r d i r .
İ U C A M J ADIIU T a r
i > h
V a z ı i l e
başlar, ilk insanların,
INSANLARıN , . . . . . \ . , ,
GEÇIRDIĞI d
yüzünde, yaşamağa başladık-
u n v a
DEVİRLER lanndan itibaren, tarihin iptidasına

k a d a r g e ç e n ç o k u z u n b i r m a z i bili
y o r u z . B u mazi, tarihten e v v e l e ait k a l ı y o r . D e
m e k ki i n s a n c e m i y e t l e r i n i n hayatları, bir m e b
dee nisbetle iki z a m a n a a y r ı l ı r :
1) T a r i h t e n e v v e l z a m a n l a r ;
2) Tarih zamanları.
Tarihten evvelki zamanlarda y a ş a m ı ş olan
insanların hayatları h a k k ı n d a , bize bir fikir veren,
onların bıraktıkları eserler olduğunu biliyoruz.
B u z a m a n l a r dört d e v r e y e ayrılır:
1 ) Y o n t m a taş d e v r i :
2 ) C i l â l ı taş d e v r i ;
3) T u n ç devri;
4 ) D e m i r devri.
B u devirlerin atları insanların hayatlarını mü
d a f a a v e i h t i y a ç l a r ı n ı t e m i n için kullandıkları
m a d d e y e v e m a d d e y i işleyişlerine göre veril
miştir.
Bu devirler, insanların, m e d e n î h a y a t v e san'-
ata d o ğ r u t e r a k k i m e r h a l e l e r i n i g ö s t e r i r . F i l h a k i
ka, d e v i r d e n d e v i r e daimî t e r a k k i v u k u b u l m u ş
tur. F a k a t z a n n o l u n m a s ı n k i , d ü n y a n ı n h e r m m -
takasında, a y n i z a m a n d a y a ş a m ı ş olan bütün
insan kütleleri, bu terakki merhalelerini, ayni
zamanda kat'etmişler v e aynî z a m a n d a müştere
ken, tarihî devirleri y a ş a m a ğ a başlamışlardır.
B ö y l e olmamıştır- Bazı insan cemiyetleri, ya
daha müstait olduklarından v e yahut muhit ve
ahvalin, kendilerine muvafık şerait bahşetmesin
d e n d o l a y ı , d i ğ e r i n s a n c e m i y e t l e r i n d e n , d a h a ça
buk terakki etmişlerdir.
Medenileşmiş kavmlerin, t a r i h t e n evvelki
z a m a n l a r ı n ı n , n e k a d a r d e v a m e t t i ğ i n i kat'î o l a r a k
b i l m e k m ü m k ü n değildir. H e r halde, hepsinin,
v a h ş i l i k halinden ç ı k m a k için g e ç i r d i k l e r i zaman
lar, p e k u z u n d u r .
B ü t ü n i n s a n l a r için, y o n t m a taş devri, k a b a
taş d e v r i n i g e ç i r e r e k e n u z u n s ü r m ü ş b i r d e v i r d i r .
D i ğ e r devirler, d a h a fazla s ü r a t l e b i r b i r i n i t a k i p
etmiştir.
Y o n t m a taş devrini, Şarklılar milâttan 1 2 , 0 0 0
sene evvel atlıyabildikleri halde, a v r u p a h l a r bu
tarihten 5 , 0 0 0 s e n e sonraya k a d a r bu devri yaşa
m a ğ a d e v a m etmişlerdir; yani Avrupada milâttan
a n c a k 7 , 0 0 0 s e n e evvel bu devirden çıkılabilmiştir.
T u n ç devri en eski m e d e n î ü l k e l e r d e , S u m -
m e r d e milâttan 6 ; 7 , 0 0 0 s e n e evvel, Mısırda ise
bundan sonra başlamıştır. Bu kıtalarda demir
devri iptidalarında yazı icat edilmiş v e tarih dev
ri a ç ı l m ı ş t ı r . A v r u p a d a y a z ı b i l i n m e k s i z i n , d ö r t
m u a y y e n devir geçirilmiştir.
t
m •
Yontma taş devrinde insanlar, taşları taşla yon

tarak m u h t a ç oldukları her nevi aletleri yaparlardı.
B u d e v i r d e i n s a n l a r , iptidaî v e s e f i l â n e bir
hayat geçiriyorlardı.
Evvelâ, açık havada yaşadılar, sonra, nehir
ler yakınlarında a ğ a ç kovuklarına, k a y a oyukla
r ı n a , m a ğ a r a l a r a iltica ettiler. B u n u n i ç i n b u d e v r e
mağara devride denir. Fakat, daha ç o k balığı
olan su, d a h a ç o k a v ı olan o r m a n a r a m a k ü z e r e
sık sık yerlerini değiştiriyorlardı. Ç ü n k ü ziraat
bilmiyorlardı. Avladıkları balıkları, hayvanları v e
tedarik ettikleri nebat k ö k l e r i n i v e y a b a n i y e m i ş
leri y i y o r l a r d ı . B u i n s a n l a r e l b i s e y a p m a s ı n ı bil
miyorlardı. Hayvan derilerine sarınıyorlardı.
B u g ü n k ü mevcut hayvanlar, daha o devirde
yaşamağa başlamışlardı. B ü y ü k geyikler, öküzler,
atlar, b o z a y ı l a r , a s l a n l a r , s ı r t l a n l a r , g e r g e d a n l a r ,
filler, ş i m d i a n c a k k u t u p l a r d a b u l u n a n R e n g e
yikleri gibi h a y v a n cinsleri vardı. B u d e v i r d e R e n
g e y i k l e r i o k a d a r ç o ğ a l m ı ş t ı ki, b u d e v r e A v r u p a d a
Ren devri namı verilmiştir.
Fakat o zamanın insanları bunların hiçbirini
e h l i l e ş t i r m e m i ş l e r d i r . At, o n l a r i ç i n b i r a v d ı . B u n
dan b a ş k a b u g ü n nesilleri k a y b o l m u ş , m a m u t
gibi b ü y ü k h a y v a n l a r da vardı.
İ n s a r l a r , o d e v i r d e y a ö l d ü r ü p y e m e k için
v e y a k e n d i l e r i n i m u h a f a z a için h a y v a n l a r l a m ü
cadele ederlerdi, insanlar birbirlerile de kavga
ediyorlardı. Av hayvanı, balık, bir m a ğ a r a d a bir
yer, k a v g a y a sebep oluyordu.
B i r b i r l e r i n i ö l d ü r ü p etini y i y e n l e r o l d u ğ u g i b i
keyif için diğerlerini ö l d ü r e n l e r de vardı. Bu
insanlar birbirlerinden, hayvanlardan, herşeyden,
şimşekten, g ö k g ü r ü l t ü s ü n d e n , fırtınadan, g e c e n i n
karanlığmd an korkuyorlardı. Korku insanların
ilk v e en kuvvetli hisleri oldu.
B u n u n l a beraber bu insanlar, ç o k korkacak
bir şey olmadığı ve çok aç olmadıkları zamanlarda
h a y v a n dişlerinden g e r d a n l ı k y a p ı y o r l a r d ı . İçle
r i n d e n bazıları b a y a ğ ı artist o l m u ş l a r d ı . B u devrin
metrukâtı m e y a n m d a , üzerlerine, asıllarına pek
b e n z e y e n h a y v a n resimleri yapılmış taşlar ve
kemikler bulundu.
Bazı mağaralarda boyalı h a y v a n resimleri de
bulundu. Bu insanlar hayvan resimlerini oldukça
m a h i r a n e yaptıkları halde insan resimlerini pek
k a b a b i r s u r e t t e y a p m ı ş l a r d ı . Anlaşılıyor ki u z a k
e c d a d ı m ı z tabiati m ü ş a h e d e v e tasvir etmesini
biliyorlardı.
Y o n t m a taş devri insanları, ateş yakmağı
ö ğ r e n d i l e r . A t e ş t e ı s ı n ı y o r l a r v e g ı d a l a r ı n ı pişiri-
yorlardı.
Ateşin k u v v e t l i parlaklığı g e c e l e r i vahşi hay-
vanları k o r k u t a r a k u z a k l a ş ü r ı y o r d u . Ateş a y n i
zamanda insanları, karanlığın verdiği k o r k u l a r d a n
da k u r t a r d ı .
Cilâlı tas devrinde insanlar, taşları cilâlıyarak

h e r neviden v e daha ç o k güzel aletler yaptılar.
Bu devirde Avrupada yeni insanlar görülmeğe
b a ş l a d ı . Menşeleri Asya olan bu insanlar Avrupa-
m n vahşi vaziyetini değiştirdiler. B u insanların
mensup oldukları kavmler Asyada ve Akdeniz
h a v z a s ı n d a , v â s i m ı n t a k a l a r d a y a ş a y a n Türk ka-
vmleri idi. T ü r k l e r z i r a a t i v e h a y v a n l a r ı e h l i l e ş t i r
meği çoktan biliyorlardı. H u b u b a t ve bilhassa
b u ğ d a y ziraatini öğrenmişlerdi.
Keten ziraati y a p ı y o r l a r v e o n u n liflerini do
k u y a r a k k u m a ş v e ondan elbise yapmasını öğren
m i ş l e r d i . Atı v e k ö p e ğ i e h l i l e ş t i r e n b u n l a r d ı r . A r
tık b u d e v i r d e k o y u n , ö k ü z s ü r ü l e r i yetiştirili
yordu.
Bu devrin adamları çiftçi v e ç o b a n i d i l e r .
Bununla beraber cilalanmış taşlardan ve kemik
lerden muhtelif aletler v e zinet eşyası v e silâhlar
y a p t ı l a r . B u n l a r ı y a p m a k için a d e t a i m a l â t h a n e
l e r v a r d ı . B a ş k a s a n ' a t l a r da i n k i ş a f e t m i ş t i . M e s e
lâ k i l e ş e k i l v e r m e ğ i b i l i y o r l a r v e o n u p i ş i r e r e k
muhtelif şekillerde v e muhtelif süslerle çömlekler,
kaplar yapıyorlardı. B u muhtelif san'atlar gittikçe
d a h a f a a l b i r h a l e g e l e n b i r t i c a r e t d o ğ u r d u . Zi
r a a t v e h e r t ü r l ü y e n i s a n ' a t l a r d a k i t e r a k k i l e r ile
cilâlı taş devrini, ilk idrak eden Türklerdir.
Bu devrin insanları abideler diktiler. B u abi
d e l e r y e r e d i k i l m i ş 4 - 5 m e t r e i r t i f a ı n d a k a b a taş
l a r d a n , münkirlerden i b a r e t idi. B u n l a r y a bir. h a t
ü z e r i n d e v e y a b i r daire ü z e r i n d e y a n y a n a diki
lirdi Manhirlerin neye delâlet ettiklerini bilmiyo
r u z . B u n d a n b a ş k a dol/nen d e n i l e n b i n a l a r y a p t ı l a r .
D o l m e n l e r y e r e d i k i l m i ş taşların ü s t ü n ü ufkî
taşlar k o y a r a k k a p a t m a k l a y a p ı l a n bir nevi oda
l a r d ı . B u t a r z d a y a p ı l m ı ş k a p a l ı y o l l a r da v a r d ı -
Dolmen odalarında insan kemikleri bulunmuştur.
Bunlar şüphesiz mezardı. Bir ü ç ü n c ü nevi binalar
da v a r d ı . B u n l a r A v r u p a l ı l a r ı n tümülüs dedikleri
tumbalardır. T u m b a l a r ( K u r g a n l a r ) d o l m e n gibi
taşlardan yapılmış, fakat üstü t o p r a k y ı ğ m i l e örtül
m ü ş t ü r B u n l a r da t e p e c i k l e r e b e n z e r mezarlardı.
B u d o l m e n v e t u m b a l a r d a , t u n ç v e d e m i r ş e y l e r de
b u l u n m u ş t u r . Fakat, en e s k i l e r i n d e yalnız taştan
b a l t a l a r , k a b a k a p l a r v e k e m i k t e n , fil d i ş i n d e n ,
hayvan kabuklarından resimsiz olarak yapılmış
zinet eşyaları b u l u n m u ş t u r . Bu tezyinat bilâhara
göl e v l e r i n d e b u l u n m u ş olanlara benzerdi.
Cilâlı taş d e v r i n d e i n s a n l a r k ı s m e n göçebe
hayatı terkederler, şurada burada yerleşirler. Bu
m ü h i m bir hâdisedir. İnsanlar yalnız münferit
aileler h a l i n d e değil, b i r i b i r i n e y a k ı n ailelerden
m ü r e k k e p g r u p l a r , y a n i kabileler halinde sakin
oldular. Sabit hayat, k ü ç ü k k ü ç ü k milletler de
m e k o l a n b u g r u p l a r d a t e s a n ü d ü t a k v i y e etti.
B e r a b e r y a ş a m a k için m ü ş t e r e k k a i d e l e r bul
m a k i c a p etti. B i z o n l a r a b u g ü n kanunlar diyo
ruz. O eski insanların b u l d u k l a r ı k a n u n l a r ı n ne
l e r o l d u ğ u n u b i l m i y o r u z . Y a l n ı z m u h a k k a k t ı r ki
insanların grup halinde birleşmeleri bir terakki
o l d u ; v e insanlar arasında şiddet v e huşuneti
azalttı.
Bu insan gruplarından bazıları göller üzerinde
i n ş a e t t i k l e r i beldelerde ikamet e t m e ğ e başladılar.
Göl beldeleri şöyle inşa o l u n u r d u : bir gölün
içinde, fakai kıyıya yakın olmak üzere kazıklar
çakılır; kazıkların üzerine ağaç kütüklerinden
bir d ö ş e m e yapılırdı. D ö ş e m e n i n ü s t ü n d e kulübe
ler inşa o l u n u r d u . K u l ü b e l e r d e n m ü t e h a r r i k ah
şap köprülerle sahile çıkılır ve gelinirdi. B u köp
rüler akşamları kaldırılır, sabahları t e k r a r k o n u
lurdu.
4 0 , 0 0 0 kazık üzerine k u r u l m u ş beldeler bu
lundu. Kazıkları, a ğ a ç k ü t ü k l e r i n i k a b a taş balta
larla k e s m e k v e d ü z e l t m e k İçin n e k a d a r u z u n
.ve sabırlı ç a l ı ş m a k lâzım geldiği d ü ş ü n ü l s ü n . B u
beldelerde insanlar kendilerini emniyet içinde
hissediyorlardı. Emniyetli hayat, m ü ş t e r e k sarfo-
lunan gayretin mükâfatı oldu. Beşeriyetin b ü y ü k
k ı s m ı cilâlı taş d e v r i n e , m i l â d ı /sodan o n i k i b i n
sene evvel varmıştır.
H a k i k î maden devri t u n ç i s t i m a l i n d e n s o n r a
başlar. F a k a t t u n ç y a p m a k için l â z ı m olan k a l a y
tabîatte nadir b u l u n d u ğ u n d a n , tunçtan silâh v e
a l e t l e r i m a l â t ı m a h d u t idi. B u s e b e p l e d a h a u z u n
z a m a n l a r y o n t m a v e cilâlı taştan y a p ı l m ı ş şeyle
rin istimaline d e v a m edildi. B u l u n m u ş olan t u n ç
k a p l a r ü z e r i n d e bir t a k ı m s a h n e l e r arzeden, ka
rışık resimlerin m a h k û k olduğu görülür.
M a d e n l e r i k e ş f e d e n i n s a n l a r c a , demir madeni
d e m a l û m cjldu. D e m i r i s t i m a l i t u n ç i s t i m a l i n d e n
d a h a ç o k t a a m m ü m etti. D e m i r d e n y a p ı l a n ş e y l e r
tunçtan ve taştan yapılmış şeylerin t a m a m e n ye
rine kaim oldu. Gerçi demiri eritmek ve onun
üzerinde işlemek daha güçtür. Fakat zamanla bu
m ü ş k ü l yenildi. D e m i r , k e s k i n kılıç, balta v e sair
silâhlar y a p m a k için daha müsaittir. Maamafi demir
d e v r i n d e v e b u g ü n dahi bazı e ş y a için tunç, b a k ı r
ve kalay kullanılmaktadır.
Maden devri üç müteakip safhaya ayrılıyor:
Bakır devri, T u n ç devri, D e m i r devri. Demir
devrinin medeniyeti, her devirden yüksekti.
D e m i r s a n ' a t i Türkler tarafından Orta Asyada
keşfedildi. Oradan T u n a yalılarına v e oradan
T u n a b o y u n c a A v r u p a y a yayıldı.
A v r u p a d a k i i n s a n l a r h e n ü z göl kasabaları ve
dolmenler inşa ededurdukları zamanlarda, Şarkta
T ü r k l e r en m ü h i m san'atları d o ğ u r a n bir keşifte
bulunmuşlardı. Orta Asya yaylalarında, dağların
da, o r m a n l a r ı n d a y a ş a y a n T ü r k l e r t a b i a t t a saf ola
r a k altın v e b a k ı r m a d e n l e r i n e t e s a d ü f e t t i l e r . B u
madenleri ateşte eriterek onlara istenilen şekli
v e r e b i l m e k m ü m k ü n o l d u ğ u n u anladılar. Bu keşif
m i l â t t a n e n az 7 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l v u k u b u l
du. B u n d a n s o n r a m a d e n l e r i b e r a b e r b u l u n d u k l a r ı
t a ş l a r d a n a y ı r ı p ç ı k a r m a k s a n ' a t ı n ı ö ğ r e n d i l e r . Al
tın, s ü s e ş y a s ı i m a l i n d e k u l l a n ı l d ı .
B a k ı r d a n da silâhlar yaptılar. L â k i n b a k ı r o
k a d a r m u k a v e m e t l i o l m a d ı ğ ı n d a n , taş silâhların
k u l l a n ı l m a s ı n a da d e v a m o l u n d u . N i h a y e t t e r a k k i
y o l u n d a b i r a d ı m d a h a atıldı. K e ş f o l u n d u k i b a k ı r
ile k a l a y b i r a r a d a e r i t i l i n c e d a h a k u v v e t l i b i r
m a d e n , y a n i tunç o l u y o r .
İnsanların, muhtelif keşif ve icatları bir m e m

l e k e t a h a l i s i n i n d i ğ e r t a r a f l a r a muhacereti suretile
v e y a ticaret vasıtasile d ü n y a y ü z ü n d e yayılmıştır.
Tarihten evvelki en eski zamanlardanberi, dünya
nın muhtelif kıtalarında birçok insan muhaceret-
leri v u k u b u l m u ş t u r . B u n u n b a ş l ı c a s e b e p l e r i n i
şu suretle izah edebiliriz.
Y o n t m a taş d e v r i i n s a n l a r ı , y a l n ı z b a l ı k ç ı v e
a v c ı idiler. B u n l a r d a h a iyi a v l a n a c a k v e balık
tutacak y e r b u l a b i l m e k için o t u r d u k l a r ı y e r l e r i
değiştiriyorlardı.
D a h a s o n r a l a r ı cilâlı taş d e v r i i n s a n l a r ı , ç i f t ç i
ve çoban olduklarından oturdukları yerlerden
daha m ü m b i t t o p r a k l a r ve daha güzel mer'alar ara
m a ğ a k o y u l d u l a r . Fakat büyük muhaceretlerin astl
sebebi Orta Asyada vuku bulan mühim coğrafî ve
iklimi büyük tahavvüllerdir. Bu mmtakanın birçok
büyük parçalarında bu tahavvüller yüzünden
cemiyetle y a ş a m a k i m k â n ı n ı n k a y b o l m a s ı bir
çok insanların kütle halinde birbiri ardınca
göçmelerini mucip olmuştur. Muhaceret sebe-
bile, insanlar yekdiğerinin yerlerini almak
istediğinden a r a l a r ı n d a şiddetli k a v g a l a r oldu.
T a m a m i l e i m h a edilen, v e y a esaret altına alınan
kavmler oldu. Birçok yerlerde de galiplerle
mağlûplar karışarak bir tek kavm teşkil ettiler.
Ve ayni lisanda k o n u ş m a ğ a başladılar. Bundan
anlaşılıyor ki tarih, m u h t e l i f k a v m l e r i n k a r ı ş m a
sını m u c i p olan v a k a l a r ı n mabadidir. K a v m l e r i n
tarihten evvel başlayan b u m u h a c e r e t l e r i , tarihî
z a m a n l a r d a d a h i d e v a m etti. A k ı n l a r , m u h a r e b e
ler, istilâlar ' n e t i c e s i n d e b i r b i r l e r i n e k a r ı ş a n insan
kütlelerinden mütemadiyen yeni kavmler zuhur
etti. H u c u m e d e n , istilâ e d e n k a v m l e r , mevcut
b a z ı d e v l e t l e r i t a h r i p ettiler. B a z a n g e r i p ü s k ü r
tüldüler. Bazan aralarına girdikleri yerli ahaliyi
temsil edip kendileri gibi yapıyorlar, bazan da
kendileri onlar tarafından temsil olunuyorlardı.
B u suretle yeni yeni bir takım devletler t e ş e k k ü l
ediyordu. Bu insan halitalarının terkiplerini lâyı-
kile tanımak g ü ç t ü r ; maamafi mütaleaları koiay
o l m a k için u m u m i y e t l e b u insan cemiyetlerini,
bünyevî benzeyişleri noktai nazarından ırklara
ayırırlar.
C.
ıRK İnsanlar, d ü n y a y ü z ü n d e iklimleri

b i r b i r i n d e n az v e y a ç o k f a r k l ı m u h
telif k ı t a l a r a y a y ı l m ı ş l a r d ı r . H a y a t v e t a g a d d i
tarzları da b a ş k a b a ş k a olmuştur. B u muhtelif
mıntakalara yayılmış olan insan kütleleri, b ü y ü k
denizler, aşılması m ü ş k ü l dağlar, zamanımızda
d o l m u ş oldukları g ö r ü l e n göller v e denizler gibi
tabiî m a n i a l a r d a n d o l a y ı a s ı r l a r c a m ü d d e t b i r b i r -
lerile temasta ve tesalüpte b u l u n m a k s ı z ı n mün
ferit b i r h a l d e y a ş a m ı ş l a r d ı r . B i r m ı n t a k a n ı n m a d d î
ve içtimaî a y n i şartları, o m ı n t a k a l a r d a y a ş a m ı ş
olan insanlarda bîr takım m ü ş t e r e k v e m ü ş a b i h
vasıflar, b e n z e y i ş l e r v ü c u d e getirir. B u suretle
birbirinden ayrı teşekkül etmiş olan insan cemi
yetleri v e y a grupları arasında bir takım farklar
hasıl olur. İşte insan cemiyetleri arasında m e v c u t
olduğu görülen bu farklar, insan kütlelerini, bu
n o k t a i n a z a r d a n , b i r t a k ı m zümrelere ayırmak
temayülünü uyandırmıştır.
Muhaceret meselesinde gördüğümüz gibi,
iptidaî ı r k l a r z a m a n l a b i r b i r l e r i l e ç o k k a r ı ş m ı ş ,
y e n i y e n i b i r t a k ı m m ü r e k k e p ı r k l a r v ü c u d e gel
miştir. B u n u n l a beraber, bütün uzviyet â l e m i n d e
o l d u ğ u g i b i i n s a n z ü m r e l e r i a r a s ı n d a k i ihtilât
ve tesalüpler n e - k a d a r kuvvetli olursa olsun, ayni
iklimin daima ayni evsafı m e y d a n a çıkarmaktaki
tesiri, bellibaşh bazı ırkî g r u p l a r ı n v e gruplar
a r a s ı n d a m u t a v a s s ı t bazı k ü ç ü k z ü m r e l e r i n seçil
mesini icap ettirmiştir.
a) B a y k a l g ö l ü h a v a l i s i n d e n b a ş h y a r a k Altay-
lar v e Orta Asyadan itibaren H a z a r denizi ve
Karadeniz havzalarile Adalar denizi v e Tuna
boylarına kadar olan geniş sahalar, binlerce ve
binlerce senelerdenberi alelûmum beyaz renkli
o l a n Türklerle meskûndu.
Şimalî Asya ve Avrupa kıtalarında da beyaz
insanlar sakindir. Fakat bu beyazlık derecesinin
kutpa yaklaştıkça ve Asyanın şarkına ve cenubu
na indikçe beyaz ve e s m e r e doğru değiştiği yerler
vardır; binaenaleyh beyaz ırk ikinci derecede
iki v e y a üç ı r k a daha inkısam edebilir. Sarı saçlı,
mavi gözlü, uzun boylu insanlar, ekseriyetle bu
ırkta görülür.
b) Ş a r k î A s y a d a b a ş k a b i r g r u p h â k i m g ö
rülmektedir. Bu g r u p u teşkil eden insanların
e k s e r i y a derisi sarı, saçları siyah v e s e r t b o y l a r ı
k ı s a d ı r ; b u g r u p a A v r u p a l ı l a r Mongol v e Mon-
goloit ırkı diyorlar. B u g ü n k ü Moğolistan, Çin,
Hindi Çinî v e o n u n c e n u b u n d a k i Adalar, J a p o n y a
sekenesi bu ırktan addolunuyor. Mongoloit ırktan
insanlar A m e r i k a y a da geçmişlerdir.
c ) A f r i k a d a siyah ırk h â k i m d i r . Hindin otok-
t o n a h a l i s i d e s i y a h r e n k l i idi.
d) A m e r i k a d a kırmızı renkli insanlar vardır.
Beşeriyeti b u veçhile, mahza r e n k esası üze
rine ırklara a y ı r m a k doğru değildir. Ç ü n k ü in
s a n l a r d a r e n k a n c a k hali hayatta b u l u n m u ş o l m a -
sile m ü ş a h e d e o l u n u r ; h a l b u k i i n s a n ı r k l a r ı n ı n
mazisini ve ırkların tahavvülât ve t e k e m m ü l â h n ı
m e y d a n a ç ı k a r a b i l m e k için y a ş a y a n l a r d a n ziyade,
İRK
a r z ı n t a b a k a l a r ı a l t ı n d a b u l d u ğ u m u z i n s a n fosil
leri ü z e r i n d e t e t k i k a t y a p m a k l â z ı m d ı r . İ n s a n ı n
tabiî t a r i h i n i n t e t k i k i n e m e v z u o l a n b u b a k i y e l e r
ise, b i t t a b i r e n k t e n m a h r u m d u r .
Irkların dünya yüzünde her mıntakada, karma
karışık bir halde yerleşmiş oldukları görülmektedir.
B i n a e n a l e y h ırkî hakikatler b e ş e r grupları
a r a s ı n d a k i iskeletlerden ç ı k a r ı l a n fizikî f a r k l a r l a
m e y d a n a çıkar- Bu farklar şunlarda a r a n ı r :
1 — Kafatasının ve ç e h r e n i n ş e k l i ;
2 — Boy.
M ü h i m o l a n ı r k î "farika, k a f a t a s ı n ı n ş e k l i , h a s
s a t e n u z u n l u ğ u ile g e n i ş l i ğ i a r a s ı n d a k i n i s p e t t i r .
Ayni asıldan g e l m i ş o l m a k t a n d o ğ a n b u irsî farika
h e r türlü tesire en ç o k m u k a v e m e t eder v e yalnız
ı r k l a r ı n ihtilâfı n e t i c e s i n d e , g i n e i r s î o l a r a k , t a d i l e
u ğ r a r . B u f a r i k a d ı r ki d ü n y a ü z e r i n d e b i r b i r i n i
t a k i b e n g e l m i ş ve tarihi y a p m ı ş olan i n s a n l a r
a r a s ı n d a esaslı bir fark tesis etmiştir.
B u r a d a bir nokta hatıra g e l i r : Aralarında bu
g ü n esaslı farklar bulunan muhtelif ırklardan her-
bîri a y r ı a y r ı m e n ş e l e r d e n m i g e l m i ş t i r , y o k s a
hepsinin m e n ş e i ayni bir ırk m ı d ı r ? Bu farklar
s o n r a m ı hâsıl o l d u ?
G e r ç i bu m e s e l e h e n ü z h a l l o l u n m a m ı ş t ı r . An
c a k , ş u n u b e y a n e t m e l i y i z ki, ı r k l a r a r a s ı n d a b u g ü n
g ö r ü l e n farkların, tarih noktai n a z a r ı n d a n e h e m
miyeti pek azdır. Filhakika, kafatasının şekli
ı r k l a r ı n t a s n i f i i ç i n , t a m a m e n e s a s î b i r f a r i k a ol
d u ğ u halde içtimaî hiçbir m a n a s ı y o k t u r . B u n u n
sebebi ş u d u r : kafatası değişmiyor, yahut güç
v e g e ç d e ğ i ş e b i l i y o r . F a k a t , o n u n i ç i n d e k i e n asıl
u z u v , dimağ değişiyor. Kafatasları b a ş l ı c a iki
e s a s l ı ş e k i l a r z e d e r * : brakisefal ve dolikosefal.
T ü r k ırkının kafatasları şekli ekseriyetle bra-
kisefal'dir.
Kafatasının, y a n ı n d a , yüz, b u r u n , v e ç e h r e n i n
ş e k i l l e r i d e n a z a r ı d i k k a t e alınır-
Bazı insanların, yüzleri uzun, bazıları kısa
o l u r . B u i k i tip y ü z h e m b r a k i s e f a l v e h e m d e
dolikosefalde bulunabilir.
İnsan yüzleri: kısa-geniş ve dar-uzun olabilir.
U z u n bir yüz geniş bir kafatasile birleşmiş
olursa, veyahut kısa bir yüz uzun bir kafatasile
birieşirse biçimsiz olur; ahenksizlik göze çarpar.
Ç e h r e n i n , d a h a iki h u s u s i y e t i d i k k a t i c a l i p t i r :
b u r n u n ve ç e n e n i n şekilleri.
Burnun sivri, uzun, yassı, b ü y ü k , küçük,
doğru, kıvrık bir takım şekilleri vardır.
Ç e n e n i n şekli de dişlerle b e r a b e r ç e h r e n i n
cephesine nazaran düz veya jlerî doğru çıkık
olabilir: düzgün çene ve çıkık çene.
İnsanlar, boylarının uzunluklarına, kısalıkları
na g ö r e de ırklarına, nispetlerini ifade ederler: yük
sek boylu, orta boylu ve kısa boylu ı r k l a r vardır.
İnsanlarda ve iskeletlerinde, görülebilen ve
Ö l ç ü l e b i l e n d a h a b i r ç o k ş e y l e r v a r d ı r ki, b u n l a r ı n
k â f f e s i i n s a n ı n tabiî t a r i h i n i t e t k i k e d e n â l i m l e r
tarafından nazarı dikkate alınır. Meselâ, gözlerin
şekli, yüzdeki vaziyeti, muhtelif ırklar a r a s ı n d a
m ü h i m f a r i k a teşkil eder-
B u s o n e s a s l a r a g ö r e ı r k ı n tarifi ş ö y l e o l a b i l i r :
Irk ayni k a n d a n ç e l e n ve cismen birbirine
b e n z e y e n insanların gösterdiği birliktir.
LISAN İnsanların ilk kullandıkları lisan

ların çok basit olduklarına ş ü p h e
y o k t u r . B i l h a s s a f i k i r l e r i n i e v z a ile a n l a t m ı ş o l m a -
l a n ve k u l l a n d ı k l a r ı k e l i m e l e r i n bîr t a k ı m telâş,
hırs, ıstırap gibi h e y e c a n ve infialleri ifade eden
gayri iradî nidalardan, y a h u t tabiattaki sesleri yarı
ş u u r l u s u r e t t e t a k l i t e d e n k e l i m e l e r d e n i b a r e t ol
ması ve bir takım eşyaya tekabül etmesi muh
temeldir. İ n s a n ı n aklı, u z u n z a m a n l a r d a y a v a ş
y a v a ş h a r e k e t l e r i ve h a r e k e t l e r i n eşya ile arasın
daki münasebetleri ifadeye m u k t e d i r olabilmiştir.
İ p t i d a i l i s a n l a r h e r h a l d e , ç o k az k e l i m e i h t i v a
ediyordı. B u g ü n lisanlar ç o k zenginleşmiş bulu
nuyorlar.
Bazı geniş m m t a k a l a r ü z e r i n d e dağılmış bir
halde b u l u n a n insan kütlelerinin kullandıkları
l i s a n l a r d a m ü ş a b i h c e z i r l e r e v e a y n i fikri ifade
için m ü ş a b i h tarzlara m a l i k lisan g u r u p l a r ı v a r d ı r ;
fakat b u n a m u k a b i l d i ğ e r m m t a k a l a r d a bu lisan
g u r u p l a r ı n d a n esaslı bir surette farklı b a ş k a lisan
gurupları da vardır-
Dünya yüzünde yaşayan kavmlerin kullan
m a k t a o l d u k l a r ı lisanlar h a k k ı n d a bir fikir hâsıl
e t m e k için bazı b ü y ü k lisan g u r u p l a r ı n ı sayalım :
-a) Türkçe. B u dil e s a s î ( o r i j i n a l ) , b a ş l ı b a ş m a
m ü s t a k i l b i r d i l d i r . T ü r k dili b u g ü n T u n a h a v
zasından Şarkta Lena nehri ve Kingan dağlarına
kadar ve Şimal Buzdenizinden U m m a n denizine
k a d a r uzanan geniş sahadaki insanlar tarafından
k o n u ş u l a n , b u n l a r a r a s ı n d a a n l a ş m a v a s ı t a s ı ola
r a k kullanılan u m u m î bir dildir. T ü r k dilinin
esaslı farikaları, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a T ü r k adım
taşıyan k a v m l e r tarafından k u l l a n ı l a n l e h ç e de
mütebariz ve mütekâmildir. Macar v e Finlerin
k u l l a n d ı k l a r lisanlar T ü r k dilinin esasî u n s u r l a r ı n ı
ihtiva e t m e k l e b e r a b e r b a ş k a tarzda istihale ve
inkişaf etmişlerdir. 1
Avrupalılar T ü r k l i s a n ı n ı Ural - Altay namı
a l t ı n d a M o n g o l c a ile b i r s a y a r l a r , b u t e l â k k i t a
m a m e n yanlıştır. Hakikat şudur: Moğolca, Türk-
çeden, Çinceden, Tibetçeden alınmış bir takım
k e l i m e l e r i n M o g o l l a r a has bir tarzda birleştiril
m e s i n d e n t e ş e k k ü l e t m i ş t i r - B u g ü n yanhş olarak
tatar denilen meselâ Kırım, Kazan, Azerbaycan
Türkleriie, Kırgız - Kazaklar ve Başkurtlar gibi
T ü r k k a b i l e l e r i n i n k u l l a n d ı k l a r ı l i s a n da, a z v e y a
çok bir takım lehçe farklarile Türkçedir-
b) H e m e n b ü t ü n A v r u p a milletlerinin ve As
yada Rusların v e bir kısım İran ve Hint halkı
n ı n k o n u ş t u k l a r ı l i s a n l a r b u g ü n Hint - Avrupa li
sanlar grupu olarak tanıttırılmaktadır. Bu grup
ta Lâtin, C e r m e n , i s l a v l i s a n l a r ı b ü y ü k l i s a n aile
lerini teşkil eder.
c ) Asyanın cenubu garbisinde, Arabistanda
Arapların, Yahudilerin ve Aîrikada Mısırlılarla
Habeşlerin ve sair bazı k a v m l e r i n konuşmuş
o l d u k l a r ı l i s a n l a r ı Hami v e Sami diye müstakil
bir lisan g r u p u o l a r a k gösterirler.
M ı s ı r ı n K ı p t i l i s a n i l e B e r b e r i l i s a n l a r ı v e su
reti u m u m i y e d e Ş a r k î Afrika lisanlarına şamil
olan Hamî lisanları ayrı bir z ü m r e halinde gös
t e r e n l e r d e v a r d ı r . S a m î l i s a n l a r z ü m r e s i , iptida.
H a m i grup şeklinde z u h u r etmiş olabilir.
d ) Asyanın şark ve şarkı cenubisinde Mongol
ve Monglcyt k a v m l e r i n l i s a n l a r ı da bir lisan
grupu telâkki olunabilir.
B u saydığımız bellibaşlı lisan g r u p l a r ı n d a n b a ş k a
h e r kıt'ada bazı m a h a l l î m ü n f e r i t lisanlar d a v a r d ı r .
B e ş e r ırklarını tasnifte r e n k esasına s a p l a n a n l a r
olduğu gibi, e l y e v m insanların k u l l a n d ı k l a r ı lisan
l a r a g ö r e d e ı r k tasnifi y a p a n l a r g ö r ü l m e k t e d i r .
TÜRK IRKİ
TÜRK ıRKı D ü n y a d a insan cemiyetlerinin tahav-

vüllerini, terakkilerini, milletlerin
sureti teşekküllerini tetkik e d e r k e n coğrafî muhi
tin e h e m m i y e t i n i n y a n ı n d a ı r k m e s e l e s i d e b a z ı
n o k t a l a r d a n o l d u k ç a e h e m m i y e t l i b i r s u r e t t e dik
kati c e l b e d e r .
I r k m e f h u m v e tarifi b u g ü n e k a d a r b i r ç o k
m ü n a k a ş a l a r a v e b i r b i r i n e zıt m ü t a l e a l a r a m e v z u
olmuştur.
Bazı müellifler ırkları lisanlara v e y a h u t renk
lere g ö r e tasnif etmişlerdir. H a l b u k i muhtelif
ırkların t e s a l ü b ü n d e n hâsıl olan bazı k a v m l e r i n
m ü ş t e r e k lisanları olduğu gibi ayni ı r k a m e n s u p
olan bazı k a v m l e r de başka başka lisanlarla
konuşmaktadırlar.
Renk taksimine gelince bunun zamanla ve
m u h i t d e ğ i ş t i k ç e nasıl e h e m m i y e t i n i kaybettiğini
ırklar b a h s i n d e izah etmiştik. A v r u p a âlimlerinin
b e ş e r i y e t ' v e beşer ırkları h a k k ı n d a verdikleri
malûmat hep kendi noktai nazarlarmdandır. Bun
lar ç o k defa ı r k l a r ı takibettiklerî g a y e l e r e n a z a r a n
tasnif ediyorlar. F i l h a k i k a b u g ü n k ü A v r u p a n m
b ü y ü k millet kütleleri d o ğ r u d a n d o ğ r u y a bir ırka
m e n s u p o l m a d ı k l a r ı gibi, b u c e m i y e t l e r i n ekseri
sinde bariz vasıflarını muhafaza etmiş h â k i m bir
ı r k ta m e v c u t d e ğ i l d i r . B u m i l l e t l e r b i r b i r l e r i l e a y n i
k e m i y e t ve k e y f i y e t te tesalüp e t m e m i ş muhtelit
ırkların husule getirdiği yepyeni birer heyettirler.
U m u m î o l a r a k d e n i l e b i l i r k i i n k i ş a f v e itilâ
île b e ş e r i y e t i n m u k a d d e r a t ı n a h â k i m olan dimağ
dır. D i m a ğ d a n murat onun uzvî mahiyeti değil,
her nevi tecellileridir. D i m a ğ üzerinde coğrafî
muhitin, bu coğrafî muhitteki içtimaî şartların ve
irsî v a s ı f l a r ı n h i ç ş ü p h e s i z b ü y ü k v e e h e m m i
yetli t e s i r l e r i v a r d ı r .
B u noktai nazardan ayni asıldan gelen v e bün-
yevî vasıfiarile b i r b i r i n e b e n z e y e n i n s a n l a r kütlesi-
d i r d i y e tarif e d i l e n ı r k l a r ı n e h e m m i y e t i b i r d e r e c e
tebarüz eder.
T a r i h i n en b ü y ü k c e r e y a n l a r ı n ı y a r a t m ı ş olan
Türk ırkı e n ç o k b e n l i ğ i n i m u h a f a z a e t m i ş b i r
ırktır. T a r i h t e n e v v e l ve tarihî d e v i r l e r d e bu ırk
ta, i ş g a l ettiği v â s i m ı n t a k a l a r d a k i v e y u r t l a r ı n ı n
hudutlarındaki - k o m ş u ırklarla tesalüp etmiştir.
Bu tesalüplerin ekserisinde T ü r k ırkının bariz v e
uzvî d i m a ğ eseri olan harsî vasıfları h â k i m kal
dığından b u karışmalar T ü r k ırkına kendi husu
siyetini kaybettirmemiştîr. Ancak uzun devirler
de v e b ü y ü k e k s e r i y e t l e r i ç i n d e i h t i l â ü a r a m a
ruz kalanları t e m e s s ü l edip isimlerini v e dillerini
muhafaza edememişlerdir.
D i m a ğ ı n e n k ı y m e t l i m a h s u l ü o l a n l i s a n bil
hassa T ü r k ırkının b ü y ü k ekseriyetinde tarihî
devirlerin h u s u l e g e t i r d i ğ i t e k â m ü l s i l s i l e s i da
hilinde daima ana hatlarını muhafaza etmiştir. Ta
rihten e v v e l k i z a m a n l a r d a v e tarihî d e v i r l e r d e
ayrı ayrı cemiyetler, medeniyetler, devletler v ü c u
de getirmiş olan bu b ü y ü k ırk m e n s u p l a r ı , k u v
vetli d i m a ğ l a r ı n ı n m u h t e l i f m u h i t l e r d e y a r a t t ı k l a r ı
m ü ş t e r e k l i s a n v e h a r s l a r l a v e irsî v a s ı f l a r ı ile
uzun veya kısa müddetler zarfında yekdiğerin-
aen daima müteeesir olmuşlardır.
G ö r ü y o r u z ki tarihte daima g ö z e çarpar bir
b i r l i k a r z e d e n Türk ırkı d a i m a h â k i m k a l a n b a r i z
uzvî vasıfiarile d i m a ğ ı n en kuvvetli m a h s u l ü olan
m ü ş t e r e k l i s a n l a r i l e v e b u l i s a n l a n a k l e d i l m i ş olan
h a r s l a r ı ile, t a r i h î m ü ş t e r e k h a t ı r a t ı i l e a y n i za-
m a n d a bugünkü millet tarifine de uyan b ü y ü k bir
cemiyettir.
Bütün tarihte böyle b ü y ü k bir ırkı, bir millet
halinde g ö r m e k bilhassa zamanımızdaki insan
heyetlerinin pek çoğuna nasip olmıyan büyük
bir k u v v e t ve b ü y ü k bir şereftir.
D.
Pjj^jg İnsan c e m i y e t l e r i n i n tarih d e v i r l e r i n e

g i r m e d e n evel, insanların, 5 0 0 , 0 0 0
sene süren neşvünema devirlerinde dimağları
içinde neler cereyan etmiş olabileceğinden bir
n e b z e b a h s e t m e k faydalı olur.
B u uzak zamanlarda, insan kendisi ve muhiti
hakkında ne düşünüyordu?
İnsan, evvelâ a n c a k h a v a s s ı n a d o ğ r u d a n doğ
r u y a t e m a s e d e n ş e y l e r ile a l â k a d a r o l u y o r d u .
Lisan bir derece t e k â m ü l e vâsıl o l u n c a y a
k a d a r i n s a n ı n fikri bu daire h a r i c i n e ç ı k a m a d ı .
Fikri tesbit eden ve gittikçe d a h a m ü r e k k e p
fikirlere d o ğ r u y ü k s e l m e ğ i kolaylaştıran lisandır.
İptidaî i n s a n , n e r e d e n g e l d i ğ i n i , n i ç i n y a ş a d ı ğ ı n ı ,
hiç d ü ş ü n m e k ihtiyacını hissetmiyordu.
İptidaî i n s a n l a r , h e m e n a d e t a h e r ş e y d e n kor
kuyordu ; şüphesiz bu k o r k t u ğ u şeyleri rüyasın
da da g ö r ü y o r d u . B u n l a r d a b i r t a k ı m k u d r e t l e r
tahayyül ediyor ve bu kudretleri tatmine gayret
e d i y o r d u . C a n l ı v e c a n s ı z şeyler» a r a s ı n d a s a r i h
b i r t e f r i k y a p a m ı y o r d u . M e s e l â , c a n s ı z b i l e olsa
h e r h a n g i bir ş e y k e n d i s i n i c e r i h a d a r etse ona
ayağiyle vuruyordu. Bir n e h i r fazlalaşır veya
taşarsa kendisine hasım olduğuna zahip oluyordu.
Bir fikirden, diğer bir fikre intikali anlaşılmaz ve
m a n t ı k s ı z b i r h a l d e idi. E s k i t a ş d e v r i n i h a y e t i n -
deki insanların bıraktığı resimler, bu insanların
güneşe, aya, yıldızlara veyahut ağaçlara dikkat
atfeylediklerini gösteriyor. Bu insanlarda h e n ü z
dini f i k i r v e k a n a a t t a n e s e r y o k t u . O n l a r k e n d i
ruyalariyle teheyyüce geliyorlardı. Hakikatin k e n
dilerinde uyandırdığı suretlerle bu r ü y a l a r karı
ş a r a k g a r i p bir v ü z o h s u z l u k h u s u l e g e t i r i y o r d u .
Faraza, ölülerini g ö m m e l e r i n d e n ve yanlarına
e r z a k ve silâh b ı r a k m a l a r ı n d a n bu i n s a n l a r ı n m ü s
takbel bir hayata inandıkları neticesi çıkarılacağı
gibi, ölenlerin hakikatte ö l m e d i k l e r i n i zannettik
l e r i n e de h ü k m e t m e k m ü m k ü n d ü r , ö l ü l e r i r ü y a d a
g ö r m e l e r i b u son fikri takviye ediyordu. B u fikir,
ölüleri bir nevi cadı haline s o k u y o r ve onlarla
uzlaşmak, gazaplarını tahrik etmemek çarelerine
tevessülü mucip oluyordu.
İptidaî i n s a n l a r ı n , b a b a l a r d a n , b ü y ü k b a b a l a r
dan, k o r k t u k l a r ı anlaşılıyor. Ç o c u k l a r bu, cet
k o r k u s u i ç i n d e b ü y ü r l e r d i . C d d e ait e ş y a y a , m e
selâ onun m ı z r a ğ ı n a d o k u n m a k , o t u r d u ğ u y e r e
o t u r m a k m e m n u idi. Cet, b ü t ü n a i l e e f r a d ı n ı n
e f e n d i s i , h â k i m i idi. A i l e g e n ç l e r i n i n b u c e t k o r
k u s u n u , c e d d e h ü r m e t ve itibar g ö s t e r m e k lüzu
m u n u analar m ü t e m a d i y e n telkin ederlerdi.
B i n a e n a l e y h d e n i l e b i l i r ki, k e n d i s i n e el v e y a
nazar uzatılmıyan m u k a d d e s bir mevcudiyet mef
h u m u pek eski zamanlarda insanların dimağına
h â k o l u n m u ş t u r . Aile v e y a k a b i l e efradının c e d d i n
gazabından masun bulundurulması, bilhassa o
öldükten sonra bile onu hoşnut etmeğe çalışılması
fikri b u s u r e t l e hâsıl o l m u ş t u r . Zaten ceddin, yani
reisin ö l d ü ğ ü n d e n k a t ı bir surette emin o l u n a m ı
yordu. Cet öldükten s o n r a dahi kadınlar ç o c u k -
larına cetlerinin ne kadar müthiş ve harikulade
bir mahlûk olduğunu mütemadiyen tekrar
ederlerdi. İnsanlar, d ü ş m a n l a r ı n ı k o r k u t m a k için
de k e n d i l e r i i ç i n k o r k u n ç b i r h ü v i y e t t e ş k i l e d e n
cetten istifade e t m e y i ü m i t ederlerdi. K e n d i arala
rında iken huşunetli olmakla beraber onları mu
h a f a z a e d e n c e d d i n t o p r a k a l t ı n d a i k e n de o n l a r ı
muhafaza ve müdafaaya d e v a m etmekte olduğunu
z a n n e d e r l e r d i . Cet k o r k u s u , i d r a k edilmiyecek
d e r e c e d e bati bir s e y r i l e " K a b i l e Allahı k o r k u
s u n a , , i n t i k a l etti. D i m a ğ l a r ı , b u d ü ş ü n c e y i g e ç -
m i y e n i n s a n l a r , kâinatı da aile ç e r ç e v e s i i ç i n d e
gördü. İnsanlarda cet k o r k u s u tehlikeli hayvan
l a r a k a r ş ı o l a n k o r k u ile k a r ı ş t ı . B u s u r e t l e A l l a h
m e f h u m u n u n b a ş l a n g ı ç hali olan, ulvileştirilmiş
c e d d e h a y v a n i bir şekil verilmesi, bir m e r h a l e
t e ş k i l etti.
Bazı sari hastalıklar, o insanlarda e s r a r e n g i z bir

fikir u y a n d ı r d ı ; bazı m a h a l l e r d e n ve bazı eşhastan
u z a k l a ş m a k , o mahallere ve eşyaya ve eşhasa
k o r k u n ç bir m a h i y e t atfolundn. İ n s a n l a r d a lisan
t e k â m ü l e t m e y e b a ş l a r b a ş l a m a z f i k i r b u iptidaî
d ü ş ü n c e l e r ü z e r i n e teksif edildi. O n l a r a daimî bir
k ı y m e t izafe e d i l m e ğ e ç a l ı ş ı l d ı . İ n s a n l a r , y e k d i -
ğerleril konuşaraktan, yekdiğerlerinin korkularını
teyit ve tekit eylediler. M ü ş t e r e k mukaddesat
an'anaları icat eylediler. B u m u k a d d e s a t içinde,
memnu ( h a r a m ) v e gayrı tâkir ( m e k r u h ) m e f h u m
l a r ı n a ait f i k i r l e r m ü h i m y e r t u t t u . G a y r i s a f o l m a k
k o r k u s u tasfiye o l u n m a k e n d i ş e s i n i d o ğ u r d u . B u
tasfiye ameliyesi nispeten akıllı ve dirayetli insan
ların h i m a y e ve m u a v e n e t i l e yapılıyordu. İlk
dinlerin v e sihirbazlığın tohumlarını, hep burada
a r a m a k lâzımdır.
F i k r i b e ş e r d e i k i zıt m e y i l v a r d ı r . B i r i n c i s i , k i
d a h a e s k i s i d i r , h e r ş e y i gizli t u t m a k , m e y l i d i r .
Daha yeni olan ikincisi de sözlerimizle h e m c i n s
lerimizi m ü t e h a y y i r e t m e k v e onlar ü z e r i n d e tesir
i k a e t m e k a r z u s u d u r . B u n d a n b a ş k a v e f a z l a ola
rak insanlarda esasen diğerlerini talim v e terbiye
e t m e k hissi m e v c u t t u r . E k s e r i insanlar, h e m c i n s
lerine yapmamaları icap eden şeyleri bildirmek
ten zevkalırlar- İşte b u suretle tarihin m e b d e i n d e
sırf indî ve keyfî o l m a k ü z e r e tatbik o l u n a n bir
sürü m e m n u a t meydana çıkmıştır.
Bir de i n s a n l a r a hasım olan k u v v e t l e r i n m e v
cudiyeti fikri o k u v v e t l e r i n insan l e h i n e imale
o l u n a b i l m e l e r i i h t i m a l i n i d o ğ u r d u . İ n s a n l a r ı teh
dit e d e n k u d r e t l e r e h u s u s î m e r a s i m v e t e ş r i f a t l a
k u r b a n l a r k e s m e k ve bazı takdimeler v e r m e k
â d e t i n e g e ç i l d i . Â y i n h e y b e t l i b i r iş o l d u ğ u i ç i n
yapılırdı.
İ n s a n l a r ı n h a y a t ı n a h â k i m o l a n ilk t e l â k k i l e r ,
izah ettiğimiz gibi bir yığın d ü ş ü n c e l e r d e n neş'et
etmiştir. Lisan t e k e m m ü l ettikçe kudsiyet an'anası,
m e m n u i y e t v e m e r a s i m e ş k â l i arttı v e g e n i ş l e d i .
İlk ç o b a n l a r ı n zuhuriyle başka birçok şeyler
insanlar için derin bir m a n a ihtiva eder g ö r ü n d ü .
İnsanlar, s ü r ü s ü n ü otlatmağa götürdüğü saha
ların Ötelerinde n e l e r o l d u ğ u n u b i l m e ğ e m e c
b u r oldu. G e c e ve g ü n d ü z h a y v a n l a r ı n a nezaret
ederken ve muhtelif yer değiştirmeler esnasında
g ü n d ü z l e r i güneşin, g e c e l e r i ayın ve yıldızların
rehberliğinden istifadeye başladılar. Birçok uzun
asırlardan sonra yıldızların aydan v e güneş
ten d a h a e m i n b i r r e h b e r o l d u ğ u n u a n l a m a ğ a m u
vaffak oldular. B u n d a n sonra, yıldızların tetkikine
e h e m î y e t verdiler. Her şeye ferdiyet ve şahsiyet
izafe itiyadında olan insanlar, yıldızları, g ö k y ü
zünden kendilerini tetkik ve h i m a y e eden şayanı
itimat bir t a k ı m necabetli m a h l û k l a r addetmeye
başladılar.
İlk ziraat t e ş e b b ü s l e r i de m e v s i m l e r h a k k ı n
d a k i f i k r i t e s p i t etti. N i h a y e t , k a m e r i n , g ü n e ş i n ,
yıldızların, muhtelif z a m a n l a r d a muhtelif fasılalarla
g ö r ü n ü ş ü n d e n , s a y ı y a , a d e d e , ö l ç ü y e i n t i k a l etti
ler. H u l â s a , tabiatin, m ü ş a h e d e ve tetkiki insanla
rda yeni yeni düşünceler v e m e r a k l a r uyandırdı.
L i s a n ı n l û g a t ç a s ı ç o ğ a l d ı k ç a , i n s a n ı n hikâye ve
n a k i l k a b i l i y e t i d e t e z a y ü t etti. K e n d i l e r i n e , k a b i
lelerine, mukaddesata, dünyaya ve her şeyin
s e b e p l e r i n e ait b i r t a k ı m h i k â y e l e r nakletmeye
başladılar. B u suretle bir kabile zihniyeti ve bir
a n a n a i n k i ş a f etti. B u h a l , i n s a n l a r ı i s t e d i ğ i g i b i
serbest bir fikir ve d ü ş ü n c e y e malik olabilmek
i m k â n ı n d a n m a h r u m ve bazı fikirleri, bazı telkin
leri o l d u ğ u gibi k a b u l e t m e y e m e c b u r e d i y o r d u .
G ö r ü l ü y o r ki, i n s a n l a r b u b a h s e t t i ğ i m i z t a r i h l e r
den itibaren şahsiyetlerinden bir kısmını feda
e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmışlardır. Beşeriyet, bu
gün dahi halâ, ayni yolu takip etmektedir.
Z i r a a t ile b e r a b e r i n s a n l a r ı n f i k r i n e y e n i b î r
takım m u h a k e m e silsileleri h â k i m oldu. Hasat
m e v s i m l e r i n d e b i r s ı n ı f e f r a d ı n kurban olarak
feda edilmesi l ü z u m u , u m u m î telâkki m a h i y e t i n i
aldı. B u k u r b a n l a r ı z e p h e d e c e k d i ğ e r p a k tanın
m ı ş b i r s ı n ı f m e y d a n a ç ı k t ı : ttk rahipler sınıfı.
Bir de k u r b a n edilen efradın etinden b i r e r parça
y e m e k m e r a s i m i t e e s s ü s etti. G ü y a b u s u r e t l e fe
dakârlığın nimetlerinden hepsi h i s s e m e n t o l u y o r
lardı. E l y e v m , bazı d î n l e r d e m e v c u t olan kurban
k e s m e k âdetlerinin menşei budur.
Ecdada h ü r m e t v e ondan k o r k u hisleri, e r k e k
ile k a d ı n a r a s ı n d a k i r a b ı t a , s a r i hastalıklardan
halâs a r z u s u , sihir vasıtasile k u d r e t ve m u v a f f a
kiyet temini, hasat zamanlarında k u r b a n kesilmesi
gibi amiller b i r ç o k itikatlar ve t e v e h h ü m l e l e ka
r ı ş a r a k girift b i r k ü l t e ş k i l e d i y o r d u . B u h â d i s e ,
i n s a n l a r ı n h a y a t ı n d a b i r m e v k i i m a h s u s tuttu v e
a r a l a r ı n d a zihnî ve hissî bir t a k ı m rabıtalar d o ğ u r
du ve insanlarda, m ü ş t e r e k d ü ş ü n c e v e m ü ş t e r e k
harekete saik oldu. İşte bu hâdiseye, biz b u g ü n
Din n a m ı n ı v e r i y o r u z . İnsanlar, bu h â d i s e kar
şısında basit ve mantıkî bir telâkki ile t e m a s a
g e l m i ş b u l u n m i y o r l a r d ı ; bilâkis, bir t a k ı m ruhlara,
ilhamlara, emirlere, ve nehiylere taallûk eden
k a r m a k a r ı ş ı k düşüncelerle hali temasa geliyor
lardı.
İnsanların hayatına taallûk eden her şeyde
o l d u ğ u g i b i d i n î m e s e l e l e r d e d e b i r tekâmül hâdi
s e s i g ö r ü l ü r . İptidaî i n s a n d a Allah, v e din h a k k ı n
da hiçbir fikir, k a n a a t yoktur. B u k a d a r u m u m î v e
şümullü telâkkilere, insanın dimağı a n c a k yavaş
y a v a ş alıştırıldı. D i n fikri, i n s a n l a r c e m i y e t h a y a t ı n a
sarahaten atıldıkça genişlen m e y e başlar, Vah
det m e f h u m u n a y a k l a ş ı r v e n i h a y e t , t a b i a t ı n k u d r e t
v e azemetile daha ziyade kabili t e f e h h ü m , h a k i k î
b i r m a h i y e t alır- G ö r ü l ü y o r k i i n s a n l a r c e m a a t
halinde y a ş a m a ğ a başladıktan sonra, diğer içtimaî
m ü e s s e s e l e r g i b i din m ü e s s e s e s i n i d e v ü c u d a g e
tirmiştir.
Ülûhiyet mefhumunu bulan ve o m e f h u m u n
s ı r l a r ı n ı k e ş f e d e n v e b u g ü n d a h i k e ş f e t m e y e de
vam eden insan zekâsıdır.
İnsanların faaliyetleri v e inkişafları üzerinde
b i r ç o k amiller ve unsurlar tesir ve yardım etmiş
tir. D i n d e b u m ü e s s i r l e r i n b a ş l ı c a l a r ı n d a n d ı r . B u
s e b e p l e , b e ş e r i n t a r i h i n d e n b a h s e d e r k e n , din fikir
l e r i n i n m e n ş e i n d e n v e i n s a n c e m i y e t l e r i n i n faali
yetleri üzerindeki tesirinden b a h s e t m e m e k bir nok
san teşkil edebilir. Din fikri, insanları k e n d i l e r i n i
gayrisaf unsurlardan ve her türlü fenalık ve
zarardan kurtaracak, sevk ve himaye eyliyecek
b i r k u v v e t e itaat e t m e ğ e m ü h e y y a b i r h a l e g e t i r i r .
İnsanların bu derunî ve m ü p h e m temayülleri
m a ğ r u r , z e k i , m a h i r y a h u t h î l e k â r b i r t a k ı m in
s a n l a r ı n , sihirbaz, rahip, hükümdar vaziyetlerini
a l m a l a r ı n a m e y d a n açtı.
İnsanların, b u g ü n k ü medeniyet tarihine kadar
h a y a t l a r ı n ı n g e ç t i ğ i y o l işte b ö y l e b i r y o l d u r . İ n
s a n l a r ı n k o r k u v e zaaf h i s l e r i , d i m a ğ ı n s o n v e
ç o k y e n i ilmî keşiflerlerle n u r l a n m a s ı s a y e s i n d e
zail o l d u v e i n s a n l a r h a k i k a t i b u n d a n s o n r a d a h a
bariz g ö r m e ğ e başladı. B e n l i ğ i n d e k i k u v v e t i v e
ferdi o l d u ğ u c e m a a t i n i ç t i m a î k u d r e t i n i t a k d i r e
nyuvaffak o l m a y a b a ş l a d ı . A r t ı k o n u n i ç i n h e r t ü r
lü t e k â m ü l , h u z u r v e e m n i y e t m e m b a ı , cemiyettir.
II. TÜRK TARİHÎNE
METHAL
T ü r k l e r i n A n a - Y u r d u A s y a d a d ı r . As
TÜRKLERIN
ya, E g e denizinden Y a p a n denizine;
ANAYURDU
Hint denizinden şimal Buzdenizine
kadar u z a n a n ulu bir k a r a parçasıdır.
Şarkta Büyükdeniz sahillerinde Kora ve onun
c e n u b u n d a y a r ı m daire şeklinde denize girmiş
Çin kıt'asi v a r d ı r .
Cenupta denize doğru m ü h i m çıkıntı, B ü y ü k
Hint yarımadasıdır. B u n u n şarkında Sumatra,
Cava, B o r n e o , Filipin adaları i ç i n e d o ğ r u u z a n a n
Hindo-Çin yarımadası v e Hint g a r b i n d e Arap
yarımadası göze çarpar.
Garpte Karadeniz ve Akdeniz içinde uzanan
A n a d o l u v a r d ı r . B u n u n ş i m a l i n d e A n a d o l u gibi
B ü y ü k A s y a kıt'asına bağlı olan A v r u p a b u l u n u r .
A v r u p a beş kıt'adan biri d e y e sayılmasına
r a ğ m e n h a k i k a t t e a y r ı b i r kıt'a d e ğ i l d i r . A s y a n ı n
garbe doğru bir çıkıntısından ibarettir.
Şarktan g a r b e inen yaylalar, A s y a n ı n bel
k e m i ğ i n i teşkil eder. B u yaylaların genişliği ve
yüksekliği orta kısımlarda heybetli derecelere
v a r ı r . K o r a , H i m a l a y a silsilesi, H a z a r denizi ve
Baykal gölü arasında bulunan yaylalar dünyanın
en y ü k s e k ve en geniş yaylalarıdır. G ö k l e r e baş
u z a t a n d a ğ l a r v e k o r k u n ç k u m ç ö l l e r i ile y e m y e
şil s e v i m l i s u b o y l a r ı b u s a h a d a y a n y a n a g e l m i ş t i r .
Arzın artan v e e k s i l e n y ü k s e k l i k l e r i n i n en g e n i ş
taraçaları burada azemetli dağ k a b a r t ı l a r i l e . ç e v
rilmiştir.
Büyük Kadırgan (Kingan) dağlarından Baykal
h a v z a s ı n a , o r a d a n A l t a y d a ğ l a r ı b o y u n c a İtil h a v
zasına vararak, Hazar denizi havzası, Hindukuş,
P a m i r , K a r a k u r u m , K a r a n l ı k d a ğ l a r y o l u ile v e
Sarı ırmakla tekrar K i n g a n dağlarına ulaşan çizgi
i ç i n d e k a l a n m ı n t a k a y a Orta Asya yaylası denir.
İşte Türkün Ana - Vatanı bu yayladır.
Orta Asyanın c e n u b u n d a yükselen H i m a l a y a
dağları, Çin içlerinden b a ş h y a r a k şarktan g a r b e
uzanan ve Kafkaslardan Kırımın içine kadar
v a r a n b ü y ü k b i r silsiledir- B u silsilenin g ö k l e r e
8 8 4 0 metre uzanmış ehramları aşılarak şimale,
B a y k a l i s t i k a m e t i n e d e r l e n d i k ç e , K a r a k u r u m , Altın,
Üstün, A r k a v e Karanlık dağların sıra gövdeleri
ile k a r ş ı l a ş ı l ı r . B u n l a r d a n s o n r a P a m i r k ö k ü n d e n
a y r ı l ı p Çin T ü r k l e r i n i i k i y e b ö l e r e k T u r f a n ileri
sinde Gobiye saplanan Tanrı dağlarına varılır.
Daha şimalde Sibire doğru c e p h e almış Altaylar
gelir. B a l k a ç v e Aral gölleri ş i m a l i n d e u c u b u c a ğ ı
belirsiz otlaklar uzanır.
Orta Asyanın c e n u b u n d a Çinin, Hindin, sulak
ovaları ve İran yaylaları; şimalinde de Sibir vardır.
T a r i h d e v i r l e r i n d e n b i n l e r c e yıl e v v e l T ü r k
A n a - Y u r d u n d a , şimdi yerlerini çöller, kumsallar,
boz kırlar, bataklıklar, sığ göller t u t m u ş e n g i n iç
d e n i z l e r vardı. İlk m e d e n i y e t l e r i n g ü r filizleri b u
denizlerin kıyılarında ve bunlara dökülen derin
sulu ı r m a k l a r ı n şirin v e feyizli v a d i l e r i n d e fışkır
mıştır.
D ü n y a n ı n başka taraflarında, insan-
UMUMÎ M U H A - ] a r d a h g.a kovuklarında^
k a y a y e a a ç
CERETLER VE ' ' , , , , j

MEDENIYET- e n
ôyu - h ş e t hayatı yaşarken o u - j
v a
LEH rada işlenmiş kereste medeniyeti,:

m a d e n devirlerine kadar ulaşmıştı..
İ n s a n l ı k l a h a y v a n l ı ğ ı h a k i k î v e bariz surette ayı-}
ran devir, hayvanları ehlileştirme devri, en evvel)
b u r a d a a ç ı l m ı ş , t a b i a t ı i n s a n i r a d e s i n e b o y u n eğ- L
d i r e r e k i ş l e t m e n i n ilk m e r h a l e s i s a y a b i l e c e ğ i m i z |
çiftçilik, b u r a d a başlamıştır. Arpa, b u ğ d a y , çav
d a r g i b i t a n e l e r i n ; k o y u n , g e ç i , at, d e v e g i b i h a y
vanların m e n ş e i de burasıdır. Dağlarda bunların
asılları o l a n y a b a n i c i n s l e r b u g ü n dahi b u l u n m a k
tadır.
Kafkas dağlarından Tanrı dağlarına v e oradan
O o b i çölleri i ç i n d e ş a r k a u z a n a n k a d î m T ü r k de
nizi, s a y d ı ğ ı m ı z u l u d a ğ l a r ı ö r t e n b u z l a r ı n v e r d i ğ i
sularla besleniyordu.
Cümudiyeler devrinin sona ermesi, Büyük
T ü r k denizi havzasındaki iklim şartlarını değiş
tirdi. Y a v a ş v a v a ş ç e k i l e n b u z l a r , A s y a n ı n ş i m a l i
ile e n y ü k s e k d a ğ l a r ı n a m ü n h a s ı r k a l d ı . S u l a r
azaldı- G i t g i d e d a r a l a n d e n i z l e r i n y e r i n d e g ö l l e r ,
bataklıklar kaldı. I r m a k l a r , ç a y l a r cılız d e r e l e r e
döndü. Bunlarden birçokları kurudu. Yeni kara
parçaları m e y d a n a çıktı. Bol y a ğ m u r l a s u l a n a n
yeşil ovalar, k u r a k ve ç o r a k çöller haline girdi.
M i l y o n l a r c a i n s a n b a r ı n d ı r a n e l l e r d e h a y a t şart
l a r ı k ı s ı r l a ş t ı . B u z l a r ı n ç e k i l m e s i v e g e n i ş iç d e
n i z l e r i n a r a d a n k a l k m a s ı ile, O r t a A s y a n ı n g a r b a
k a p ı l a r ı , a r k a s ı n a k a d a r açıldı- O n d a n s o n r a A s y a
b i n l e r c e y ı l z a r f ı n d a Ç i n e , H i n d e , Ö n A s y a y a , şi
malî Afrikaya ve A v r u p a y a dalgalarını taşıran
b ü y ü k bir insan denizi oldu. Y ü k taşıyıcı yaban
h a y v a n l a r ı n ı n işe a l ı ş t ı r m a l a r ı da b u d e v i r d e ç o k
b ü y ü k ö l ç ü d e arttı. B u n d a n y e d i a s ı r e v v e l i n e
k a d a r e n az 9 0 0 0 yıl, k â h ö n ü n d e durulmaz
y ı k ı c ı v e y u t u c u seller, k â h k u m l a r altında gizli
s u l a r g i b i y ü r ü y e n b ü y ü k Türk göçleri, akınları,
m u h a c e r e t ve temdin faaliyetine d e v a m etmişler
dir. İ k l i m d e ğ i ş i k l i ğ i n i n h a n g i s e b e p l e r d e n ileri
geldiği h a k k ı n d a k i tetkikat b u g ü n birçok jeoloji
âlimlerinin hâlâ üzerinde çalışmakta oldukları,
bir m e v z u d u r .
D a h a iyi i k l i m l e r a r a m ı y a ç ı k a n T ü r k l e r ay
rıldıkları s a h a l a r a n a z a r a n en elverişli g ö r d ü k l e r i
y o l l a r ı t u t a r a k m e d e n i y e t l e r i n i n t o h u m l a r ı ile b i r
likte dört b u c a ğ a yayıldılar; çiftçiliğe y a r a y a c a k
güzel ovalar, zengin su boyları aradılar. Karşı
l a ş t ı k l a r ı i p t i d a î y e r l i l e r l e ç a r p ı ş a r a k o n l a r ı ya
b a ş k a y e r l e r e s ü r d ü l e r , ya d a i ç l e r i n e g i r e r e k
temdin ettiler. Yerlilere nazaran çok yüksek
z e k â l a r ı v e m ü t e k â m i l s i l â h l a r ı ile g a l e b e ç a l m a k
ta, y e r l e ş m e k t e v e h ü k ü m l e r i n i y ü r ü t m e k t e g ü ç
lük çekmediler. Boş buldukları sahalarda ise
beğendikleri yerlere yerleşerek oraların otokton
ahalisi oldular.
K u r u y a n T ü r k e l i n i n şark taraflarında bulu
nanlar kendilerine yakın olan Çine indiler. Çin,
çölleşen sahanın ve onu çeviren dağların ötesinde
S a r ı I r m a ğ ı n s u l a d ı ğ ı z e n g i n va*di i l e b a ş l a r . Bu
vadinin g a r b e ve şimale geçit noktaları mahduttur.
Ç i n i n i l k d e v i r l e r i n d e n b a h s o l u n u r k e n hura
f e l e r l e k a r ı ş t ı r ı l a r a k 1 0 0 , 0 0 0 hatta 2 , 0 0 0 , 0 0 0 yıla
çıkarılan sonradan uydurulma m e n ş e efsaneleri
bir tarafa bırakılırsa, T ü r k l e r i n şimalî Ç i n e ilk
g i r i ş l e r i n i m i l â t t a n e n az 7 0 0 0 yıl e v v e l i n e g ö t ü r
mek lâzımgelir
Yeni b u l u n a n san'at eserlerile fikir ifade edici
çizgiler şeklindeki yazılara (ideogram) bakılarak,
bunların o z a m a n a g ö r e m ü t e k â m i l bir m e d e n i y e t
s a h i b i o l d u k l a r ı , ç i f t ç i l i k işini iyi b i l d i k l e r i , g ö ğ e ,
yere, suya, g ü n e ş e , yıldızlara tapükları, k a p l u m b a ğ a
k a b u ğ i l e f a l c ı l ı k ettikleri t e s p i t e d i l m i ş t i r . Bunlar
şimale arka semt, şarka güneşin ağaçlar arasından
belirdiği yer, c e n u b a yırtıcı hayvanlarla dolu or
man, g a r b e "güneşin u y u m a k için y u v a s ı n a giren
k u ş l a r g i b i ç e k i l i p gittiği yer,, d e r l e r d i .
M e d e n î b i l g i l e r i , y ü k s e k v e asil a h l â k l a r ı , s a f
v e s a d e i t i k a t l a r ı ile c i n d e y e r l e ş e n Türklerin
orada devirler imtidadınca ilerlettikleri m e d e n i y e t
son asırlara gelinceye k a d a r d ü n y a n ı n en e h e m
m i y e t l i m e d e n i y e t l e r i n d e n biri o l m a k v a s f ı n ı m u
hafaza etmiştir.
•
Diğer bir göç dalgası Asyanın en c e n u p çıkın

tısı o l a n Hint yarım adasına y ü r ü m ü ş t ü r . Sint,
G a n j , B r a h m a p u t r a gibi b ü y ü k su damarlarile
s u l a n a n v e ş i m a l sınırları h e y b e t l i H i m a l a y a tab-
yalarile ç e v r i l m i ş olan Hint, T ü r k e l l e r i n e şimali
ş a r k î v e ş i m a l i g a r b i d e iki d a r g e ç i t l e a ç ı l ı r . C i n
de o l d u ğ u gibi Hintte de asıl yerlilerin m e d e n i y e t i
yoktur.
T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r d a Hint, " m a y m u n
sürülerine benzeyen„[l] kara derili insan kabilele-
rile m e s k û n d u . S a y d ı ğ ı m ı z i k i g e ç i t t e n g i r e r e k
bunları cenuba doğru süren Türklere tarihlerde
11] B u tabir Ş i k a g o D a r ü l f ü n u n u ş a r k dilleri P r o f e s s ö r ü

S. Goıverı indir: Hist. de l'Asie, 1 9 2 9 - sayfa 2 1 .
Dravit a d ı v e r i l i y o r . B a z ı k a b i l e l e r i n K o l , Bil g i b i
birkaçı t ü r k ç e asıllarını muhafaza etmiş isimlerle
anıldığı anlaşılan Dravitlerin Hintte medeniyetle
r i n i y ü k s e k b i r d e r e c e y e ç ı k a r d ı k l a r ı , Harappa, ve
Mohencodaro da y a p ı l a n y e n i a r k e o l o j i keşiflerile
m e y d a n a çıkarılmıştır. Son zamanlara gelinceye
kadar, Hint medeniyetinin nisbeten yeni sayılabi
lecek medeniyetlerden olduğu hakkında bir kanaat
vardı. Yeni keşifler bu yanlış kanaati düzeltmiş v e
kadîm Hint medeniyetinin kadîmÇin,Mezopotamya,
v e M ı s ı r m e d e n i y e t l e r i l e m u a s ı r l ı ğ ı t a h a k k u k et
miştir.
T ü r k ü n garbe b i n l e r c e yıllar m ü t e m a d i dalga

lar halinde d e v a m eden m u h a c e r e t l e r i , başlıca iki
yoldan v u k u bulmuştur. B u n l a r d a n biri şimal
y o l u d u r ki U r a l d a ğ l a r i l e H a z a r d e n i z i a r r s m -
dan ve Karadeniz şimalinden geçer. İkincisi ce
nup yoludur. B u yol adeta Himalaya şimal ve
c e n u p etekleri b o y u n c a g a r b a g i d e r . C e n u p yo
lundan Kafkasları g e ç m e k suretile şimal yoluna
intikal e d e n kafileler de o l m u ş t u r . Ş i m a l yolu,
buzların çekilmesinden sonra husule gelen ba
taklıklar yüzünden cenup yolundan daha müş-
k ü l â t l ı idi. B u s e b e p l e b u y o l u t a k i p e d e n l e r g i d e
bildikleri y e r l e r e ç o k g e ç vâsıl olmuşlardır. Ce
n u p y o l u n u takip edenler Mezopotamyaya, Ana-
doluya ve oradan Adalara geçmişlerdir. Ön Asya-
ya g e l m i ş o l a n l a r d a n l ? u r i y e y e sapanlar, Palestin
üzerinden Mısıra gitmişlerdir. İberlerîn de Hazar
c i v a r ı n d a n b u y o l ile A f r i k a ş i m a l i n e v e o r a d a n
İspanyaya geçtiklerini söyleyenler vardır. Şimal
yolunu takip edenlerden bir kısmı T u n a havza-
smda, T r a k y a d a yerleştiler. Sonraları bunlardan
bazı k a b i l e l e r M a k e d o n y a y a , T e s a l y a y a v e e n ni
h a y e t asıl Y u n a n i s t a n d e n i l e n y a r ı m a d a y a g i d i p
yerleştiler. Çanakkale ve İstanbul boğazlarından
g e ç e r e k Anadoluya garp yoluyle girmiş olanlar
da bu T r a k y a ve T u n a m m t a k a l a r ı n d a yerleşmiş
Türk kabilelerindendir.
Türklerin aşağı Mezopotamya'ya inişlerinde,

ı r m a k b o y l a r ı b a t a k l ı k h a l i n d e idi. C e t v e l l e r v e
kanallarla suların zararını gidermek, toprağın
m u n t a z a n s u l a n m a s ı n ı temin e t m e k için b ü m u
hacir kafilelerin gösterdikleri kabiliyet v e m a h a
r e t d a h a ilk geldikleri zamanda dahi medenî se
v i y e l e r i n i n y ü k s e k o l d u ğ u n a delil s a y ı l m a k t a d ı r .
B u n l a r ı n b i r taraftan Dicle v e Fırat, d i ğ e r taraftan
K e r k a ve Karon ırmakları boylarında v e ağızla
rında k u r d u k l a r ı medeniyet, g e r e k nefîs san'atla-
rın v e g e r e k s i y a s î v e i ç t i m a î h a y a t i n i n k i ş a f ı
n o k t a l a r ı n d a n ç o k feyizli o l m u ş t u r . B u m e d e n i y e t
Sümer - Akal - Elam m e d e n i y e t i u n v a n l a r ı ile anılır.
T ü r k ü n en az y e d i bin yıldan beri otokton
ahali h a l i n d e y e r l e ş e r e k k e n d i n e y u r t edindiği
Anadoluda yapılan taharriler, b u g ü n milâttan
evvel 4 0 0 0 yıla çıkarılan Anadolu m e d e n i y e t i n i n
kidemini, her an birkaç asır daha maziye götür
mektedir. Anadolu medeniyetleri tarihçilerinden
Felix Sartiauz n u n v e Garstang m dedikleri gibi
" i h t i v a ettiği k a d î m m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n Arke
olojik te'kikatı cihetinden h e n ü z el s ü r ü l m e m i ş
s a y ı l a c a k h a l d e olan,, A n a d o l u d a t a h a r r i d e v a m
ettikçe, ilk m u h a c e r e t l e r e t e v a f u k e d e n z a m a n l a r -
danberi b u r a y a münkeşif bir m e d e n iy e t getirilmiş
olduğunun meydana çıkarılacağına inanmak doğru
olur.
Anadolu medeniyetinin, Mezopotamya veya
Mısır m e d e n i y e t i k a d a r eski o l m a d ı ğ ı iddiası va
rit d e ğ i l d i r . Z i r a s ö y l e d i ğ i m i z g i b i Mezopotamya
ile A n a d o l u y u i ş g a l e d e n i n s a n l a r a y n i ı r k t a n v e
ayni m e n ş e d e n d i r l e r . B u itibarla geldikleri yer
l e r d e n a y n i m e d e n i y e t i g e t i r m i ş o l m a l a r ı tabiî
görülmelidir. B o ğ a z k ö y hafriyatı derin t a b a k a l a r a
doğru indikçe elde edilen eserler, v e K a r k a m ı ş
harabesinin d a h a altında b u l u n a n birinci K a r k a
mış eserleri bu hakikati teyide h i z m e t edebilecek
delillerdir.
A n a d o l u d a k i BU m e d e n i y e t i n i n azameti gün
g e ç t i k ç e d a h a iyi a n l a ş ı l m a k t a d ı r . G e r e k Eti m ü t -
tehidesine dahil h ü k ü m e t l e r e , gerek yabancı
k o m ş u devletler ü l k e l e r i n e u z a n a n yolları, m u h
teşem mabetleri, heykelleri "Mısırınkilerinden çok
d a h a m ü k e m m e l S f e n k s l e r i m l e Boğazköy ün top
r a k Örtüleri a l t ı n d a n b u g ü n k ü b e ş e r i y e t i n m ü -
t e h a y y i r g ö z l e r i ö n ü n e a ç ı l a n Eti m e d e n i y e t i c a n
lılık v e f i k i r y ü k s e k l i ğ i n o k t a l a r ı n d a n h a r i k u l a d e
bir inkişafın şahididir.
Mısıra giden T ü r k l e r y e r l e ş m e k için Nilin

b o ş b u l d u k l a r ı deltasını seçtiler. îlk Mısır m e d e
niyetini kuranların Asyadan geldikleri, Mısırın
k a d î m t a r i h i ile u ğ r a ş a n â l i m l e r i n ç o ğ u t a r a f ı n
d a n k a b u l e d i l m i ş b i r k e y f i y e t t i r . Nîl v a d i s i n d e
y o n t m a taş d e v r i n d e n b i r d e n b i r e m a d e n taş
d e v r i n e i n t i k a l e d i l m i ş o l m a s ı , iki d e v r i n a r a s ı n d a
b u l u n m a s ı l â z ı m g e l e n mutavassıt san'atllarm Mı
sırda g ö r ü l m e y i ş i , S u r y e d e k i bazı m a ğ a r a l a r d a ,
M ı s ı r a g e ç e n l e r t a r a f ı n d a n b ı r a k ı l m ı ş o l a c a ğ ı tabii
g ö r ü l e n e n e s k i e s e r l e r v e n i h a y e t a n t r o p o l o j i tet
k i k l e r i n i n ortaya k o y d u ğ u n e t i c e l e r b u n a delildir.
Âlimlerin bu hakikat içinde, açıkça s ö y l e m i y e r e k
eksik bıraktıkları nokta, Orta Asyadan, Altaylar-
dan glemiş olanların T ü r k camiası m e n s u p l a r ı n d a n
başkası olmıyacağıdır. Bu eksik noktayı tamam
l a m a k vazifesi, şüphesiz, h e r k e s t e n evvel T ü r k l e r e
düşer.
A n a d o l u ile M ı s ı r a r a s ı n d a k i Suriye v e PaleMin
sahalarına gelince, buralarda tarihin tanıdığı ka
d î m z a m a n l a r d a n b e r i " M e z o p o t a m y a v e Eti m e
d e n i y e t l e r i n i k u r a n l a r ı n m ü ş t e r e k v a s ı f l a r ı n ı taşı
yan bir halkın,, h â k i m b u l u n m u ş olduğu yine
yeni tetkiklerin açığa çıkardığı hakikatlerdendir.
* •
G a r b a giden T ü r k l e r d e n bir kısmı yerleşmek

için e l v e r i ş l i z e m i n l e r d e n b i r i n i d e ş a r k î Ege
havzasında buldular. Tarihin bugün milâttan
4 : 5 b i n yıl k a d a r g e r i y e g ö t ü r e b i l d i ğ i Akdeniz
m e d e n i y e t i , Turova, Girit, Lidya v e İyona adları
v e r i l e n s a h a v e s a f h a l a r ü e b i r l i k t e b e ş e r istidat
ve kabiliyetinin en k ı y m e t l i incilerle süslü bir
tacı o l m u ş t u r . İ n c e b i r h a ş m e t l e m ü m t a z bu
A k d e n i z m e d e n i y e t i n i k i m l e r y a p t ı ? Knosos sara
y ı n ı n x x i n c i a s r ı n en i n c e l m i ş z e v k l e r i n i y a l n ı z
tatmin değil h a y r a n edici güzellikteki san'at eser
lerini e b e d i y e t e yadigâr eden k a v m k i m d i r ? Bu
suali p r o f e s ö r Eugene, Pıtlardın kullandığı cümle
ile t e k r a r e d e l i m : " A k d e n i z i n b ü t ü n b u N e o l i t i k
brakisefalleri, h e p a y n i aileden mi idiler ?„ - K a d i m ,
O r t a v e S o n Miken d e v i r l e r i n d e n birincisile so
nuncusuna tevafuk eden zamanlarda Akdeniz
adalarını kapladıkları antropoloji ilminin maddî
ve m ü s b e t delilierile teeyyüt eden bu brakisefal
kavmlerin, dünyanın brakisefal insanlar k a y n a ğ ı
olan Orta Asyadan, Ana T ü r k - Y u r d u n d a n tabiat
hâdiselerinin zorile ayrılmağa m e c b u r kalmış
olanlar z ü m r e s i n e mensubiyetleri, bizce, şüphe
sizdir. Girifte, T u r u v a d a b u l u n a n en e s k i Neoli
tik e s e r l e r l e Hazar şarkındaki Türk ellerinde bulu
nan eserler a r a s ı n d a tesbit edilen benzerlik, Akde
niz m e d e n i y e t i n i n o l d u ğ u k a d a r o n u y a p a n insan
ların m e n ş e i n i de g ö s t e r m e ğ e y a r a r dillilerdendir.
Anadolunun garp kıyılarında, Y u n a n yarım
adasında y ü k s e l m i ş medeniyetleri, Anadolunun
içindeki, Mezopotamyadaki ve Orta Asyadaki
kadîm medeniyetlerden ayrı mütalea e t m e k kabil
değildir. İnsanlar, yakın z a m a n l a r a kadar, bütün
Akdeniz havzasına şamil müstakil bir Y u n a n me
deniyeti t a s a v v u r ve k a b u l e d e c e k m e r t e b e d e az
b i l g i l i i d i l e r . B u m e d e n i y e t i G r e k l e r e i n h i s a r et
tirmek ve onu a n c a k Mısır medeniyetile temasta
g ö r m e k tarih bilgisinin kat'iyet ç e m b e r d e ç e v r i l m i ş
bir hakikati, bir mütearifesi s a y ı l ı y o r d u . Medeni
yetlerin doğuş ve yayılış hâdiselerinin daha geniş
görüşleri mütaleasına girişildiği yıllardanberi,
a r t ı k o iptidaî t e l â k k i o r t a d a n k a l k t ı ; o n u n y e r i n e
b ü t ü n ilâhları, a m a n a l a r ı ilim ve san'at eserlerile
Yunan medeniyetinin menşelerini kendisinden
e v v e l k i m e d e n i y e t l e r d e , b i l h a s s a Eti m e d e n i y e t i n
de a r a m a k l â z ı m g e î e c e ğ i hakikati geçti. S o n asra
kadar menşei, m e v h u m bir G r e k m e d e n i y e t i n e
b a ğ l a n a n Lidya v e F r i k y a m e d e n i y e t l e r i gibi, gar
bi A n a d o l u m e d e n i y e t l e r i n i n d e e s a s t a Eli mede
niyetinin devamından ibaret olduğu şimdi artık
kolay reddedilmiyecek kanaatlar sırasına girmiş
bulunuyor. Birçok âlimler arasında meselâ
Garstangtan [1] n a k l e t t i ğ i m i z ş u birkaç cümle,
zamanımız ilminin bu m e v z u u g ö r ü ş ü n ü anlat
m a ğ a yetebilir.
"... Yunan ilâhlarının menşeini Anadoluda
arayabiliriz. (Sahife: 41)
.. L i d y a n m siyasî ve içtimaî teşkilâtı tama-
mile v e doğrudan d o ğ r u y a Etilerden alınmıştır.
(Sahife: 147)
" . . . D i ğ e r b i r Eti h e y k e l i n d e k i , s a n ' a t t a r z ı
A r k a y i k Y u n a n s a n ' a t ı n d a a y n e n g ö r ü l ü y o r . (Sahife:
212)
" . . . Eti m a h k û k â t v e k u y u d a t ı n ı n t e t k i k i iler
ledikçe belki de bütün Y u n a n an'analarmın bura
dan ç ı k m ı ş olduğu görülecektir. (Sahife: 184)„
Y u n a n ilim, s a n ' a t v e f e l s e f e s i n i n b ü t ü n p ı n a r
ları g a r b î A n a d o l u d a o l d u ğ u g i b i , Roma medeni
yetinin kökü de oradadır. Bu medeniyetin temelini
kuran Etrükslerin îtalyaya Anadoludan gitmiş
oldukları muhakkaktır. E t r ü s k s a n ' a t i l e Eti v e
Lidya s a n a t l a r ı arasında sıkı bir m ü n a s e b e t tesbit
e d i l m i ş t i r . A m e r i k a l ı l a r ı n Şartta, yaptıkları tahar-
riyat gibi, h e r y e n i tetkik b u m ü n a s e b e t i n derin
liklerini daha ziyade aydınlatmaktadır. Etrüsklerin
Îtalyaya aşıladıkları medeniyetten Avrupanın
sonraları n e k a d a r müstefit o l m u ş b u l u n d u ğ u ma
lûmdur.
B ü y ü k m u h a c e r e t l e r i n Şark, ö n Aasya v e Ak
d e n i z h a v z a l a r ı n d a t a r i h e a r m a ğ a n ettiği m e d e n î
[1] L i v e r p u l D a r ü l f ü n u n u Arkeoloji profesörü John

Garstangnin « Eti imparatorluğu' adlı kitabına bakınız.
inkişafları süratle gözden geçirdik şimdi y i n e
a y n i s ü r a t l e asıl A v r u p a s a h a s ı n ı g ö r e l i m .
H a z a r v e K a r a d e n i z i n k ı y ı l a r ı y o l u ile g e ç e n l e r
Avrupa içlerine, d a l a r a k Atlas d e n i z i n e k a d a r d a
y a n d ı l a r . İ l k g i d e n l e r i n izi ü z e r i n d e y a v a ş y a v a ş ,
V fakat mütemadi y ü r ü y e n göçler, A v r u p a n ı n o za
manlarda içinde b u l u n d u ğ u derin vahşet hayatı
nın değişmesinde amil v e m ü e s s i r oldu. M u h a c i r
l e r yol e d i n d i k l e r i s a h a l a r a v e y e r l e ş t i k l e r i m ı n t a -
k a l a r a d e v i r , d e v i r c i l â l ı taş, b a k ı r , t u n ç , v e d e m i r ,
s a n ' a t l a r ı n ı g ö t ü r d ü l e r . Keller g ü t t ü k l e r i H a z a r c e
nubu, Kafkas, U k r a y n a , T u n a vadisi yolu üstünde,
o n l a r ı n g e ç t i k l e r i z a m a n a ait o l d u ğ u t e s p i t e d i l e n ,
e s e r l e r b ı r a k m ı ş l a r d ı r . Ligürlerin bunlardan çok
daha evvelki zamanlarda Avrupanın garbına ka
dar gittikleri v e bütün Îtalyaya yayıldıkları da
m a l û m o l m u ş t u r . Çitler ( S c y t h e s ) c a m i a s ı n a d a h i l
1 :
o l a n Kimriler ise, K e l t i e r A v r u p a y a g e ç m e z d e n
M evvel"Kırım ve Danimarka yarım adalarında yer
l e ş m i ş b u l u n u y o r l a r d ı [1].„
A v r u p a d a muhtelif san'at devirlerinin bu m u
h a c e r e t l e r e a ç ı l m ı ş o l d u ğ u n a a r t ı k itiraz e d e n y o k
gibidir. A v r u p a l ı l a r ziraati, y a b a n i h a y v a n l a r ı eh
lileştirmeği, ç ö m l e k ç i l i k san'atlarını da b u y e n i
gidenler öğretmişlerdir. Fikir, san'at v e bilgice Av
rupa y e r l i l e r i n d e n ç o k y ü k s e k olan m u h a c i r l e r ,
A v r u p a y ı m a ğ a r a h a y a t ı n d a n k u r t a r m ı ş l a r v e Fikrî
inkişaf yoluna sokmuşlardır. »
Arkeoloji buluşlarına nazaran milâttan 2000
yıl k a d a r e v v e l A v r u p a d a b a k ı r a l e t l e r b i l e p e k
az b u l u n u r k e n o t a r i h t e b i r d e n b i r e t u n ç a l e t l e r i n
[1] Ch. Steur, E t h n o g r o p h i e des P e u p l e s de L'Europe

avant Jesus-Christ.
ANA YURTLARINDAN AYRILAN TÜRKLER
çoğaldığı görülüyor. Bakırı tunca çevirebilmek

çiin m e v c u d i y e t i e l z e m o l a n k a l a y m a d e n i A v r u
p a d a y a l n ı z F r a n s a d a b i r t e k y e r d e z a y ı f b i r da
m a r h a l i n d e m e v c u t o l u p b u n u n d a k a d î m za
manlarda keşfedilip işletildiğine dair hiçbir ema
r e y o k t u r [1].
T u n ç sanatının A v r u p a y a son asırlara kadar
bütün dünyanın h e m e n y e g â n e kalay hazinesi
o l a n A n a T ü r k - Y u r d u n d a n g i t m i ş o l d u ğ u e n sa
bit h a k i k a t l e r d e n s a y ı l ı r . M a d e n i n v e m a d e n sa-
n'atlarınm kadîm m e d e n i y e t sahalarından Mezo
potamya, Mısır ülkelerinde keşfedilmiş olmadığı
d a m u h a k k a k t ı r . M a d e n Jaques de Morganm de
diği gibi " a n ' a n a n ı n b i z e p a r m a ğ i l e gösterdiği dağ
larda keşfolunmuştur.,,
Böylece d ü n y a y a ilk yayılışlarını

K ? H D A N R T
A Yy a p m a ğ a b a ş l a y a n T ü r k l e r , gittikleri
KILAN TÜRK- yerlerde kabile veya reislerinin, veya
LER yeni yerleştikleri sahaların isim
lerde anılmışlardır ; bu isimlerden
ç o ğ u n u n z a m a n l a t e l â f f u z ş e k i l l e r i d e ğ i ş m i ş , ilk
bakışta anlaşılmıyacak hale gelmiştir. Yerleştikleri
sahaların k a d î m v e y a k e n d i l e r i tarafından veril
miş yeni isimlerde anılmış kabileler bulunduğu
g i b i , ilk a d l a r ı a s ı r l a r z a r f ı n d a d e ğ i ş e r e k b a ş k a
a d l a r t a k ı n m ı ş o l a n l a r ı d a v a r d ı r . A y n i s a h a d a bir
çok kabileler yerleşmiş b u l u n d u ğ u zamanlar bun
l a r ı n m ü ş t e r e k e n k u r d u k l a r ı d e v l e t , m e s e l â Eti,
[1] K a l a y A v r u p a y a b u g ü n dahi Hint v e b ü y ü k Muhit

adaları ile Çinin garp v i l â y e t l e r i n d e n g e î m e k t e t i r . T ü r
kistan kalaylarının ihracatı n a k l i y a t m ü ş k ü l â t ı n d a n v e
m a s r a f ı n d a n dolayı d u r g u n l u ğ a u ğ r a m ı ş t ı r .
Selçuk, O s m a n l ı devletlerinde olduğu gibi en
kuvvetli olan v e idare başında b u l u n a n k a b i l e
v e y a aile i s m i l e anılırdı.
Telâffuzları gitgide başka şekillere sokulan
kabile , veya iskân sahalarına vaktile onlar tara
fından verilmiş isimlerin asıllarının tayininde
L e n g ü i s t i k ilmi, tarihin y a r d ı m c ı s ı d ı r .
Yurtlarından ayrılan T ü r k l e r i n gittikleri saha
larda yerlilerle k a r ı ş m a s ı n d a n muhit, i k l i m şart
larına v e tesalüp nisbetlerine göre yeni, yeni ka
bileler ve bu kabilelerin siyası, içtimaî amiller
altında k a y n a ş m a s ı n d a n yeni, y e n i k a v m l e r doğ
muştur. Bu hâdiseler içinde esefe lâyık olarak
dikkati celbeden nokta, T ü r k l e r i n ana dillerini
k a y b e t m e k t e v e y a y e r l i d i l l e r l e a z v e y a ç o k m's-
bette karıştırmakta gösterdikleri sürattir. Millî
benliğin k o r u n m a s ı cihetinden m ü h i m olan b u
; l i s a n t e m e s s ü l ü k o l a y l ı ğ ı y e n i b i r dil ö ğ r e n m e k t e
: y e r l i l e r e n a z a r a n d a h a nıüstaît, d a h a kabiliyetli
o l m a k t a n ileri g e l m i ş o l a b i l e c e ğ i gibi, y e r l i l e r i n
: daha kalabalık b u l u n m a l a r ı n d a n v e h e r gittikleri
i y e r d e idare m e v k i i n e kendileri g e ç m e k itibarile
hakimiyetlerini kabule daha çabuk alıştırmak
saiklerinden de tahassul etmiş olabilir. S o n asır-
I irin Osmanlı imparatorluğu d e v r i n d e meselâ
Giride, Arnavutluğa, Ş a m a v e y a Bağdada gitmiş
T ü r k l e r i n o r a l a r d a G r e k v e A r a p v e A r n a v u t dil
lerine temessülleri bizim neslin gözile gördüğü
v a k ı a l a r d a n olduğu gibi, b u g ü n ş a r k vilâyetle
rimizde dedenin yalnız türkçe, babanın h e m
T ü r k ç e , h e m kürtçe, torunun yalnız kürtçe ko
nuşmakta olduğu türk köylerinin bulunması da
a y n i n o k t a y ı teyit e d e c e k ve b ü t ü n Türklüğün
intibahını davete d e ğ e c e k bir hâdisedir.
Orta Asyada tabiiyat alimlerinin m e v
GÖÇLERDEN cudiyetini söyledikleri b ü y ü k i ç de
EVVEL VE
nizin v e ona akan ırmakların, çayla-
SONRA ANA
T Ü R K Y U R D U r ı
n etrafında k u r u l m u ş medeniyetin,
yeryüzünün d i ğ e r parçalarına asır
lar ve asırlarca nasıl taşınmış v e y a y ı l m ı ş olduğu
nu söyledik. Bütün bu müddet zarfında Ana T ü r k
Y u r d u n d a neler olup bitti?
İklim değişikliğinin getirdiği kuraklık ve
o n u n zarurî kıldığı bütün b u g ö ç l e r şüphesiz
ana medeniyetin zararına oldu. Sarı Irmak, İndüs,
G a n j , Fırat, Dicle, K ı z ı l ı r m a k , b ü y ü k v e k ü ç ü k
M e n d i r e s l e r , Nil v e saire gibi e n feyizli sular
kıyılarına; ve Akdeniz havzaları gibi Cennetten
ayrılmış sanılacak kadar güzel kara parçalarına
intikal eden bu medeniyet, s e ç e r e k yerleştiği bu
sahalarda, tabiî t e k â m ü l ü n ü takip e d e r e k y ü k s e
l i r k e n , Orta Asyanın bütün bu ayrılıkların sarsın
tılarından müteessir olmaması elbette mümkün
değildi. İnsan kabiliyetinin medeniyet dediğimiz
hasılasını y a r a t a n ilim v e san'at d a h a z i y a d e
z e n g i n vadileri, m u h i t ile t e m a s v e m u v a s a l e
kolaylıklarına mazhar sahaları sever. Yeni doğan
zengin bir medeniyet merkezi, meselâ Orta Asya
da o l d u ğ u g i b i i k l i m î ; v e y a d i ğ e r b i r ç o k s a h a l a r d a
görüldüğü üzre bir payitahtın yakılması, bir
devletin yıkılması gibi siyasî; yeni bir dinin
m ü s a m a h a s ı z l ı ğ ı g i b i i ç t i m a î s a i k l e r i n t a z y i k i ile
yerini değiştirebilir. Akdeniz medeniyeti devrinde
havzanın muhtelif sahalarında yetişen âlimlerin,
san'atkârların, filozofların, şairlerin h e r k ö ş e d e n
k â h Sart, k â h Atina, k â h İ s k e n d e r i y e ş e h i r l e r i n e
t o p l a n a r a k m u h i t i n k e n d i l e r i n i ç e k e n m ü s a i t şe-
raiti içinde, k a r a r g â h e d i n d i k l e r i y e n i m e r k e z i n
•medenî t e a l i s i n e m ü e s s i r o l d u k l a r ı malûmdur.
T ü r k tarihinin yakın devrelerinde b u n u teyit
e d e c e k m i s a l l e r p e k ç o k t u r . Kubilay yeni kurduğu
Hanbahk ( b u g ü n k ü P e k i n ) şehrinin süratle me
d e n î inkişafa e r m e s i , C i n d e en m ü m t a z b i r ilim
ve fikir m e r k e z i h a l i n e gelebilmesi için b ü t ü n
U y g u r âlimlerini, mütefenninlerîni, riyaziyecilerini
C i n d e t o p l a m a k istedi. Ve b i r ç o k l a r ı n ı getirtti.
İ l m i n H a n b a h k s a r a y ı n d a k a z a n d ı ğ ı itibar, U y g u r
âlimlerinin oraya taşınmasında şüphesiz amil, v e
b u da e l b e t t e asıl U y g u r v a t a n ı n ı n i l m î z a r a r ı n a
oldu. T ü r k m e d e n i y e t i Kâşgar, S e m e r k a n t , T a ş k e n t ,
Buhara, Konya, İstanbul gibi şehirler arasında
en y a k ı n asırlara g e l i n c e y e k a d a r m e r k e z değiş
t i r m e k t e d e v a m etmedi m i ? İ s l â m ilim ve san'atı
siyasî fırtınalar ö n ü n d e asırlarca Ş a m d a n B a ğ d a d a ,
Bağdattan K u r t u b a y â taşınıp d u r m a d ı m ?
İşte b ö y l e c e Ana T ü r k - Y u r d u m e d e n i y e t i d e
t a r i h i n i l k z a m a n l a r m d a n b e r i en m ü h i m m i artıcı
kuraklık olduğu g ö r ü l e n s e b e b i e r altında y e r i n i
d e ğ i ş t i r m i ş t i r . B u n d a n asıl y u r t t a o z a m a n l a r d a n -
beri artık hiçbir m e d e n i y e t y a ş a m a m ı ş olduğu
n e t i c e s i n i ç ı k a r m a ğ a k a l k ı ş m a k b i t t a b i d o ğ r u ol
maz. Ana T ü r k Elinin içinde yapılan Arkeolojik
t a h a r r i l e r en k a d î m m e d e n i y e t i n orada aranması
l â z ı m g e l e c e ğ i n i kâfi d e r e c e d e ispat etmiştir. H a z a r
ş a r k ı n d a A ş k a b a t y a k ı n l a r ı n d a Anav hafriyatının
r e i s i Pumpelly bu medeniyete içinde bulundu
ğ u m u z z a m a n d a n 1 1 , 0 0 0 yıl e v v e l e g i d e n bir
kidem takdir etmiştir. Araştırılan diğer bütün
kadîm medeniyetlerden hiçbirine h i ç b i r âlim
tarafından bu k a d a r u z u n bir k i d e m v e r i l m i ş de
ğ i l d i r . Pumpelly h a f r i y a t i ç i n i n t i h a b ettiği s a h a d a
isabet gösteremiyerek gayet k ü ç ü k ve ehemmi
yetsiz bir k a s a b a y ı örten toprakları kazmıştır,
T a r i h v e A r k e o l o j i d e e n iptidaî b i l g i s i o l a n l a r c a
m a l û m d u r ki toprağın, a ğ a ç l a n b o ğ a n haris sar
maşıklar gibi kendi içinde g ö m d ü ğ ü ve asırlar
zarfında izlerini belirsiz h a l e getirerek unuttur
d u ğ u k a d î m ş e h i r l e r d e n - h e p s i n i n d e ğ i l s e bile -
bir k ı s m ı n ı n yerini isabetle tayin e d e r e k b u l m a k
m ü ş k ü l d ü r . B u n u n l a b e r a b e r , k u m l a r ı n ı n alü ana
m e d e n i y e t i n y e k p a r e bir metfeni olan Türküstan,
ilmin b u isabeti e k s i k a r a ş t ı r m a t e ş e b b ü s ü n ü m ü -
k â f a t s ı z b ı r a k m a m ı ş , Pumpellynin eline en kıy
m e t l i v e s i k a l a r v e r m i ş t i r . A m e r i k a l ı â l i m b u ve
s i k a l a r ı ilmin bitaraf g ö z ü y l e tetkik ettikten s o n r a
Ana Türk - Yurdunun bu kısmında Neolitik medeni
yetin milâttan evvel IX uncu, hayvanları ehlileştir
menin VIII inal binde, maden san'atlarının VI inci
binde, yani şimdiye kadar madencilikte en kademli
tutulan S u s t a n 1000 yıl evvel başladığını Vade ve
ilân etmiştir.
T ü r k l e r i n A n a Y u r d u , Morg anın d a s ö y l e d i ğ i
g i b i ş i m d i y e k a d a r p e k az a r a ş t ı r ı l m ı ş s a h a l a r d a n
biridir. Medeniyet menşeinin, tarihçileri y o r m a k t a
v e yanıltmakta olan m e ç h u l l e r i n i a ç a c a k anahtar
oradadır. İlmin kazması orada i ş l e m e ğ e başladığı,
b u l u n a n v e s i k a l a r s a m i m î v e bitaraf ilim d u y g u -
s i l e t e t k i k v e tahlil o l u n d u ğ u z a m a n i n s a n l ı ğ ı n
t e k â m ü l t a r i h i g ü r ı ş ı k l a r l a a y d ı n l a n a c a k v e ya
zılı b u l u n d u ğ u h a k i k î k i t a b ı n i ç i n d e o k u r t m u ş
o l a c a k t ı r . B u k i t a p h a r i t a l a r ı n Türkilstan dediği
Orta Asya yaylâsıdır. O sahanın üstüste yığılmış
e n k a d î m medeniyetlerle kaplı olduğuna, orada
a t a l a r d a n g e l e n m e n k u l â t ile d a ğ ç o b a n l a r ı b i l e
vakıftır.
Milâttan e v v e l 9 , 0 0 0 yıla v a r a n k a d î m T ü r k
medeniyetinin bir zaman sonra s ö n d ü ğ ü n ü ve
büsbütün tarihe g ö m ü l d ü ğ ü n ü tasavvur v e iddia
e t m e k hatadır. Bu m e d e n i y e t bir taraftan Çin,
Hint, M e z o p o t a m y a v e s a i r e g i b i y e n i i n t i k a l
m m t a k a l a r ı n d a i n k i ş a f e d e r k e n diğer taraftan da
asıl k e n d i s a h a s ı n d a d e v a m ve inkişaf eylemiştir.
İklimin müsaadesizleşmesi, hayat şartlarının bü
yük mikyasta daralması o n u n a n c a k hızını dur
d u r m u ş ve sahalarını tahdit etmiştir.
T ü r k l e r i n y a l n ı z h a r p ile, b a ş k a l a r ı n ı n m e m
leketlerini ele g e ç i r m e k g a y e ve gayretile yaşa
yarak medeniyete hadîm olmadıkları yolundaki
garazkâr iddia ve iftiraların artık mevsimi geçmiş
tir. Asırdide htristiyanlık davalarının doğurdu
ğ u b u iptidaî t e l â k k i v e t e l k i n l e r l e beşeriyetin
b i r k ı s m ı n d a d i ğ e r i n e k a r ş ı k i n v e h u s u m e t his
leri a ş ı l a m a n ı n ne k a d a r g a y r i insanî v e g a y r i
medenî olduğunun anlaşılması zamanları gelmiş
tir. T ü r k l e r i , y a l n ı z h e r m i l l e t i n t a r i h i n d e g ö r ü l
m ü ş n e v i n d e n bazı şedit hareketlerde tanıtmaya
çalışmayı asırlarla şiar edinmiş olanların, b u ha
reketlerinde ne k a d a r haksız ve insafsız oldukla
rını g ö r m e l e r i için bütün maziyi bir tarafa b ı r a k a
rak, s a d e c e son u m u m î harbi v e b u n u n muhtelif
safhaları içinde yalnız Alman v e Fransız milletle
rinin çarpışma şekillerini hatırlatmak yetmez m i ?
T ü r k l e r a l e y h i n d e menşei hıristiyanhk taassubu
olan ve asırlarca yürütülen garazkâr telkinlerin
d a i m a saf v e b i t a r a f k a l m a s ı l â z ı m g e l e n i l m i n
r u h u içine de s o k u l m u ş olması teessüfe d e ğ e r
hallerdendir. Tarih vadisinde bu ruhî haletin en
b a r i z t e z a h ü r ü M e z o p o t a m y a d a k i i l k 3umer t Elam
medeniyetleri k e ş f i y a t ı n ı takip eden yıllarda
görülmüştür. O zaman vesikaların beliğ şehadetini
dinleyen hakikî âlimler bu medeniyetler menşei-
nin T ü r k ü s t a n o l d u ğ u n u ifadeyi ilmin şeref b o r c u
b i l m i ş l e r d i . F a k a t a s ı r l a r ı n nasırladığL g a r a z , i l m i n
saffetle o r t a y a k o y d u ğ u h a k i k a t e h ü c u m d a g e c i k
medi. T ü r k l e r i n en k a d î m v e en y ü k s e k m e d e -
n i y e ü e r i n b a n i s i o l m u ş b u l u n m a l a r ı n ı k a b u l et
m e k h ı r i s t i y a n l ı k v e a v r u p a l ı l ı k i ç i n e n hafif t a b i r
ile, b i r izzeti n e f i s m e s e l e s i t e l â k k i o l u n d u . O z a
m a n k i âlimlerin mümtazlarından sayılan ve ma
kul ve h a k ş i n a s d a v r a n m a s ı l â z ı m g e l e n Renan,
m u h a r r i r i n i n hissiyatını g i z l e y e m i y e n şu c ü m l e
lerle y e n i h a k i k a t i n k e n d i ü z e r i n d e yaptığı tesiri
pek güzel anlatmıştır:
" T o p r a k l a r altından çıkarılan bu k a d î m ve
y ü k s e k B a b i l m e d e n i y e t i n i T ü r k l e r , Finuvalar,-
M a c a r l a r gibi ş i m d i y e k a d a r tahripten b a ş k a ma
rifet g ö s t e r m e m i ş v e k e n d i l e r i n e h a s h i ç b i r m e
deniyet y a r a t m a m ı ş ı r k l a r nasıl y a p m ı ş olabilir
ler? Gerçi hakikat bazan hakikate benzemez
gibi g ö r ü n e b i l i r ve e ğ e r bize S a m î l e r d e n ve
Atilerden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r i n en kudretli ve
en değerlisini k u r a n l a r ı n T ü r k l e r , Finovalar,:
M a c a r l a r o l d u ğ u ulu orta bir k a n a a t y e r i n e m e s
eleyi m e n ş e i n d e n s o n u n a k a d a r i z a h e d i c i delil
lerle ifade v e ispat o l u n u r s a inanırız. Fakat b u
d e l i l l e r bunu kabulden çıkacak neticenin fecaati [i]
nisbetinde kuvvetli olmak lâzımgeljr.„[2]
B u r a d a derpiş edilen acıklı(!) neticenin Türk
l e r i n ilk m e d e n i y e t l e r i n kuruluşuna hizmetlerini
kabule .mecbur kalmak n o k t a s ı o l d u ğ u n u fazla
nı İtalik bizimdir.
[2J E r n e s t Renan, Kistoire d u P e u p l e d'lsrael.
i z a h a h a c e t y o k t u r . E. Renan ın t e m s i l e t t i ğ i d ü
şünüş tarzına bir m ü d d e t sonra yine T ü r k l e r için
m e n f i d i ğ e r b i r c e r e y a n i l t i h a k etti. B ü t ü n m e d e
niyetlerin ilk k u r u c u l u ğ u n u S a m î ırklara atfet
m e k g a y r e t i n d e b u l u n a n bu c e r e y a n ı n e n hara
retli k ö r ü k l e y i c i s î Joseph Haievy oldu. Biz bura
da h e r i k i t a r a f ı n T ü r k l e r h a k k ı n d a k i d ü ş m a n
v e antipatik tezlerini ve sözlerini n a k l e d e r e k bah
simizi taşırmak istemeyiz. Arzuya v e t e m e n n i y e
lâyık olan cihet ilmin kilise kandillerinden, yedi
k o l l u ş a m d a n ı ş ı k l a r ı n d a n v e ya t a a s s u p a t e ş i n i n
a l e v l e r i n d e n d e ğ i l a n c a k Hakikatin n u r u n d a n ay
dınlık almasıdır.
Bütün kadim medeniyetleri k u r m u ş olanların
şarktan ve bilhassa Orta Asyadan geldikleri u m u
mî denebilecek bir ekseriyetle k a b u l e d i l m e k t e
olmasına göre, Orta Asyadan kimler gelebileceğini
araştıralım. Hint, ve Çin yerlilerinin, Islavların
iptidadanberi bahsettiğimiz medeniyet sahalarına
m u h a c e r e t l e r i n e dair h i ç b i r vesika yoktur. T ü r k
lerin m u h a c e r e t l e r i n e gelince, bilinen b ü t ü n tarih
buna dair vesikalarla doludur. B a ş k a h i ç b i r ırk
ana y u r d u n d a kendini milyonlarca kişilik kütleler
halinde g ö ç e icbar e d e c e k iklim ve tabiat tahav-
vüllerine maruz kalmamıştır. Türküstana komşu
Hint, Ç i n v e V a p a n y a g i b i m e m l e k e t l e r y ü z l e r c e
milyon insanlar doludur. T ü r k ü s t a n ise O s m a n l ı
Türklerinden biraz sonralara kadar devam eden
muhaceretler yüzünden bomboştur. Osmanlı Türk
lerinin A n a d o l u y a gelişi b i n l e r c e yıl d e v a m e t m i ş
bir m u h a c e r e t devresinin tarihte g ö ze çarpan son
safhasıdır. B u g ü n k o s k o c a Orta Asyada nüfus ve
hayat bir k a ç ı r m a k , çay ve göl k e n a r l a r ı n a sığın
mış —belki gittikçe k ü ç ü l e n — şehirlere m ü n h a s ı r
gibidir. Orta Asyada bulunan her h a n g i bir ırkın
orada bir k ö k bırakmaksızın son ferdine kadar
g a r b e g e l m i ş olabileceğini k a b u l m ü m k ü n değil
d i r . Tokartardan bahsolunuyur. Bunların Avrupa
l ı l a r c a Turanı d e n i l e n v e b i z i m Türk d e d i ğ i m i z
c a m i a y a m e n s u p o l m a d ı k l a r ı n ı isbat, g a y e t g ü ç
olduktan başka, k ü ç ü k ve ötedenberi çok ehem
miyet kazanmamış bir k.ıbilenin Çin, Hint, Ö n
Asya, A v r u p a , şimalî Afrika s a h i l l e r i n e b i n l e r c e
yıl z a r f ı n d a b e l k i elli m i l y o n o l a r a k t a h m i n e d i l e
bilecek muhacir kütleleri vermiş olmasına inan
m a k m ü ş k ü l d ü r . İran dediğimiz sahada müstakil
b i r ı r k t a s a v v u r , v e b u n l a r ı n t a y i n v e ispatı g ü ç
her hangi saikle muhacerete m e c b u r kaldıkları
f a r z e d i l s e bile, b u s a h a n ı n s a y d ı ğ ı m ı z g e n i ş d ü n
ya rnıntakalarına taşacak, h e r gittikleri y e r d e
iktidar v e h a k i m i y e t tesis e d e c e k nisbette b ü y ü k
insan kütleleri d o ğ u r m u ş olmasına ihtimal veril
mez. İranda böyle bir ırk yaşamış olsaydı, m u h a
c e r e t e m e c b u r kalınca e v v e l â en y a k ı n , en feyizli
Mezopotamyayı v e A n a d o l u s a h i l l e r i n i i s k â n et
mesi lâzımgelirdi. Sumerlerin, Elamların İranın
k a d i m y e r l i l e r i o l d u k l a r ı n ı k i m iddia e d e b i l i y o r ?
S o ğ u t v e B a k t r i y a n m ı n t a k a l a r ı da b ö y l e d i r .
Halbuki bunlann yanında s<m otuz asırlık
malıım devrede bile birçok istilâlar yapmış ve
heryerde büyük küçük belki yüzden fazla Dev¬
let kurmuş, birçok medeni merkezler yaratmış
bir Türk ırkı vardır. Bu son istilâlar v e Devlet
k u r u ş l a r milâttan yüz asır evvel b a ş h y a n hâdise
lerin d e v a m v e t e k e r r ü r ü n d e n b a ş k a b i r ş e y de
ğildir.
U m u m î tarihin v e m e d e n i y e t tarihinin, bu
g ü n k ü m ü t e f e k k i r b e ş e r i y e t i o k a d a r m e r a k ile
işgal eden k a r a n l ı k safhalarını izah için, T ü r k ırkı
nı esas tutmaktan başka çare yoktur. Bu esas kabul
edilince bütün izahı m ü ş k ü l g ö r ü n e n meseleler
aydınlanacak, tarihte boş bırakılan v e y a istifham
i ş a r e t l e r d e d o l d u r u l a n fasıllar t a m a m l a n a c a k t ı r .
İnsaflı, h a k ş i n a s v e b i t a r a f A v r u p a l ı a l i m l e r i n
f i k i r l e r i n d e n ve delillerinden d e istifade e d i l e r e k
müdafaa olunan tezimizde hiçbir ırk v e millet
i ç i n istihfaf v e i s t i h k a r k a s t ı y o t u r . K e n d i m i l l i
yetini sevdiği k a d a r b a ş k a millî ş a h s i y e t ve var
lıklara h ü rm e t T ü r k l ü ğ ü n şiarlarındandır.
B u eserin gayesi m u k a d e m e d e işaret ettiğimiz

g i b i a s ı r l a r c a ç o k h a k s ı z i f t i r a l a r a u ğ r a t ı l m ı ş , ilk
m e d e n i y e t i d i r ; k u r u l u ş u n d a k i hizmet ve e m e k l e r i
i n k a r o l u n m u ş B ü y ü k T ü r k Milletine, tarihî haki
k a t l e r e d a y a n a n şerefli mazisini hatırlatmaktadır.
Ş u n u da i l â v e e d e l i m ki on bir bin yıllık göğüs
k a b a r t a n v e a l ı n y ü k s e l t e n bir m a z i , T ü r k m i l l e
tine boş ve l ü z u m s u z bir g u r u r v e r m i y e c e ğ i gibi,
her milleun tarihinde g ö r ü l m ü ş v e görülebilecek
h a l l e r d e n o l a r a k b i r k a ç asır ön saftan a y r ı l m ı ş
b u l u n m a k ta f ü t u r v e r m e z .
Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, tarihî n u t u k l a
rının s o n u n d a g e n ç l i ğ e hitap e d e r e k m e m l e k e t i n
maruz kalabileceği vahim ihtimalleri ve bütün
tehlikeleri s a y d ı k t a n s o n r a ; " E y Türk İstikbalinin
Evlâdı, işte bütün bu ahval v e ş e r a i t içinde dahi
vazifen istiklâl v e cumhuriyeti kurtarmaktır.
Muhtaç olduğun kudret damarlarındaki asil k a n d a
mevcuttur,, buyurmuşlardır.
T ü r k ü n t a r i h î a z a m e t i n i n m ü m t a z t i m s a l i Bü
yük Beis, bu notların toplanması ve bir a r a y a
g e t i r i l m e s i için. ç a l ı ş a n l a r ı , b u m e s a i y e s e v k e d e n
irşatları ve rehberliklerile ş i m d i h a t ı r l a t t ı ğ ı m ı z hita
b e l e r i n e şu c ü m l e l e r i ilâve b u y u r m u ş o l u y o r l a r :
" E y T ü r k Milleti! Sen yalnız k a h r a m a n l ı k ve
c e n g â v e r l i k t e d e ğ i l , f i k i r d e v e m e d e n i y e t t e d e in
sanlığın şerefisin. Tarih, k u r d u ğ u n medeniyetlerin
sena v e sitayişlerile doludur. M e v c u d i y e t i n e kas
teden siyasî ve içtimaî amiller b i r k a ç asırdır yo
l u n u k e s m i ş , y ü r ü y ü ş ü n ü a ğ ı r l a ş t ı r m ı ş o l s a da,
on bin yıllık fikir v e h a r s mirası, r u h u n d a bakir
ve t ü k e n m e z bir k u d r e t halinde y a ş ı y o r . Hafıza
sında b i n l e r c e v e binlerce yılın hatırasını taşıyan
tarih, m e d e n i y e t safında l â y ı k o l d u ğ u n m e v k i i
sana parmağile gösteriyor. O r a y a yürü ve y ü k s e l !
B u , s e n i n için h e m b i r h a k , h e m de b i r v a z i f e d i r ! „
ÇİN
MEMLEKET — AHALİ — MEDENİYET

SİYASİ TARİH
III. ÇIN
I. MEMLEKET
Çinliler m e m l e k e t l e r i n e Ç o n g - K u o "Orta İm

p a r a t o r l u k , , a d ı n ı v e r i r l e r . B u g ü n k ü H o n a n kıt'a-
smı teşkil eden sahaya Çeu sülâlesi zamanında
verilmiş olan bu isim sonraları umumileşmiştir.
-Sin v e Ş i n ş e k i l l e r i n i d e a l a n Ç i n k e l i m e s i n i n mi
lâttan e v v e l 1II ü n c ü a s ı r d a h ü k ü m s ü r m ü ş olan
T'sin sülâlesi i s m i n d e n g e l m e o l d u ğ u n u söylerler.
Kadîm müverrihlerden (Ptolemee — Ptoleme)
Çini şimalî v e c e n u b î o l m a k ü z e r e i k i y e ayırır.
O r t a Z a m a n s e y y a h l a r ı n d a n Marko Polo ile Odorik
te h a t ı r a l a r ı n d a Ç i n i n i k i y e a y r ı l d ı ğ ı n ı , ş i m a l î
Ç i n e K a t a y [1], c e n u b î Ç i n e M a n z i denildiğini
ve Kataylıların yani şimalî Çindekilerin cenuptaki
ahaliyi b a r b a r telâkki ettiklerini yazarlar.
[1] Hıtay, Kıtay ve H a t a y da denir. B u i s i m ş a r k T ü r k

l e h ç e l e r i n d e k i (Katağ) k e l i m e s i n d e n a l ı n m a olsa gerektir.
'Katağ, tabya, siper, i s t i h k â m d e m e k t i r .
E s k i z a m a n l a r d a Hıtay ü l k e s i n i n z e n g i n l i ğ i v e i n s a n
larının güzelliği ç o k m e ş h u r d u . Bu şöhretin izine O s m a n l ı
T ü r k şairlerinin eserlerinde de tesadüf edilir:
" B i r m ü l k e g ü z a r etse s a n u r halkı o m ü l k ü n ,

oldukları y e r m e m l e k e t i Çin-ü Hatadır.,, Nef'î
— " H e r s a t ı n dilnişini r e ş k f e r m a y i e b r u y u dilberanı

Hata v e her k e l i m e - i a n b e r a k i n i s e r m a y e bahsi tabla-i
attan sabadır „ Fuzulî
ÇIN
Çinin k a d î m tarihi K o n f ü ç y ü s v e şakirtleri

tarafından toplanarak tensik edilen m e n k u l â t ve
an'anelere müstenit bulunmaktadır. Çinliler ken
dilerini " H a n Oğulları,, adile anarlar.
Çin ; c o ğ r a f î , ı r k î v e t a r i h î v a h d e t t e n m a h r u m
b i r m e m l e k e t t i r . Asıl Ç i n i n h u d u d u ş i m a l d e b ü y ü k
Setti, g a r p t e S e u - Ç u a n d a ğ l a r ı n ı v e c e n u p t a G ö k
I r m a k " Yang-çe • K i y a n g „ vadisini çe'rçeveliyen
dağlar s i l s i l e s i n i g e ç m e z . B u n d a n ö t e s i M a n ç u r y a ,
M o n g o l y a , Çin T ü r k e l i ve Tibet gibi yabancı
k o l o n i l e r m a h i y e t i n d e ü l k e l e r d i r . Asıl Ç i n l i deni
len halk b u r a l a r d a ya hiç b u l u n m a z , y a h u t p e k
seyrek, nadir ve ehemmiyetsiz serpintiler halinde
bulunur. İ k i b ü y ü k ı r m a k , s ı n ı r l a r ı n ı g ö s t e r d i ğ i
m i z asıl Ç i n i , y e k d i ğ e r i n d e n t a m a m e n f a r k l ı , i k i
kısma ayırır. B u n l a r d a n biri 4 7 0 0 kilometro
s ü r e n Sarı İ r m a k ( H u a n g H o ) ile b u n u n kolları
ndan A k ç a y v a d i l e r i n i n t e ş k i l ettiği ş i m a l î C i n d i r .
Diğeri dünyanın en b ü y ü k akarsularından ( 5 5 0 0 )
kilometro uzunluğunda G ö k Irmak (Yang-Çe-Ki-
y a n g ) ile daha k ü ç ü k ( 1 7 6 0 ) k i l o m e t r o l u k S i k i y a n g
ç a y ı v a d i l e r i n d e n t e ş e k k ü l e d e n c e n u b î Cindir.
. , . Aîongolya yaylasının cenup taraça-

l a n h a l i n d e başlıyan şimalî Çin, sıca
ğı v e soğuğu şiddetli bîr sahadır. T o p r a ğ ı m ü m b i t
v e feyizlidir. B u feyiz garptan ş a r k a d o ğ r u gidil
d i k ç e artar. S a r ı I r m a k b u r a d a k o l l a r ü e b i r l i k t e b i r
b u ç u k milyon kilometro m u r a b b a ı genişliğinde en
gin bîr ovayı sular. A n a d o l u n u n M e n d i r e s ı r m a ğ ı
gibi S a n I r m a k t a s ı k s ı k t a ş a r . V e a r a s ı r a y a t a k
değiştirir. T a r i h i n kaydettiği b ü y ü k taşkınlıklardan
b a z ı l a r ı n d a m i l y o n d a n fazla insan b o ğ u p s ü r ü k l e
diği v a r d ı r . Asırlardanberi, araba ve kağnı
t e k e r l e k l e r i n i n o y d u ğ u y o l l a r ü s t ü n d e , fasılasız
k e r v a n l a r bu o v a y ı b o y d a n b o y a g e ç e r e k B ü y ü k
Setin ötesindeki ülkelere ipekli k u m a ş v e çay
taşırlar. Garpta ç o k kesif olmıyan nüfus, şarka
d o ğ r u g i d i l d i k ç e a r t a r v e e n ş a r k t a k i Ş a n t u n g vilâ
yetinde kilometro başına ( 2 6 4 ) e çıkar. Ağaçlıklar
da i n s a n l a r g i b i g a r p t a n ş a r k a g e l i n d i k ç e ç o ğ a l ı r .
„ . Cenubî Cin, şimalî Cinden büsbütün

CENUBI ÇıN u.- 4. • ı
ayıı bir m a n z a r a gösterir. Ova kısmı

daha d ü z l ü k t ü r ; G ö k I r m a k ve bütün yan kolları,
Sarı I r m a ğ a nisbetle gemi gidiş gelişine daha
elverişlidir; o n u n için b u r a d a j o n g v e k a y ı k , deve
kervanlarının yerini tutmuş, kağnı y o k denecek
kadar azalmıştır. C e n u b î Çinin ana damarı, ağır
akışlı, derin sulu G ö k I r m a k , düz v e hudutsuz
bir v a d i y e g ö l l e r ve b a t a k l ı k l a r y a y a r a k ş a r k î Çin
denizine ulaşır.
C e n u b î Ç i n i n s ı c a k i k l i m e y a k ı n tatlı b i r i k l i m i
vardır. H a v a ş i m a l d e k i gibi s e r t değildir. Y a ğ m u r
lar ş i m a l e nisbetle daha ç o k v e m u n t a z a m yağış
lıdır. T o p r a k z e n g i n , ç a y d a n k â f u r a ğ a c ı n a k a d a r
hemen her nebatı yetiştirmeğe kabiliyetlidir.
Memleketin başlıca servetlerinden biri olan pirinç
bir u f u k t a n b i r ufka G ö k I r m a k b o y l a r ı n ı kaplar.
Cenubî Çinin her tarafında nüfus sıktır.
Ovanın, cenupta nihayetlendiği sahada sarp
ve yalçın dağlar kabarır. B u n l a r ı n öte tarafında,
c e n u b î Çin denizi sahilleri, Çinlilerle asırlarca
devam eden temaslarına r a ğ m e n , hususiyetlerini
muhafaza etmiş muhtelif ırk tiplerine m e n s u p
ahali ile m e s k û n d u r . B u r a d a S i k i y a n g ç a y ı n d a n
b a ş k a e h e m m i y e t l i su y o k t u r . E n garpta Tibetli
k ü m e l e r , bunların c e n u b u n d a bütün Çin Hindista-
m h u d u d u b o y u n c a Tayiler, K u e y - Ç e u havali
s i n d e Miyao - Seu 1ar y a ş a r . Y o l s u z , g e ç i t s i z s a r p
dağların tepesine asırlardanberi ova, vadi v e
deniz kıyıları insanları ile ilişiklerini k e s m i ş , m e
deniyete yanaşmaz ve medeniyeti yaklaştırmaz
v a h ş i k a b i l e l e r b a r ı n m a k t a d ı r . B u n l a r ı n , Tik Ç i n
yerlilerinin, iptidailiklerini muhafaza etmiş esas
tipleri o l d u k l a r ı n a ihtimal v e r i l m e k t e d i r .
Tibet. — Tibet, Çinin garbını aşılmaz

ElMiuIrtS 1 b i r k a l e
£ i b i
kapayan ve yüksekliği
JVilllTTLfc.IS.Jt. 1 - . „ ^ _ ., _ , , . ,
LER y e r m e g o r e 4 0 0 0 ile 5 0 0 0 arasında

değişen muazzam bir yayladır. Suyu
az, t o p r a ğ ı killi, k u m l u v e b i r ç o k y e r l e r i n d e t u z l u
d u r . B u t o p r a k t a ot z o r b i t e r ; a ğ a ç v e o r m a n y e r i n e
seyrek çalılıklar yetişir; tezekten başka y a k a c a k
yoktur. İklim vasıfları şunlardır: Şiddetli kuraklık,
şiddetli v e k u r u s o ğ u k , şiddetli v e s o n s u z r ü z g â r
lar,- U z u n v e y ü k s e k s i l s i l e l e r d e n k u r u l m a S e u -
Çuan dağları 5 0 0 0 metrodan 6 0 0 0 e k a d a r varan
yüksekliklerde şarkta; f i i m a l â y a n m yüksek ve
muvazi sırtları bir yarım daire gibi c e n u p v e
g a r p t a ; orta y ü k s e k l i ğ i 6 0 0 0 m e t r e y i a ş a n a z a m e t l i
K a r a n l ı k d a ğ [Ij s i l s i l e s i ş i m a l d e T i b e t i k u ş a t ı r l a r .
[ 1 ] Garpta Altın dağ. Ustun dağ ve Arka dağ silsilele-
rile başlayıp Çinlilerin Kuen-Lun dedikleri muazzam dağ
ların türkçe adına türkçe kitaplardan hiçbirinde tesadüf
edilemedi. Elisee Reelus nün bu hususta verdiği izahattan
bunlann Kulkun ve Kurkun ismile de anıldıkları, Hintlile
rin Aneuta, Türklerin Karanguy dağ yani bizim lehçemize
göre Karanlık dağ dedikleri anlaşılıyor. (Geogr. Üniverselle
cilt 7, sayfa 253 e bakınız)
— Karangu kelimesinin Anadolu türkçesinde dahi
yaşamış ve belki bazı vilâyetlerde hâlâ yaşamakta olduğu
na şüphe yoktur. B u kelime Fuzuli nin şu beytinde geçer:
Bunların arasındaki yaylada, y e r e çarpılarak
p a r a l a n m ı ş b ü y ü k bir a y n a kırıntıları gibi sayı
sız g ö l l e r s e r p i l i d i r . A r a z i , ü z e r i n d e ç a l ı ş a n l a r a
k u r u bir e k m e k t e n başka bir şey vermiyecek
k a d a r hasistir. N ü f u s s e y r e k t i r . Halk cahil ve hu
rafelere bağlıdır. Fakat kendilerinde yurt sevgi
ve kıskançlığı çok yüksektir. Tibet dünyanın şim
d i y e k a d a r i ç i n e e n az g i r i l e b i l m i ş v e e n az t e t k i k
olunabilmiş sahalarından biridir.
S a r k ve c e n u b u n d a k i dağların yara-
tıhşı M o n g o l y a y a d u v a r l a r ı m a z g a l l ı
bir kale g ö r ü n ü ş ü verir. B u d u v a r aşılınca orta yük
s e k l i ğ i 9 0 0 le 1 2 0 0 m e t r e a r a s ı n d a g e n i ş b i r y a y
laya çıkılır. Ş i m a l e ve g a r b a d o ğ r u açılıp genişle
y e n y a y l a n ı n ş a r k ı n ı B ü y ü k K i n g a n d a ğ l a r ı , şi
malini ve şimal garbını bazı tepeleri 4 0 0 0 metre
y e v a r a n ( A r d a ğ - Al tay) [1] s ı r a d a ğ l a r ı ç e v i r i r .
Çin T ü r k e l i n d e n Mançurya hudutlarına ka
d a r M o n g o l y a m n ortası, Ç i n l i l e r i n K u m d e n i z i ,
Türklerin Gobi dedikleri ucu bucağı belirsiz bîr
çöldür. Gezici k u m tepeleri, k a r m a k a r ı ş ı k k a y a
l ı k l a r , y e ş i i l i k s i z b a t a k l ı k ç a m u r l a r ı ile ö r t ü l ü çöl
m a n z a r a s ı , ş i m a l v e g a r p ş i m a l d e (Ar d a ğ = A l t a y )
e t e k l e r i n e y a k l a ş t ı k ç a değişir. B u r a d a n itibaren,
y ü k s e k otlu ç a y ı r l ı k l a r , o r m a n l a r , s a y ı s ı z ç a ğ l a
yanlar, tespih gibi yan y a n a dizilmiş göller başlar.
Çölün c e n u b u göz e r e m i y e c e k enginlikte otlaklar
la k u ş a t ı l m ı ş t ı r .
G a m g ü n ü itme dili b i m a r d a n tığın diriğ

H a y ı r d ı r v e r m e k K a r a n g u g e c e d e b i m a r a su Fuzulî
— K a r a n l ı k kelimesi Çağatay T ü r k ç e s i n d e de K a r a n g u
diye telaffuz edilir. "Lügati Ç a ğ a t a y , sayfa 2 3 8 , ,
[1] Altay'ın diğer adı Ar Dağdır. De G u i g n e s , cilt. I
Mongolya iklimi g e r e k sıcağı, g e r e k s o ğ u ğ u
itibarile serttir. D e r e c e i k i n c i k â n u n d a ( — 3 0 ) a k a
d a r d ü ş e r ; t e m m u z d a ( + 3 8 ) e , hatta ( + 4 5 ) e ç ı k a r .
B ü t ü n ç ö l l e r d e o l d u ğ u g i b i b u r a d a da a y n ı g ü
n ü n en az v e e n ç o k s ı c a k l ı k d e r e c e l e r i a r a s ı n d a
ki fark b ü y ü k t ü r . Bazı g ü n l e r d e b u fark 4 8 de
receye kadar varır. Yaz günlerinin pek nadir
s a ğ a n a k l a r ı h a r i c i n d e , k u r a k l ı k şiddetli v e daimidir.
B u payansız sahaları iskân eden halkın ç o ğ u bu
gün sürülerinin başında çadırlı g ö ç e b e hayatı ya
ş a m a k t a d ı r . Ş i m a l e Kalkaslar, ş a r k a K a l m u k l a r gar
ba Ç a k a r l a r ve en g a r b a Kırgızlar y e r l e ş m i ş l e r d i r .
Mançurya, Mongolya gibi çorak ve

MANÇURYA 0 y i ç ı îr m e m l e k e t değildir. B i r ç o k
S U
maden damarlarile zengin dağları çam, göknar,

k a y ı n , ceviz v e m e ş e o r m a n l a r i l e ö r t ü l ü d ü r . İkli
m i n s e r t l i ğ i n e r a ğ m e n iyi v e b o l m a h s u l v e r e n
iki güzel vadisi v a r d ı r : Ş i m a l d e S u n g a r y a , ce
nupta Leao vadileri.
Cetleri T u n g u z l a r olan M a n ç u l a r g ö ç e b e l i k t e n
uzaklaşmış, toprağa bağlanmış dinç ve çalışkan
çiftçilerdir. X V I I inci asır ortalarından 2 0 inci
a s ı r b a ş l a r ı n a k a d a r b ü t ü n Cinde h ü k ü m r a n o l a n
M a n ç u sülâlesi M a n ç u r y a n ı n terakki v e inkişafına
hizmet etmiştir.
. İmparatorluğun garp ucunda,Tibetle

ÇIN TUR KELİ , , , . .
Mongolya arasında, şarktan garba
d o ğ r u b i r y e l p a z e g i b i a ç ı l a n Çin T ü r k e l i n i ü ç
tarafından kuşatan heybetli dağlardan T a n r ı dağ
ları ( ç i n c e d e T i y e n - Ş a n ) s a h a y ı ş i m a l d e Ç u n g a r y a ,
cenupta Kaşgarya namlarile ikiye böler. Pek
s e y r e k ve süreksiz kayın ve çam ormanlarının
- 78 —
a ğ a ç l a m a y a çalıştığı çıplak dağları, granit kayalık
ları, ç a k ı l l a r v e i n c e s a r ı k u m l a r l a ö r t ü l ü v a d i l e
r d e Çin T ü r k e l i göze hazin bir m a n z a r a gösterir,
" Ş i m a l d e Tanrı, cenupta K a r a k u r u m dağları
nın, g a r p t a P a m i r y a y l a s ı n ı n v e r d i ğ i s u l a r d a ol
masa K a ş g a r y a m m t a k a s ı yeşillikten tamamen
m a h r u m k u r u bir k u m s a l d a n ibaret kalırdı, K a r a -
kurumdan inen Karakaş, Yarkant; Pamirden inen
K a ş g a r ; T a n r ı dağlarından inen Aksu ve Tavuş-
k a n [1] ç a y l a r ı , v a k t i l e b e l k i T u n a l a r , R o n l a r ve
R e n l e r gibi b ü y ü k ı r m a k l a r olan bütün bu sular
ş i m d i k u r a k l ı k t a n çatlamış t o p r a k l a r ü s t ü n d e an
cak birbirine eklenerek yaşayabiliyorlar. Bunların
birleşmesinden m e y d a n a gelen Tarım, Çin T ü r k e -
linin y e g a n e ırmağıdır.
Tanrı ve K a r a k u r u m dağlarından dökülen
binlerce çağlayanlı derelerin biriktirebildiği bu
suları toplayan Tarım, evvelâ dolgun v e kıyıları
çalışkan T ü r k çiftçisinin açtığı d ü z g ü n kanallarla
süslü, s o n r a yakıcı, k a v u r u c u g ü n e ş i n kızdırdığı
k u m l a r i ç i n d e c ı l ı z b i r s ı z ı n t ı o l a r a k , Aptallı k ö y ü
yakınında Karaburan gölüne dökülür. Biraz sonra
bu gölün y ü k s e k b o y l u ve sık sazlıkları, k a m ı ş
l ı k l a r ı a r a s ı n d a n ç ı k a r a k v e s u n ' î v e tabiî b i r ç o k
kanalları s u l a y a r a k Lop g ö l ü n ü n su y ü z ü n d e n
y u k a r ı altı m e t r e y ü k s e k l i ğ e v a r a n k a m ı ş l a r f a l t ı n a
girer.Lop gölü an anelerin bildirdiği, ilmin ve tarhini
:
teyit^ttiği, k a d î m Çinlilerin " G a r p D e n i z i = Si-hay„

d e d i k l e r i A s y a iç d e n i z i n i n b u g ü n k ü a r t ı ğ ı d ı r .
Kablettarih devirlerde K a r a n l ı k dağla Tanrı dağ
l a r ı a r a s ı n d a iki m i l y o n k i l o m e t r o m u r a b b a m d a n
[1] T a v u ş k a n . — T a v ş a n k e l i m e s m i n Çağatay T ü r k ç e -
sindekt telâffuz şeklidir. (Lügati Çağatay s a h i f e : 1 0 5 . )
fazla b i r s a t h ı n n i k a y e t s i z s a h i l l e r i n i y ı k a y a n , de¬
rinliği bazı y e r l e r d e 9 0 0 m e t r e y i g e ç k i n bu koca
denizden b u g ü n iki bin k i l o m e t r o g e n i ş l i ğ i n d e
bir sahayı ıslatan y a n bataklık bir göl kalmıştır.
" K a d î m d e v i r l e r d e b u h a v a l i d e h a k i k î iç de-
dizler vardı. T e n r ı dağlarının ş a r k u c u n u n şimal
v e c e n u p taraflarında b u g ü n serpili g ö r d ü ğ ü m ü z
k ü ç ü k g ö l l e r b u d e n i z l e r d e n k a l m a d ı r . Ç i n Tür-,
k e l i ile g a r b î Ç i n a h a l i s i a n ' a n e h a l i n d e m u h a f a z a
ettikleri u m u m î bir k a n a a t l e bu h a v z a s u l a r ı n ı n
yavaş .yavaş eksildiğini söylerler.
"... B u h a v a l i g ö l l e r i n i n ç o ğ u l u z l u d u r ,
"... Ç i n T ü r k e l i n d e z i r a a t a e l v e r i ş s i z ç ö l l e r i n ,
ekilebilir araziye nazaran hangi nisbette bulundu
ğ u n u kat'î o l a r a k s ö y l e y e b i l m e k k a b i l d e ğ i l d i r . F a k a t
bunların m e s k û n ve işlenmiş sahalardan çok daha
g e n i ş o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r . Yeşillik, h e m e n h e r ta
rafta, s u l a r b o y u n c a b i r k a ç y ü z , n i h a y e t b i r k a ç b i n
metre genişliği g e ç m e y e n dar şeritler halindedir.
B u ş e r i t l e r i n ö t e s i b ü t ü n . i m t i d a d ı n c a d a h a el d e ğ
m e m i ş ıssız m ı n t a k a i a r d ı r . İşte G o b i b u r a l a r d a n
başlar. T ü r k l e r , Tarım'ın b e r i s i n d e n Fiotan çayının,
şark yakasına kadar süren kısma Gobi demezler,
T a k l a m a k a n derler. Deniz dalgaları gibi y ü r ü y e n
gezici k u m l a r , b u r a d a şimalden gelen şiddetli rüz
gârlarla s a v r u l a r a k y e r y e r ( 6 0 ) , ( 1 0 0 ) hatta ( 1 3 0 )
m e t r e y ü k s e k l i ğ i n d e tepeler teşkil ederler. Hotan
çayının garbında k u m höyükleri böyle yüksek
tepeler şeklini a l m a z ; bazıları 3 0 m e t r o y u g e ç s e de
ç e ğ u a n c a k 5 - 6 m e t r o l u k gezici h ö y ü k l e r halinde
şimali garbiden c e n u b u şarkîye d o ğ r u yürürler.
B u n l a r ı n , k u m l a r ı d a h a m ü t e h a r r i k b u l u n a n iki u ç
ları m e r k e z e n a z a r a n i l e r i ç ı k t ı k l a r ı n d a n h ö y ü k l e r
m u n t a z a m hilâl ş e k l i n i a l ı r .
" Ç ö l e y a k l a ş ı l d ı ğ ı ; ha\ a d a u ç u ş a r a k g ö k y ü
z ü n ü n m a v i l i ğ i n i g i z l e y e n i n c e t o z l a r d a n belli
olur. O ü n e ş a n c a k d o ğ u ş u n d a n s a a t l e r c e s o n r a
a ş i k â r o l a r a k g ö r ü l e b i l i r ; hatta ş a r k r ü z g â r ı estiği
z a m a n l a r b ü t ü n g ü n k a p a n ı k k a l d ı ğ ı da v a r d ı r .
B ö y l e g ü n l e r d e evlerin i ç i n d e ö ğ l e vakti ışık yak
m a k lâzım gelir. Y a r k a n î havalisinde bir b u ç u k
aylık seyahati sırasında H e n d e r s o n fezada dalga
l a n a n i n c e toz pusları y ü z ü n d e n etrafta';! b ü y ü k
dağları bir k e r e olsun g ö r e m e m i ş , b i r ç o k defalar
yakın sırtları dahi g ö r e b i l m e s i m ü m k ü n olamiya-
r a k h a v a l i n i n u m u m î m a n z a r a s ı h a k k ı n d a tak
ribi b i r fikir e d i n e m e d e n d ö m ü ş t ü r .
" • a y e t i n c e u n z e r r e l e r i h a l i n d e y a ğ d ı ğ ı za
m a n t a r l a l a r a g ü b r e y e r i n e g e ç e n b u t o z l a r şid
detli f ı r t ı n a l a r l a y ı ğ ı n l a r h a l i n d e g e l i n c e çiftçi için
bir yıkım, bir felâket olur.
"Bütün Çin Türklei bozkırları, k u m höyükle
rde örtülü değildir. Bunlar bilhassa şimal rüzgâ-
rile s ü r ü k l e n d i k l e r i c e n u p , c e n u b u g a r b i m m t a -
kalarında görülür.
''.„ K a r a n l ı k d a ğ e t e k l e r i n d e , g e n i ş v e e n g i n
çöllerin döşemesi, toprak yerine çakıl yığıntıların
dan ibarettir. B u n d a n on iki, on ü ç asır evvel,
b u g ü n m e t r u k olan ticaret yollarının bu havali
den geçtiği devirlerde, yakın köylerin ahalisi ker
v a n s ü r e n t ü c c a r l a r a ç a k ı l l a r d a k a y m a m a l a r ı için
tahta a y a k k a b ı g i y i l m e s i n i v e d e v e l e r i n a y a k l a
rına öküz derisinden çarık geçirilmesini öğretir
lerdi. K a d î m Ç i n t a r i h l e r i n d e b u ç a k ı l t a r l a l a r ı n
dan ve k u m döşeli eski ı r m a k y a t a k l a r ı n d a n b ü
y ü k b i r k o r k u ile b a h s o l u n u r .
"... Ş u r a s ı m u h a k k a k k i H o t a n k ı r a l l ı ğ ı n m h ü
kümran olduğu devrelerde, kumlar b u g ü n kap-
- 81 — Ğ
ladıklan geniş sahaya henüz y ü r ü m ü ş değillerdi.
B u n u n l a b e r a b e r , çöl, o d e v i r d e dahi m e z r u h a v a
liyi y a k ı n d a n s ı k ı ş t ı r ı y o r d u . K a d î m t a r i h l e r , H o -
tan ş e h r i n i n g a r b ı n d a , ş i m a l i g a r b i y e d o ğ r u a k a n
b ü y ü k bîr ırmağın sonradan t a m a m e n k u r u d u ğ u
nu ve bir devlet a d a m ı n ı n tarlaları emziren, m a h s u
lü y e t i ş t i r e n s u y u n t e k r a r d a l g a l a n m a s ı i ç i n k e n d i
ni ı r m a k e j d e r i n e k u r b a n v e r d i ğ i n i a n l a t ı r l a r .
B u havalide k u r u y a n sulara dair daha pek
çok menkulât vardır.
"... J h o n s o n ü ç y ü z a l t m ı ş k a s a b a n ı n b i r g ü n
içinde T a k l a m a k a n k u m l a r ı altına g ö m ü l d ü ğ ü n ü
n a k l e d e n b i r a n ' a n e d e n bahseder. Ç o b a n l a r ı n , bu
k a s a b a l a r ı n y e r l e r i n i bildikleri, fakat e n k a z ara
s ı n d a k i altın p a r a l a r l a k ı y m e t l i e ş y a y ı k e n d i l e r i
ele g e ç i r m e k için k i m s e y e h a b e r v e r m e d i k l e r i
söylenir. Filhakika Jhonson v e başkaları gerek
Hotan ın h e m e n y a k ı n l a r ı n d a , g e r e k K i r y a t a r a f l a
rında k u m l a r altında şehir harabeleri bulmuşlardır.
"... Ç i n T ü r k e l i h a r a b e l e r i n e n u z u n z a m a n l a r
mahfuz kalabildiği bir sahadır. Yağmurların hiç
d e n e c e k m e r t e b e d e k i azlığı, h a v a n ı n k u r u l u ğ u ,
y ü d a iki k e r e d e n fazla k a r y a ğ m a y ı ş ı sebebile,
s e k i z y ü z yıl e v v e l , k e r p i ç l e y a p ı l m ı ş d u v a r l a r
b i l e , ilk y a p ı l d ı k l a r ı g ü n d e o l d u k l a r ı g i b i k a l ı r l a r .
Kum örttüğü binaların korunmasına yardım
eder. Bu sebeple b î r k u m tepesi yerini değiştirince
altındaki eski binalar g ö m ü l d ü k l e r i z a m a n pası!
idiseler öylece m e y d a n a çıkarlar[1].
Çinlilerin gedik dedikleri ve deniz yolları
kapalı b u l u n d u ğ u m ü d d e t ç e Çini g a r p a l e m i n e
b a ğ l a m ı ş olan k a d î m " İ p e k Yolu,, işte bu s a h a d a n
[1] Elisee Reclus, G e o g r . Ü n i v e r s e l l e , cilt VII sahife 114-119

geçerdi. Tibet yolları emniyetsizlik ve asayişsizlik
yüzünden işlemediğinden, b ü y ü k deniz seferleri
b a ş l a y ı n c a y a kadar, bu yol y e g â n e b ü y ü k ticaret
d a m a n olarak kalmıştı. Fakat k e r v a n l a r o z a m a n
da b i r ç o k k ı s ı m l a r d a k u m d a l g a l a r i l e ç a r p ı ş m a k
mecburiyetinde bulunurlardı. Rüzgârların en
korkuncu Kurukdağ istikametinden gelen Kara-
boran kasırgalarıdır.
(M. S ) V I I i n c i a s ı r d a y a ş a m ı ş Ç i n s e y y a h l a
r ı n d a n Hiyuan- Çang b u y o l h a k k ı n d a :
"Bazen k u m ırmakları, bazen yakıcı rüzgâr
lar y o l u k e s e r . B u n l a r a y a k a l a n a n l a r c a n l a r ı n ı k u r
t a r a m a z l a r . N i c e k e r v a n l a r k a y b o l u p gitti„ d i y o r .
Çölün cinlerle dolu olduğuna dair birçok ba
tıl i t i k a t l a r v a r d ı . M e ş h u r Marka Polo s e y a h a t n a
mesinde bunlardan uzun uzadıya bahseder- K u m
fırtanalarından, k a v u r u c u rüzgârlardan v e susuz
luktan kurtulan kafileler ya T a r ı m ı n ş i m a l . y a k a
s ı n ı t u t ' r a k T u r f a n , K u ç a , K a ş g a r v e y a c e n u p ya
kasını alarak Hotan ve Y a r k a n t istikametlerinden
geçerlerdi. B u r a d a n M e z o p o t a m y a n ı n b ü y ü k şe
hirlerine, A k v e Kızıl denizlerin ticaret l i m a n l a r ı n a
v a r m a k için daha aylarca y ü r ü m e k lâzımdır.
Umumî m a n z a r a s ı hazin olan Çin Türkeli,
şehirlerin kurulduğu sulak vadilerde şenlenir.
Kanal a ç m a ve sulama işlerine çok e h m m i y e t
v e r e n v e b u n d a u s t a olan T ü r k l e r s u boylarını
en verimli topraklar derecesinde zenginleştir-
mişlerdir.
"Hotan ve Yarkant ülkelerinin bütün bahçe
lerinde d ü z g ü n sıralı d u t l u k l a r v a r d ı r . E n nefîs
m e y v a l a r v e r e n a r m u t , e l m a , şeftali, k a y ı s ı a ğ a ç
ları ve a s m a l a r dallarile k u c a k l a ş a r a k yeşillikleri
ni b i r i b i r l e r i n e karıştırırlar. Ş e h i r l e r , k ö y l e r ye-
şillik içinde saklıdır. A s m a l a r ı n , s a r m a ş ı k l a r ı n
dolandığı çardaklarla örtülü yollarda, çiçekler,
yapraklar, m e y v a l a r geçenleri gölgelendirir. Ev
lerin taraçaları k o k u l u ç i ç e k l e r l e , b a h ç e l e r gül
lerle bezenmiştir. Çölün k o r k u n ç ıssızlıklarından
sıyrılan yolcu buraların gölgeliklerine, g ü l e r yüzlü
haberlerine girince kendini cennete kavuşmuş
s a n ı r [1]. „
2, AHALİ
Bugünkü Çin İ m p a r a t o r l u ğ u n u n u m u m î ge

nişliği 1 1 , 0 8 0 , 0 0 0 k i l o m e t r o m u r a b a ı d ı r . Nüfusu
4 4 0 , 0 0 0 , 0 0 0 dur. Bu genişlik Avrupanın genişli
ğ i n d e n b i r m i l y o n 8 0 b i n k i l o m e t r o fazla, b u
nüfus c i h a n n ü f u s u n u n dörtte biri k a d a r d ı r .
Ç i n e t â b i m e m l e k e t l e r d e n Çin Türkeliuin ge
nişliği bir b u ç u k m i l y o n k i i o m e t r o y a y a k ı n d ı r ;
n ü f u s u n u A v r u p a m e m b a l a r ı bir m i l y o n g ö s t e r
m e k t e iseler de yerli ahali k e n d i l e r i n i n ü ç mil
y o n d a n fazla o l d u k l a r ı n ı s ö y l e m e k t e d i r l e r . Mon-
g o l y a n ı n genişliği takriben iki m i l y o n kilometro
m u r a b b a ı , n ü f u s u iki m i l y o n k a d a r d ı r . Tibetin
genişliği 2, n ü f u s u 3 m i l y o n d u r . Mançuryanm
genişliği 9 4 2 , 0 0 0 k i l o m e t r e m u r a b b a ı n ü f u s u 19
milyondur.
Ç i n e tâbi m e m l e k e t l e r d i y e s a y d ı ğ ı m ı z s a h a l a r
dan ayrı bir surette tetkik o l u n d u ğ u z a m a n dahi Cin
de ırkî birlik g ö r ü l e m e z . B i r ç o k n a z a r i y e l e r Çin
lileri, g a r p t a n , ş i m a l d e n , c e n u p t a n g e l m i ş g ö s t e r
m e k t e d i r . G a r p t e n g e l d i k l e r i n i ileri s ü r e n n a z a r i y e ,
m e n ş e l e r i n i n K a ş g a r havalisi o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r .
[1] Elisee Reclus. Geogr. Üniverselle, cilt VII sayifa 120,

ÇİN — A H A L İ
"bazı i ç t i m a i y a t âlimleri d e Ç i n i n ilk s e k e n e s i n i n

iki a y r ı ı r k t a n t e r e k k ü p e t t i ğ i n i , b u n l a r d a n b i r i n i n
yerli halk, diğerinin Orta A s y a d a n g e l e r e k asalet
s ı n ı f ı n ı t e ş k i l e t m i ş m u h a r i p l e r z ü m r e s i [l] o l d u
ğunu d e r m e y a n ediyorlar.
B u n a z a r i y e l e r e istinat e d e r e k b u g ü n k ü Ç i n
halkına m ü ş t e r e k b i r m e n ş e t a y i n e d e b i l m e k
m ü m k ü n değildir. M u h a k k a k olan nokta, Çinin,
tarihinin ilk y a p r a ğ ı açıldığı g ü n d e n itibaren m ü
temadi v e m ü t e v a l i t e h a c ü m v e istilâlara u ğ r a d ı ğ ı
v e b u istilâların hemen d a i m a ş i m a l d e n v e garp
tan, y a n i T ü r k e l l e r i n d e n g e l d i ğ i d i r . B i l h a s s a Ş i m a l i
Çin en eski d e v i r l e r d e n b e r i b ü y ü k T ü r k kütlele
rinin s ü r e k l i m u h a c e r e t l e r i n e uğramıştır. Çinin
Milâttan 2 2 0 0 s e n e e v v e l k i hükümdar sülâle
leri o l a n Hiyalarla, Yinler, Çeu'lar v e T'sinle-
rin g a r p t a n , y a n i T ü r k i s t a n d a n , g e l m i ş o l d u k l a r ı
Çîn t a r i h m e m b a l a r i n c a i f a d e e d i l m e s i n e [ 2 ] v e y e n i
a r k e o l o j i k e ş i f l e r i n i n b u m a l û m a t ı teyit e t m e s i n e
g ö r e Cinde T ü r k m e d e n i y e t v e h a k i m i y e t i e n az b u
g ü n d e n 4 0 0 0 yıl evvel b a ş l a m ı ş d e m e k t i r . Cinde
m ü s t e m i r r e n 2 0 0 0 yıl h ü k ü m r a n olan b u sülâlele
r i n Ç i n e g e l i ş l e r i n i n b i r k a ç k i ş i l i k b i r aile s e y a h a t i
şeklinde olmadığına şüphe yoktur. Hakimiyet v e
sülâle tesisine varan akınların b ü y ü k insan kütlele-
rile y a p ı l m ı ş o l m a s ı tabiî g ö r ü l m e k z a r u r i d i r . O r t a
Asya yaylasının geçirdiği iklim değişikliklerinden
gelme kuraklıklar ve bunların u m u m î maişete
verdiği darlık y ü z ü n d e n başlıyan b u silâhlı göç
akınlarının, Çinlilerin ırkî vasıflarının değişmesin-
[11 R. û r u s s e t , cilt 1 sahife 1 7 9

[2| Richthofen, G e s c h i c h t e C h i n a . cilt 1 îasıl 8 ; Marcel
Granet, Civilİsation C h i n o i s e .
de gayet m ü h i m bir amil olduğu reddi imkânsız
bir hakikattir. Şimalî Çine y ü r ü y e n T ü r k dalgala
rının geçici bir meddi cezir hâdisesi halinde
kalmayıp asırlarca devam eden siyasî hakimiyetle
m ü t e r a f i k o l m a s ı b u t e s i r i d e r i n l e ş t i r m i ş v e ilk
gelenlerin m e d e n i y e t ç e yerlilere ç o k faik bulun
m a s ı da C i n d e m e d e n î h a y a t ı n s ü r a t l e i n k i ş a f ı n a
hadim olmuştur.
Son z a m a n l a r d a Çinliler üzerinde yapılan
antropoloji tetkikatı T ü r k l e r i n Cindeki ırkî tesirle
r i n i n d e r i n l i ğ i n i v e b e l k i M . E. 6 — 7 b i n y ı l a
v a r a n k ı d e m i n i teyit e d e c e k m a h i y e t t e g ö r ü l m e k
tedir. Bu tetkîkata g ö r e Çinin y ü k s e k derecede
brakisefal " hyperbrachicephale „ Türklerle en
fazla t e m a s t a b u l u n a n ş i m a l î k ı s ı m l a r ı n d a d o l i k o
sefal n i s b e t i a z a l m a k t a , b r a k i s e f a l n i s b e t i ç o ğ a l
maktadır. Çinin c e n u p taraflarına doğru inildikçe
bu nisbet aksine meyletmektedir. Şimalî Çİnde
vasatî b o y nisbeti 1,67 v e deri r e n g i daha a ç ı k
bulunmaktadır. Cenuba gidildikçe ortalama boy
n i s b e t i t e d r i c e n e k s i l e r e k bazı y e r l e r d e 1,61 e
kadar inmekte, deri tedricen koyulaşmaktadır.
"Beşeriyetin b a ş l ı c a iki kafatası şekli y a n i
y ü k s e k d e r e c e b r a k i s e f â l l i k ile m ü f r i t d o l i k o s f a l l i k
yekdiğerile karıştırılırsa Çinlilerin antropolojik
s i m a s ı m e y d a n a ç ı k a r [1].„
Çinlilere brakisefâllik tesirlerinin, kendileri
e s a s e n hafif d e r e c e d e b r a k i s e f a l o l a n [2] M o n g o l -
lardan g e l m i ş o l a m ı y a c a ğ ı tabiîdir. Çinin garbin
deki vilâyetlerden Kansuda b u g ü n Çinli sayılan
|1] E u g . Pirtard. L e s R a c e s et l'Histoire, S. 4 9 2

[2j I, Derıiker, E s s a i e d ' u n d Classification d e s Races
Humaines
II, E u g . Pittard, L e s R a c e s et l'Histoire. S. 4 5 9
m i l y o n l a r c a i n s a n , h â l â saf t ü r k l ü k e v s a f ı n ı m u
h a î a z a e t m e k t e d i r . H e r h a l d e Ç i n e n fazla ı r k î
ihtilâfa m a r u z k a l m ı ş m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . B u
ihtilâfın t e z a h ü r l e r i Ç i n i n h e r t a r a f ı n d a g ö z e ç a r
p a r . B i r K a n t o n l u ile b i r S a r ı I r m a k havzası
Çinlisi b i r b i r l e r i n e b e n z e m e k t e n ç o k u z a k olduk
ları gibi, Mavi I r m a k k ı y ı s ı n d a n bir k ö y l ü de bu
iki t i p t e n hiçbirine benzemez. Bunlardan her
h a n g i b i r i n i h a k i k î Ç i n l i tipi, asıl Ç i n y e r l i s i d i y e
g ö s t e r m e k kabil değildir. B u g ü n k ü Çinli en geniş
m i k y a s t a T ü r k k a n ı a l m ı ş k a d î m iptidaî Ç i n y e r -
lisidir. B u k a n ı n n i s b e t i ş i m a l e , c e n u b a , ş a r k a ,
garba, ova veya dağ mıntakalarına göre artar
veya eksilir. Çin tarihine gelince, o baştan başa
b ü y ü k T ü r k s i y a s î v e m e d e n î t a r i h i n i n b i r faslın
dan, b e l k i b i r k a ç y a p r a ğ ı n d a n ibarettir.
3. ÇİN MEDENİYETİ
Cinde, k a d î m v e r l i l e r i n eseri olma-

ÇINDE TÜRK v
. ' J
, . ,
MEDENİYETİ- y ı
P ' s h l a c ı b i r k a v m t a r a f ı n d a n ge¬
NİN KIDEMİ tirilmiş ve tarihin bildiği en k a d î m
medeniyetlerle h e m z e m a n bir m e d e
n i y e t i n v a r l ı ğ ı t a h a k k u k etmiştir[ll. B u m e d e n i y e
tin M ı s ı r d a n v e y a S a m d a n gelmiş olabileceği
h a k k ı n d a k i n a z a r i y e b u g ü n Çin tarihi mütehas
sıslarından ( S i n o l o g u e ) hiçbiri tarafından kabul
edilmemektedir.
O h a l d e bu m e d e n i y e t n e r e d e n g e l m i ş ve
k i m l e r t a r a f ı n d a n g e t i r i l m i ş t i r ? Cinde h a f r i y a t
y a p a n h e y e t reisi m ü v e r r i h ve a r k e o l o g Anders-
11] A n d e r s s a n v e A r n e ' n m Çin T ü r k e l i , Kansu, Honan
M a n ç u r y a d a y a p t ı k l a r ı hafriyat.
son K a n s u v e H o n a n d a ç ı k a n eserlerle H a z a r
şarkında Anav hafriyatında bulunanları m u k a
yese ederek bunların aynı medeniyetten doğma
o l d u ğ u n u , Cinde b u l u n a n v e m e n ş e i m u t l a k a T ü r
kistan olan b u m e d e n i y e t i n b ü y ü k muhaceret
kafilelerile evvelâ K a n s u havalisine v e oradan
b ü t ü n Ç i n e y a y ı l d ı ğ ı n ı i d d i a e d i y o r [1]. B u b ü y ü k
muhceretin sebebi Orta Asya Türkelinin uğra
dığı i k l i m t a h a v v ü l ü v e artıcı k u r a k l ı k t ı r .
Aynı sahalarda hafriyat ve tetkikat y a p m ı ş
o l a n " A r n e „ : " Cinde k e ş f e d i l e n i l k m e d e n i y e t
eserlerinin garptan gelen medenî ve medenileş-
tirici m ü s t e v l i l e r t a r a f ı n d a n g e t i r i l d i ğ i n i „ s ö y
lüyor [2].
M ü v e r r i h S i n o l o g K a r l g r e n ; H o n a n ve Man-
çuryada bulunan Neolitik devir eserlerinin belki
Ç i n y e r l i l e r i n i n e n iptidaî m e d e n i y e t l e r i n e ait o l a
b i l e c e ğ i n i , fakat, b u m e d e n i y e t i n , Ç i n i n g a r b ı n d a
ırk itibarile Çin yerlisi o l m ı y a n bir k a v m i n getir
diği daha y ü k s e k m e d e n i y e t i n tesiri altında i n k i
şaf e y l e m i ş o l a b i l e c e ğ i n i d e r m e y a n e t t i k t e n s o n r a ,
y ü k s e k niedeniyetile Çin yerlisini T a ş d e v r i n d e n
ç ı k a r a r a k inkişafa s e v k e t m i ş olan b u k a v m " h i ç
şüphesiz T ü r k ırkına m e n s u p t u ! , , diyor [3].
Bütün geniş Çin ülkesi birdenbire medenileş-
memiştir. En kadîm zamanlarda medeniyet yalnız
ş i m a l t a r a f l a r ı n d a idi v e S a r ı " I r m a k havzasının
** [1]I. — A n d e r s s o n , An early C h i n e s s e culture, 1 9 2 3 .

I I . — A n d e r s s o n . P r e l i m i n a r y r e p o r t o n a r c h e o l o g i c a l rese¬
arch in K a n s u . 1 9 2 5 , (Marcel Granet, L a Civilisation Chinoiseji.
[2] Arne. P a i n t e d Stone Age P o t t e r y f r o m T h e P r o -
v i n c e of H o n a n , China, 1 9 2 5 .
- [3] K a r l g r e n , C o m p t e r e n d u d e s publications d ' A n d e r s
son; 1 9 2 4
k ü ç ü k bir k ı s m ı n a m ü n h a s ı r d ı . D i ğ e r taraflara
b u r a d a n y a y ı l m ı ş t ı r [1].
Tarihi, zamanımızdan ( 9 0 0 0 ) sene evveline
k a d a r ç ı k a r ı l a n b u m ü h i m m e d e n i y e t [2] O r t a
Asya T ü r k e l i n d e n yalnız Ç i n e değil, a y n ı za
m a n d a M e z o p o t a m y a , Mısır v e H i n d e dahi geç
m i ş t i r . E v v e l â M ı s ı r v e M e z o p o t a m y a d a , s o n yıl
larda Hindin şimalinde ve hazar havalisinde
b u l u n a n s a n ' a t e s e r l e r i n d e k i m ü ş t e r e k v a s ı f l a r [3]
Türk medeniyetinin yayıldığı sahanın yalnız
Cinden ibaret k a l m a m ı ş b u l u n d u ğ u n u göster
m e k t e d i r . S i r A u r e l S t e i n , P a p h a e l P u m p e l l y , An-
dersson, Arne, Richthofen, K a r l g r e n gibi âlimler
Orta Asyanın kadîm medeniyetlerin ana yurdu
olduğunda müttehittirler.
T a r i h v e a r k e o l o j i ü s t a t l a r ı n ı n v a r d ı k l a r ı şu
n e t i c e y e b a k ı l a r a k k u v v e t l e h ü k m e d i l e b i l i r ki
a r k e o l o g Pumplliye göre Milâttan 9 0 0 0 yıl
evvele çıkan Türk ana medeniyeti, Mezopo
tamya, Anadolu ve Mısıra nasıl ve h a n g i sebepler
altında gitmiş ise şimalî Ç i n e de a y n i suretle ve
nyni s e b e p l e r yürütüşile gelmiştir. K a d î m T ü r k -
e l i n i n g a r p t a r a f l a r ı n d a n a y r ı l a n l a r H i n d e , Ana-
doluya, M e z o p o t a m y a y a g e ç m i ş l e r ; ş a r k tarafta
b u l u n a n l a r da soradan Çin ismi v e r i l m i ş olan
s a h a l a r a i n m i ş l e r d i r . Ş i m a l î Ç i n i n a n a y u r d a en
[lj H e n r i M a s p e r o , L a C h i n e A n t i q u e , c i l t I. S. ( 5 ^
[2] V a ş i n g t o n D a r ü l f ü n u n u m ü d e r r i s l e r i n d e n H e r b e r t *
H. G o w e n , H i s t . d e l ' A s i e , 1 9 2 9 s a y f a 1 8 .
[3] I. — Marcel Granet, La Civilisation Chinoise 1929.
II. — A n d e r s o n v e A r n e .
III — R i c h t h o f e n .
IV.— R e n e e G r o u s s e t , l'Hist. de l'Ext. Orient, cilt I
1929.
y a k ı n olması ve iklim, toprak ve saire gibi tabiat
şeraitinin T ü r k l e r c e şüphesiz M e z o p o t a m y a ve
M ı s ı r g i b i u z a k e l l e r d e n d a h a iyi b i l i n m e s i d o l a -
yısile, T ü r k m e d e n i y e t t o h u m u n u n saçıldığı saha
lardan en k i d e m l i s i n i n burası olabileceğini söy-
mek mümkündür.
DİN VE E n 6 S k İ
d™.— C i n d e dinî hayatın
FELSEFE menşei çok kadîm devrelere kadar
g i d i y o r . İptidaî Ç i n d i n i n i n g a y e t
s a d e o l a n e s a s l a r ı n d a e n m u k a d d e s m e v k i , aile
nin içinde ateş yaktığı ev o c a ğ ı n a verilmiştir.
E v i n i ç v e dış k a p ı l a r ı da m u k a d d e s s a y ı l ı r . B u n
lar en k a d î m T ü r k a n ' a n e v e i t i k a t l a r ı d ı r .
A r k a i k d e v i r l e r e ait dinî itikatlarda ziraat
h a y a t ı n ı n da m e v k i i b ü y ü k t ü r , E s k i Ç i n d i n v e
medeniyeti kadîm Orta Asya Türklerile küçük
Asya'nın bazı k a d î m medeniyetlerinde olduğu
gibi "bilhassa t o p r a k v e ziraat e s a s l a r ı n a müste
nittir [1].„ E n m ü h i m i l â h l a r a r a s ı n d a t o p r a k v e
hasat allahları vardı. G ö k e ibadet telâkkisinin
m e n ş e i de, ş ü p h e s i z , m e v s i m l e r v e y a ğ ı ş v e k u
raklık gibi h a v a hâdiselerile çok alâkadar olan zira
at h a y a t ı d ı r . S o n r a d a n T o p r a k T a n r ı s ı , A r z T a n r ı s ı
o l m u ş , G ö k T a n r ı s ı d a b ü t ü n k â i n a t n i z a m ı n ı ida-
reeden y ü k s e k ülûhiyet mertebesine çıkarılmıştır.
Dada sonra İmparotorlar " G ö k Oğlu,, unvanını
t a k ı n m a ğ a başlamışlardır. İki b ü y ü k T a n r ı d a n
" G ö k , , e r k e k , " Y e r , , dişi t e l â k k i o l u n u r , k â i n a t t a
h e r ş e y i n b u n l a r d a n d o ğ d u ğ u n a i t i k a t e d i l i r d i [2].
[1] R e n e e Grousset, Hist. de L' E x t r e m e Orient. (Cilt I,

sahife 1 8 3 )
[2] R e n e e Grousset, Hist. de L ' E x t r e m e Orient. (Cilt I,
sahife 1 8 5 - 1 9 0 )
Çinin resmî dinleri Konfüçiyüs, Tao
BUGÜNKÜ
DİNLER
v e B u d a d i n l e r i d i r . Muhammet ve
İsa d i n l e r i r e s m î s a y ı l m a z l a r . Buda
dini H i n t t e n g e l m e d i r .
İ s l â m l ı k Cinde b i l h a s s a X I I I ü n c ü a s ı r d a fazla
y a y ı l m ı ş t ı r . B u g ü n k ü Ç i n m ü s l ü m a n l a r ı n m sa
y ı s ı b e l l i d e ğ i l d i r . B a z ı l a r ı 5 0 m i l y o n k a d a r tah
min ediyorlar.
H ı r i s t i y a n l ı k VI ıncı a s ı r d a g i r m i ş , b u g ü n hâ
lâ ( 1 5 0 0 ) k a d a r A v r u p a v e A m e r i k a l ı m i s y o n e r l e r
tarafından hararetle i d a m e edilen telkin v e teşvik
lere r a ğ m e n sayısı ü ç b e ş m i l y o n u g e ç m e m i ş t i r .
Ç i n e m i l â t t a n e p e y c e z a m a n e v v e l g i r m i ş o¬
lan Musa dini m ü n t e s i p l e r i n i n sayısı ise b i r k a ç
binin içindedir.
B u F i l o z o f u n asıl Ç i n c e i s m i Kung-
KONFÜÇİYÜS
Fu-Tseu dur. M i s y o n e r l e r b u n u Lâ-
t i n c e y e u y d u r a r a k K o n f ü ç i y ü s y a p m ı ş l a r d ı r . Milât
tan e v v e l ( 5 5 1 ) d e Ç i n i n ş a r k ı n d a Ş a n g t u n g h a v a l i
sinde k ü ç ü k bir kasabada doğmuştu. Atalarının ka
dîm h ü k ü m d a r sülâlelerinden Y m l e r e vardığını
söylerler[l]. U m u m î h a y a t a m e m u r l u k l a girmiş, bi
raz s o n r a vazifesinden çekilerek uzun seyahatlara
ç ı k m ı ş t ı r . O s ı r a l a r d a Cinde a n a r ş i a t e ş i h e r tarafı
sarmış, u m u m î ahlâk bozulmuş, tereddi ve tefessüh
c e m i y e t hayatının h e r safhasına işlemişti. Konfü
çiyüs, milletin bu halinden k e d e r duyuyr, o k u d u ğ u
k a d î m m u k a d d e s kitaplardan aldığı fikirler onda,
k a d î m a n ' a n e l e r i n , k a d i m a h l â k v e fazilet esaslarının
diriltilmesi ve c e m i y e t n i z a m ı n a h â k i m kılınması
[1] C o r d i e r , H i s t , G e n e r a l e d e l a C h i n e . C i l t I s a h i f e 1 4 6
(Yin sülâlesinin türklüğü hakkında Çin'in siyasî tarihi
bahsinde izahata bakınız).
-
yolunda bir m ü c a d e l e a ç m a k emelini uyandırıyor;

eski esaslarda kendi g ö r ü ş l e r i n e g ö r e y a p t ı ğ tadiller
v e ıslahlarla y e n i bir a h l â k felsefesi k u r u y o r . Bir
k a ç a r k a d a ş ı ile b i r l i k t e s e y y a h dervişler gibi
k ö y d e n köye, vilâyetten vilâyete dolaşarak fikir
lerinin t e l k i n i n e girişiyor, h e r tarafta b u n l a r ı ya
y a c a k m ü r i t l e r e d i n i y o r . İşte, i l e r i d e yüzlerce
milyon insanın r u h u n u teshir e d e c e k b ü y ü k bir
din haline g e l m e s i m u k a d d e r olan Konfüçiyüs
mesleği dünyaya böyle doğmuştur.
Konfüçiyüs, hiçbir yenilik yapmadığını, ortaya
hiçbir yeni prensip k o y m a d ı ğ ı n ı iddia ederdi.
Umumî m a n a s i l e b i r din v ü c u d e getirmekten
ziyade devrin ahlâk b o z u k l u k l a r ı n a g a l e b e çala
c a k bir a h l â k felsefesi k u r m a k g a y e s i n i g ü d e r d i .
Ortaya k o y d u ğ u ahlâk esasları gayet t e m i z d i r :
"İnsan hayat v e m e s l e k i n d e iktidarile o l d u ğ u kadar
faziletile de t e m a y ü z e t m e l i d i r . Anayı, B a b a y ı v e Ataları
hoşnut etmenin, şereflendirmenin yolu budur... Anaya,
B a b a y a h ü r m e t esastır; b u esas genişleyince v a t a n a ve
d e v l e t e m u h a b b e t v e m e r b u t i y e t olur.,,
"... C e m i y e t i n h e r s ı n ı f ı n ı n a y r ı a y r ı v a z i f e l e r i v a r d ı r .
B ü y ü k l e r k a n u n a , adalete, t a v a z u v e tasarrufa itina g ö s t e r
m e k , m e m l e k e t i ehliyet, iktidar v e faziletle i d a r e e t m e k , hal
k ı n h e r ferdini k e n d i ç o c u ğ u gibi s e v m e k l e mükelleftirler;
millet de onları b a b a gibi sevmelidir...,,
"... H ü k ü m d a r h a l k t a r a f ı n d a n s e v i l m e k g e r e k t i r . F a
kat bu m u h a b b e t e liyakat, halkın b ü t ü n maddî ihtiyaçları
nı t e m i n v e t a t m i n e d e b i l m e k l e m ü m k ü n olur. D e v l e t bir
aile babası gibidir. Aile de k ü ç ü k bir devlet ö r n e ğ i o l m a
lıdır. B a b a karısı v e ç o c u k l a r ı üzerinde mutlak surette
h â k i m o l m a k gerektir...,,
K o n f ü ç i y ü s demokrattı. "Halkın sesi T a n r ı n ı n
sesidir,, e s a s ı n ı m ü d a f a a e d e r d i . A k i d e l e r i n d e p e k
az (metafizik) tabiat ü s t ü n d e esaslar vardı. " H a
yatın n e o l d u ğ u n u b i l m e d e n ö l ü m ü nasıl a n l a y a
biliriz,, d e r d i .
K o n f ü ç i y ü s en z i y a d e s i y a s î a h l â k t e r b i y e s i n e
e h e m m i y e t vermiştir. Şu sözler onundur:
"Millet idare e d e n l e r d ü r ü s t o l m a k gerektir... H ü k ü m
dar ş a h s a n d ü r ü s t ise devleti, k a n u n l a r k o y m a d a n da idare
edebilir; d ü r ü s t değilse saymıyacağı kanunları tedvin
etmesi neye yarar?,,
"... H ü k ü m d a r vakarını k o r u m a y ı bilirse millet ona
hürmet eder. Müşfik ve m u h a b b e t k â r olursa millet o n a
açık yürekle bağlanır; iyilerin kadrini yükseltir, kötüleri
ıslaha ç a l ı ş ı r s a millet fazilet y o l u n d a yürür...,,
" . . . B ü y k l e r i n fazileti r ü z g â r a , k ü ç ü k l e r i n fazileti otlara
b e n z e r . Ü s t ü n d e n r ü z g â r g e ç e n o t l a r iyilir... İ d a r e s i n i f a z i
lete istinat ettiren devlet a d a m ı k u t u p yıldızına benzer;
bütün yıldızlar onun ö n ü n d e n baş eyerek geçer, o daima
y e r i n d e durur...,,
K o n f ü ç i y ü s ü n m ü h i m e s a s l a r ı n d a n biri d e her
kesin birbirini sevmesi, herkesin kendisi kadar
b a ş k a l a r ı n ı da d ü ş ü n m e s i d i r . B u d i n d e r a h i p sınıfı
yoktur. H e r k e s ibadetini bildiği gibi yapar.
K o n f ü ç i y ü s M i l â t t a n e v v e l 4 7 9 da 7 3 y a ş ı n d a
ö l m ü ş t ü r . M e m l e k e t i n e v e r d i ğ i din, h u s u s î b i r
Çin milliyetinin t e ş e k k ü l ü n d e v e dahilî v e haricî
b ü t ü n ihtilâl v e ayrılık c e r e y a n l a r ı n a r a ğ m e n Ç i n
birliğinin k o r u n m a s ı n d a en m ü h i m amil olmuştur.
. . T a o d i n i e s k i Ç i n i n K o n f ü ç i y ü s l e re
kabet e d e b i l e c e k şöhrette diğer bü
y ü k f i l o z o f u Lao-tseu tarafından tesis edilmiştir.
L a o - t s e u ' n u n asıl i s m i Tandır. A i l e a d ı JWdir[l]. B u
[1] L a o - t s e u f i l o z o f u n a s ı l i s m i d e ğ i l d i r . Bu kelime
" i h t i y a r ç o c u k , , m a n a s ı n a d ı r . Asıl i s m i , a n ' a n e y e g ö r e " T a n „
olan filosof a k saçlı v e a k kaşlı d o ğ d u ğ u için Çinliler ken
disine b u L a o - t s e u ismini verdiler. Siyasî tarih k ı s m ı n d a
T ü r k olduklarını söylediğimiz Çeu sülâlesi payitahtı olan Lo
şehrinde m e m u r d u . Doğuşu yine ayni h ü k ü m e t şehirle
rinden, şimdiki Honan vilâyetinde Kiyocin kasabasında,
m. ev. 6 0 4 yılındadır. O ğ l u V e y sülâlesini k u r a n T o p a T ü r k -
da K o n f ü ç i y ü s g i b i h a y a t ı n ı n b i r a n ı n d a m e m u r
luktan çekilmiş, k e n d i n i t a m a m e n ilme, m ü t a l e a y a
ve tefekküre vermiştir. Ruhun ebediyetine kani,
vahdaniyetçi ve tamamile metafizike müstenit
olan m e s l e ğ i n e g ö r e kâinat " b a k m a k l a g ö r ü l m e
yen, dinlemekle işitilmeyen, a r a n m a k l a b u l u n m a
yan, varlık ve y o k l u k k e n d i s i n d e m ü n d e m i ç bir
y a r a t ı c ı n ı n , Tao rıun e s e r i d i r .
Konfüçiyüs m e z h e b i insanların maddî ihtiyaç
l a r ı n ı , h a y a t ı n h a k i k î ş e r a i t i n i e s a s t u t a r . B u iti
b a r l a d a h a c a n l ı , d a h a a m e l î d i r . T a o d i n i i s e he
men münhasıran ruha ve ruhun ihtiyaçlarına
e h e m m i y e t verir, maddî hayatı d ü ş ü n m e z .
Lao-tseu da K o n f ü ç i y ü s gibi devletle milletin
münasebetlerine, halk kütlelerinin idaresine mü
teâllik a h k â m t e d v i n i n e çalışmıştır. F a k a t k o y d u
ğu esasların istikameti ç o k ayrıdır. Lao-tseu dev
letin h a l k ı n i ş i n e m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r a z m ü
dahale etmesi, bilhassa talim ve t e r b i y e h u s u s l a
rına hiç karışmaması lâzım geleceği kanaatında
b u l u n u r , "Millet, a n c a k , h ü r r i y e t i n i k e n d i e l i n d e
tutmak ve işlerini kendi k e n d i n e y ü r ü t e b i l m e k l e
payidar olur„ derdi.
T a o dini s o n r a d a n gelen müçtehitlerin tahrifle-
r i l e ç o k b o z u l m u ş , Lao-tseunun koyduğu vahda
niyet nazariyesi bir s ü r ü ilâhlardan m ü r e k k e p
b i r puta t a p ı c ı l ı k m a h i y e t i n i a l m ı ş , m e t a f i z i k e s a s
larda simyacılık, falcılık, sihirbazlık tatbikatı şekil
lerine dökülmüştür.
leri h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Tuğan Kaanm cenerallarmdandı.

(La C h i n e Antique, H. M e s p e r o ; Hist. G e n e r . d e la C h i n e
Cordier.) - Bu m a l û m a t a nazaran Lao-tseu ismi verilmiş
o l a n f i l o z o f Tan m d a K o n f ü ç i y ü s g i b i T ü r k o l d u ğ u n u k a b u l
caiz görülebilir. •
. . Milâdın ilk asrında Çine giren Buda
B U D A DINI ,. . . , X
dini a n c a k dördüncü asra doğru

H u n l a r z a m a n ı n d a y a y ı l ı ş fırsatı b u l d u . B u d a
d i n i n i H u n l a r m , Cinde s i y a s î b i r m a k s a t l a u m u m î
din h a l i n e g e t i r m e ğ e ç a l ı ş m ı ş b u l u n m a l a r ı ç o k
m u h t e m e l d i r . İlk zamanlarda Çin âlimlerinin
ş i d d e t l i m u h a l e f e t l e r i l e k a r ş ı l a ş a n B u d a d i n i Cinde
ancak kadîm an'anelere uydurulduktan sonra,
V I I I inci asır iptidalarına d o ğ r u s a ğ l a m surette
tutunmağa ve geniş ölçüde yerleşmeğe muvaffak
o l a b i l d i . B u d i n i k u r a n S a k a M u n i [1] i n s a n l a r
arasında sınıflar, z ü m r e l e r ayrılığı y e r i n e u m u m î
ve şamil bir kardeşlik k u r m a k istiyor; yalan söy
lemeyi, hırsızlığı, a d a m ö l d ü r m e y i , hatta h e r h a n g i
bir canlı varlığa ilişmeyi y a s a k ediyordu.
A n c a k , b u filozofun i n s a n l a r d a n istediği bun
lardan i b a r e t değildi. D ü n y a ile a l â k a l a r ı n kesil
mesini, m ü n z e v î ve mütecerrit yaşanmasını, daima
b e k â r k a l ı n m a s ı n ı da i s t i y o r d u . K o n f ü ç i y ü s v e
L a o - t s e u t a r a f t a r l a r ı B u d a d i n i n i n Cinde b ü t ü n
d i n l e r i s ö k ü p a t a r a k u m u m i l e ş m e s i n i n ö n ü n e , işte
b u son n o k t a l a r d a n h ü c u m e d e r e k g e ç e b i l d i l e r .
Çin, d i n l e r i n , i t i k a t l a r ı n i l k s a l t ı k l a r ı n ı en az
k o r u y a b i l d i k l e r i bir sahadır. O r a d a b ü t ü n dinler,
en u z a k m a z i n i n cahillik d e v i r l e r i n d e n mevrus
g ö r e n e k l e r , an'aneler, h u r a f e l e r ve batıl itikatlar
t e s i r i a l t ı n d a aslî s i m a l a r ı n ı k a y b e t m i ş l e r d i r . B u
tesir, y a l n ı z d i n î i t i k a t l a r d a d e ğ i l , b ü t ü n i ç t i m a î
hayat safhalarında aşikâr olarak görülür. Dört yüz
milyonluk insanın değersiz b i r yığın halinde kalıp
gitmesinin a m i l l e r i n d e n en m ü h i m m i işte b u d u r .
[1] Asıl i s m i S a g a Moni B o r Kaan'dır.

Rene Grousset. Hist. d e l ' E x t r e m e Orient, cilt II. sayfa 4 6 9
Ç i n dili t e k h e c a l ı b i r d i l d i r . K e l i
DİL, YAZİ,
EDEBİYAT m e l e r ş e k l i n i d e ğ i ş t i r m e z v e tasrif
edilmez. Bütün k e l i m e l e r i n tek hecalı
ve sabit şekilli o l m a s ı n a g ö r e ç i n c e n i n gayet
fakir diller arasına girmesi lâzım g e l e c e ğ i zanne-
dilebilirse de h e r k e l i m e n i n muhtelif ş e k i l l e r d e
t e l â f f u z o l u n a b i l m e s i v e h e r telâffuz ş e k l i n e g ö r e
m a n a n ı n d e ğ i ş m e s i çin lügatini ( 1 0 0 , 0 0 0 ) keli
m e y e kadar çıkarmaktadır. Yazıda, h e r k e l i m e n i n
harf yerini tutan v e bizim r a k a m l a r ı m ı z gibi
fikir ifade eden ayrı bir işareti o l d u ğ u n d a n çin
alfabesi k e l i m e sayısı kadar şekilden t e r e k k ü p
eylemektedir.
Çin harfleri b u g ü n k ü şekillerde üç sınıfa
ayrılır. Birinci kısım, tasvirî ve tersimidir. B u n l a r a
( S i y a n g ) derler. Eskiden kamilen tersimi olan
alfabeden kalma şekillerdir.
İkinci kısım, fikirleri çizgilerle göstermeğe
yarayan şekillerdir. Bunlara " sembol = Ç e — şe „
denir. Ü ç ü n c ü k ı s ı m , anahtar v e y a k ö k denilen
s e d a u n s u r l a r ı d ı r . Y e n i çin l ü g a t l e r i n d e a n a h t a r
sayısı (214) olarak tesbit edilmiştir.
Herbiri bir k e l i m e olan harflerin sayısı, bir
çoklarının kullanılmaktan kalmış olmaları hase-
bile ( 4 0 , 0 0 0 ) e kadar inmiştir. Z a m a n ı m ı z ı n çin
m ü n e v v e r l e r i tahsilin u m u m i l e ş m e s i n i kolaylaş
t ı r m a k için b u n l a r ı ( 1 0 , 0 0 0 ) e i n d i r m e ğ e çalışı
yorlar. Esasen en çok kullanılan v e çincenin
o k u n u p yazılması, k o n u ş u l u p anlaşılması için kâfi
gelebilen kelime - harf miktarı 7 : 8 b i n d e n iba
rettir.
Ç i n l i l e r y a z ı l a r ı n ı f ı r ç a ile y a z a r l a r . S a t ı r l a r
harflerin y u k a r d a n aşağı dizilmesile tertip o l u n u r .
Irkî, coğrafî, tarihî ve siyasi vahdetlerden
m a h r u m o l a n Cinde t a m ş e k i l d e b i r dil b i r l i ğ i d e
y o k t u r . M a n ç u r y a , M o g o l y a gibi Ç i n e tâbi m e m
l e k e t l e r a y r ı t u t u l d u ğ u h a l d e d a h i C i n d e dil
hatsiz, h e s a p s ı z h u s u s î l e h ç e l e r l e k a r m a k a r ı ş ı k
hale gelmiştir. Yalnız Y u n n a n vilâyetinde on m u h
telif lehçe sayılmıştır. Ayrı lehçeler konuşan
Çinliler aralarında anlaşmazlar. Biri Pekinli,
d i ğ e r i K a n t o n l u iki Ç i n l i birbirinin sözlerini
anlayamaz. F o u k i y e n d e doğan bir Çinlinin Şan-
side d o ğ m u ş diğer Çinli ile k o n u ş a b i l m e s i için
m u t l a k a h e r iki tarafın l e h ç e s i n i bilen b i r tercü
m a n l â z ı m d ı r [ 1 ] . B u dil k a r ı ş ı k l ı ğ ı a n c a k e s k i
h a r f ş e k i l l e r i n i n t e r k i v e ç i n y a z ı s ı n a lâtin alfa
besinin tatbiki ile izale edilebilir.
Cinde m a t b a a c ı l ı k p e k e s k i d i r . Milâttan s o n r a
VI inci asır ortalarında tahtadan harfler v e y a tahta
üzerine o y m a yazılarla kitap basmış v e ( 1 0 4 0 )
tarihinde de daha m ü t e k â m i l m a t b a a harfleri
y a p m ı ş olan cinliler icat h u s u s u n d a gösterdik
leri t a k a d d ü m ü , m a t b a a c ı l ı ğ ı n A v r u p a d a k i terak-
kiyatını takip v e iktibasta gösterememişlerdir.
Cinde t i p o ğ r a f i k m a t b a a c ı l ı ğ ı n y e r t u t m a s ı p e k
yenidir.
Çin edebiyatı uzun m a z i l e r d e n b e r i m u h a f a z a
edilerek b u g ü n e kadar intikal etmiş en kadîm
edebiyat telâkki edilebilir. K a d î m Çin kütüpha
nesi, K i n g n a m ı verilen m u k a d d e s kitaplar ve
2 4 ü t a m a m e n mahfuz v e m a r u f tarih kitaplarile
felsefeye, h e y e t e , h u k u k a , a s k e r l i k san'atına ' v e
doğrudan doğruya edebiyata müteallik birçok
eserlerden terekküp eder.
Çin edebiyatının e n y ü k s e k d e v r e l e r i Ç e u ,
[1] O e o r g e s Maspero, La Chine, 1 9 2 5
— 97 - 7
T'sin, H a n , T a n g , S o n g v e C e n g i z O ğ u l l a r ı sülâle
leri zamanlarıdır.
A n ' a n e l e r e g ö r e Cinde r e s s a m l ı k pek

RESİM, MİMARÎ,
'' k a d î m z a m a n l a r d a d o ğ m u ş v e ç o k
HEYKELTIRAŞ
LIK i t i b a r g ö r m ü ş s a n ' a t l a r d a n d ı r . B i r an'-
a n e r e s m i n icadını M i l â t t a n ( 1 6 0 0 )
s e n e e v v e l y a ş a m ı ş b i r n a z ı r a a t f e d i y o r . Cinde
ressamlık Milâdın II inci asrında p e k m ü n k e ş i f
bir hale varmıştır. Milâttan e v v e l V I I v e V I I I
inci asırlarda T a n g sülâlesi devrinin de resim
san'atı için h a k i k î b i r y ü k s e k devir o l d u ğ u görü
lüyor. Çinin en b ü y ü k ressamı sayılan V u T a o
Tseu bu devirde yetişmiştir. Çin mimarlığı ortaya
k o y d u ğ u eserlerde m u k a v e m e t ve imtidat m a n a
ve k u d r e t i ifade e t m e m e k l e b e r a b e r ince, zarif
üslûbu, birbiri üzerine geçirilmiş çatılar tarzile
h u s u s i y e t g ö s t e r i r . B u çatı t a r z ı n ı n g ö ç e b e l i k de
v i r l e r i n e ait ç a d ı r ş e k i l l e r i n d e n k a l m a b i r h a t ı r a
dan d o ğ d u ğ u s ö y l e n i y o r . E v l e r i n dahilî tezyinatı
ç o k ince, ç o k itinalıdır. E v e ş y a l a r ı n d a a r a n a n
z i n e t iptilâsı b a ş k a h i ç b i r m i l l e t t e görülmemiş
denebilecek mertebededir.
İ l k d e v i r l e r e ait k a b a r t m a l a r v e h e y k e l l e r n a
dirdir. Heykeltraşlık eserlerinin en kıdemlileri
V inci asırda T o p a T ü r k l e r i n i n k u r d u ğ u V e y sülâ
lesi z a m a n ı n d a y a p ı l m ı ş o l a n l a r d ı r .
Çinliler en ziyade k ü ç ü k , ince v e zarif eserler
vücude getirmekte temayüz etmişlerdir. Maden,
fildişi v e y a y e ş i m t a ş ı n d a n m i n i m i n i h e y k e l l e r ,
t u n ç işleri, k u m a ş ü z e r i n e i ş l e m e l e r y a p m a k t a ,
kâğıtçılıkta ve bilhassa ipekçilikte, çinicilikte Çin
san'atkârları hakikaten müstesna bir olgunluk ve
yükseklik mertebesine varmışlardır.
. . . . Çinicilik ve ipekçilik Çinin başlıca
^İPFSÇİLİK Ş ö h r e t i n i t e ş k i l e d e n iki san'attır. G a r p ,
Ç i n i ilk d e f a i p e ğ i v e i p e k l i l e r d e t a n ı
mıştır. İlk vatanı Çin olan kâğıt, g a r b a S e m e r k a n t -
tan g e ç m i ş t i r . H e r z a m a n i l e r i d e r e c e d e b u l u n m u ş
olan p o r s e l e n san'atı b i l h a s s a M. S. X V i n c i v e d a h a
s o r a l a r ı X V I I i n c i a s ı r l a r d a en p a r l a k d e v r e s i n e
girmiştir. Çinlinin m u a z z a m eb'atta m u h t e ş e m va
zolardan, k ü ç ü k fincanlara k a d a r bütün porselen
eserlerde gösterdiği y ü k s e k ustalığa ve ince san'at
z e v k i n e h a y r a n o l m a m a k m ü m k ü n değildir.
ZİRAAT K a d î m Ç i n i n en b a ş t a g e l e n z e n g i n l i k
k a y n a ğ ı z i r a a t idi. K u l l a n ı l a n v a s ı t a l a
rın i p t i d a î l i ğ i n e v e u s u l l e r i n k ö h n e l i ğ i n e r a ğ m e n
b ü t ü n Çin h a l k ı n ı b e s l e y e n ve yaşatan ziraattir.
Çinlinin toprağa verdiği ehemmiyet, gösterdiği
dikkat ve ihtimam tasavvurun fevkmdedir. Toprağı
ihmal e d e n l e r , tarlasını b a k ı m s ı z b ı r a k a n l a r için p e k
ağır c e z a l a r vardı. Çiftçiliğin şeref ve kutsiyetini
g ö s t e r m e k için her sene imparator, bir köylü gibi
g i y i n e r e k b i z z a t çift s ü r e r , k e n d i s i n d e n s o n r a d e v
letin e n b ü y ü k m e m u r l a r ı da o n a i m t i s a l e d e r l e r d i .
T o p r a ğ ı n s u l a n m a s ı için c e t v e l l e r v e b ü y ü k
k a n a l l a r açılmasına e n eski zamanlardanberi
T ü r k l e r i n h e r y e r d e yaptığı gibi çok e h e m m i y e t
verilirdi. S u yollarının k e n a r l a r ı n d a h e z a r e n ka
mışları ( B a m b u ) yetiştirilir.
Ç a l ı ş k a n i n s a n v e m ü k e m m e l çiftçi o l a n Ç i n l i
yemiş bahçeleri bakımı ve çiçek bahçeleri tanzimi
işlerinde de gayet ustadır. E l i n d e k i topraktan azamî
faide e d i n m e s i n i bilir. B i r ç o k y e r l e r d e p i r i n ç ha
sılatını k a l d ı r a n Ç i n k ö y l ü s ü y e n i z i r a a t m e v s i
m i n e k a d a r işsiz ve kârsız d u r m a m a k için su ka
nallarını balık yetiştirme havuzları olarak kullanır.
4. ÇİNİN SİYASİ TARİHİ
• Ç i n i n millî d i n i o l a n T a o d i n i n d e y a ş a t d m ı ş
bir efsaneye g ö r e "Kâinatın babası P a n - K u yahut
Hu-Tuen ölünce başı dağa, gözleri g ü n e ş ve aya
damarları çaylara ve ırmaklara, saçları, ağaçlara,
b e d e n i n i n kılları nebatlara t a h a v v ü l e y l i y o r . B u n
lara ü ç u n s u r , g ö k (Tiyen), a r z (Ti) v e i n s a n ( J e n )
iltihak ediyor. D a h a s o n r a " B e ş İmparatorlar,, d e v
resi geliyor.
Beş imparatordan herbiri, bir veya birkaç
medeniyet unsurunun mucidi ve hepsi birden
millî çin m e d e n i y e t i n i n m u c i t v e timsali s a y ı l ı y o r .
Bunların en başında birinci İmparator Fu-hi v e
o n u n kadar m ü h i m tutulan hemşiresi Niyu-kua
gelir. K o n f ü ç y ü s ile bazı eski ç i n m ü v e r r i h l e r i n i n
hayalî değil h a k i k î bir h ü k ü m d a r o l a r a k k a b u l
ettikleri Fu-hi C i n d e bütün teşkilâtile iyi bir dev
let i d a r e s i n i n i l k k u r u c u s u t e l â k k i e d i l i r .
Milâttan 3 3 5 0 v e y a 2 9 5 3 y ı l k a d a r e v v e l h ü
k ü m s ü r d ü ğ ü s ö y l e n e n F u - h i ile d i ğ e r d ö r t İ m p a
ratorun hayat v e mevcudiyetleri hakikattan ziya
de e f s a n e l e r l e k a r ı ş t ı r ı l m ı ş t ı r . B u n l a r d a n b a z ı l a r ı n ı
ejder, bazılarını ö k ü z başlı tasvir eden efsaneler
vardır.
Fu-hinin neslen T ü r k olması ihtimali ç o k
kuvvetlidir. En eski Çin tarihlerinin bildirişine
göre Fu-hi Çin T ü r k e l i n i n şark parçası sayılabile
c e k K a n s u v i l â y e t i n d e d o ğ m u ş t u r [1]. T ü r k l e r i n
[1] Henri Cordier. Hist Generale de la Chine, 1 inci

cilt, S. 5 7 ,
b u v i l â y e t e M i l â t t a n en az 4 0 0 0 - 5 0 0 0 yıl e v v e l
girmiş olduklarına arkeoloji keşiflerde h ü k ü m
verilebiliyor.
Fu-hinin k a d î m bir çin r e s s a m ı tarafından
yapılmış resminde yüz çizgilerinin Çinli tipine
ait v a s ı f l a r d a n p e k a y r ı o l m a s ı c a d i k k a t e ş a
yandır.
B e ş İmparator devrini Ü ç sülâle dev

UÇ SÜLÂLE
DEVRİ
ri takip eder. Çin tarihlerine göre
İmparator Ş u e n (M..E.2208) de ölünce
yerine Başvekillik vazifesini g ö r e n Yu seçilerek
birinci Hiya sülâlesini tesis eyliyor. O z a m a n a
k a d a r İ m p a r a t o r l a r , m i l l e t u l u l a r ı t a r a f ı n d a n inti
hap olunurlardı. 7 « n u n hükümdarlığından sonra
bu a n ' a n e ortadan k a l k a r a k s ü l â l e l e r sistemi tees
süs ediyor.
Milâttan e v v e l 2 5 inci asırdan b a ş l a y a n Ü ç sülâ
lenin T ü r k oldukları şüphesiz sayılabilir. Bu sülâl
elerle m e n s u p oldukları kabilelerin m e s k e n i Çinin
Ş e n s i , Ş a n s i g i b i ş i m a l h a v a l i s i idi. D e G u i g n e s
T ü r k l e r i n m e n ş e v e t a r i h i h a k k ı n d a k i m a r u f ese
rinde: "Şensi, Şansi ve Peçeli vilâyetlerinin şimal
taraflarında vaktile m e ş h u r bir millet sakindi.
M u a h h a r a n Hunlar, Türkler, Macarlar, Tatarlar
n a m ı altında tanıdığınız milletler Çinlilerin Şang-
y a n g d e d i k l e r i b u m i l l e t t e n z u h u r etmiştir.,, d i y o r .
E n e s k i Ç i n t a r i h m e m l j a l a r ı da H i y a , Y i n , Ç e u
v e T'sin sülâlelerinin garptan, yani Türkistan
h a v a l i s i n d e n g e l m i ş o l d u k l a r ı n ı teyit etmekte
dir [1]. R i c h t h o f e n [ 2 ] Ç i n l i l e r i n m e n ş e i h a k k ı n d a k i
[1] C h a v a n n e s , Les M e m o i r e s h i s t o r i q u e s , III, 2 6 .

[2] Richthofen China, cilt I, fasıl 8, 1 8 7 7 - 1 9 1 3 .
tetkiklerinde a y n ı neticeye varmıştır. Çin sülâle
lerinin d o ğ m a ve ö l m e tarihi hep a y n ı gibidir.
İlk H ü k ü m d a r l a r d a i m a kudretli, ç a l ı ş k a n , k e n d i
kararlarile hareket edebilir insanlardır. İrade
lerine bütün imparatorluk baş eğer, nüfuzları
bir uçtan bir uca b ü t ü n m e m l e k e t i sarar. Z a m a n
larında hudutlar genişler, hiç olmazsa mütemadi
taarruzlarla yırtılmaktan kurtulur; h i m a y e veya
tâbiiyet altına a l ı n m ı ş m e m l e k e t l e r İ m p a r a t o r l u k
merkezine karşı vazifelerinde ve teahhütlerinde
k u s u r göstermez olurlar; m e d e n i y e t en güzel
çiçeklerini açmağa, kanun her köşede hükmünü
y ü r ü t m e ğ e başlar. Fakat, ç o ğ u millî k a h r a m a n l a r
s ı r a s ı n a g e ç e n b u s ü l â l e a t a l a r ı ö l ü p g i d i n c e te
reddi derhal saray kapısından girer; h ü k ü m d a r
lar s e f a v e s e f a h e t t e n b a ş k a b i r ş e y d ü ş ü n m e z
olurlar. İ m p a r a t o r l u ğ u n idaresi haris v e hırsız
vezirlerle hadımağalarma kalır. Artık bundan
sonra m e m u r irtikâba, asker haydutluğa dalar;
vergiler çalınır, h a z i n e boşalır, u m u m î hizmetler
gevşer; sulama kanalları, cetveller bakımsızlıktan
bozulur; tuğyanlar, feyezanlar tarlaları basar; açlık,
kargaşalık, u m u m î k o r k u ve endişe ovaları ve
dağları kaplar. B a k ı m s ı z tarlalarda kendiliğinden
üreyen d i k e n l e r gibi bin çeşit gizli c e m i y e t l e r ,
s i l â h l ı ihtilâl t e ş e k k ü l l e r i b a ş g ö s t e r i r . N i h a y e t y a
bunların reislerinden biri v e y a dışardan gelen
istilâcıların başı, eski sülâleyi devirir; bozulan
devlet n i z a m ı n ı d ü z e l t m e k işini ü s t ü n e alır. Millet
te i ş l e r i n a r t ı k d a i m a y o l u n d a g i d e c e ğ i ü m i d i l e
yeni geleni alkışlayarak başına geçirir. Böylece
b i r s ü l â l e y ı k ı l m ı ş , d i ğ e r i k u r u l m u ş o l u r . İ ş t e Çi
nin 4 0 0 0 y ı l l ı k s i y a s î t a r i h i b u s a h n e l e r i n d e v i r
devir t e k e r r ü r ü n d e n ibarettir.
B u sülâleyi k u r a n Y u son i m p a r a t o r
BİRİNCİ SÜLÂ Ş u e n z a m a n ı n d a on b e ş yıl b a ş v e k i l
LE: HİYALAR
l i k e t m i ş d e ğ e r l i b i r d e v l e t a d a m ı idi.
(M. E. 2202-1766
T ü r k ı r k ı n a m e n s u p t u [1]. K e n d i s i n e
millet tarafından B ü y ü k Y u u n v a n ı verilmişti. Bu
nun zamanında bataklıklar kurutulmuş, ırmakla
rın y a t a k l a r ı ve akıntıları düzeltilmiş, a r k l a r dev
let h a z i n e s i n d e n b ü y ü k m a s r a f l a r l a ı s l a h e d i l m i ş
ve birçok yeni sulama tesisleri yapılmıştı. Bir ka
ya ü z e r i n d e b u l u n u p o k u n a n yazıda Y u mesaisin
den şöyle b a h s e d i y o r :
"Feyezanların sebep olduğu musibetlerin izalesi uğ
runda uzun zamanlar v a r ki ç o l u ğ u m u , çocuğumu büsbü
tün unuttum. Şimdi Yu-lu dağının tepesinde dinleniyorum.
G a y r e t v e t e d b i r ile işleri muvaffakiyete erdirmedikçe yü
reğim rahat etmedi. Hiç d u r m a d a n çalışmak benim için
istirahat yerine geçiyordu. İşlerimi bitirince, yaz ortaların
da k u r b a n keserek şükranımı eda ettim. Artık tabiatın ni
zamsızlığı kalktı. Cenuptan yürüyen büyük su cereyanlar
denize akıtıldı. Kederim, ıstırabım durdu.,,
Yu, ö l ü m ü n d e n evvel seleflerine imtisalen ken
disine nazırlarından birini halef gösterdi. Fakat
m i l l e t u l u l a r ı Yunun o ğ l u Ki yi t e r c i h ettiler. Y u
ı s l a h a t ç ı v e i m a r c ı idi. O ğ l u h a r p ç ı v e f ü t u h a t ç ı
oldu. S ü l â l e n i n son h ü k ü m d a r ı Kiye, atalarının
y o l u n d a n a y r ı l d ı , sefa v e s e f a h e t e daldı. B u y o l
s u z l u k l a r ileri gelen devlet a d a m l a r i l e beylerde
hoşnutsuzluk uyandırdı.
M e m l e k e t idarî teşkilât n o k t a s ı n d a n sülâlenin
ilk h ü k ü m d a r ı Y u z a m a n ı n d a n b e r i y i r m i b ü y ü k
beyliğe ayrılmıştı. Kiye açık şikâyet vaziyetine
g e ç e n b e y l e r i n h e p s i n i h a p s e attı. B u n l a r d a n biri,
k ü ç ü k bir s a h a n ı n beyi olan T a n g hapisten ç ı k a r
[1] D e G u i g n e s , m e ş h u r t a r i h i n d e (cilt I. f a s ı l II s a y f a 21,

not) Yu n u n T ü r k l ü ğ ü n ü t e y i t e d e c e k i z a h a t v e r m e k t e d i r .
ç ı k m a z d e r h a l Hiya sülâlesi a l e y h i n d e teşkilâta
girişti. K e n d i s i n e i l t i h a k e d e n d i ğ e r b e y l e r i n de
y a r d ı m i l e Kiye n i n p a y i t a h t ı n a y ü r ü d ü . Kiye k a ç t ı ,
Tang y e r i n e g e ç t i , Tinler v e y a Şanglar adı v e r i
len yeni bir sülâle k u r d u .
Üç sülâle devri bahsinin baş taraf

İKİNCİ SÜLÂ
larında izah edildiği ü z e r e b u sülâ
LE : YİNLER
(M.E. 1766-1122) e d e Hiya 1ar g i b i T ü r k ı r k ı n a m e n
l
s u p t u r . Kiye ye g a l e b e ç a l a r a k b u
h a n e d a n ı k u r a n Tang cesur, m ü t e ş e b b i s , atılgan
b i r a d a m d ı . İyi b i r h a t i p idi. H a l k ı v e a s k e r i Hi-
yalar aleyhine ayaklandırmakta nutuklarının
b ü y ü k tesiri o l m u ş t u . B u n l a r d a n b i r i n d e ş ö y l e
diyor.
" H i y a l a r ç o k c i n a y e t l e r irtikâp ettiler. T a n r ı artık onla
rın inkırazını irade e d i y o r . H i y a m ü c r i m d i r . B e n alla
nın gazebinden korkarım, o n u cezalandırmazsam gazebe
uğrarım.,,
"... O n l a r a m u k a d d e r o l a n m ü c a z a t ı v e r m e k i ç i n b a n a
y a r d ı m c ı o l u n u z . B a n a e m n i y e t v e i t i m a t ile b a ğ l a n m a k t a n
korkmaymız. S ö z ü m d e n dönmiyeceğim, Hiyaları devirece
ğ i m . F a k a t b a n a itaat e t m i y e c e k , v e r e c e ğ i m e m i r l e r i d i n l e -
m i y e c e k olursanız çoluğunuz, ç o c u ğ u n u z l a birlikte hepi
n i z i ö l d ü r e c e ğ i m , b e n d e n a m a n b e k l e m e y i n i z [1] .„
S o n Hiyayı düşürdükten sonra İmparatorlu
ğ u n dört k ö ş e s i n d e n t o p l a n m ı ş halk m ü m e s s i l l e
r i n e k a r ş ı da şu sözleri s ö y l e m i ş t i :
" E y millet büyükleri, ey ahali, dikkat ediniz, sözleri
m i iyi d i n l e y i n i z . Kıral H i y a o ğ l u d o ğ r u y o l d a n çıktı. İ m
paratorluğun bütün beylikleri halkına yaptığı bin kötülük
le ı s t ı r a p l a r ç e k t i r d i . M i l l e t b u k a d a r u z u n b i r z u l m e d a h a
z i y a d e d a y a n a m ı y a r a k halini Tanrılara bildirdi. Tanrının
ezelî v e ebedi iradesi fazilet y o l u n d a olanları m e s u t v e
bahtiyar, fenalığa ve sefahete sapanları da bedbaht v e pe-
[1] P a u t h i e r , L ' U n i v e r s , C h i n e , s a h i f e 63.

rişan e d e g e i m i ş t i r . B u n u n içindir ki r ü y a l a r ı n başına m u
sibet v e felâket yağdı. A n l ı y o r s u n u z ki ben o n l a r a karşı
ç ı k m a k l a a n c a k T a n r ı n ı n bu a ç ı k v e itaat e t m i y e l n e r için
k o r k u n ç , iradesine m u t a v a a t g ö s t e r m i ş o l d u m .
"... U l u Tanrı halkı, milleti öz s e v g i ile s e v e r v e hima
y e eder. B ü y ü k m ü c r i m K i y e y i k a ç m a ğ a v e b o y u n e ğ m e ğ e
s e v k e d e n h â d i s e n i n asıl hikmeti işte b u n d a aranmalıdır.
"... B a h a r d a ağaçlar v e bütün nebatlar nasıl y e n i d e n
c a n b u l u r s a millet te şimdi ö y l e c e y e n i d e n canlandı, eski
k u v v e t v e k u d r e t i n e erdi.
" Ben, b ü t ü n Beyliklerinizi v e ç o l u k ç o c u ğ u n u z u k o
r u m a k işini ü s t ü m e aldığım b u g ü n d e yeri g ö k ü incitmek
ten k o r k u y o r u m ; içimde derin u ç u r u m l a r a atılabilmek m ü -
m a r e s e s i n e başlayanların d u y d ğ u ilk k o r k u v a r .
" B e y l e r ! h e r birinizin idare edeceği sahaları tayin
ettim. Adalete u y g u n o l m a y a n k a n u n l a r ı , itiyatları bıra
kınız. Kendinizi atalete v e sefaya d a l m a k t a n k o r u y u n u z
"... B ü t ü n işlerde en b ü y ü k dikkatle v i c d a n ı m ı dinle
y e c e ğ i m . H a t a l a r a d ü ş e r c ü r ü m l e r irtikâp e d e r s e n i z o n
ların b ü t ü n mesuliyeti b e n i m ü z e r i m e y ü k l e n e c e k * hal
buki b e n i m h a t a l a r ı m d a n size d ü ş e c e k hiçbir hisse
yoktur.
" S ö z l e r i m işlerin iyi yolda gitmesini ö z l e y e n halis di
lekle s ö y l e n m i ş t i r . Muvaffakiyete v a r m a ğ ı u m a l ı m fl] .„
Tang Çin hükümdarları i ç i n d e en ç o k hürmet
ve itibar k a z a m ı ş olanlardan biridir. Altı buçuk
asra yakın hüküm süren Yinler devri sükûnetle
geçmiştir. Sülâlenin son hükümdarları nesilden
nesle artan bir tereddiye d ü ş m ü ş l e r ve sefahetten
başka gaye, zulümden başka vasıta tanımamağa
başlamışlardır. Son hükümdar Şeu-Sin zulümde
sefahette hepsini g e ç m i ş ve son Hiya hükümdarı
gibi o da halkı idaresinden bezdirdikten sonra
beylerle de bozuşmuş, onun gibi beyleri hap
setmiş ve nihayet hapsedilen beylerden biri tara
fından tahtından atılmıştır.
[1] L'univers. sahife 6 4 - 6 5 .

Şeu-Sinin vezirlerinden ve zamanının maruf
h a k i m l e r i n d e n Pi-Kan bu hükümdarı fena yoldan
ç e v i r m e k i ç i n i k a z v e irşatta b u l u n m a k i s t e m i ş ;
Seu-sin buna:
"Sözlerin h a k i k a t e n bir h a k i m e y a r a ş a c a k sözlerdir.
Kazandığın b ü y ü k şöhretle mütenasip kıymette g ö r d ü ğ ü m
mütalealarını dikkatle dinledim. F a k a t h ü k e m a m n kalbi
yedi deliklidir d i y e bir m e s e l vardır. D o ğ r u olup o l m a
dığım bilmiyorum. Şimdi gözümle görüp anlayacağım.,,
diye m u k a b e l e etmiş ve d o ğ r u özlü vezirini
derhal paralatmış... Çin m ü v e r r i h l e r i b u n u Şeu-si-
nin z u l ü m d e v a r d ı ğ ı d e r e c e y e b i r m i s â l o l m a k
üzere anlatırlar.
Bütün çin sülâlelerinin ilk k u r u c u -

UÇÜNCÜ s u - j i b - ç eu s ü ]âiesinin birinci hü-
LALE: ÇEU- , .. * y
, , „ .. , . ,
LAR (M E kumdan da değerli bir adamdı.
1122-256) B i r ç o k çin müverrihleri v e Konfü
ç i y ü s g i b i f i l o z o f l a r o n u " ö r n e k tu
tulmağa lâyık bir h ü k ü m d a r , , diye tavsif ederler.
B u da Hiya ve Yin s ü l â l e l e r i n i n k u r u c u l a r ı g i b i
T ü r k n e s l i n e m e n s u p t u [İl - Ş e n s i v i l â y e t i n d e Ç e u
h a v a l i s i b e y i idi.
Tarihte ona " C e n k ç i Kıral = S u - v a n g „ adı
v e r i l m i ş t i r . Cinde i l k c e z a k a n u n u b u s ü l â l e n i n
d ö r d ü n c ü h ü k ü m d a r ı Mu-vang z a m a n ı n d a (M. E.)
•onuncu a s ı r o r t a l a r ı n a d o ğ r u t a n z i m ve t a t b i k
edilmiştir.
Çeular devri bilhassa derebeylik sisteminin
ç o k f a z l a k ö k s a l m ı ş o l m a s ı ile g ö z e ç a r p a r . İlk
y ı l l a r d a 21 d e n i b a r e t o l a n b e y l i k l e r i k i a s ı r l ı k
z a m a n i ç i n d e ( 1 2 5 ) e ve b i r a z d a h a s o n r a 1 5 6 y a
[İJ Ü ç sülâle d e v r i b a h s i n i n baş taraflarında gösterilen

mehazlere bakınız.
çıkmıştır. B u n l a r ı n çoğaltılmasında takip edilen
m a k s a t , i h t i m a l ki, e y r ı a y r ı e h e m m i y e t l i birer
k u v v e t teşkil edebilen b ü y ü h beyliklerin ortadan
k a l d ı r ı l m a s ı idi. F a k a t a l m a n n e t i c e i d a r e m a k i n e
sinin t e m e l d e n sarsılması oldu. B e y l e r aralarında
t e f e v v u k y a r ı ş m a , bu yarışta ileri g e ç e n l e r de ayrı
h ü k ü m d a r l ı k l a r k u r m a k d a v a s ı n a g i r i ş t i l e r . İm
p a r a t o r l u ğ u n nizamı bozuldu. Anarşi ö n ü n e geçil
m e z h a l e g e l d i . U m u m î h a y a t , tabiî ç ı ğ r m d a n ç ı k t ı .
B u hal Milâttan e v v e l sekizinci asırdan ü ç ü n c ü
asra k a d a r sürdü. Anarşinin c e m i y e t hayatının
her safhasına sirayeti çin m ü n e v v e r l e r i n i v e mü
t e f e k k i r l e r i n i e n d i ş e y e d ü ş ü r d ü . C e m i y e t için y e n i
bir n i z a m k u r m a k isteyen filozoflar çıktı. Felsefî
m e s l e k v e m e z h e p l e r i C i n d e b ü y ü k b i r e r din ha
l i n e g e l e n Konfüçyüs v e Laa-Tseu bunlardandır.
Ç a l a r ı n s o n h ü k ü m d a r ı Nan-vang 5 9 sene
h ü k ü m e t s ü r d ü k t e n s o n r a halef b ı r a k m a d a n ö l ü n c e
birçok beyler arasında h ü k ü m d a r l ı k davası baş
gösterdi. Bunların i ç i n d e Tsin hanedanından
(Çeng) az z a m a n i ç i n d e ö t e k i l e r e h â k i m olarak
yeni bir sülâle kurdu.
İlk üç sülâle z a m a n ı n d a Çin bir

IMPARATOR - k ı r a l a b a ğh birçok beylikler tarzm-
LUK D E V R I : , ., , J v ıır ı •
„„.„. ... Î da i d a r e e d i l i y o r d u . Bu beyliklerin
(T'SıN) S U L A - , • , ,
LEŞI- y
(M E rnerkezın k u v v e t v e y a zafına
s a ı s ı
249-202)' " £ Ö r e b a z e n a r t a r b a z e n e k s i l i r d i .
T'sinlerin[l] ilk s a l t a n a t y ı l l a r ı n d a n iti
baren derebeylik sistemine karşı açılan mücadele
[1] T ' s i n , T h ' s i n ş e k i l l e r i n d e y a z ı l a n bu s ü l â l e i s m i n i n

Tiİzün v e y a T o s u n kelimeleri aslından b o z u l m a olduğu
T ü r k lisan ve tarih m ü t e h a s s ı s l a r ı n c a d e r m e y a n e d i l m e k
tedir. T o s u n , g e n ç b o ğ a v e n e c i p , asil m a n a l a r ı m ifade eder.
t a m b i r m u v a f f a k i y e t l e h i t a m b u l d u (M. E . 2 2 1 ) . Ç i n
ilk defa o l a r a k s i y a s î v a h d e t i h a i z b i r i m p a r a t o r
l u k ş e k l i n i aldı. T'sin ailesi b i n l e r c e y ı l d a n b e r i
Kansu mıntakası beyliğinde bulunuyordu. Bun
ların, yurtları ö t e d e n b e r i Ş e n s i ve K a n s u vilâyet
leri h a v a l i s i o l a n Yueşi Türklerinden olmaları çok
muhtemeldir. Çinlilerin Hiung-nu dedikleri Hıın-
l a r d a n o l d u k l a r ı d a s ö y l e n i r [1].
T'sin s ü l â l e s i m ü e s s i s i n i n asıl adı Çengdır.
İmparatorluğu kurduktan sonra kendisine "Şanlı
H ü k ü m d a r = Çe-Huang-Ti„ unvanı verilmiştir.
T a h t a ilk geçtiği z a m a n Çini, etleri d ö k ü l m e k t e
ç ü r ü m ü ş b i r v ü c u t h a l i n d e b u l a n Çeng 2 8 y ı l l ı k
bir cidalden s o n r a bu e n k a z d a n s a ğ l a m bir impa
ratorluk çıkardı. Şimalden ve garpten muhtelif
Türk kabilelerinin asırlardanberi devam edegelen
akınlarını durdurdu. İmparatorluğun haricî ve
dahilî e m n i y e t i n i s a ğ l a m e s a s l a r a b a ğ l a d ı . O n d a n
sonra u m u m î i m a r mesaisine girdi.
Çengin e n b a r i z v a s f ı i n k ı l â p ç ı l ı k idi. İ m p a r a
torluk dahilinde bütün kanunları, n i z a m l a r ı ıslah
v e t e v h i t etti. D e v i r v e t a k v i m h e s a p l a r ı n ı k e n d i
zamanına göre yenileştirdi. T ü r k takvimini bütün
Ç i n e t a m i m etti. U m u m î istatistikler yaptırdı.
K a r m a k a r ı ş ı k v e r g i , tartı v e ö l ç ü s i s t e m l e r i n i b i r
tek usulde birleştirdi. Hurafeler ve hurafecilerle
ç a r p ı ş t ı . Çengin en b ü y ü k eserlerinden biri yazı
•
T ü z ü n , n i z a m d e m e k o l d u ğ u gibi K u d a t k u b l i k ile M ü l l e r
tarafından n e ş r e d i l e n T u r f a n U y g u r kitabelerinde asalet,
necabet mukabili olarak kullanıldığı da görülmektedir.
[1] E n t a n ı n m ı ş Ç i n t a r i h ç e l e r i n d e n C h a v a n n e s , T'sin-
lerin iskân ettikleri s a h a l a r ahalisinin e k s e r i y e t itibarile
T ü r k o l d u k l a r ı n ı s ö y l e r . ( C o r d i r , Hist. G e n e r . d e la C h i n e ,
c i l t I, s a y f a 1 9 7 y e b a k ı n ı z ) .
v e h a r f i n k ı l â b ı idi. B u d e ğ i ş i k l i k l e r m ü c a d e l e s i z
olmadı. M u h a f a z a k â r v e an'aneci u l e m a partisi
g e n ç i n k ı l â p ç ı n ı n a l e y h i n e d ö n d ü . Çeng y e n i l i k
hareketlerine karşı koyanların uzak yakın bütün
a k r a b a l a r i l e b i r l i k t e i d a m e d i l e c e ğ i n i ilân etti.
Buna rağmen muhafazakâr ulema zümresi
m u h a l e f e t t e n v a z g e ç m e d i . H e r tarafta b u y e n i l i k
lerin m u k a d d e s kitaplar a h k â m ı n a u y g u n olma
dığı p r o p a g a n d a s ı y ü r ü t ü l d ü . N i h a y e t Çeng m i l l e t
ve m e m l e k e t i n i n s e l â m e t ve saadeti için açtığı h e r
teşebbüs karşısında m u k a d d e s kitaplar a h k â m ı n ı
irticaî m u h a l e f e t l e r i n e alet e d e r e k v a z i y e t a l a n l a r
hakkında tahkikat açılmasını emretti. Yakalananlar
kabahati birbirlerinin üstüne y ü k l e m e ğ e çabala
dılar. B u n l a r d a n 4 6 0 m ı a t e ş e a t t ı r d ı . T e c e d d ü t l e r e
karşı silâh ve b a y r a k gibi kullanılan bütün kitap
ların i m p a r a t o r l u ğ u n her k ö ş e s i n d e son yaprak
larına k a d a r toplatılarak y a k ı l m a s ı için e m i r verdi.
B u a r a d a b ü t ü n tarih m e m b a l a r ı n ı ihtiva eden
k i t a p l a r da y a n m ı ş t ı r . M e ş h u r Ç i n S e t i n i n asıl
b a n i s i Çeng tir. Ç i n i , ş i m a l d e n g e l e c e k t a a r r u z l a r a
karşı k o r u m a k için yaptırılmış v e daha s o n r a k i
asırlarda birçok kereler tamir ve ilâveler g ö r m ü ş
olan b u d u v a r ı n u z u n l u ğ u 3 3 0 0 kilometro, yani
İstanbulla Ankara arasındaki mesafenin takriben
o n m i s l i d i r . D u v a r l a r ı n v a s a t î y ü k s e k l i ğ i 8, g e n i ş
liği 6 m e t r o d u r . B ü t ü n S e t 1 6 0 m i l y o n m e t r o m i k -
â p l ı k b i r y a p ı t e ş k i l e t m e k t e d i r [ l ] . Çeng b u d u v a r l a
rı y a p t ı r m a k için m i l y o n l a r c a a m e l e k u l l a n m ı ş t ı r .
[1] B ü y ü k Set, Çengin b a b a s ı n ı n z a m a n ı n d a b a ş l a n m ı ş ,

bazı d i ğ e r k o m ş u beyler kendi h u d u t l a r ı içinde b u l u n a n
kısımları y a p m ı ş l a r d ı r . Ç e n g i m p a r a t o r o l u n c a bu d a ğ ı n ı k
parçaları birleştirip Çinin şimal h u d u d u n u n bir u c u n d a n
ötekine k a d a r t a m a m l a m ı ş t ı r .
Çengin mühim işlerinden biri de h ü k ü m e t
m e r k e z i n i d e ğ i ş t i r m e k ve imparatorluk için yep
yeni bir payitaht k u r m a k olmuştur. Yeni ş e h r i
ç a r ç a b ı k teessüs etmiş g ö r m e k için imparatorlu
ğun bütün şehir ve kasabalarının zenginlerile
ileri g e l e n l e r i a r a s ı n d a 1 2 0 , 0 0 0 a i l e n i n b u r a d a
ev y a p a r a k y e r l e ş m e s i n e e m i r vermişti.
Çeng, idarede k a n u n ve adalete müstenit sert
bir politika g ü d e r d i : "yalnız iyilik, yumşakhk
v e tatlılıkla iş y ü r ü m e z , , d e r d i . D a h i l d e b i r ç o k
mukavemetleri kırmak mecburiyetile ekseriya
ş i d d e t v a s ı t a l a r ı n a m ü r a c a a t ettiği i ç i n e s k i ç i n
m ü v e r r i h l e r i k e n d i s i n d e n s e v g i ile b a h s e t m e z l e r .
B u n l a r d a n biri o n u ş ö y l e tasvir e d i y o r :
( K o c a b u r u n l u , iri gözlü, g ö ğ s ü yırtıcı k u ş l a r g ö ğ s ü n e
benzer, çakal sesli, h a y ı r ve h a s e n a t bilmez; kalbi insanları
p a r a l a m a ğ a a m a d e kurtların, kaplanların k a l b i n e benzer..).
İ ş t e Ç i n k a l e m - s a h i p l e r i n i n Cinde b ü y ü k ve
k u r t a r ı c ı i n k ı l â p l a r y a p a n , Ç i n e b u g ü n t a ş ı d ı ğ ı is
mi v e r e n ve m e m l e k e t i n o z a m a n a k a d a r m a h r u m
olduğu vahdeti m ü n h a s ı r a n şahsî iradesinin kud
reti ve 3 7 y ı l l ı k f a s ı l a s ı z g a y r e t i ile y a r a t a n d e v l e t
a d a m ı h a k k ı n d a k u l l a n d ı k l a r ı dil b u d u r ,
Ç e n g (M. E . 2 2 1 ) s e n e s i n d e ö l d ü . S ü l â l e s i de
b i r k a ç yıl i ç i n d e y ı k ı l d ı . O ğ u l l a r ı n ı n ç o c u k d e n e
c e k yaşta olması, s a r a y d a h a d ı m a ğ a l a r ı n ı n ve
haris b i r k a ç vezirin m u t l a k bir nüfuzla h a r e k e t
e d e b i l m e l e r i n e m e y d a n v e r d i . B u n l a r da r a k i p s i z
k a l m a k i ç i n i ş e i m p a r a t o r l u ğ u n e n k ı y m e t l i ve
e m e k t a r devlet adamlarını, k u m a n d a n l a r ı n ı öldür
m e k l e başladılar. G e n ç h ü k ü m d a r ı sarayda sefahet
âlemine bağlıyarak memleketi diledikleri gibi
s o y m a ğ a k o y u l d u l a r . A s k e r d e ve m i l l e t t e h o ş n u t
s u z l u k arttı. B i r t a r a f t a n Ç i n i n ş i m a l i n d e b u l u n a n
H u n i m p a r a t o r l u ğ u o r d u l a r ı b ü y ü k Seti a ş a r a k
Şensi ve Şansi vilâyetlerini ( M . E. 2 0 1 ) den
( M . E. 1 5 4 ) t a r i h i n e k a d a r s ü r e n m u h a c e m e l e r i l e
sıkıştırmakta iken diğer taraftan da şiddetli bir
isyan ateşi i m p a r a t o r l u ğ u n hemen her köşe
sinde birden parladı (M. E . 2 0 9 ) .
Çengin o ğ l u Öl-Şe ö l d ü r ü l d ü . Y e ğ e n i
HAN SÜLÂLE
Tseu-Ying y e r i n e g e ç t i . S ü l â l e n i n ba
S İ : (M. E. 202
DEN M. S. 220
şına felâket getiren hadımağası Çao-
Y E KADAR) Kao y u ö l d ü r d ü . İ ş l e r i d ü z e l t m e k için
elinden geleni yaptıysada muvaffak
olamadı. Nihayet asilere teslim oldu. Anarşi devri
y e n i d e n b a ş l a d ı . İ h t i l â l az z a m a n d a b ü t ü n Ç i n i
sardı.
Eski derebeylerinin oğulları, torunları ayak
l a n d ı l a r . D a h a (M. E. 2 0 8 ) s e n e s i n d e y a n i Çengin
ölümünden 13yıl sonra İmparatorluk içinde birçok -
d e r e b e y l i k l e r t e k r a r k u r u l m u ş b u l u n u y o r d u . İhti
lâlci d e r e b e y l e r i i ç i n d e , i k i k i ş i e n z i y a d e ü n aldı.
B u n l a r d a n biri, Hiyang-Yu, cesur, kahraman ve
h a ş i n b i r a s k e r d i . D ö v ü ş m e ğ i ç o k iyi bilir, f a k a t
siyaset işini anlamazdı. Çin m ü v e r r i h l e r i n e naza
ran yetmiş k a d a r m u h a r e b e kazandıktan sonra
harp meydanında ö l d ü . D i ğ e r i , Liyeu Pang ise
i h t i y a t l ı , m ü d e b b i r v e a z i m k a r o l d u ğ u k a d a r po
litika i ş l e r i n d e d e m a h i r b i r r e i s t i . A y n ı z a m a n d a
cesarette başkalarına örnek olabilecek bir askerdi.
Ötekinin ö l ü m ü n d e n sonra sahada yalnız kalınca
b i r k a ç yıl i ç i n d e b ü t ü n a y a k l a n m ı ş d e r e b e y l e r i n i
n ü f u z u a l t ı n a a l a r a k Han s ü l â l e s i n i k u r d u . H a n l a
r ı n ffun a ş i r e t l e r i n d e n b i r i n e m e n s u p o l d u k l a r ı
s ö y l e n i r . Liyeu Pang iyi b i r i d a r e ile birçok
sadık ve kuvvetli taraftarlar kazandı. Müşa-
virlerini v e c e n e r a l l a r ı n ı en kıymetli, meziyetli
a d a m l a r d a n seçti. O n l a r ı f a y d a l ı o l a c a k l a r ı i ş l e r d e
k u l l a n m a y ı b i l d i . B ö y l e c e Çe - Ruang - Tinin kur
duğu siyasî vahdeti y e n i d e n v ü c u d e getirdi
B i r g ü n Liyeu Pang bir ziyafet sofrasında
nazırlarile b ü y ü k rütpede k u m a n d a n l a r ı n a :
— B e n nasıl v e n e r e d e n k u v v e t a l a r a k i m p a
ratorluğa kadar y ü k s e l d i m ? diye sordu. Nazırlar
v e k u m a n d a n l a r s ı r a ile k e n d i s i n i n l i y a k a t i n d e n
kahramanlıklarından ve diğer birçok meziyetle
rinden bahsettiler. Onlara:
— A l d a n ı y o r s u n u z . H a k i k a t şu ki, b e n a n c a k
k e n d i l e r i n e e m n i y e t ettiğim a d a m l a r ı n istidat ve
meziyeilerini iyi ö l ç m e k v e o n l a r ı n herbirine
o n a g ö r e iş v e r m e k y o l u n u b i l d i ğ i m i ç i n m u v a f
fak oldum. B u g ü n b u m e v k i d e b u l u n a b i l m e m i n
h a k i k î amili b u d u r , dedi.
Liyeu Pang e n ç o k s e v i l m i ş , s e v i l e r e k itaat
edilmiş başbuğlardan biridir. Ö l ü m ü n d e kendisine
" Y ü c e ata = K a o - T s u „ u n v a n ı v e r i l d i . K a r ı s ı Lu
ç o k k ü ç ü k olan o ğ l u n u n y e r i n e u z u n yıllar im
paratorluk işlerini g ö r d ü . Çin tarihleri bu k a d ı n ı
"sert v e eğilmez, şiddet lâzım gelen y e r d e teessür
v e m e r h a m e t e kapılmaz,, d i y e tavsif e d e r .
Han sülâlesi h ü k ü m d a r l a r ı Çinin inkişafına
büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. Zamanlarında
anarşi k ö k ü n d e n kesilmiş, devlet nüfuz ve kud
reti artmış, dinî v e içtimaî h a y a t y e n i l i k v a d i s i n d e
i n k i ş a f etmiş, e d e b i y a t ç o k ileri gitmiştir.
S ü l â l e n i n a l t ı n c ı h ü k ü m d a r ı Vu-tirıin (M. E. 1 4 0
dan 8 7 y e k a d a r ) 5 3 yıl s ü r e n i d a r e s i d e v r e s i n d e
Çin devleti hudutları bir misli genişlemiş v e g e r e k
e c n e b i m e m l e k e t l e r l e , g e r e k c e n u b î Ç i n ile t e m a s
v e m ü n a s e b e t arttırlımıştır.
Çin h ü k ü m e t i n i n ötedenberi başlıca k o r k u s u
H u n İ m p a r a t o r l u ğ u ile Çinin g a r p ş i m a l i n d e şim
diki Şensi, Şansi, K a n s u vilâyetleri havalisinde
s a k i n Yueşi Türklerindendi [1]. İ m p a r a t o r l a r s i y a s î
tedbirlerle bunları nifaka d ü ş ü r m e ğ e v e daima
yekdiğerile çarpıştırmağa muvaffak olmuşlardı.
M a ğ l û p o l a n Yueşiler den b ü y ü k bir kısmı yurtla
r ı n ı b ı r a k a r a k İli I r m a ğ ı v a d i l e r i n e ç e k i l m i ş l e r d i .
İşte b i r az z a m a n s n o r a H i n d i s t a n a d o ğ r u i n e r e k
H i n t t a r i h i n d e m e v k i a l m ı ş o l a n Yueşi Türkleri
bunlardır.
Yueşilerin uzaklaşmasından sonra kuvvetleri
a r t a n Hunlav Çini daha s e r b e s t v e d a h a şiddetli
tazyiklerle hırpalamağa başladılar. Vuti, Hunları
h ü c u m a t e ş v i k e t m e k için Y u e ş i l e r e e l ç i g ö n d e r d i .
Çang-Tiyen i s m i n d e b i r zabit olan elçi H u n l a r m
eline geçti. O n yıl esir kaldıktan s o n r a k a ç m a k
fırsatını b u l a r a k vazifesini t a m a m l a m a k için Ç i n e
dönmeden y o l u n a d e v a m etti. F e r g a n a v e T o -
h a r y a h a v a l i s i n e y e r l e ş m i ş v e Hun l a r l a a r a l a r ı n
d a k i ihtilâfı u n u t u p g i t m i ş o l a n Y u e ş i l e r Ç i n İ m
paratorluğu elçisine yüz v e r m i y e r e k geriye çevir
diler. Çang - Kiyen dönüşünde tekrar Hun lar ta
rafından yakalandı; tekrar kaçtı v e Çine ancak
e l ç i l i k l e a y r ı l d ı ğ ı n ı n on d ö r d ü n c ü y ı l ı n d a döne
bildi.
B u zabitin seyahatlarinden ç ı k a n netice siyasî
ve askerî o l m a k t a n ziyade iktisadî oldu. O zama
na kadar Fergana v e d a h a g a r p t e k i h a v a l i ile
[1] Y u v e ş , t ü r k ç e d e d o ğ u ş k e n d e m e k t i r . Yueşi lerin

T ü r k l ü k l e r i h a k k ı n d a Vallee P o u s s i n ' n i n ( L ' İ n d e au T e m p s
des M a u r y a s ) atlı eserinin 3 3 1 inci sahifesinde Richthofen
ve S. Levi'den nakledilen notlara v e b u iki müellifin
e s e r l e r i n e bakınız.
Ç i n a r a s ı n d a ticaret, H i n t y o l i y l e y a p ı l ı r d ı . Zabit
Ç a n g m elçilik m a c e r a l a r ı n d a n s o n r a Turfan üze
rinden d o ğ r u ve k e s t i r m e bir yol tutuldu. İpek
Yolu diye| ş ö h r e t b u l a n b u yol M i l â d ı n b i r i n c i
a s r ı n d a R o m a y a k a d a r u z a n d ı . Ç i n i n c e n u p sa
hilinde T o n k i n d e n başlayan deniz ve Hindistan
y o l u b ü s b ü t ü n k a p a n m a d ı y s a da T u r f a n v e Kaş-
gar dan g e ç e n yeni yol son asırlara k a d a r a n a
ticaret yolu olarak kaldı.
Milâttan s o n r a ü ç ü n c ü asırda Hanlar,

M İ L Â D I N U- H T ü r k l e r i n d e n bazı k a b i l e l e r l e
u n
ÇUNCU AS- , , „. . . , . ,.
RINDAN SON- a m
Ş a
k a
Çının şimal hudutlarını
r a
RA ÇİN m ü d a f a a e t m e k üzere b u n l a r ı n bü

y ü k S e t i n iç t a r a f ı n a v e bilhassa
Şansi vilâyetine yerleşmelerine müsaade vermiş
l e r d i . 3 0 4 te, b u n l a r d a n Ç a o a i l e s i n i n r e i s i Li
y e u Tsong, i s t i k l â l i n i i l â n etti. Y e d i s e n e s o n r a da
bir b a s k ı n l a Çin payitahtını i m p a r a t o r i y l e birlikte
ele geçirdi. İ m p a r a t o r u bir m ü d d e t sofrasında
s â k i o l a r a k k u l l a n d ı k t a n s o n r a i d a m etti. Y e n i
Çin İmparatoru M i n - t i emin bir y e r e o t u r m u ş
o l m a k için payitahtını değiştirdi. L i y e u T s o n g
3 1 6 da o r a s ı n ı da a n s ı z ı n b a s t ı r a r a k a l d ı . Y e n i
i m p a r a t o r da a y n i a k i b e t e uğradı; şimalî Çin
Hun l a r m e l i n d e k a l d ı . B u s ı r a d a Ç i n i n e n ş a r k
h u d u d u n u n şimal taraflarında ve K i n g a n dağları
e t e k l e r i n d e y e r l e ş m i ş b u l u n a n Siyen-piler Çeli
havalisini işgal ettiler. T e h l i k e b u s u r e t l e ikile-
şince İmparator payitahtını daha cenuba, şimdiki
N a n k i n e kaldırdı. Ve 4 2 0 senesine kadar a n c a k
cenup vilâyetleri üzerinde h ü k ü m sürebilerek
d ü ş ü k ve dermansız yaşadı.
4 2 0 de Çin o r d u s u k u m a n d a n l a r ı n d a n Liyeu-Yu
isminde bir ceneral bu sülâleyi büsbütün ortadan
k a l d ı r d ı . Song Sülâlesi adiyla yeni bir hanedan
k u r d u . B u da a n c a k 6 0 yıl d a y a n a b i l d i . O n d a n
s o n r a a y n i asır içinde iki sülâle daha değişti.
C e n u p t a k u m a n d a n l a r s ü l â l e l e r k u r a r k e n , şi
m a l d e de dalga dalga gelen yeni T ü r k akınları
Sarı I r m a k vadilerini kaplıyordu. Bunların bu
havalide teşkil ettikleri T ü r k devletlerinin başlı-
caları şunlardır :
1 — Şensi ve Şansi vilâyetlerinde her ikisi
H u n l a r d a n iki sülâlenin b i r b i r i n i m ü t e a k i p k u r
d u ğ u Çao devleti... B u s ü l â l e l e r d e n 1 i n c i s i Ç i n l i
l e r i n Yuen-Hay dedikleri reis tarafından kurul
muştur. B ü y ü k bir K u r u l t a y bu devleti Çin İ m
p a r a t o r l u ğ u o l a r a k i l â n e t m i ş , H a n l a r ı n a da T a n -
r ı k u t [1] u n v a n ı v e r i l m i ş t i r ( 3 0 4 - 3 2 8 ) .
İkinci sülâle en çok şöhret almış Hun ku
mandanlarından Şele tarafından kurulmuştur
(320-352).
Çao D e v l e t i n i n ş a r k ı n d a Siyenpi lerin kurduğu
Yen d e v l e t i v a r d ı .
B u iki devlet, y a n i Ç a o l a r l a Y e n l e r yıllarca
çarpışıp durdular. Kavgaları 3 5 2 ye kadar sür
d ü . B u t a r i h t e S i y e n p i l e r Ş a n s i y i istilâ ederek
Çao d e v l e t i n e n i h a y e t v e r d i l e r .
2 — Sevisi de b i r t ü r k k a b i l e s i n i n r e i s i Fu-
Kiyen tarafından 3 5 8 d e k u r u l a n 11 i n c i T'sin
devleti.
3 — Bunların hepsinden ehemmiyetli olan
ve s o n u n d a hepsini b i r d e n h â k i m i y e t i altına alan
Topa türkleri devleti.
[1] Ç i n l i l e r i n T a n y u d e d i k l e r i , F r a n s ı z m ü e l l i f l e r i n d e n
alınarak bazı t ü r k ç e k i t a p l a r d a T a n j u d e y e y a z ı l a n k e l i
m e n i n aslı Tanrıkut'tur.
«.-w.., Topa Türklerinin kurduğu sülale ve
TOPA TURK- . " , 6
. „
devlete Çın tarihlerinde (Weı-Vey)
n 7
LERİ ( V E Y
DEVLETİ) ismi verilmiştir. M ü v e r r i h l e r i n bir
çok zamanlar Tungzulardan saydık
ları Topa l a r asıl y u r t l a r ı ş a r k î M o g o l y a o l a n T ü r k
l e r d i r . B u n l a r a Hato Türkleri d e d e n i r [1].
B u n l a r Çine IV ü n c ü asır iptidalarına d o ğ r u
gelmiş görünüyorlar. 3 8 0 senesinde hükümetleri
çinin en kuvvetli kırallığı halini almıştı. 3 8 6 da
Siyenpi l e r d e n b ü t ü n Ş a n s i v i l â y e t i n i v e C e l i ( P e -
cili) nin bir kısmını, 4 2 2 de bir m ü d d e t t e n b e r i
N a n k i n e k a d a r s ü r ü l m ü ş olan Çin İ p m a r a t o r u n -
d a n Loyang, H o n a n ve Ş a n t u n g h a v a l i s i n i e l e g e
ç i r d i l e r . 4 9 5 d e Topular payitahtlarını daha cenu
ba Lo - Yangu getirdiler.
Topa Türkleri Cinde parlak bir medeniyet
d e v r i a ç m ı ş l a r d ı r [2]. K u r a l l a r ı n d a n T o p a T o a 4 2 5
Ie 4 4 5 a r a s ı n d a h e m e n b ü t ü n ş i m a l î Cinden
başka Turfan, Karaşar, Kuça ve Kaşgar mıntaka-
larına yani b u g ü n Çin Türkeli dediğimiz saha
lara k a d a r O r t a A s y a y a h â k i m o l d u . B u s i y a s î v e
a s k e r î inkişafın en e h e m m i y e t l i n e t i c e s i Ç i n ile
garp arasındaki iktisadî münasebet yollarının
tekrar açılması olmuştur. Bu hadiselerden 1 0 0
s e n e k a d a r s o n r a ( 5 3 4 ) te T o p a s ü l â l e s i n i n i k i y e
[1] I. — P e l l i o t , T o u n g P a o , T . X I V , 1 9 2 5 - 1 9 2 6 , s a h i f e
79, satır 18 " L e s W e i d'origine turque„.
II. — R e n e G r o u s s e t , H i s t o i r e d e l ' E x t r e m e o r i e n t , ^ s a -
hife 2 5 0 .
III. — T o p a - H a t o T ü r k l e r i h a k k ı n d a f a z l a m a l û m a t
için D e G u i g n e s ' i n e s e r i n e b a k ı n ı z
IV. — M r . P e l l i y o t T o p a k e l i m e s i n i n e s k i d e n T a k b u a t
ş e k l i n d e talaffuz edildiğini s ö y l ü y o r .
[2] Ç i n i n h e y k e l t ı r a ş l ı k t a r i h i n d e e n m ü h i m mevki
Topa l a r m d ı r .
a y r ı l m a s i l e ş a r k î Çin d e n i z i n d e n P a m i r e k a d a r
u z a n a n g e n i ş i m p a r a t o r l u k ta g a r b î v e ş a r k î T o p a
devletleri namile ikiye bölündü.
5 7 7 d e k ı r a k l l ı k l a r y e n i d e n b i r l e ş t i s e d e sü
lâle zâfa d ü ş m ü ş b u l u n d u ğ u n d a n fütuhatile şöh
r e t k a z a n m ı ş T o p a k u m a n d a n l a r ı n d a n Yang Kiyen
5 8 1 d e o n l a r ı t a h t t a n i n d i r e r e k Suey s ü l â l e s i adı
verilen yeni bir sülâle k u r d u . 5 8 9 da c e n u b î Çin
k ı r a l i ı ğ m ı da baştan başa zabtetti. B ö y l e c e şimalî
ve c e n u b î bütün Çini ihtiva eden b ü y ü k bir im
paratorluk v ü c u d e getirdi. Hudutlar y e n i d e n şarki
ve c e n u b î Çin d e n i z l e r i n d e n T u r f a n a k a d a r uzadı
(609).
Son Duey hükümdarı Vang-Tinin Koreyi
ilhak e t m e k için giriştiği üç m u h a r e b e d e uğradığı
hezimet orduda çok hoşnutsuzluğa sebebiyet
v e r d i ğ i n d e n k u m a n d a n l a r kendisini tahttan indi
r e r e k i d a m ettiler ( 6 1 8 ) . U m u m î v a z i y e t e h â k i m
olan en m u k t e d i r k u m a n d a n diğer rakiplerini
b e r t a r a f e d e r e k Tang s ü l â l e s i n i k u r d u .
. „ „ .„ Bu sülâlenin başında Topa Türkleri

TANGLAR:(M. . * f. . ,.
S 618-907) k u m a n d a n l a r ı n d a n tedbiri, basireti,
a s k e r î i k t i d a r i l e ş ö h r e t l i Li-Yuan ile
g e n ç bir k a h r a m a n olarak h e r k e s tarafından çok
s e v i l m i ş o ğ l u Li-Şemi v a r d ı r . H e r tarafta b ü t ü n
sülâle inhilâlleri anlarında başgösteren davalar
ve k a g a ş a l ı k l a r ( 6 2 2 ) y e k a d a r dört yıl içinde
tasfiye edildikten s o n r a i m p a r a t o r l u k o z a m a n a
k a d a r g ö r ü l e b i l m i ş en g e n i ş hudutları içinde bir
k e r e d a h a t e s i s e d i l d i . 6 2 6 da i h t i y a r k u m a n d a n
tahtını ve devlet idaresini o ğ l u n a b ı r a k a r a k çe
k i l d i . G e n ç h ü k ü m d a r Li-Şemi, yalnız T a n g sülâ
lesinin h a k i k î müessisi değil a y n ı z a m a n d a Çin
tarihinin en b ü y ü k h ü k ü m d a r ı olarak tanınmıştır.
Z a m a n ı n en y ü k s e k t ü r k k u m a n d a n l a r ı b ü y ü k
b i r t ü r k l ü k v a h d e t i t e s i s i n i i s t i h d a f e d e n Li- Semi
nin e t r a f ı n d a t o p l a n m ı ş l a r d ı . E s a s e n Li-Şemi as
k e r l i k işleri için, a s ı r l a r d a n b e r i Çinin m ü m b i t
ovalarını istismar ederek zenginleşmiş ve gevşe
miş olan T o p a T ü r k l e r i n d e n ziyade tabiatın sert v e
çetin şeraiti i ç i n d e y a ş a m a n ı n k e n d i l e r i n e v e r d i ğ i
cengâverlik vasıflarını muhafaza etmekte b u l u n a n
şimal ve garp T ü r k l e r i n e güvenirdi.
Li-Şemi 1 0 T e m m u z 6 4 9 da ö l d ü . O ğ l u h a r p
meydanlarında doğmuş ve b ü y ü m ü ş olmasına
r a ğ m e n ç a r ç a b u k g e v ş e d i . B a b a s ı n ı n s e v m i ş ol
duğu bir kadını alarak bütün devlet idaresini o n u n
eline verdi. Meziyetleri k a d a r nakiseleri de b ü y ü k
olan b u kadın z a m a n ı n d a m e m l e k e t t e h o ş n u t s u z
l u k arttı, o r d u n u n n i z a m ı b o z u l d u .
Orta Asyada Gök Türkler, meziyetlerini k a y
b e d e n Tang iarm k a k i m i y e t i a l t ı n d a k a l m a k iste-
miyerek ayaklandılar. Bütün Kaşgar, Hotan,
Y a r k a n t v e K u ç a h a v a l i s i v e İli Türkleri merkezî
h ü k ü m e t t e n ayrılıp o n l a r a iltihak ettiler. Orhun
Türkleri d e K u t l u H a n i d a r e s i n d e i s t i k l â l i l â n etti
ler ( 6 8 2 ) .
Daha soraları gelen hükümdarların liyakat
sizliği infisahı k ö r ü k l e d i . Y e n i d e n , 9 6 0 y ı l m a
k a d a r s ü r e n bir anarşi başladı. Birbiri a r k a s ı n d a n
d e v r i l e n h a n e d a n l a r t ü r e d i . B u d e v r e y e Beş Sü
lâle Devri denildi. Bunlardan hiçbiri umumî
vaziyete hâkim o l m a k iktidarını göstermedi. Bu
s ı r a d a Uguz Türklerinden Tsin Hiyu 910 dan
9 6 0 a k a d a r 5 0 yıl şimalî C i n d e hükümran
o l d u . M a n ç u r y a t a r a f l a r ı n d a n i n e n Kalay l a r d a
şimdi Pekin dediğimiz Yen - Ting kasabasında
9 0 7 den 1125 e kadar s ü r e n bir sülâle kurdular.
S o n r a Altın H a n l a r g e l d i . O n l a r d a 1 1 5 4 e k a d a r
h ü k ü m sürdüler.
C e n g i z devri için tarihler Moğol

CENGİZ HAN . f , _ &
.
DEVRİ istilası t a b i r i m k u l l a n ı r l a r . Cengiz
askerlerinin ve büyük kumandan
larının belki yüzde doksanı T ü r k olduğuna göre
b u d e v r e y i Türk - Moğol İstilâsı t a b i r d e ifade et
m e k v e C e n g i z i m p a r a t o r l u ğ u n u hakikî bir Türk
imparatorluğu s a y m a k d o ğ r u olur. " İstilânın ilk
gününden sonuna kadar Türk unsuru daima
Moğol u n s u r a f a i k v a z i y e t t e b u l u n m u ş t u r „ [1].
Cengizin B a ş v e k i l i Dede Tunga en halis T ü r k
idi. Cindeki C e n g i z o r d u l a r ı n ı n d a e n b ü y ü k
k u m a n d a n l a r ı , fen v e i l i m a d a m l a r ı h e m e n k a m i
l e n T ü r k i d i l e r . B ü t ü n Çin f ü t u h a t ı n ı t e k b a ş ı n a
y a p m ı ş d e n i l e b i l e c e k k i y m e t t e y ü k s e k bir a s k e r
o l a n o r d u l a r B a ş k u m a n d a n ı Bayan, Türktü. Yine
K u b i l a y o r d u l a r ı n ı n en b ü y ü k k u m a n d a n l a r ı n d a n
Ali Yaya [2] U y g u r T ü r k l e r i n d e n d i . Ordunun
k ö p r ü k u r m a k , m a n c ı n ı k y a p m a k v e saire gibi
b ü t ü n f e n i ş l e r i n i U y g u r m ü h e n d i s l e r i i d a r e e¬
derdi. O z a m a n l a r d a U y g u r âlimlerinin kitapları
ç i n c e y e t e r c ü m e edilirdi. E n y ü k s e k riyaziyeci
ler, c o ğ r a f y a c ı l a r U y g u r l a r a r a s ı n d a y e t i ş i y o r d u .
Sarı ı r m a k m e m b a l a r ı n ı n istikşafı v e Çin haritaları
tanzimi için Ç i n e U y g u r âlimleri davet o l u n u r d u .
Bunlar yalnız orduya hizmet etmekle kalmamış
lar, m e k t e p l e r , k ü t ü p h a n e l e r a ç m a k , ırmakları
g e m i l e r için sefere elvirişli h a l e g e t i r m e k , şehir-
[1] R e n e e G r o u s s e t , Hist. de l'Extr. Orient, sahife 4 8 8

[2] M ü s l ü m a n o l m u ş T ü r k l e r d e n
leri, u m u m î y o l l a r ı i m a r e t m e k s u r e t i l e Cinde
ilim v e m e d e n i y e t i n inkişafına da en b ü y ü k hiz
metlerde bulunmuşlardır.
C e n g i z H a n , T a r ı m , Altay, T a n r ı d a ğ ı havalisi
Türklerile birleştikten sonra Çine yürüdü. Evvelâ
ş i m a l d e n P e k i n e i n e r e k Altın Han o r d u l a r i l e ç a r
pıştı. B u n l a r ı n m u k a v e m e t i u z u n m ü d d e t k ı r ı l a m ı -
yarak m u h a r e b e m ü z m i n bir şekle girince vazi
yetin idaresini k u m a n d a n l a r ı n d a n b i r i n e v e r d i .
Kendisi tekrar Çin T ü r k e l i n e döndü. Oradan
g a r b e d o ğ r u fütuhata çıktı.
Çin içindeki çarpışma 1210 dan 1 2 3 4 e kadar
y i r m i dört yıl s ü r d ü k t e n s o n r a C e n g i z o r d u l a r ı n ı n
g a l i b i y e t i l e n e t i c e l e n d i . B u n u n l a b e r a b e r Cinde
cansız bir m u k a v e m e t Cengizin ö l ü m ü n d e n son
r a l a r a k a d a r d e v a m etti. N i h a y e t o ğ l u Oktay v e
Ç i n h a r e k â t ı n ı i d a r e e d e n t o r u n u Kubilay "şark
T ü r k l e h ç e l e r i n e g ö r e Kupla,, [1] i ş i n y a l n ı z m u
h a r e b e ile s o n a e r m i y e c e ğ i n i g ö r e r e k siyasî ted
birler kullandılar. Evvelâ cenupta, G ö k Irmağın
ötesinde d a y a n m a ğ a çabalayan Song sülâlesile
uyuşarak şimalde Altın H a n l a r ı k ı r d ı l a r . S o n
Altın Han m u h a r e b e m e y d a n ı n d a i n t i h a r etti.
Ondan sonra serbestçe cenubî Çine yürüyerek
ötekileri bitirdiler. B ö y l e c e b i r taraftan Holâkû
Bağdatta Abbasîler devletini k ö k ü n d e n söktüğü
s ı r a d a d i ğ e r t a r a f t a n k a r d e ş i Kubilay Cinde u z a k
ve yakın maziden k a l m a sülâleleri temellerinden
ı
kazıyarak yerlerine geçti.
Cinde Cengiz Oğullan D e v l e t i 1 2 6 0 ta b a ş l a r .
Fakat diğer sülâlelerin t a m a m i l e ortadan kaldırıl-
[1] H u p l a v e K u p l a , ş a r k T ü r k l e h ç e l e r i n d e a t e ş çıka
r a n âlet v e k ı s a kılıç d e m e k t i r . ( L ü g . Ç a ğ a t a y )
ması 1 2 7 9 a k a d a r s ü r d ü ğ ü n d e n müverrihler
bunların hükümdarlık tarihine başlangıç olarak
1 2 8 0 y ı l ı n ı a l ı r l a r . Kubilay 1 2 6 4 te k a r a r g â h ı n ı
Çang-tona getirdi. Burada Han Balık şehrini
k u r a r a k p a y i t a h t e d i n d i . B u Han Balık [1] ş e h r i n i n
ş i m d i k i adı Pekindir.
Knbilay m k u r d u ğ u sülâlenin adına Çinliler
Yııan d e d i l e r .
Sülâlenin birinci h ü k ü m d a r ı Kubilay

YUAN SÜLA
LESİ: Çin tarihinin en b ü y ü k şahsiyetle
Kubilay r i n d e n biri oldu. Etrafına aldığı kıy
metli ve h e m e n hepsi T ü r k çalışma
arkadaşları s a y e s i n d e Çini b i r k a ç yüz s e n e d e n b e -
ri m a h r u m k a l d ı ğ ı s ü k û n v e a s a y i ş e k a v u ş t u r d u .
Darmadağın olmuş devlet makinesini yeniden
k u r d u . H e r s a h a d a derin v e esaslı ıslahat yaptı.
İmparatorluğun bütün yollarını tamir ederek
ağaçlarla gölgelendirdi. Yeniden birçok yollar
y a p t ı ; yol b o y l a r ı n d a m u a y y e n m e s a f e l e r l e ker
v a n s a r a y l a r y a p t ı r d ı . D e v l e t m u h a b e r e l e r i n i n inti
z a m ı i ç i n 2 0 0 , 0 0 0 atla i ş l e y e n p o s t a teşkilâtı
v ü c ü d e getirdi. Payitahtı b e s l e m e k için İmpara
t o r K a n a l ı n ı t a m i r v e i k m â l etti. C i n d e ö t e d e n b e r i
arasıra g ö r ü l e n kıtlığa ve u m u m î açlığa karşı
e s a s l ı t e d b i r l e r aldı. H e r y e r d e i h t i y a ç z a m a n l a r ı
için devlet n a m ı n a zahire satmalacak ve u m u m î
istihsalâtı m u r a k a b e e d e c e k müfettişlikler teşkil
etti. B u s u r e t l e a m b a r l a r d a t o p l a n a n z a h i r e l e r i
kıtlıkta y o k s u l l a r a y i y e c e k ve t o h u m l u k o l m a k
üzere parasız dağıttırdı.
Kubilay ın M a l i y e n a z ı r ı Şemsettin Ömer is
m i n d e b i r T ü r k , d ü n y a d a ilk defa o l a r a k b ü t ü n
[1] Han şehri demektir.

bir imparatorluk içinde m u a y y e n k ı y m e t l e teda
v ü l e d e n k â ğ ı t p a r a u s u l ü n ü i h d a s etti. B u n l a r ı n
Kantondan Trabzona ve Pekinden Bağdada kadar
altın p a r a k ı y m e t i l e t e d a v ü l ettiği s ö y l e n i r . Kubi
lay ı n i s i m l e r i b i l i n e n d i ğ e r i k i n a z ı r ı d a T ü r k idi
ler. B u n l a r d a n b i r i S e m e r k a n t l ı Ahmet, diğeri
U y g u r l a r d a n Sanga idi. Marko Polo, hatıratında
kâğıt paralara dair şunları y a z ı y o r : " K â ğ ı t para
ları h e r k e s m e m n u n i y e t l e alıyor. Zira B ü y ü k H a
nın ülkesi içinde h e r n e r e y e gidilse alıcılar v e
s a t ı c ı l a r a r a s ı n d a b u n l a r e n h a l i s altın k ı y m e t i l e
a l ı n ı p veriliyor...,,
Kubilay, Buda mezhebine temayül göstermek
le b e r a b e r bütün dinleri serbest birakh. Almalık,
Tokmak, Kereyit ve Öngüt Türkleri hıristiyan
oldular. Nestorî m i s y o n e r l e r i K a ş g a r havalisi ile
Altay N a y m a n l a r ı , G o b i U y g u r l a r ı , K a n s u T a n g u t -
l a r ı a r a s ı n a y a y ı l d ı l a r . 4 4 5 t e Ş i m a l î C i n d e n çı
karılmış olan Nestorîler b u yeni h o ş g ö r m e siya
seti ü z e r i n e t e k r a r o r a y a da h u l u l e t t i l e r . Kubi
lay m m u h a f ı z k ı t a l a r ı n ı t e ş k i l e d e n 3 0 , 0 0 0 H a z a r -
lı A l a n T ü r k l e r i h ı r i s t i y a n o l d u l a r .
M a r k o Polo. — Polo ailesinden Venedikli iki tüc

c a r u z u n z a m a n İ s t a n b u l d a k a l d ı k t a n s o n r a iyi b i r ticaret
işi y a p m a k n i y e t i l e 1 2 6 0 ta C e n u b î R u s y a d a K ı p ç a k H a n
l ı ğ ı n a g e l d i l e r . K ı p ç a k H a n ı Barka bunları Volga kıyısın
d a k i s a r a y ı n a k a b u l etti. O r a d a n B u h a r a d a k i Ç a ğ a t a y H a n
lığına geçtiler. B u h a r a d a üç sene kaldıktan sonra Hula-
t â n u n İ r a n d a n Kubilaya, yolladığı bir heyete katılarak
Otrar, Almalık, Beşbalık yoliyle H a n b a h k ( P e k i n ) şehrine
geldiler. Kubilay hükümeti uzak yerlerden gelen bu ya
b a n c ı l a r a iyi m u a m e l e g ö s t e r d i v e k e n d i l e r i n e g a r p t i c a r e t
âleminin hiç endişe etmeksizin Uzak Şark[l] ülkelerile m ü -
[1] U z a k Ş a r k == A k s a y i Ş a r k = Etreme Orient

n a s e b e t e g i r e b i l e c e ğ i t e l k i n a t ı n d a b u l u n d u . Nikolo v e Mafeo
k a r d e ş l e r 1 2 6 6 d a Cinden ayrıldılar; a n c a k 1 2 6 9 n i s a n ı n d a
S u r i y e s a h i l i n d e Akâ y a g e l e b i l d i l e r . 1 2 7 1 d e P o l o b i r a d e r l e r
tekrar Çin y o l u n u tuttular. B u sefer beraberlerinde Nikolo-
n u n o ğ l u Marko d a v a r d ı . İ ş t e X I I I ü n c ü a s ı r d a Ş a r k v e U z a k
Ş a r k h a d i s e l e r i n e , siyasi v e içtimaî h a y a t ı n a ait e n m ü h i m
e s e r s a y ı l a n h a t ı r a l a r ı n s a h i b i b u g e n ç Marko d u r .
Kilikyada Ayas t a n k ü ç ü k Asyaya çıkan seyyahlar
Buhara havalisindeki m u h a r e b e l e r dolayısile Mardin, Mu
sul, Bağdat, Basra, H o r a s a n , N i ş a p u r , B e l h y u l u y l a Pamir
eteklerinden geçerek Kaşgar, Yarkant, Hotan, K a n s u isti
k a m e t i n d e n 1 2 7 5 y ı l ı n d a Kubilay m H a n b a h k ( P e k i n ) c i v a
rındaki yazlık sarayına vardılar.
Kubilay tüccar seyyahları ç o k i y i k a b u l etti. Genç
Marko y u Hanbalik taki s a r a y ı n a m i s a f i r a l d ı . Marko Polo Ç i n
s a r a y ı n d a 17 yıl kaldı.
Kubilay Çin ticaretinin inkişafı için

KUBILAYıN Q devletleri v e milletlerile m ü -
A V R U P A
DEVLETLERI- e t e çok ehemmiyet veriyordu.
n a s e D
LETEMASLARı Çine k u m a n d a n olarak ilk girdiği v e

henüz sülâle k u r m a m ı ş bulunduğu
z a m a n l a r d a n itibaren A v r u p a ile t e m a s a başlamıştı.
F r a n s a K i r a l ı I X u n c u Lui den 1 3 5 3 d e Giy om
dü Rübrük ( G u i l l a n m e de R u b r u q u e s ) isminde
b i r e l ç i g e l m i ş t i . 1 2 8 7 d e Kubilay d a Raban Saıı
i s m i n d e b i r U y g u r ' u elçi o l a r a k F r a n s a Kralı
Güzel Filip, İ n g i l t e r e k i r a l ı I inci Edvart ve Ro
m a d a P a p a ile g ö r ü ş m e ğ e g ö n d e r d i . Çin liman
larına sefer yapan Venedik tüccarları çoğaldı. Bun
lar Cinden i p e k l i k u m a ş l a r , a ğ ı r c a n f e s l e r , i ş l e n
m e m i ş ipek, misk v e ravent alırlardı.
Kubilay bütün fikir ceryanlarını
RINT^^CTN^ME" y m
* - Zamanında resim ve
m a e e n
DENIYETI edebiyat bilhassa dıram edebiyatı

ile a s k e r l i k , h a r p v e a v c ı l ı k h a y a t l a
rını tasvir eden ressamlık en y ü k s e k mertebesini
b u l d u . B u n l a r a r a s ı n d a Çao Mong Fu nun resim
l e r i Kubilay z a m a n ı n a ait b i r ç o k s i m a l a r l a , m u h
telif k a v m l e r t i p l e r i n i v e m ü h i m t a r i h î v a k ' a l a r ı
yaşatmaları itibarile ç o k kıymetlidir.
Cinde binlerce senelerdenberi gelip g e ç m i ş
h e m e n b ü t ü n s ü l â l e l e r g i b i Cengiz Oğullan Ha
n e d a n ı da Kubilay m ö l ü m ü n d e n s o n r a t e r e d d i y e
uğramakta gecikmedi. Kubilay m torunu ve
h a l e f i Timur Öleaytu [1] d e v r i n d e n s o n r a b u s ü -
lâeleden artık değerli ve m u k t e d i r hükümdar
y e t i ş m e d i . 1 3 3 3 le 1 3 6 8 y ı l l a r ı a r a s ı n d a İ m p a
r a t o r l u k e d e n Doğan Demir zamanında cenubî
Cinde G ö k Irmak boylarında yavaş yavaş isyan
ateşleri k ı v ı l c ı m l a n m a ğ a başladı. 1351 de görü
l e n i l k a t e ş , d o k u z s e n e d e b ü t ü n c e n u b î Ç i n i sa
r a n b i r y a n g ı n h a l i n e g e l d i . G ö k I r m a k ötesi,
ş i m a l ile r a b ı t a s ı n ı k e s e r e k i s t i k l â l aldı. İhtilâli
idare edenlerin ç o ğ u cahil, s o y g u n c u çete reisle
r i n d e n ibaretti. Bir m ü d d e t s o n r a b u n l a r ı n için
d e cinli Çu Yuan Cang i s m i n d e b i r i t e m a y ü z etti.
B u a d a m f a k i r b i r ç i f t ç i n i n o ğ l u idi. D i ğ e r ç e t e
başlarının halkı istiklâl d a v a s ı n d a n s o ğ u t a n z u l ü m ,
şiddet v e çabul sistemleri y e r i n e insanlık ve ada
let y o l u n u t u t a r a k k e n d i n i h a l k a s e v d i r m i ş t i . Az
z a m a n d a ötekileri b e r t a r a f e d e r e k u m u m î ihtilâl
hareketine hâkim oldu. Cenuptaki hareketin
ehemmiyetini ve genişliğini takdir etmiyerek vak
t i n d e t e d b i r a l m ı y a n Kubilay oğlu b i r g ü n c e n u p
luların birdenbire G ö k Irmağı g e ç e r e k süratle
Pekin kapılarına dayandıklarını gördü. K u m a n d a n
T ü r k Timur Boğa i l e a r k a d a ş l a r ı i m p a r a t o r u n diz
il] Öleaytu, Şark T ü r k lehçesinde saadet v e bahtiyarlık
içinde bulunan demektir. Dict. Türk Oriental, Pavet de
Courteille, sahife 77
lerine kapanarak k a ç m a m a s ı için yalvardılar;,
düşman üzerine yürümeğe ve bu uğurda ölmeğe
h a z ı r o l d u k l a r ı n ı t e m i n ettiler. M ü ş f i k , i l m e , a d a
lete d o s t , i y i y ü r e k l i b i r H ü k ü m d a r o l m a k l a b e r a
b e r c e s a r e t v e m e t a n e t t e n m a h r u m olan Doğan
Timur bunlara kulak vermiyerek Karakuruma
ç e k i l d i . Cinde b u s ü l â l e n i n s a l t a n a t ı 1 0 8 y ı l s ü r d ü .
- i** T T*T» İhtilâl Reisi Çu Yuan Çang kurduğu

MING'LER : ,. „
(1368-1644) s ü l a l e y e Mıng namını verdi. Bunun

devrinde Çinliler h e m e n hepsinde
ağır b o z g u n l a r a u ğ r a y a r a k g e r i ç e k i l m e ğ e mec
b u r k a l m a k l a beraber, b i r ç o k defalar K a r a k u r u m a
kadar y ü r ü d ü l e r . Ö l ü m ü n d e derhal saltanat kav
g a s ı b a ş l a d ı . K e n d i s i n e h a l e f o l a r a k t o r u n u Ki-
yen Van'ı g ö s t e r m i ş t i . O ğ l u Yong-lo bu namzetliği
haksız bularak k ü ç ü k torunun üstüne yürüdü ve
y e r i n e geçti. İ m p a r a t o r l u ğ u n b i r ç o k k ı s ı m l a r ı n d a
ihtilâl, i s t i k l â l h a r e k e t l e r i , m e r k e z i t a n ı m a m a k te
z a h ü r l e r i oldu. B u n l a r ı yatıştırmak için b i r m ü d
det n e t i c e s i z s e f e r l e r açtı. K e n d i s i n d e n s o n r a ida
rede olduğu kadar m u h a r e b e işlerinde de meziyet
ve kabiliyetleri e k s i k h ü k ü m d a r l a r geldi. Çin
saraylarının kadîm hadımağaları nüfuzu yeniden
m e y d a n aldı. İmparatorluğun orduları, y ü k s e k
m a h k e m e l e r i , v i l â y e t l e r b u n l a r ı n e l i n e g e ç t i . Bü
yük Setin e s a s l ı b i r s u r e t t e t a m i r e d i l m i ş o l m a s ı n a
r a ğ m e n ş i m a l d e n v e g a r p t e n T ü r k akınları Çini
yeniden taramağa başladı.
.. ~ 1 6 2 1 d e Ming sülalesinin büsbütün
LES^-^644-1912)" o b a d a n k a l k m a s i l e neticelenen Man
çu h a r e k e t i b a ş l a d ı . Ç i n i n Ş a r k şi
malinde Sungarya vadilerinde oturan Mançular,
Tunguz l a r a m e n s u p v e Cücen l e r l e a k r a b a i d i l e r .
B u n l a r ı n R e i s l e r i n d e n Nurkaçi bütün kabileleri
b i r h a n l ı k a l t ı n d a t o p l a y a r a k Ming l e r l e m u h a r e
b e y e girdi. İlk h a m l e d e M u k d e n i zaptederek
payitaht edindi. Bir iki sene sonra kendisi öldü.
Y e r i n e g e ç e n o ğ l u Abakay, Çeli v i l â y e t i n e yaptığı
birçok akınlardan birinde Pekin kapılarına kadar
dayandı- İ m p a r a t o r b ü t ü n Çin o r d u l a r ı n ı topla
y a r a k Mançulara g ö n d e r d i . F a k a t o v a k i t t e iç
vilayetlerde ayaklanan bazı sergerdeler b o ş bul
dukları m e y d a n ı z a p t e d e r e k istiklâl i l â n ı n a giriş
tiler. B u n l a r d a n biri, b i r a r a l ı k h i ç b i r m u k a v e m e t
g ö r m e d e n g e l i p P e k i n i i ş g a l etti ( 3 N i s a n 1 6 4 4 ) .
Ordularile beraber gitmiyerek sarayda kalmış
olan İ m p a r a t o r ele d ü ş m e m e k için k e n d i k e n d i n i
astı. Ç i n o r d u l a r ı n ı n i n t i k a m ı n ı a l m a k i ç i n M a n
a l a r l a u y u ş u p m u h a r e b e y e fasıla v e r d i . Mançu
lar, b u P e k i n i k u r t a r m a v e ö ç a l m a i ş i n d e k e n
disine bütün kuvvetlerile m ü z a h e r e t e amade b u
l u n d u k l a r ı n ı s ö y l e d i l e r . Ç i n l i k u m a n d a n k a b u l etti;
a n c a k b i r k e r e P e k i n d e n i ç e r i g i r i l i n c e Mançu l a r
Çin k u m a n a n ı n a :
— Yollarda ç o k y o r g u n düştük. Pekin dinlen
m e k i ç i n iyi b i r y e r d i r . B u r a d a k a l a c a ğ ı z , d e d i l e r
v e i m p a r a t o r l u k t a h t ı n a o t u r d u l a r . Mançular bu
t a h t ü s t ü n n d e 1 9 1 2 d e c u m h u r i y e t i n i l â n i y l e Cin
den atlıncaya kadar ( 2 6 8 ) sene dinlendiler.
HİNT
MEMLEKET - TARİH — MEDENİYET

IV. HİNT
A. * M E M L E K E T
Hindistan A s y a k ı t a s ı n ı n Bahri Muhite doğru

uzanan üç y a r ı m adasından ortada olanıdır. Bu
rası, b a ş l ı b a ş ı n a b i r kıt'a a d d o l u n a c a k k a d a r As
yanın diğer kısımlarından ayrılmıştır. En cenubî
u c u hattıistivaya yaklaşır. Hindistan kıt'asmın
bir imtidadı olan S e y l â n adası, hatüistivadan
ş i m a l e d o ğ r u 6 ncı arz d e r e c e s i ü z e r i n d e d i r . Pa
mir ve K a r a k u r u m dağları civarlarına kadar
u z a n a n ş i m a l n i h a y e t i i s e ş i m a l î 3 7 d e r e c e y e ka
dar varır. B u suretle Hindistanın en b ü y ü k uzun
luğu takriben 3 0 0 0 kilometredir. İndüs veya
S i n t n e h r i m a n s ı b ı ile B r a h m a p u t r a arasındaki
tul d e r e c e l e r i f a r k ı y i n e 3 1 d i r ( 6 7 d e r e c e g a r b i
den 9 8 derece şarkîye k a d a r ) . Mesahai sathiyesi
5 , 0 0 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m a yakındır ; yani
T ü r k i y e n i n takriben yedi misli kadardır.
Hindistan, m u a y y e n bir ırkın v e y a ırkların
ana y u r d u olmaktan ziyade coğrafî bir m e f h u m
ifade e d e n bir tabirdir. Tabiat b u k r f a y ı p e k bariz
çizgilerle ayırmıştır. Şimalde, şimali garbiden
cenubu şarkîye müteveccih olan yüksek Hima-
lâya silsilesi Hindistanı Tibetin h e m e n çöl d e n e c e k
yaylalarından ayırır; c e n u p sahilleri Hint denizidir.
Şarkta, Ganj ve 'Brahmaputra nehirleri h e m e n
geçit v e r m e z derecede sarp dağları çevirirler. Bu
iki n e h i r b i r delta i ç i n d e b i r l e ş e r e k H i n t D e n i z i n e
a k a r . B u g e n i ş k ı t a n ı n dahilinde biribirinin zıddı
iki m m t a k a vardır. Birisi, ş i m a l d e G a n j vadisi v e
P e n c a p y a n i b e ş n e h i r v a d i s i n i n t e ş k i l ettiği o v a
kısmıdır. Ganj nehri ve Sint nehrinin yukarı
kısmı Hindistanda kurulan medeniyetlerin başlıca
merkezleridir. Hindistan tarihinin bellibaşh hâ
d i s e l e r i de b u v a d i l e r e t r a f ı n d a c e r e y a n e t m i ş t i r .
Dicle, Fırat ve Nilin tarihteki rolü ne ise G a n j ve
İ n d ü s ü n de Hint t a r i h i n d e k i rolü odur. Milâttan
e v v e l v e m i l â t t a n s o n r a H i n d i s t a n ı istilâ e d e n l e r
daima şimalden veya garpten gelerek Sint neh
r i n i n y u k a r ı k ı s ı m l a r ı n d a n Pencap a g i r m i ş l e r d i r .
Asıl y a r ı m a d a o l a n c e n u p t a k i k ı s ı m i s e k a y a l ı k l ı
bir yayladır. B ü k ı s m ı n g a r p sahili g a y e t diktir
ve ş a r k a d o ğ r u gittikçe alçalır. Ü ç b ü y ü k n e h i r
yaylayı g a r p t a n ş a r k a d o ğ r u k a t ' e d e r : G o d a v a r i ,
Kitsna ve Kavei.
B u iki m m t a k a m n a r a s ı n d a karışık, y ü k s e k
d i ğ e r b i r y a y l a da v a r d ı r . B u k ı s ı m d a N a r m a d a ,
Rapti n e h i r l e r i ş a r k t a n g a r b a d o ğ r u a k a r l a r .
H i n d i s t a n m tarihî m u k a d d e r a t ı , coğrafî şek
linde okunur. Kenarları, memleketin bariz olarak
v a h d e t i n i g ö s t e r e c e k ş e k i l d e o l d u ğ u h a l d e iç t a r a f ı
o l d u k ç a k a r ı ş ı k v e girifttir. İ k l i m , s ı c a k m m t a k a
iklimidir. Yaz, bilhassa G a n j vadisinde p e k sıcak
tır. K ı ş ş i m a l d e v e t e p e l e r d e s e r i n d i r . M e m l e k e t i n
h a y a t ı altı a y b i r t a r a f t a n v e altı a y d i ğ e r t a r a f t a n
esen rüzgârların tesiri altındadır. T e ş r i n i s a n i d e n
itibaren şimali şarkîden esen rüzgâr hazirana
doğru istikametini değiştirir ve tersine döner;
b u defa Hint D e n i z i n i n k ı z g ı n sathını g e ç e r k e n
a ğ ı r su b u h a r l a r i l e y ü k l e n e r e k b ü t ü n H i n d i s t a n
ü z e r i n e sel h a l i n d e b o ş a n ı r . Y a ğ a n b u ş i d d e t l i
v a ğ m u r l a r , y e r altındaki su hazinelerini beşler,
nehirleri şişirir; k ö y l e r c i v a r ı n d a k a z ı l m ı ş olan
çukurları doldurur. Himalâya tepelerindeki cumu-
diyeleri b e s l e r ve m e v s i m l e r h ü k m ü n ü icra edin
ceye kadar her şeyin hayatını temin eder. G ü n e ş
v e s u y u n t e s i r i l e h a y a t y e r d e n f ı ş k ı r ı r . S ı k or
manlarda otların ve sarmaşıkların arasında kap
lan, y ı l a n , fil, ayı, g e r g e d e n , y ı r t ı c ı h a y v a n l a r
ve kuşlar, haşarat, b e y a z k a r ı n c a gibi müthiş hay
vanat dolaşır.
R ü z g â r l a r v e y a ğ m u r l a r şiddetli g ö k g ü r ü l t ü -
leri v e y ı l d ı r ı m l a b a ş l a r v e ö y l e c e b i t e r . İ k l i m i n
sıcaklığı insanları gevşetir. Şiddetli y a ğ m u r l a r
ş i m ş e k l e r ve gökgürültüleri de insan maneviyatı
ü z e r i n e t e s i r d e n hali k a l m a z . H i n t l i l e r i n g e v ş e k
u y u ş u k v e mistik o l m a l a r ı n d a iklim v e tabiatın
tesiri p e k ç o k t u r .
Hindistanda ahali h e r y e r d e n ziyade karışık
tır. Ş i m a l d e K i ş m i r , P e n c a p v e R a ç p u r t a b e y a z
ırkın bütün evsafını haiz insanlar yaşar. M e r k e z
platosu o r m a n l a r ı n d a v e c e n u p t a Nilgiri o r m a n
l a r ı n d a k o y u e s m e r v e s i y a h i n s a n l a r v a r d ı r . Ma-
amafi zencilerde olduğu gibi dudakları kalın ve
saçları k ı v ı r c ı k değildir. H i m a l a y a n m y ü k s e k va
dilerinde ve B i r m a n civarında ise ç ı k ı k elmacık
k e m i k l i v e ç e k i k gözlö sarı ırk s a k i n d i r . B u k a
dar muhtelif ırklar binlerce seneler zarfında ka
rışmıştır. Bu sebeple Hindistanda her renkte ve
her şekilde insanlara rasgelinir. Fakat bu kadar
t e n e v v ü a r a s ı n d a s a ç l a r ı n ve] g ö z l e r i n k a m i l e n •
siyah olması nazarı dikkati celbeder.
B. TARİH
1. TARİHTEN EVVELKİ ZAMANLAR
Hint medeniyetinin kıdemi meselesinde ilim

âlemi ayni fikirde değildir. Son zamarlarda bulu
n a n tasviri yazılar müstesna olmak üzre yazık
a b i d e l e r İskender z a m a n ı n a k a d a r bile ç ı k m a z .
Hindistan tarihçesi olmıyan bir memlekettir. Müs
l ü m a n d e v r i n e ait t a r i h i n i m ü s l u m a n m u h a r r i r l e r
tesbit etmişlerdir. D a h a evelki devirleri g a r p âlim
leri b u l m a y a ç a l ı ş ı y o r l a r . B u â l i m l e r G r e k , L â t i n ,
İ r a n , Çin, T ü r k v e A r a p v e s i k a l a r ı n ı n v e s o n z a
manlarda arkeolojinin yardımile islâm devrinden
evelki Hint tarihini tesbit e t m e ğ e uğraşıyorlar. B u
sebeple, Hint medeniyet ve tarihinin Kronolojisi
y a n i kat'î o l a r a k z a m a n l a r ı , b i l h a s s a t a r i h t e n e v e l
k i d e v i r l e r için, h e n ü z t a h m i n d e r e c e s i n i g e ç e m e
m i ş t i r . H i n t â l e m i n i iyi b i l m i y e n l e r , Hintlilerin
m u k a d d e s kitapları olan Fedaların hiçbir d e v i r
v e z a m a n k a y d ı n ı i h t i v a e t m e d i ğ i n i v e Buda nm
yaşadığı tarihin en a ş a ğ ı iki asırlık b i r farkla tah
m i n olunabildiğini, h ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ilk d e v i r l e r i n d e
h ü k ü m süreri en m e ş h u r bir Hint h ü k ü m d a r ı
nın saltanat z a m a n ı n ı n k e z a l i k iki, ü ç asırlık
bir farkla tahmin edilebildiğini ö ğ r e n i n c e şüp
hesiz hayrete düşerler. Hindistanın mazbut
ve m ü ş t e r e k tarihi yoktur. Zira bu kıt'anın n e
c o ğ r a f î b i r m e r k e z i n e a n ' a n a ile v ü c u d e g e l m i ş
bir payitahtı, n e o n u bazı hatıratla sıkı bir
surette a l a k a d a r e d e n itikatları ve n e de m ü ş t e
rek bir istikbal emeli vardır. Hindistanda h i ç b i r
vakit hakikî birlik olmamıştır. Ancak Hint c e m a
atini e c n e b i l e r e k a p a y a n i ç t i m a î v e d i n î b i r s i s t e m ,
zahirî bir beraberlik görülmüştür. Bu cemaat
k e n d i aralarında bile birbirinden ayrı kısımlar
h a l i n d e k a l m ı ş t ı r . H i n d i s t a n d a t a r i h t e n e v e l k i za
manlar h e n ü z tamamile m a l û m değildir; yani
y a z ı i s t i m a l i n d e n e v e l k i z a m a n a ait y e r l i v e s i k a
lar c i d d î o l a r a k h e n ü z t e t k i k v e m u a y e n e o l u n
mamıştır.
B u g ü n o r m a n l ı m m t a k a l a r a iltica e t m i ş s i y a h
ahalinin vaktile bütün m e m l e k e t i kapladığı zan-
n o l u n m a k t a d ı r . B u ahali lisan â l i m l e r i n i n iddia
s ı n a g ö r e Çin hindistanını ve Malezi adalarını
i ş g a l e d e n Malay o - Poiinez ailesine mensuptur.
B u n l a r a Muncla d e n i r . K e n d i l e r i n d e n d a h a y ü k
s e k tipte c e m i y e t l e r tarafından tardedilen b u s i y a h
a h a l i iptidaî h a l l e r i n i m u h a f a z a e t m i ş l e r d i r . Ş i m e n
difer, telefon v e e l e k t r i k l e t e m a s a g e l d i k l e r i h a l d e
b e ş e r c e m i y e t l e r i n i n e n iptidaî h a l l e r i n i m u h a f a z a
eden bu ahaliden bugün Hindistanda beş milyon
kadar yaşamaktadır.
H i n d i s t a n ı ilk a h a l i s i n i n e l i n d e n a l a n l a r Altay-
l a r d a n g e l m i ş o l a n ö r m e l e r d i r . Dravit]lerin Hin
d i s t a n ı n e v a k i t istilâ e t t i k l e r i h e n ü z k a t ' î o l a r a k
m a l û m olmamıştır. B u n l a r ı n siyah derili olduk
ları h a k k ı n d a k i z a n y a n l ı ş t ı r . B u n l a r s i y a n d e ğ i l , |
T ü r k tipinin b ü t ü n e v s a f ı n ı h a i z b i r k a v m d i r . B u - 1
g ü n Dravitlerin şimalî hindistanda, Bülûcistanda j
ve en ç o k c e n u p t a b u l u n d u k l a r ı n a g ö r e vaktile i
bütün Hindistana hâkim olmuş olmalıdırlar.
B u halk, Hindistanda inkişaf etmiş bir mede- j
niyet y a p m a ğ a muvaffak olmuş gibi g ö r ü n m e k t e
dir. Hafriyat, M u a h h a r istilâlardan e v e l Hindista- i
nın b i r m e d e n i y e t y a ş a m ı ş o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k - 1
t e d i r . B u m e d e n i y e t B a k ı r D e v r i n e aittir. H i n t a r k e
o l o j i m ü e s s e s e s i m ü d ü r ü J o h n M â f s h a l Simi te M o -
•
h e n j o - D a r o v e P e n c a p t a Harappa da m i l â t t a n e v e l
ü ç ü n c ü bin bidayetine ait bir m e d e n i y e t izleri
m e y d a n a çıkarmıştır. B u ahalinin m u n t a z a m b i r
şehir hayatı yaşadığı v e h a y v a n beslediği, p a m u k
lu k u m a ş l a r d o k u d u ğ u v e k ı r m ı z ı z e m i n ü z e r i n e
siyah boyalı ç ö m l e k l e r yaptığı anlaşılmaktadır.
Bunların, ç a k m a k t a ş ı silahlarından, b a k ı r alet v e
k a p l a r ı n d a n b a ş k a altın v e g ü m ü ş t e z y i n a t l a r ı
ve E g e vazoları a y a r ı n d a m a v i v e b e y a z cilâlı
çinileri vardı. B u n l a r d a b u l u n a n eşya arasında
ç ı k a n taş, fildişi v e y a ç i n i m ü h ü r l e r d i k k a t e şa
yandır. B u n l a r ı n ü z e r l e r i n d e yazı y e r i n e kulla
nılmış resimler v e h a y v a n resimleri vardır. Yazı,
Çivi y a z ı s ı n d a n farklıdır. M ü h ü r l e r ü z e r i n e d e k i
h a y v a n r e s i m l e r i KİS te b u l u n a n l a r a ç o k b e n
z e m e k t e d i r . Mohenjo-Daro da b u l u n a n a l ç ı d a n k ü
ç ü k b i r h e y k e l Summer tiplerine benzer.
Hint h e y k e l i brakisefal v e sakallı b i r insanı
t e m s i l e d e r . H i n d i s t a n d a t a h a r r i y a t y a p a n Sir Jon
Marşal diyor ki : Hindistandaki kadîm medeniyet
yalnız M e z o p o t a m y a ile m ü n a s e b e t t a r olmakla
kalmaz. B u m e d e n i y e t eski İran, Ö n Asyanın b ü
y ü k bir kısmını v e daha garpta şarki Akdeniz
âlemini kaplıyan azîm bir hars sahasının bir
parçasıdır.
D i ğ e r c i h e t t e n , Summer v e e s k i Hint lisan
ları a r a s ı n d a b a z ı y a k ı n l ı k l a r da g ö z e ç a r p m a k
tadır. B ü t ü n b u t e m a s n o k t a l a r ı Summer lerin v e
Dravİtlerin Mezopotamya ve Hindistana gelme
den uzun m ü d d e t bir arada yaşamış olduklarını
gösteren delillerden s a y ı l m a k lâzımdır. Milâttan
evvel takriben bininci sene bidayetlerinde Türkis-
t a n d a n g e l e n y e n i b i r istilâ Dravitlevi Dekkan
cihetlerine s û r d u ; bunlar kısmen de kendilerine
y a b a n c ı o l m ı y a n y e n i g e l e n l e r l e k a r ı ş t ı l a r . Elli
m i l y o n k a d a r o l a n Drvvit 1er b u g ü n k e s i f b i r h a l d e
H i n d i s t a m n c e n u b u n u v e ş a r k s a h i l i n i i ş g a l et
m e k t e d i r l e r . Mundalar ise şarkî ve m e r k e z î Hin
distamn bazı yerlerine m ü n h a s ı r kalmışlardır.
K e n d i l e r i n e m a h s u s bir m e d e n i y e t y a r a t m ı ş olan
Dravit ler b u m e d e n i y e t i i s t i l â c ı l a r a k a r ş ı da m u
hafaza edebilmişlerdir. Yarı v a h ş i en eski yerli
lerden iki m i l y o n k a d a r insan u n u t t u k l a r ı k e n d i
l e h ç e l e r i y e r i n e , Dravitlisanı konuşmaktadırlar.
G r e k v e Lâtin kitapları milâdın ilk s e n e l e r i n d e
a ş a ğ ı H i n d i s t a n d a Dravit m e d e n i y e t i n i n p e k ileri
o l d u ğ u n u t a s d i k e d e r l e r . Dekkanm şimali garbi
sinde sakin Muratların da dillerini k a y b e t m i ş
Dravülerden oldukları zannolunuyor. F a k a t ce
n u p t a , D r a v i t k a v m l e r i n ş u b e l e r i n d e n o l a n Te-
luğu 1ar, Kanareler v e Tamul lar k e s i f b i r halde
hatta s o n r a g e l e n i s t i l â c ı l a r ı n d i n l e r i n i v e t e ş k i l â
tını k a b u l e t t i k t e n s o n r a d a k e n d i m e d e n i y e t l e r i n i
m u h a f a z a ettiler. B u n d a n fazla o l a r a k dillerini
D e k k a n k ı t ' a s ı n d a s a k i n i k i m i l y o n Gonda denilen
yerli vahşilere de kabul ettirmişlerdir. S o n r a ge
l e n l e r i n ü z e r i n d e Dravit l e r i n t e s i r i o l m u ş t u r . B u
t e s i r d i n v e l i s a n s a h a l a r ı n d a da h i s s o l u n m a k t a d ı r .
Maamafih bu m ü t e k a b i l tesirler h e n ü z ciddî tetkike
m u h t a ç t ı r . F a k a t H i n t z e k â s ı n a kat'î v e h â k i m
şeklini v e r e n l e r sonra gelenlerdir.
2. TARİH DEVRÎ
H i n d i s t a m n , M. E . 1 0 0 0 t a r i h l e r i n d e
M.E. 1000 T A
RİHİNDEN şimalden Sint n e h r i n i n y u k a r ı vadisi
SONRA ü z e r i n d e n y e n i b i r istilâya m a r u z kal-
dığı m u h a k k a k t ı r . B u istilâdan son
r a H i n d i s t a n d a s ı n ı f Kast s i s t e m i m e y d a n a g e l m i ş
gibidir. B u hal yeni gelenlerin Hint i k l i m i n d e
y a ş a m ı ş ahali ile k a r ı ş m a k t a n ç e k i n m e l e r i l e izah
olunabilir. Fakat, bu âdet yeni gelenler a r a s ı n d a
da d e r i n u ç u r u m l a r açtı. B u n l a r ü ç s ı n ı f a a y r ı l ı r :
Brahmanlav, yani papaslar, askerler, çifçiler.
Brahman 1ar, k e n d i m a n e v î f a i k i y e t l e r i n i t e m i n
için b u içtimaî sınıfları kapalı z ü m r e l e r h a l i n e
koydular. Sınıflar sistemi v e ruhların t e n a s ü h ü
akidesi Hint m u h i t i n i n tesiri neticesidir. B u itikat
Brahmanlarm m e n f a a t ı n a b i r n e v i dinî i d a r e t e s i s
etmek demekti.
H i n d i s t a n t a r i h i n e ait o l a r a k m e v c u t i l k e s e r ,
Vedalav, yani m u k a d d e s kitaplardır. B u n l a r ise
nesilden nesile ağızdan naklolunmuş v e a n c a k
M. E . V I ı n c ı a s ı r d a n ç o k s o n r a y a z ı l a b i l m i ş t i r .
F e d a l a r ı n v e r d i ğ i m ü p h e m m a l û m a t a g ö r e Der-
vitlerin üzerine gelenler evvelâ m m t a k a birlikleri
ve daha soraları devletler yapmışlardır. Hindistan
t a r i h i b u s u r e t l e M. E . V I ı n c ı a s r a k a d a r s i s l e r
içinde g e ç e r . B u n d a n s o n r a k i z a m a n a ait m a l û m a t
i s e Buda v e Jena dinlerinin zuhurile bir dereceye
k a d a r b e l l i d i r . B u d i n l e r , M. E . V I ı n c ı a s r ı n i l k
nısfında doğmuştur.
B u d a , Sakalara m e n s u p bir kabile reisinin oğlu
idi; H i m a l a y a e t e ğ i n d e Kabila Vastu ş e h r i n d e d o ğ
m u ş t u r . Jenism d i n i n i n m ü e s s i s i Jina ise yine
G a n j v a d i s i n d e b i r t i c a r e t ş e h r i o l a n Vesali d e
d ü n y a y a geldi.
B u sıralarda şimalî Hindistanda şu h ü k ü m e t l e r
vardı: Ganj nehrinin şimalinde bazan birleşen
muhtar kabileler; bu nehrin c e n u b u n d a ise mer
k e z i Rajagriha olan " M a g a d a „ kırallığı. B u hü
kümet bir müddet sonra bir zaman Hindistamn
m e r k e z i olan Pataliputra kalesini Ganj k e n a r ı n d a
yaptı. Bundan başka Ganj havzasında Kosola
(merkezi Saravasta), Vatsa ( m e r k e z i Kosambi) ve
G a n j ile G ü ç e r a t a r a s ı n d a "Malva,, kıratlıkları
vardı. B u d a n ı n m u k a d d e s kitabı İ n d ü s n e h r i n i n
garbında Gandara (Kandahar) ve Hindikuşa kadar
Hindistanda 16 b ü y ü k deylet sayar. Bu vesika
Hindistamn Sint nehri garbında da iddiasını
gösterir.
V e d a l a r ile İ s k e n d e r i a y ı r a n z a m a n z a r f ı n d a da
(M. E . 8 0 0 - 3 2 6 ) b i r t a k ı m T ü r k k a b i l e l e r i Ş i m a l i
garbı cihetlerinden Hindistana gelmişlerdir. Bun
l a r Bakirden g e l e n Çit Türkleridir. Kendilerine
Tohar, Hint çitleri ve " P a h l i k a „ d a denir.
. Dara, H i n d i k u ş u g e ç e r e k İ n d ü s m m -
KENDER İSTİ- t a k a s ı n ı i ş g a l etti ( 5 1 7 - 5 0 9 ) . B u h â d i -
LÂSI dise alelade bir hudut y a k a s ı n d a n
daha mühimdir.- Dara, Kandahar,
Kabil v e İ n d ü s m ı n t a k a s m ı z a p t v e o r a l a r d a ü ç
Satraphk t e ş k i l etti.
B u devirden sonra H i n d i s t a m n keşfi için ya
p ı l a n s e y a h a t l e r b a ş l a r . 4 0 0 t a r i h i n e d o ğ r u He-
rodot. İran seyahatında Hindistan hakkında ma
lûmat toplamıştır. D a h a sonra bir G e r k doktoru
H i n d i s t a n h a k k ı n d a da b i r k i t a p y a z d ı . Hindis
tamn garp hududu üzerinde kuvvetli Pers impa
ratorluğunun teessüsü dahil için dahi bir misal
oldu. Ganj vadisindeki k ü ç ü k devletlerin en
k u v v e t l i s i o l a n Maçada devleti birbirini müteakip
bütün k ü ç ü k h ü k ü m e t l e r i ele g e ç i r e r e k b ü y ü k
b i r d e v l e t t e ş k i l etti. B u n u n b a ş ı n a Nanda sülâlesi
g e ç t i . Akemenit imparatorluğuna tevarüs eden
M a k e d o n y a l ı Büyük İskender (326) İranın Hint
v i l â y e t l e r i n i d e h ü k m ü altına a l m a k istedi. İsken-
der, İ n d ü s n e h r i n i g e ç e r k P e n c a b m ş a r k ı n a k a
dar vardı. Y o r u l m u ş a s k e r l e r i n i n i s y a n ı netice
sinde Ganja kadar gidemedi. Malûm olduğu üzere
iskender İndüş nehri b o y u n c a deniz kenarına
kadar indikten sonra garba tevccüh etmişti.
.. ^ İskender İstilâsının müsbet neticele-

MORYA SULA- , , . , *
LESİ • A S O K A r ı
° n e n
Hint imparatorluğunun
D l r ı
teşekkülü olmuştur. Bu istilânın

h u s u l e g e t i r d i ğ i a k s ü l a m e l H i n t Morya İmparator
l u ğ u n u d o ğ u r m u ş t u r . Pataliputra şehri Kandra-
gupta n ı n k u r d u ğ u bu yeni imparatorluğun
payitahtı oldu. K a n d r a g u p t a şimalî N a n d a sülâle
sini d e v i r e r e k Mayada H ü k ü m e t i n i zapt v e Morya
sülâlesini tesis etmiştir ( 2 7 3 — 2 3 2 ) . B u s ü l â l e n i n
üçüncü imparatoru o l a n Asoka hükmünü ve
erazisini cenupta Misor v e belki Seylan adasına
kadar tevsi etmiş o l m a k l a cihan tarihinde bir n a m
k a z a n m ı ş t ı r . Asoka, Kalinga m ı n t a k a s m a yaptığı
kanlı bir seferde b ü y ü k bir derunî b u h r a n a uğ
radı, ş i d d e t t e n ürktü ve Buddizmi kabul ederek
Rahipler h e y e t i n e girdi. B u d i z m i n hararetli bir
s a l i k i o l a n Asoka, A k d e n i z h a v z a s ı n a k a d a r m i s
yonerler gönderdi; Hindistamn h e r tarafına ağaç
lar diktirdi; Yollar b o y u n c a k u y u l a r kazdırdı;
h a s t a n e l e r y a p t ı r d ı ; tıpta k u l l a n ı l a n nebatların
dikilmesini t a m i m etti. F a k a t Hint imparator
l u ğ u b u m a n e v î t e c r ü b e y e d a y a n a m a d ı . Asoka nın
zayıf halefleri z a m a n ı n d a dağıldı. Morya sü
lâlesi y e r i n e g e ç e n Yeni Sunga sülâlesi ancak
Ganj vadisini idaresi altında tutabildi. Kalinga
müstakil oldu. M e r k e z yaylasının cenubundaki
k ı s ı m d a d a d ö r t a s ı r k a d a r S at a karni l e r H ü k ü m e t
sürdüler.
Bu sıralarda garptan gelen Grek
GREK HAKI- tazyiki İskender zamanında oldu-
MıYETı: ı N D O - , , . . , , . , .
GREK DEVRI g u
"n
d a h a fazla k e n d i m hissettir
a n
di. 2 5 0 t a r i h i n e d o ğ r u İ k i n c i Antiyo-
küsün B a k t r ı y a n V a l i s i Diyodot kırallık tacını gas-
petti. G a r p t a S e l ö s i t l e r Selef küs l e r v e d a h a s o n r a
P artlar h ü k ü m e t i n i k u r a n Arsasitler, ş i m a l d e git
t i k ç e y ü k s e l e n Çit istilâ d a l g a l a r ı a r a s ı n d a s ı k ı ş ı p
kalan ve aralarında m e v k i i iktidar için k a v g a
eden G r e k serserileri, zayıflamış olan Hindistanda
f ü t u h a t a r a d ı l a r . B u m a c e r a c ı l a r K a b i l i (m. ev. 2 0 5 )
ve b i r k a ç s e n e s o n r a P e n c a b ı işgal (185) v e Ganj
vadisine k a d a r ilerlediler; M u k a d d e s bir şehir
o l a n Udh u m u h a s a r a ettiler. F a k a t b u s e f e r m a ğ
l û p H i n d i s t a n , galip. G r e k l e r i b e l e t t i .
Altay l a r d a z u h u r a g e l e n b i r h â d i s e -
S A K A L A R İs- • aksülâmeli Orta A s y a d a ve Hin-
TıLASı: ıNDO- , . , . , . . ,
SIT(ÇIT)DEVRI dıstanın şimal tarafında hıssolundu.
Hunlar y a n i Hyungnular orada bü
yük cengâver bir imparatorluk kurmuşlardı.
Yuşeilev [1] Ç i n i n K a n s u v i l a y e t i n d e v e G o b i d e
T u e n - H u a n g mıntakasında sakindiler.
G r e k l e r b u n l a r a Tuhar v e Hint - Çitleri derler.
. B u n l a r ı n c i v a r ı n d a b u l u n a n v e Ç i n l i l e r c e Ay-
aile n a m i l e d e y a d o l u n a n b u Yueşiler Hunlara
m u k a b e l e d e n çekinmediler. Fakat, milâttan evel
1 7 0 s e n e s i n e d o ğ r u Yueşiler müthiş bir mağlubi
yete uğradılar. 1 0 0 , 0 0 0 k i ş i d e n fazla tahmin
o l u n a n Yueşi k a b i l e s i g a r b a d o ğ r u h i c r e t etti.
E v v e l â , B a l k a ş g ö l ü n e a k a n İli m m t a k a s ı n a y e r
il] Y u e ş ç a g a t a y l e h ç e s i n c e m u h a r i p d e m e k t i r . D i c .
T u r c o r i e n t a l P a v e t de Courteille. Pr. a u C o l l e g e de F r a n c e .
l e ş t i l e r s e d e H u n l a r b u r a d a n d a attılar. E n n i h a y e t
F e r g a n a v e Ö k ü z ı r m a ğ ı (Oksüs, A m u d e r y a , C e y
hun) havalisine geldiler.
İran i m p a r a t o r l u ğ u n u n şimali şarkîsinde Bak-
tryan kıfasında Saka l a r s a k i n d i . Türkistanm
ş a r k ı n d a n g e l i p b u r a y a y e r l e ş m i ş o l a n Saka l a r
Yueşi lerin t a z y i k i l e k ı s m e n d a h a c e n u b a h i c r e t e
m e c b u r oldular.
Yueşiler, zaptettikleri B a k t r y a n d a kaldılar ve
sonraları b u r a y a T u h a r i s t a n denildi. C e n u b a hicrete
m e c b u r o l a n Sakalar evvelâ Kandahar havalisine
y e r l e ş t i l e r . B u r a s ı Sakastan yani ( S e i s t a n ) oldu.
Sakalar Buradan P e n c a p daki G r e k Prensliklerine
t a a r r u z e d e r e k ş a r k t a Matura ve cenupta Cuçe-
rat a k a d a r z a p t e t t i l e r . S a k a l a r , Seistan d a k i v e d a h a
garptaki ş a r t l a r l a ( P e h l e v i ) birleştiler. Sakalar,
b i r az s o n r a P e n c a p k ı t ' a s ı n ı Fiillere terke
m e c b u r oldular. Fakat milâttan sonra beşinci asra
kadar Sint havalisini ve Sakastan ismini alan
G ü c e r a t ı m u h a f a z a ettiler.
H i n d i k u ş silsilesi c i v a r ı n d a i l e r l e m e -
YUEŞI TÜRK- p . K a l a n Yueşi l e r ( T u h a r l a r ) ( m . v .
y i
LÂSI^VE KUS 1 2 5 )
y B
zaptetmişlerdi.
a k t r i a n
Yueşi-
ı
HANLAR IM- ' ' b a ş ı n a g e ç e n p e k k u v v e t l i Kuş-

e r n
P A R A T O R han hanedanı, bütün Yueşi kabile-

LUĞU lerini birleştirdi.
F u l l e r l e Tuharlar bir m i d i r ? Meş
hur âlimlerden hassen, Richthofen, S. Levi ve Po-
ussin, b a ş l a r ı n d a Kuşhan s ü l â l e s i o l a n Yueşi lerin,
Tuharlar olduğunda müttefiktirler.
V. Poussin d i y o r k i , Tuharm yanında, daha
sonra Turiışka, T ü r k (Çince T u k y u ) ismi vardır.
Kanişka. G r e k l i s a n ı n d a Kanerki olmuştur. Bunun
g i b i Turuşka da T u r k u v a , T o u r k o i d ı r . K i ş m i r ta
rihinde kanişka bir turuşkadır. Kandaharm Türk
k ı r a l l a r ı Kanişka ya. m e n s u p o l d u k l a r ı n ı s ö y l e r l e r .
V e S a n a k r i t m a m b a l a r m d a Turuşka namiyle ma
rufturlar.
R i h t h o f e n v e S. L e v i Tuhar l a r m e v v e l â Rotan
da y e r l e ş e n Yueşiler olduğunu söylerler.
B u i z a h a t a g ö r e Tuhar d a h i d e n i l e n Yueşi l e r i n
v e b a ş l a r ı n d a k i Kuşhan h a n e d a n ı n ı n T ü r k oldu
ğ u n d a kat'iyyen şüphe yoktur. Bu sülâlenin birin
ci i m p a r a t o r u n u n Kozula v e y a Kuyula kat a i s m i n d e
b i r zat o l d u ğ u s o n z a m a n l a r d a m a l û m o l m u ş t u r .
Âlimlerden Hulztseh v e Konöw bu kelimenin
T ü r k ç e o l d u ğ u n u tasdik etmektedirler. B u n a Bi
r i n c i Kadfises d e r l e r : b u z a t milâdî asrın ilk nıs
f ı n d a G a n d a r a v e P e n c a p ı Saka l a r d a n a l m ı ş t ı .
Milâttan s o n a birinci asrın n i h a y e t i n d e Kuşhan
s ü l â l e s i n i n ü ç ü n c ü k i r a l ı Kanişka zamanında mu
vaffakiyetli h a r p l e r l e A y o d y a v e B e n a r e s ve Pata-
liputraya kadar ilerlediler, yani bütün Ganj vadi
sini zaptettiler.
Hindistana hâkim olmakla ve türklük hususi
yetlerini muhafaza etmekle b e r a b e r G r e k ve İran
din v e a y i n l e r i n i n d e v a m ı n a m ü s a a d e ettiler.
Yueşilerin kıralları kendilerine " kırallarm
kiralı „ v e Çin u s u l ü ü z e r e S e m a n ı n oğlu Deva-
putra derlerdi. Bir müddet, imparatorlukları
m e r k e z î Asyada Kâşgar, Y a r k e n t v e İranın bir
k ı s m ı n a , H i n d i s t a n a ş a m i l idi. B u imparatorluk
garpta R o m a i m p a r a t o r l u ğ u ve u z a k şarkta Çin
i m p a r a t o r l u ğ u d e r e c e s i n d e idi.
B u d i z m , Asoka z a m a n ı n d a n s o n r a b i r az g e r i l e
m i ş t i . F a k a t Kanişka n ı n B u d i z m i h i m a y e e t m e s i
rakipleri B r a h m a n l a r ı ve J e n i z m i geriletti. B u n a
m u k a b i l Buda kilisesi bu imparatorun ismini
ebedileştirdi. Buda misyonerleri Pamir yaylasını
geçerek Çin T ü r k i s t a n ı n a ve Ç i n e g i r d i l e r ( M .
S o n r a 7 5 ). B u a n d a n i t i b a r e n 10 a s ı r müddet
bütün hadisata r a ğ m e n Hint ve Çin b u d i z m i n
gölgesi altında daimî m ü n a s e b e t t e k a l m ı ş l a r d ı r .
B i r ç o k felsefî v e dinî e s e r l e r S a n s k r i t l i s a n ı n d a n
Çinceye tercüme edildi. Kanişka ismi beşer
tarihinin en m ü h i m devirlerinden birinin
başındadır. Bu imparatorun zamanı h a k k ı n d a k i
tarihler p e k karışıktır. Milâttan evvel 5 7 senesi
ile m i l â t t a n s o n r a 2 0 0 s e n e s i a r a s ı n d a g ö s t e r i l i y o r .
Hanlar i d a r e s i n d e b u l u n a n Ç i n v e Kuşhan l a r
zamanında Hindistan arasında, Pamir ve Türkis-
tandan g e ç m e k üzere m u n t a z a m ticaret yolları
açılmıştı."
Kuşhan lar, k ı r a l Vasudeva dan sonra Hint-İran
i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı k a y b e t t i l e r . F a k a t Kabil ile b i r
likte P e n c a b m bazı taraflarını, G a n d a r a y ı v e B a k -
t r y a n ı m u h a f a z a ettiler. B a k t r y a n ı V i n c i a s ı r d a
( 4 2 5 ) H u n t ü r k l e r i n i n istilâsı n e t i c e s i n d e b ı r a k
m a ğ a m e c b u r o l a n Kuşhan h l a r d a n K ı r a l Kitara
G a n d a r a y a çekildi. H u n t ü r k l e r i burasını da zap
t e t t i k l e r i n d e n Kuşhan lılar Çitral v e G i l g i t v a d i l e
r i n e ç e k i l d i l e r , i/un l e r i n V I ı n c ı a s ı r o r t a l a r ı n d a
m a ğ l û b i y e t i n d e n s o r a Kuşhanlar tekrar meydana
ç ı k a r a k IX u n c u asra k a d a r G a n d a r a m m t a k a s ı -
nın b i r k ı s m ı n ı m u h a f a z a ettiler. *
Milâttan s o n r a i l k a s ı r l a r z a r f ı n d a d e n i z m ü n a
kalâtında Hindistan lehine b ü y ü k terakki oldu.
Vaktile F e n i k e tacirleri, hatta Kıral; Süleymanm
gemileri Hindistan sahillerine gelmişti. Hindistanla
M e z o p o t a m y a arasında sahilden m ü n a s e b e t oldu-
ğ u n u veda lav n a k l e d e r . İ s k e n d e r z a m a n ı n d a , İs
kender'in a m i r a l i Neark, İndüs ağzından Dicle
m a n s ı b ı n a b i r d o n a n m a g ö t ü r m ü ş t ü . M ı s ı r , Pto-
leme z a m a n ı n d a K ı z ı l d e n i z l i m a n l a r i v l e H i n d i s t a n
a r a s ı n d a m ü n a s e b e t tesis etmişti. F a k a t milâttan
sonra 5 0 tarihlerine doğru Hint denizindeki daimî
r ü z g â r i s t i k a m e t l e r i belli o l d u ğ u n d a n g e m i c i l i k
daha kolaylaştı. Gemiler Hindistana giderken
daimî olarak esen c e n u b u garbı ve dönerken
şimali şarkî rüzgârlarından istifade ederlerdi.
B u suretle deniz ticareti B e n g a l e körfezine, G a n j
ağızlarına ve daha şarka, Malaka yarımadasına,
Sumatra, Cava, Borneo ve Hindi çiniye kadar
uzandı. B u deniz münasebetleri Hint m e d e n i y e
tini v e H i n t s a n ' a t m ı A n n a m , C a v a v e d i ğ e r a d a
lara yaydı.
B u i k t i s a d î t a h a v v ü l â t , s i y a s î i n k ı l â b a t ı da
m u c i p oldu. O z a m a n a k a d a r şimalî H i n d i s t a m n
bir m ü l h a k ı gibi k a l m ı ş olan c e n u b î Hindistan
b ü y ü k b i r e h e m m i y e t k a z a n d ı . D e n i z t i c a r e t i ile
zenginleşen sahil kırallıkları m e m l e k e t i n dahilini
g ö l g e d e bıraktılar. G a n j vadisi, h e r tarafa h a y a t
d a ğ ı t a n b ü y ü k d a m a r o l m a k r o l ü n ü k a y b e t t i . Çit
ı r k ı n d a n Saka sülâlesi tarafından idare edilen
Gücerat Sanskrit harsının ve payitahtları olan
Ujayini d e B r a h m a a l e m i n i n m e r k e z i oldu- D e
kan yaylasında yerleşen komşuları Satakarnilev
Çitlerden sahil vilâyetlerini almağa uğraştılar.
H i n d i s t a n y a r ı m a d a s ı n ı n en c e n u p kısmındaki
e s k i Pandiya sülâlesi baharat ticaretinden çok
istifade e d i y o r d u . B u r a d a İ m p a r a t o r Ogüst na
m ı n a bir de h e y k e l yapılmıştı. B u sülâle impa
r a t o r Ogüste m i l â t t a n y i r m i s e n e e v v a l b i r de
sefaret heyeti göndermişti. R o m a imparatorluğu
zamanında Hindistan garbe milyonlarla ihracat
yapıyordu.
SURAŞTRA VE Sakalar milâdın bidayetlerinde Su

MALVA S A K A r a ş t r a ( G ü c e r a t ) da y e r l e ş m i ş l e r v e
KIRALLIĞI VE M a l v a y a da y a y ı l m ı ş l a r d ı . B u r a l a r ı n
A N D R A Ki- prensleri ve daha Cenupta Maharaş-
RALLIGI j r a takasmda
m : n yerleşen Kşaha-
rata a i l e s i Saka n e s l i n d e n o l u p Kanişkaya tâbi
idiler.
Daha cenupta, D e k k a n kıt'asmda Andra kiral
liği v a r d ı . B u k ı r a l l ı k e v v e l c e Morya imparator
l u ğ u n a t â b i idi. Morya sülâlesi d ü ş m e d e n evvel
(m. e v . 2 2 0 ) m ü s t a k i l o l d u . K u r a l l a r ı n a , Satakarni
denirdi. B u n l a r Hintli idiler. S u r a ş t r a , M a l v a ve
K o n k a n m m t a k a l a r ı n ı i d a r e e d e n Kşatrapa hane
d a n ı 4 0 1 - 3 8 8 a r a s ı n d a Cuptalar; Andra kiralli
ği da 2 2 5 de Pallavlar tarafından yıkıldı.
B u k ı r a l l ı k l a r , R o m a i m p a r a t o r l u ğ u ile t i c a r î
münasebette bulunurlardı.
Magada m e m l e k e t i n d e milâttan son-

G U P T A ıMPA- * , .... , . .....
R A T O R L U Ğ U r a
3 1 8 - 5 3 5 arasında milli bir sülale
idaresinde yeni bir kırallık ku
r u l d u . B u y e n i s ü l â l e Cupta s ü l â l e s i d i r - B u n l a r ı n
ilk b ü y ü k h ü k ü m d a r ı Kandraguta ( m . s. 3 2 0 ) v e
m e r k e z i P a t a l i p u t r a idi; s a l t a n a t l a r ı b ü t ü n Ganj
v a d i s i n e ş a m i l o l d u . O ğ l u Samudragupta (330 -
3 8 0 ) yarımadanın cenup kısımlarına, Dekkan
c i h e t l e r i n e b i r s e f e r y a p t ı V e o r a l a r ı itaat a l t ı n a
aldı. Bunların hükümetleri şimalde Nepalayı
da i l h a k etti, F a k a t Sint e k a d a r v a r a m a d ı . On
d a n s o n r a g e l e n İ k i n c i Kandragupta (380-415),
M a l a v a , G ü c e r a t v e S u r a ş t r a Saka k ı r a l l ı ğ ı n ı zapt-
etti. Gupta İ m p a r a t o r l u ğ u , Kumaragupta (415-455)
z a m a n ı n d a e n p a r l a k d e v r i n i i d r a k etti. Skanda-
gupta ( 4 5 5 - 4 6 7 ) z a m a n ı n ı n s o n u n d a Hun Türk
leri i s t i l a s i y l a s u k u t a b a ş l a d ı . Gupta d e v r i , H i n t
tarihinin m ü h i m devirlerinden biridir.
AKHUNLAR Gupta\ax z a m a n ı n d a H i n d i s t a n Ak
Hunlar m b ü y ü k bir istilâsına uğra
dı. B u n l a r a G r e k l e r , Eftalit Hunlari derledi. Arap
l a r Hey alile derler.
Akhunlar, Cücenierin tazyikiyle Orta Asyayı
t e r k e t m e ğ e m e c b u r olan eski H u n müttehidesi
aksammdandırlar.
Akhunlar, 3 8 5 - 4 2 0 de C e h y u n ş a r k havali
sini, m a v e r a ü n n e h i r i v e 4 2 5 t a r i h i n e d o ğ r u d a
Baktriyan ı işgal ve Sasanîler idaresinde bulu
n a n İ r a n a t a a r u z ettiler. Behramgûr ile neticesiz bir
m u h a r e b e d e n s o n r a H i n d i s t a n a g i r d i l e r ( 4 2 8 ).
B i d a y e t t e Skandagupta tarafından şiddetli bir m u
k a v e m e t e uğradılar. İ r a n d a da S a s a n i l e r d e n Firuz
harekete geçmiş o l d u ğ u n d a n Akhunlar İrana
d ö n m e y e m e c b u r o l d u l a r : Firuz m a ğ l u p o l d u v e
maktul düştü. İran cihetinden emin olan Akhun
lar' R e i s l e r i Toraman ( 5 0 2 ) idaresinde Hindistana
d ö n d ü l e r . Toraman v e o ğ l u Mihirakula (502-542)
z a m a n l a r ı n d a b ü t ü n İ n d ü s h a v z a s ı n ı ele geçirdi
l e r . M e r k e z l e r i P e n c a p t a S a k a l a r Sakala ş e h r i idi,
b u r a d a n M a l v a y a k a d a r sefer yaptılarsa da Multan
c i v a r ı n d a U j j a y i n i k i r a l ı Yasodharman tarafından
m a ğ l u p e d i l d i l e r . B u v a k ' a ü z e r i n e Akhunlar m
Hindistandaki hakimiyetleri Kişmir havalisine
m ü n h a s ı r kaldı. Burada 5 6 5 tarihlerine kadar
h â k i m idiler, daha sonra H i n d i s t a m n şimali gar
b i s i n d e k i S a k a l a r l a k a r ı ş t ı l a r . S o g d i y a n v e Bak¬
— 145 — 10
t r y a n a ç e k i l e n m ü h i m b i r k ı s m ı da ( 5 6 6 ) d a Gök
türkler (Tukyular) tarafından mağlûp edildiler,
bundan sonra Akhunlar, Göktürklerle karıştılar.
A k h u n istilâsı, H i n d i s t a n d a Gupta imparatorlu
ğ u n u yıktı; bu suretle bir takım k ü ç ü k yerli
p r e n s l i k l e r m e y d a d a çıktı.
U m u m î parçalanma esnasında Doap

HARSA VE 71 "u i ı - A t
PALALAR mmtakasını Hunlara karşı müdafaa
eden T h a n e s v a r prensliği ş ö h r e t ka
z a n m ı ş t ı . Malva k i r a l ı n ı m a ğ l u p e d e n b u a i l e d e n
Harsa (606) K a n o j u zapt ve payitahtını oraya
nakletti. Şimalî Hindin h e m e n bütün h ü k ü m e t
leri, M a g a d a , K a m a r u p a , V a l a p h i , m e r k e z î B e n -
gal v e M a l v a k ı r a l l a r ı k e n d i l i k l e r i n d e n v e y a k u v
v e t l e Harsa nın n ü f u z u n u tanıdılar. Fakat, Harsa
cenuba D e k k a n havalisine uzanmak istediysede
muvaffak olmadı.
Harsa, Hint edebiyatının hamisi olarak tanın
m ı ş t ı r . B i z z a t k e n d i s i d e b i r ç o k e d e b î e s e r l e r te
lif e t m i ş t i r . D i n n o k t a i n a z a r ı n d a n m u t a a s s ı p bir
B u d i s t idi. Z a m a n ı n d a H i n d i s t a n ile Ç i n a r a s ı n d a
d i p l o m a t i k m ü n a s e b e t l e r p e k iyi idi.
F a k a t , Harşâ d a n s o n a Ç i n ile z u h u r e d e n b i r
m u h a r e b e d e , H i n t l i l e r m a ğ l û p o l d u l a r , Harsa nm
halefi de e s i r oldu ( 6 4 8 ) . B u h â d i s e l e r n e t i c e s i n
d e Kanoj k ı r a l l ı ğ ı tâli b i r m e v k i e d ö ş t ü . B u n d a n
istifade e t m e k i s t i y e n K i ş m i r k i r a l ı d a 7 4 0 ta
K a n o j k i r a l ı n ı m a ğ l û p v e p a y i t a h t ı n ı y a ğ m a etti.
Bir m ü d d e t s o n r a G a n j havzası h a k i m i y e t i sıra-
s i l e B e n g a l ı n Pala sülâlesine ( 7 2 0 - 1 0 6 0 ) ve
B r a h m a n b i r s ü l â l e o l a n Sena l a r a g e ç t i . B u s o n
s ü l â l e İ 0 6 0 tan 1 2 0 2 y e , y a n i m e m l e k e t i n m ü s l ü ¬
man Türkler tarafından fethine kadar sürdü.
Rajput \a.r d a , B r a h m a n o l a n Çitler-
^ ^^VTt^İ
DEREBEYLJGI
d i r . B u n l a r ı n s a k i n o l d u k l .a r ı m m t a -
kaya Rajputana denir. V ıncı asırda
Hun l a r l a b i r l i k t e H i n t i s t i l â s ı n a i ş t i r a k e d e n a y n i
ı r k t a n Gujara kabilesi, kendilerine nisbetle (Gü-
j e r a t ) i s m i n i a l a n y e r d e y e r l e ş t i Gujara kabile
s i n d e n Parihara v e y a Partihara lar K a n o j u zabt
ve ü ç asır sahip kaldılar (816-1080). B u n l a r gibi
Tomara l a r , Kohan l a r , Parama lar, v e Kalukya
l a r d a Çit ı r k m d a n d ı r l a r .
X I i n c i a s ı r d a Tomara l a r , Delhi d e y e r l e ş t i l e r .
Kohan l a r da Ajmir de kuvvetli bir devlet kur
d u l a r . Kohan l a r Delhi yi d e a l a r a k b i r Ajmir-Delhi
kıratlığı yaptılar.
MÜSLÜMAN
, . T " , C , .^ Hindistamn şimalinde
j ,
derebeyler
, ,,
TÜRKLER VE b ı r b ı r ı l e k a v g a e d e r k e n g a r p u f u k l a -
BABUR İMPA r ı n d a beliren müslüman Türkler
RATORLUĞU m e m l e k e t i n hayatı üzerinde pek,
m ü h i m tesir yaptılar.
Müslümanlık 7 1 2 tarihinden itibaren Sint hava
l i s i n e n ü f u z a b a ş l a m ı ş t ı . 9 8 8 d e b ü t ü n Kabil v a
disi m ü s l ü m a n o l m u ş t u . 1001 d e G a z n e l i Mahmut,
Gazne Türkleri le T a ç l a r ı , mabetleri yıkan Hint
a k ı n ı n a b a ş l a d ı . 18 s e n e z a r f ı n d a H i n d i s t a m n g ö
b e ğ i n e k a d a r girdi.
A f g a n i s t a n da, e v v e l c e G a z n e l i l e r e t â b i o l a n
H e r a t i l e G a z n e a r a s ı n d a k i Gorlular [1] A f g a n i s -
tanda zayiflamış olan Gazneliler devletini yıktılar
(1148) v e H i n d i s t a n a d a g i r e r e k G a z n e l i l e r i n h â
k i m oldukları b ü t ü n yerleri aldılar.
[1] G o r l u l a r , K a r a h i t a y t ü r k l e r i d i r . G o r , y a h u t G u r i s m i
Kara hitay hükümdarlarına verilen Gürhan unvanından
gelmiş olmalıdır.
B ü t ü n ş i m a l v e orta H i n d i s t a n b ü y ü k T ü r k
Gor d e v l e t i n i n ü l k e s i o l d u ( 1 2 0 0 ) .
D a h i l î m ü c a d e l e l e r y ü z ü n d e n Gor d e v l e t i z a y ı f
layıp parçalanınca, vaktile hizmetlerinde b u l u n a n
ü m e r a d a n Ay Bey isminde bir Türk kölemeni
H i n d i s t a n d a k i Gor d e v l e t i ü l k e s i n i e l e g e ç i r e r e k
Hint h ü k ü m d a r ı oldu (1210).
Aybey in k u r d u ğ u H i n t T ü r k Kölemenler dev
leti 1 2 9 0 t a r i h i n e k a d a r d e v a m etti. B u n l a r ı A f g a n
Türklerinden KtllÂUr t a k i p ettiler. K ı l c î l e r , 1 3 2 0 y e
k a d a r Delhi de h ü k ü m s ü r d ü l e r . K ı l c î l e r i , T ü r k
Tuğluksülalesi istihlaf etti ( 1 3 2 1 ) . B u n l a r a a v r u p a l ı ¬
l a r y a n l ı ş o l a r a k Tağlak derler.
X I V üncü asrın bidayetlerinde Delhi Türk
padişahları D e k k a n ı , Misor v e Karnatı da zabtetti-
ler. Fakat, a y n i asrın s o n u n d a , B e n g a l e , Ut v e
D e k k a n havalisindeki T ü r k valiler, h ü k ü m e t i m e r
keziye zayıflayınca evelâ muhtar daha sonra müs
takil oldular. B u s u r e t l e m ü t t e h i t m ü s l ü m a n t ü r k
h i n d i s t a n ı 12 k a d a r m a h a l l î s ü l â l e l e r arasında
parçalandı.
İşte H i n d i s t a n d a k i b ü y ü k türk devletinin,
p a r ç a l a n d ı ğ ı Tuyluklar z a m a n ı n d a Timur Hindis
t a n a g i r d i v e 1 3 8 8 d e Delhi y i zaptetti. T i m u r ,
bütün hindistanı alabilirdi, fakat orada yerleşilince,
e v e l c e gelip kalan T ü r k l e r gibi, ırkın tereddi
edeceğini, doğacak çocukların yerli ahali gibi
g e v ş e k olacağını, bir iki nesil sonra k u v v e t v e
kahramanlığın azalacağını anlayarak beş ay ve
17 g ü n i k a m e t t e n s o n r a ç ı k ı p gitti.
T i m u r u n Hindistandan çikmasını icap ettiren
b a ş k a sebepler de vardı.
Tuğluklardan snora, Seyitler, Lodiler Delhide
h â k i m o l d u l a r . D e l h i T ü r k p a d i ş a h l ı ğ ı , Lodi l e r d e n
İbrahim z a m a n ı n d a , 1 5 2 7 de, T i m u r a h f a d ı n d a n
Babur tarafından z a p t o l u n d u . B'abur u n H i n d i s t a n
d a k u r d u ğ u i m p a r a t o r l u ğ a , Mogal (mogul) impa
r a t o r l u ğ u d i y o r l a r s a da b u t e s m i y e h a t a l ı d ı r .
Babur yalnız Pencap, Doap v e U d u zaptetmişti.
Babur u n h a l e f l e r i Hümayun, Ekber, Cihangir, Şahi-
üihan v e Orengizip B a b u r u n fütuhatını arttırarak
b ü t ü n Hindistanı zaptettiler. B u sülâlenin müessisi
Babur bir kahraman ve Türk dehasının muhteşem
b i r m ü m e s s i l i v e M a ğ l û b i y e t b i l m i y e n Timura lâ
y ı k b i r T ü r k c e n g a v e r i idi. Orengizib (1659-1707)
z a m a n ı n d a sülâle tereddi e d e r e k inhitat başladı.
B u s u k u t , A c e m ş a h ı Nadirin Hint seferini v e İn
giliz v e F r a n s ı z l a r ı n Hindistanda yerleşmesini
m u c i p oldu. Bir ticaret şirketi halinde Hindistana
g e l e n İ n g i l i z l e r g i t t i k ç e k u v v e t l e n d i l e r . Babur s ü
l â l e s i n i n e n s o n p a d i ş a h ı II i n c i Bahadır şah, 1 8 5 8
t e ş r i n i e v v e l i n d e ailesile birlikte İngilizler tarafm-
y a k a l a n a r a k H i n d i ç i n i d e Rangon a sürüldü.
Y u k a r ı d a izah olunan vak'alardan anlaşılır ki

Hindistan İngilizler tarafından işgal o l u n d u ğ u 1 8 5 8
tarihine yani bugünden 7 2 sene eveline kadar
Türk medeniyet ve hakimiyeti altında b u l u n m u ş bir
kıtadır.
C. HİNT MEDENİYETİ
1. DİNLER
Hindistan muhtelif dinlerin vücut
VEDİZM VE bulmasına müsait bir kıtadır. Burada
BRAHMANİZM
(VEDA DİNİ VE s e m a a y l a r c a b e r r a k t ı r . U f k u n b i r -
BRAHMANİLİK) d e n b i r e s i m s i y a h b u l u t l a r l a k a p l a n ı p
ş i m ş e k l e r v e g ö k g ü r l t ü l e r i l e şiddetli
y a ğ m u r l a r y a ğ m a s ı da nadir değildir, h a r a r e t in-
sanı atalete s e v k e d e c e k k a d a r fazladır. Ahali, fakır
olduktan b a ş k a iklim de fazla y e m e k y e d i r m e z .
Bütün bu sebepler Hindlilerde esrarengiz şeylere
i n a n m a ğ a müsait bir haleti r u h i y e yaratmıştır.
H i n d i s t a m n en e s k i d i n v e s i k a l r ı Veda l a r d ı r .
Fedalar, u m u m e n kabul olunmuş nazariyeye
g ö r e Zürdüşt ü n A v e s t a s m a y a k ı n b i r l i s a n l a m i l â t
tan e v v e l y e d i n c i a s ı r d a t e r t i p o l u n m u ş t u r . B r a h
man denilen rahiplerin kazanmış oldukları ehem
miyet Hint dininin esas itibarile eşkâl v e merasi
m e müstenit o l m a s ı n d a n ileri gelmiştir. Fedalar,
k u r b a n m e r a s i m i n e m a h s u s bir dua m e c m u a s ı d ı r .
Bunların en eskisi kurban merasimi esnasında
o k u n a n i l â h i m e c m u a s ı o l a n Riq-Veda dır. Sama
Veda, R i g v e d a d a n çıkarılmış dua hulâsalarıdır.
Yajurveda ise mensur ve manzum kurban
dualarıdır. Vedalarm d ö r d ü n c ü s ü olan Atharva-
Veda s i h i r b a z a n e dualardır. B u kitapların lisanı
na, V e d a S a n s k r i t ç e s i d e n i r . B u dil Z e n t ç e ile
birlikte, H i n t - İ r a n lisanlarının en eski n u m u n e -
sidir. V e d a l a r m e s a s ı n d a bir dua v e ilâhi m e c
muası olması Hint t e f e k k ü r ü n ü n m u a h h a r inki
şafı i ç i n m ü h i m o l m u ş t u r . Vedalar dinî bir ta
kım akideleri ihtiva etmekten ziyade bir dua ve
dinî merasim mecmuasıdır. B u hal, b i d a y e t t e n i t i b a
ren Hint t e f e k k ü r ü n ü n V e d a l a r m harflerina sa
dık k a l m a k l a b e r a b e r serbest bir surette d ü ş ü n m e
sine müsait bir z e m i m olmuştur. V e d a l a r m allah-
ları D e v a d ı r ; D e v a s e m a v î ve ziyalı d e m e k t i r .
İ s m i n de d e l â l e t ettiği v e ç h i l e a l l a h l a r ı n çoğu
s e m a v î idi.
D i ğ e r a l l a h l a r Varuna (Yıldızlı s e m a allahı),
İndra (Yıldırımla ifade olunan s e m a kuvveti),
Surya, Mitra ve Vişnu ( M u h t e l i f g ü n e ş a l l a h l a r ı ) d ı r .
Uşas, f e c i r , Rudra fırtınadır. B u allahlara yapılan
ibadet, k u r b a n d a n ibarettir.
Fakat bu allahlar pek mütehavvil ve k u r b a n
merasiminin ehemmiyeti çok olduğundan bu
m e r a s i m i n u n s u r l a r ı allah olarak k a b u l olundu.
B u n u n i ç i n d i r k i a t e ş Agnis v e Soma (kurbandan
e v v e l içilen i ç k i ) Allah a d d o l u n d u l a r .
Kurban merasimi esnasında okunan ve Brah
m a n v e y a B r a h m a d e n e n sözler için de böyle
o l m u ş t u r . İ n ş a l a r l a a l l a h l a r a r a s ı n d a itilâf, du
alar vasıtasile olmuyor m u y d u ? Dua yani
B r a h m a n allatılan m e c b u r etmek ve bağlamak
kudretini haiz ve dolayısile Allahlara üstün kabul
olundu.
Bu suretle B r a h m a n (dinî m e r a s i m i n kendisi)
en b ü y ü k Allah v e V e d a n ı n Allatılan da merasi
m i n t e z a h ü r ü ilân o l u n d u . İ b a d e t v e r a h i p sınıfı
n ı n dinî k u d r e t i A l l a h l a b i r l e ş t i .
B u s u r r t l e asıl Veda d i n i n d e n Brahmanlık
çıktı. B u t a h a v v ü l ü n n e t i c e s i n d e r a h i p l e r h e r k e s i n
g i r e m i y e c e ğ i k a p a l ı b i r sınıf o l d u l a r . R u h u n t e n a
s ü h ü akidesi de başgösterdi.
Hint düşünüşü uzun müddet bu

UPANİŞAT
LAR
A l l a h l a r a iktitaf e t m e d i . B u t e m a y ü l
takriben VI ıncı asırda Vedalara
ilâve olunan Upanişat larla son haddini buldu.
Upanişat lar, felsefî, dinî mahiyette bir takım
düşüncelerdir. B u yeni eserlerde bafiz bir surette
m e y d a n a çıkan akide tenasüh itikadıdır. B u akide
c a n l ı m a h l û k l a r ı n y e n i fani ş e k i l l e r a l t ı n d a m ü
temadiyen yaşamasıdır. Bu yeni şekil, m a h l û k a t m
h a y a t l a r ı n d a t a k i p e t t i k l e r i iyi v e y a f e n a hattı
h a r e k e t e tâbidir.
Upanişat lar ayni z a m a n d a m a n e v î bir vah
daniyet de m e y d a n a çıkardı. B u n a g ö r e r u h u n
e s a s ı ile k â i n a t ı n y a n i u l û h i y e t i n e s a s ı a y n ı d ı r .
B u ilâhî m a d d e B r a h m a tabirde ifade olun
muştur. Halbuki bu isim evvelâ k u r b a n me
rasiminde o k u n a n duaya verilirdi. D a h a sonra,
t a b i r d e n b u h u s u s î b i r c e m a a t A l l a h ı da m e y d a n a
geldi.
G ö r ü l d ü ğ ü veçhile Hint r u h u eski zamanlar
dan itibaren sırrîliğe (tasavvufa) olan t e m a y ü l ü n ü
göstermiştir.
Upanişat l a r ı n t e s i r i n d e k a l a n b i r ç o k B r a h m a n
rahipleri ; d ü n y a işlerini terk ve o r m a n l a r a çekil
diler. B u n l a r , o r m a n l a r d a t e f e k k ü r e d a l a r a k tena
s ü h ü n fenalıklarından k u r t u l m a ğ a çalıştılar.
Jenisme ve Budism bu muhitte doğmuştur.
Jenism akidesinin müessisi Mahavira

nİiNİSMFi ( b ü y ü k k a h r a m a n ) unvanını alan
Vardhamana dır. M i l â t t a n e v v e l altın
cı a s r ı n s o n l a r ı n d a G a n j v a d i s i ş a r k h a v z a s ı n d a
yaşadığı tahmin edilmektedir. Jenism akidesi,
züht ve takvaya müstenittir. Bu akideye göre,
dünya temasile kirlenen ruh, ancak kendi üze
rine ç e k i l m e k l e selâmetini temin edebilir. Brah
m a n zahitleri (yoga) B r a h m a n dinine sadık kal
dıkları halde J e n i s m h e r nevi ulûhiyeti i n k â r eder.
B u d i s m gibi J e n i s m d e allah t a n ı m a y a n b i r din
dir. J e n i z m e g ö r e k â i n a t e b e d i d i r . V e h i ç b i r m ü -
dirin yardımı olmaksızın kendi a k s a m ı n ı n k u v -
vetile m e v c u t t u r .
Yukarda izah olunduğu veçhile ruh âlemi ha
r i c î ile, m a d d e ile t e m a s e d i n c e ş e r r e v e f e n a
t e n a s ü h e m a r u z k a l ı r . İ n s a n z ü h t ile b u t e m a s a
mani olmalıdır. B u sebeple bu akidenin bariz
v a s ı f l a r ı n e f i s m a h r u m i y e t i , iffet, i n s a n v e h a y v a n
hayatına riayet hilmü m ü l â y e m e t ve her nevi
şiddetten içtinaptır.
Salikleri i k i y e ayrılır : bir k ı s m ı bir k a t elbise
sahibi olmayı g ü n a h saymazlar, diğer bir kısım
ise çıplak gezerler.
B u d a d i n i n i n v a z ı ı , Siddhartaâır. Be-
BUDISM , «* , . . T T .
ş ı n c ı a s r ı n (m. e v ) b i d a y e t l e r i n d e , ut
c i v a r ı n d a Kapıavastu da d o ğ m u ş t u r . Kendisine
k ü ç ü k yaştan, sakaların, akıllısı m a n a s ı n a " S a k y a -
m u n i . , d e n i r d i . 2 9 y a ş ı n d a , Gotama ismile mün
zevi bir hayat g e ç i r m e k v e t e f e k k ü r d e b u l u n m a k
ü z e r e M a g a d h a h a v a l i s i n e ç e k i l d i . Altı s e n e s o n r a
i l h a m a m a z h a r oldu, bu a n d a n itibaren k e n d i s i n e
Buda y a n i h a k i k a t a v â s ı l o l m u ş , m ü l h e m d e n d i .
Bundan sonra birkaç k e r e Ganj vadisini dolaşarak
K u r t u l u ş i l â n v e m a n a s t ı r l a r y a p t ı . Magada ve
Kosola k ı r a l l a r ı B u d a y i h i m a y e ettiler. Buda, 8 0 ya
şında K u s i n a g a r a da ö l m ü ş t ü r .
B u d i s m a s l ı n d a , b i r d i n d e n z i y a d e felsefî b i r
telâkki gibi g ö r ü n ü r . Bu, elem meselesine mün
hasır, teellümî ve tahassüsî bir felsefedir. Buna,
istenirse din d e denebilir; fakat sırf insanî.
B u d i s m , i n s a n l ı ğ a nafi h u s u s l a r d a n madasiyle
iştigal e t m e d i ğ i n d e n metafiziki m e ç h u l â t saha
sına atmıştır. D ü n y a n ı n ve b e ş e r r u h u n u n ebe
diyeti h a k k ı n d a fikrini s o r a n l a r a B u d a şu c e v a b ı
vermiştir :
" B u m e s e l e l e r i b i l m e k s u l h v e k u t s i y e t y o l u n d a bir
t e r a k k i t e ş k i l e t m e z , asıl s u l h v e s ü k û n a h i z m e t e d e n , e l e
m i n hakikati, esbabı ve izalesi çareleridir.,,
Buna göre bu nazariye mutlakı, fikri beşer
— 153 —
için erişilmez a d d e d e n z a m a n ı m ı z ı n P o z i t i v i z m i n e
benzer.
Buda akidesine göre dünya ve maddî benlik
geçici şekiller altmde devamsız hâdiselerin cere
yanıdır. Fakat, ruhun mevcudiyetini ve benliği
( E g o ) reddeder. Budizmin gayesi, tenasühten
k u r t u l u p m e v c u d i y e t i n f e v k i n d e , nirvana denilen
y ü k s e k b i r s a a d e t e ve e b e d î b i r h a y a t a nail ol
maktır.
Saadeti ebediye ( n i r v a n a ) ümidi, bedbinliği
derunî bir inşiraha çevirir. Buda dinine m a h s u s
h i l i m ü m ü l â y e m e t b e ş e r i y e t i n en k ı y m e t l i servet
lerinden biridir.
Bu Prensiplere müstenit Buda ahlâkiyatı, pek
temiz ve yüksektir. Buda, kurban k e s e c e k y e r d e
en h a k i r h a y v a n î h a y a t a riayeti, d o ğ r u v e t e m i z
b i r v i c d a n s a h i b i o l m a y ı , t e m i z y a ş a m a y ı v e sa
daka vermeği emreder. Rahipler mutlak olarak
afif v e fakir o l m a l ı d ı r l a r .
T e k r a ı y a ş a m a k i m k â n ı n ı b ı r a k m a m a k için ha
yat hırsını, şahsî benlik zevkini, hodbinliği kal
dırmak lâzımdır. B u mülâhazalara istinaden Buda
ihtırasatm kaldırılmasını, feragati, u m u m î şefekati
yani başkaları için nefsin fedasını vaiz etmiştir.
B r a h m a n l ı k t a k u r b a n pek m ü h i m olduğu hal
de, B u d a b u n a h i ç a l â k a g ö s t e r m e d i .
B u d i s m G a n j h a v z a s ı n d a çıktı, D o a p v e P e n
cap h a v a l i s i n e ise, b u r a l a r ı n milâttan e v v e l IV ü n c ü
a s ı r n i h a y e t i n d e Morya sülâlesi tarafından zapt-
tından sonra, girebildi.
Budanm hayatının sonlarında ve daha sonraları

meydana efsanevî bir takım insanlar çıkmıştır.
B u n l a r , Sakyamuni kadar ehemmiyet kazanmış
l a r d ı r . Asıl t a r i h î B u d a b u p e k ç o k B u d a n a m z e t
leri v e m u k a d d e s l e r t a r a f ı n d a n i k i n c i safa atıl
mıştır.
B u n l a r , a s ı l B u d a n m h i ç d ü ş ü n m e d i ğ i b i r ef
s a n e â l e m i k u r d u l a r . B u e f s a n e l e r , bir h a y a l âle
mi v e d e r u n î h a y a t için y e n i m e m b a l a r v e tapıla
c a k m e v z u l a r t e m i n etti. B u n l a r i n s a n l a r a , B u d a
g i b i y a l n ı z h i k m e t d e r s i v e r m e k l e iktifa e t m e d i l e r .
D a h a f a z l a o l a r a k ö l ü m d e n s o n r a r u h l a r ı n terte
miz tekrar doğup yaşayacakları hayalî bir ahiret
vadettiler.
Budistlik, milâttan e v v e l ü ç ü n c ü asır-

HİNDU DİNİ dan milâttan s o n r a V I I inci asra kadar
Hint m e d e n i y e t v e san'ati ü z e r i n e
p e k m ü e s s i r o l m u ş t u r . F a k a t b u d i z m en parlak
z a m a n l a r ı n d a bile bütün Hindistana şamil olma
mıştır. Brahmanlık akideleri d e i t i b a r d a idi.
Milâttan s o n r a VIII inci a s ı r d a n itibaren Brah
m a n l ı k g a l e b e çaldı v e b u d i z m i t a m a m i l e yuttu.
Milâttan s o n r a V I I I inci a s ı r d a n b u g ü n e k a d a r
Hindistan, B r a h m a n adalılarından başka mabut
t a n ı m a m ı ş t ı r . B r a h m a n l ı k a s ı r l a r ı n tesirde millî
Hint dini, ( H i n d o u i s m e ) o l m u ş t u r . H i n t dini,
halkın bütün itikatlarını, ibadetleri birleştiren
bir dindir. B u din ü ç şekilli allah esasına m ü s t e
nittir. B u n a H i n t t e s l i s i d e r l e r . B u n l a r , B r a h m a ,
Vişnu v e Siva dır.
Brahma, kâinatın ruhu v e halikıdır. Heykel
lerde dört başlı v e dört kollu gösterilir. Bazan
y a n ı n d a , belagat v e m u s i k i a l l a h ı o l a n k a r ı s ı S a -
rasvati b u l u n u r .
Vişnu, H i n d i s t a m n en e s k i a l l a h l a r ı n d a n d ı r .
E s k i V e d a l a r d a g ü n e ş a l l a h ı idi . D ö r t k o l l u
tasavvur olunur. Karısı güzellik ve d ü n y a ilâhe-
sidir. B u a l l a h h i l k a t i â l e m f a s ı l a l a r ı n d a d ü n y a
m u h a f ı z ı d ı r . Visnu n u n i n s a n ş e k l i n d e k i t i m s a l
l e r i Krişna v e Rama dır.
Siva, H i n t t e s l i s i n d e y ı k ı c ı b i r rol o y n a r . D e h
şet allahıdır. Tabiatın kaydaltına a l m m ı y a n k u v
vetlerini temsil e d e r . Ö l ü m , h a y a t şartı o l a r a k
h i l k a t k a n u n u d u r . İşte, Ş i v a , d ü n y a t a h a v v ü l â t ı -
n m esası olan t a h r i p k â r k u v v e t l e r i temsil e d e r .
İyilik, fenalık, şafakat, gaddarlık, o l m a k v e
olmamak fevkindeki bu hikmet, Sivaizmdir.
H e y k e l l e r d e Siva, ç ı p l a k ve dört k o l l u o l a r a k tas
v i r edilir. İki i n s a n g ö z ü n d e n b a ş k a , a l n ı n d a da
bir göz gösterilir.
2. CEMİYET VE AİLE
H i n d u i z m , h i n d u l u k , b i r din o l m a k t a n z i y a d e
i ç t i m a î b i r t e ş k i l â t t ı r . E s a s ı , Kast denilen züm
redir. Z ü m r e , d o ğ u ş itibarile aralarında e v l e n e b i l e n
ve beraber y e m e k yiyebilen insanların heyeti
mecmuasıdır. Bu kaideye riayet etmemek, z ü m r e
h a r i c i n d e n k a d ı ; a l m a k , b i l h a s s a y a b a n c ı b i r el
den gıda a l m a k z ü m r e d e n çıkarılmayı m u c i p olur.
Z ü m r e aynı z a m a n d a bir m e s l e k birliğidir. Her
k e s e c d a d ı n d a n t e v a r ü s ettiği m e s l e ğ i y a p m a k
m e c b u r i y e t i n d e d i r . F a k a t b u m e c b u r i y e t kat'î d e
ğildir. B u usul, ^muhtelif c i n s l e r d e n mürekkep
v e b a ş k a suretle inzibat altına alınması g ü ç bir
c e m i y e t i ç i n d e iyi b i r ç a r e g i b i g ö r ü l ü r . B e l l i b a ş
lı d ö r t k a s t v a r d ı r . K u r b a n m e r a s i m i yapmaya
v e t e d r i s e m e m u r Brahmanlar, silâhla intizamı
m u h a f a z a y a m e m u r a s k e r l e r kaşatriyalar, Sudra
d e n i l e n çiftçiler. Ü s t tarafı m e s k û n merkezler
haricinde yaşıyan ve m u r d a r sayılan meşguliyet
l e r l e v a k i t g e ç i r e n k ü t l e d i r (Parya). Vedalarda
zikredilen bu taksimat haricinde bugün birçok
z ü m r e l e r p e y d a olmuştur. Kast, H i n d i s t a m n siyası
teşkilâtının hücresi ve k ö y ü n esasıdır. Köy aynı
kasttan insanların yaşadığı bir yerdir.
H i n d i s t a n d a site v ü c û t b u l m a m ı ş t ı r . Şehir,
belediye teşkilâtı olmıyan köylerin birleşmesin
den h u s u l b u l m u ş t u r . En b ü y ü k h ü k ü m ve nüfuz
racanın elindedir. Bir köy ağasına ve b ü y ü k
bir m ı n t a k a n m reisine raca denir. İmparator
Asoka, R a c a sıfatile i k t i f a e t m i ş t i r . D a h a s o n r a l a r ı
b ü y ü k kıral m a n a s ı n a olan m a h r a c a ismi çıkti.
Raca, intizamı temin, m e m l e k e t i m ü d a f a a v e züm
relerin t e m i z l i ğ i n i m u h a f a z a , adaleti t e m i n ve ce
zaları tatbik e t m e k l e mükelleftir. B u n l a r ı yapa
b i l m e k için tebaası varidatının o n d a birini alabilir.
Aile, d e v l e t i n k ü ç ü k b i r n ü m u n e s i d i r . E v l e
nen çocuklar, baba evini terketmezler. Mal
taksim edilmez. Teaddüdü zevcata m e s a ğ vardır.
Z e v c e o l a c a k k a d ı n p a r a ile s a t ı n a l ı n ı r . A i l e d e
k ı z b i r y ü k t ü r . İ h t i y a t e n erkenden evlendirilmesi
tavsiye edilir. B u hal ç o k k ü ç ü k yaşta ç o c u k l a r ı n
e v l e n d i r i l m e s i âdetini d o ğ u r m u ş t u r . K o c a s ı ölen
kadın bir daha evlenmez. M ü n z e v i yaşamaya
ve sık sık o r u ç t u t m a y a v e k a y ı n a n a s m ı n esiri
o l m a y a m a h k û m d u r . B u eziyetli hayata t a h a m m ü l
etmektense bazı kadınlar kendilerini yakarlar.
B ü t ü n bu k a r ı ş ı k teşkilâtın esası yalnız âdettir.
H i n d i s t a n d a k a n u n v e n i z a m yoktur. Avrupa
lıların Hindistan için k a n u n dediği şeyler hiçbir
vakit bizim bildiğimiz m a n a d a k a n u n h ü k ü m ve
mahiyetini haiz değildir.
3. LİSAN, YAZı, EDEBİYAT, FEN VE
FELSEFE
Hindistanırı eski lisanları h a k k ı n d a k i m a l û m a t

p e k eksiktir. Hint m u h a r r i r l e r i , en z i y a d e edebi
yatta y e r bulan yazı lisanlarına e h e m m i y e t verir
ler. K o n u ş u l a n dillerle m e ş g u l olmazlardı.
E n m a k b u l l i s a n , Sanskritçe idi. B u dil a d a l ı
ların, B r a h m a n l a r ı n , kıralların ve o k u m u ş adam
l a r ı n dili idi. F i l h a k i k a b u l i s a n , g r a m e r c i l e r i n
v ü c u d a getirdiği a k a d e m i k bir lisandır.
Hint gramercileri, diğer bütün Hint lisanları
nın S a n s k r i t ç e d e n ç ı k t ı ğ ı n ı iddia e d e r l e r . Brah
manizm, Budizm ve Jenizm sanskritçeyi edebî
v e m u k a d d e s lisan olarak kabul etmiştir. F a k a t
bazı Budistler v e Jenalar sanskritçe karışık başka
lisan halitaları da kullanırlar. B u n d a n b a ş k a D r a -
vitlerin v e eski yerlilerin kullandığı diller d e vardır.
H i n d i s t a m n yazısı da k a r ı ş ı k v e m u h t e l i f t i r .
İ l k y a z ı l ı v e s i k a l a r Asoka nm k i t a b e l e r i d i r . Bun
larda iki türlü yazı kullanılmıştır. Biri karoşti
y a h u t karoştri yazısıdır ki Aramî y a z ı s ı n a p e k
y a k ı n d ı r ve s a ğ d a n sola yazılır. M e r k e p derisi
üzerine yazılan yazı m a n a s ı n a gelir. B u yazı,
AkemmU lerin kâtipleri tarafından İndüs vadisine
m. e v . b e ş i n c i asrın b i d a y e t l e r i n d e s o k u l m u ş t u r .
Hindistamn yalnız şimali garbî kısımlarına m ü n
hasır kalmıştır. B u yazı milâttan iki y ü z s e n e s o n r a
kat'î o l a r a k o r t a d a n k a y b o l m u ş t u r .
İ k i n c i s i Brami yazısıdır. Soldan sağa yazılır.
B u n u n menşei aramî olmakla beraber ç o k bozul
muştur. Fenike ve Samîlerin eskiden Hindistanla
ticarî m ü n a s e b e t l e r i m a l û m o l d u ğ u n d a n b u va
sıta i l e g i r m i ş o l m a s ı k a b i l i i z a h t ı r . Bramî yazısı
Hindistanda kullanılan bütün yazıları d o ğ u r m u ş
tur. Fakat z a m a n l a muhtelif yazdar arasında m e y
dana gelen farklar ilk esası hatırlatmıyacak kadar
ç o k t u r . Bramî yazısı Hint medeniyeti ile sanskrit-
çenin girdiği h e r y e r e girmiştir. Hindiçinide, Hint
a d a l a r ı , H m e r , T j a r n , C a v a d i l l e r i S a n s k r i t al
f a b e s i n i a l d ı l a r . B i r d e Yavana y a h u t Yona y a z ı s ı n a
t e s a d ü f o l m u ş t u r . B u y a z ı İyon y a z ı s ı d ı r .
Hint edebiyatı, edebiyatın h e m e n bellibaşlı bütün

n e v i l e r i n i c a m i d i r . B u edebiyat, ilim m a n a s ı n a g e
len Vedalarla başlar. B r a m a n an'anası, V e d a n a m ı
a l t ı n d a m u h t e l i f m e v z u d a p e k ç o k e s e r l e r topla
mıştır. B u külliyatın en eski kısmı ilâhilerden ve
dualardan m ü r e k k e p t i r . Vedalar, Hint düşünce
sinin t ü k e n m e z bir kaymağıdır. O n d o k u z u n c u
v e y i r m i n c i a s r ı n dint, i ç t i m a î v e s i y a s î ı s l a h a t
çıları bile b u m ü h i m eserden ilham almakta
dırlar. V e d a e d e b i y a t ı n d a fonetik, ibadet, g r a m e r ,
i ş t i k a k , v e z i n v e i l m i h e y e t e ait o l m a k ü z e r e b a z ı
eserler de vardır.
S u t r a d e n i l e n b u e s e r l e r Hint ilim v e fenni
nin esasıdır. H u k u k u n bütün şubeleri de b u n d a n
hariç değildirfl]. Hindistan fen s a h a s ı n ı n h e r şu-
1
[1] H i n t e d e b i y a t ı n d a Ramayana v e Mahabharata nm
dahi m e v k i i b ü y ü k t ü r . B u n l a r en eski Hint destanlarıdır.
Ramayana, Kosola kiralının oğlu v e karısının aşklarını ve
başlarına g e l e n felâketleri h i k â y e eder.Mahal)karala ise Doab
m m t a k a s m d a iki kabilenin m u h a r e b e l e r i n i anlatır. B u n l a r
milâttan evvel IV ü n c ü asırda tertip o l u n m u ş v e milâda
kadar ilâvelerle ikmal olunmuştur.
besile de uğraşmıştır. Arap rakamları denilen
rakamlar, bilhassa h e s a p ilminde p e k m ü h i m olan
( 0 ) bir hint icadıdır. Hindistan, bilhassa felsefe
hususunda kendine mahsus fikirlerle maruf
tur. Felsefe m e k t e p l e r i pek muhteliftir. H a y a t
meseleleri m u v a c e h e s i n d e fikri beşerin bütün
telâkki tarzlarına tesadüf olunur. Hindistamn k e n
dine m a h s u s reybî, maddiyatçı, m ü s t e h z i ve allahm
mevcudiyetini inkâr eden akideleri vardır. Brah
manizm, felsefe m e k t e p l e r i y a p m a m ı ş t ı r . Ja-inalar
mantıka; budistler mücerredata müstenit meslekler
k u r m u ş l a r d ı r . San'atlar, Hindistanda, edebiyat v e
fen k a d a r r a ğ b e t k a z a n m ı ş t ı r . M u s i k i t e k n i k i p e k
karışıktır. Fikir ve hayal a n c a k m u a y y e n çerçiveler
d a h i l i n d e s e r b e s t t i r . D a n s , m u s i k î ile h e m a h e n k t i r .
Heykeltraşlık ve resim muhtelif vasıtalarla aynı
fikir ve akideleri ifade eder.
4. HİNT SAN'ATİ
Morya sülâlelesnin üçüncü imparatoru Asoka
(m. ev. 2 6 8 — 2 3 2 ) B u d i s m i k a b u l v e b u d i n i n a z i z
lerinden oldu. Dinî p r p a ğ a n d a m a k s a d i l e Asoka
yazılı a b i d e l e r v e b i r ç o k Hint san'at e s e r l e r i yap
tırdı. A h a l i y e B u d a a h l a k ı n ı t e l k i n i ç i n m e m l e k e
tin h e r t a r a f ı n d a k a y a l a r , v e y a h u t s u r e t i m a h s u s a d a
yaptırdığı sütunlar üzerine kitabeler yazdırdı.
B u n l a r a k i d e b a h s i n e t e m a s e t m e d e n aile, c e m i y e t
faziletlerini, b ü t ü n m a h l u k a t a k a r ş ı şafakat, h a y
vanlara merhameti ve fakirlere sadaka v e r m e ğ i
tavsiye eden e m i r n a m e l e r d i r . Asoka, tebaasına
ö r n e k olarak insan v e h a y v a n l a r için hastaneler,
bahçeler, k e r v a n s a r a y l a r yaptırdı. B u fikir hare
k e t i s a n ' a t s a h a s ı n a da n a k l o l u n d u .
Hindistanda Moryalardan evvel de mimari,
heykeltraşhk vardı. Fakat b u san'atlar ekseriya
kil, a ğ a ç v e fildişi g i b i d a y a n ı k s ı z m a l z e m e k u l
landıklarından bunlardan b u g ü n bir şey kalma
mıştır.
Moryalar zamanında sütunlar ve heykeller
taştan y a p ı l m a y a başlandı. B u yenilikte yalnız
G r e k ve P e r s tesirini g ö r m e k d o ğ r u değildir. Şüp
h e s i z , A s o k a , A k e m e n i t l e r i n v e îskenderin halefle
r d e h e r t ü r l ü m ü n a s e b e t t e idi. Hatta, Asoka, pa
y i t a h t ı P a t a l i p u t r a d a , Bâra n ı n P e r s e p o l i s t e k i y ü z
s ü t u n l u s a l o n u n a b e n z e r bir de salon yaptırmıştı.
H i n d i s t a n , Akemenitlerden m ü l h e m o l m a k l a Sü
mer, Elam, ( b i l h a s s a h a y v a n l a r i ç i n ) Mısır ( s ü t u n
lar i ç i n ) Eti v e İyon s a n a t l a r ı n d a n da i s t i f a d e
e t m i ş t i r . Morya l a r d a n s o n r a Kuşhan lar, Andra, Gupta
sülâleleri z a m a n ı n d a hariçten gelen fikirlerle yerli
anasırın birleşmesinden rİindistana mahsus bir
bediiyat m e y d a n a çıkmıştır. Bu bedayi bilhassa
Kuşhanlar z a m a n ı n d a inkişaf etmiştir.
Hindistanda mimarî, resim, edebiyat sahasında
hakikî şaheser denecek eserleri islâmiyet devrinde
türkler yapmıştır.
Delhi T ü r k sultanlığı ve bunu takibeden
mahallî T ü r k kıralları Hint san'ati ü z e r i n e p e k
müessir olmuşlardır. M ü s l ü m a n Türkler, Hindis
tanda m m t a k a ve zamana göre eski yerli an'ane-
lerle Arap - İran san'atını »birleştirerek yeni bir
san'at m e y d a n a çıkardılar. Türk Müslüman - Hint
mimarisi, X I I I ü n c ü asırda A y b e y v e İltütmiş ve
Alâattin K a l a c î z a m a n l a r ı n d a m e y d a n a g e l m i ş t i r .
A j m i r d e k i b ü y ü k c a m i v e Delhideki meşhur
Kutbül-islâm camii b u n l a r ı n z a m a n ı n d a yapılmıştır.
D e k k a n d a y a p ı l a n c a m i v e t ü r b e l e r d e İ r a n tesi-
rinden ziyade O s m a n l ı türklerinin tesiri hissolu-
nur.
B a b u r v e h a l e f l e r i de m i m a r i y i , r e s m i v e e d e
biyatı t e ş v i k v e h i m a y e ettiler. B i l h a s s a B a b u r l a r m
devrinde İranlılık ve O s m a n l ı t ü r k l ü ğ ü n ü n tesir
l e r i ç o ğ a l d ı . Ekber z a m a n ı n d a İstanbuldan giden
Mimar Sınanın şakirdi Yusuf tarafından Delhi,
Agra v e Lahorda, g ü z e l saraylar yapıldı. B u abi
deler m e r m e r v e sert taştan yapıldıkları için
mavi Hint s e m a s ı altında T ü r k l ü ğ ü n en canlı ve
ebet m ü d d e t birer san'at v e m e d e n i y e t eseri olarak
dünynın takdir ve hayretini celbetmektedir.
B a b u r u n hatıratını ihtiva eden Babumamesi
Türk Hindistamn edebiyat ve devlet idaresi
noktai n a z a r ı n d a n h e r vakit için k ı y m e t i n i m u h a
faza e d e n bir ş a h e s e r d i r .
Hulâsa, Hindistanda, T ü r k l e r b e ş e r faaliyetinin
her sahasına şamil olmak üzere kendine m a h s u s
tam bir medeniyet v ü c u d e getirmişlerdir.
Hint medeniyeti, sınıf i m t i y a z l a r ı n a v e aris-
tokratik esaslara müstenit bir medeniyettir.
KALDE, ELAM VE ASUR
MEMLEKET — AHALİ — SÜMER - AKAT,

ELAM DEVLETLERİ — A S U R L U L A R
SÜMER MEDENİYETİ
V. KALDE, ELAM VE ASUR
1. MEMLEKET
Kaide, Asur, Elam ülkeleri, şarkta, İran dağ

larının g a r p m a i l e l e r i ; şimalde, Anadolu dağları-
nin c e n u p etekleri; garp v e cenupta, Arabistan
çölleri A c e m körfezi, smırlarile çevrilen m m t a k a
içindedir. Bu m m t a k a dahilinde, şarkî Anadolu
d a ğ l a r ı n d a n m e m b a l a r ı n ı alan, v e c e n u b u ş a r k î
istikametinde, h e m e n birbirine muvazi cereyan
eden iki b ü y ü k n e h i r vardır. B u n l a r d a n biri
Dicle dir. B u nehir, Argana-maden şimalindeki
dağlardan gelir; Diyarbekirden geçtikten sonra
Siirt c e n u b u n a kadar şarka gider; bu sahada
b i l h a s s a ş i m a l d e n g e l e n b i r t a k ı m s u l a r ı alır, s o n
ra ş a r k ı c e n u b î y e t e v e c c ü h e d e r e k , s u r e t i u m u m i -
yede, îran dağları garp silsilesine m u v a z i olarak
akar; Cezirei-ibni-Ömer, Musul, Bağdat şehirle
r i n d e n g e ç t i k t e n s o n r a , B a s r a ş i m a l i n d e Fırat ile
birleşir. V e o n d a n s o n r a Şattülarap i s m i n i alır v e
Acem körfezine dökülür.
Dîcleye bellibaşlı, Musuldan sonra, şarktan
B ü y ü k ve K ü ç ü k Zap ve Bağdat c e n u b u yakinin-
d e D i y a l a , B a s r a d a n s o n r a da H a r u n ( K e r k a ) n e
hirleri akarlar.
Diclenin uzunluğu (1500) kilometre kadardır.
S u y u çoktur. Çok süratle akar. Yatağı derin v e
k e n a r l a r ı dik v e dayanıklıdır. Diclenin ilk v e asıl
i s m i D i k l e d i r [1].
İ k i n c i s i F ı r a t t ı r [2]. B u n e h i r , E r z u r u m şimal
dağlarından çıkar ; evvelâ, Eğin civarlarına kadar,
g a r b a v e s o n r a c e n u b a a k a r v e V a n g ö l ü ile A ğ
rı (Ararat) a r a s ı n d a k i m e m b a l a r d a n ç ı k ı p g a r b a
giden diğer bir kolla birleştikten sonra, H a r p u t
ile M a l a t y a a r a s ı n d a , b i r ç o k k ı v r ı n t ı l a r l a , c e n u b a
ve ondan sonra Birecik, Cerabulustan cenuba,
sonra ş a r k ı - c e n u b î y e döner, gittikçe v e Bağdat
hizasında en çok, Dicleye yanaştıktan sonra tek
rar garbe d o ğ r u bir kavis çevirerek uzaklaşır v e
nihayet B a s r a ş i m a l i n d e Şattülaraba dahil olur.
T a r i h t e n e v e l k i d e v i r l e r d e ve hattâ İ s k e n d e r
z a m a n ı n d a , bu iki nehir, ayrı ayrı, A c e m körfezi
ne dökülürlerdi ve deniz de şimdi o l d u ğ u n d a n
2 0 0 k i l o m e t r e i ç e r d e idi. Bilâhare iki n e h r i n
getirdiği çamurlarla duldu. Fırat mecrasının
m a n s ı p k ı s m ı n ı n ş a r k m d a k i a r a z i d e b a t a k l ı k idi.
Fıratın u z u n l u ğ u 2 0 0 0 kilometredir. Suyu
D i c l e d e n iki defa azdır. Yatağı derin değildir.
Kenarları mukavemetsizdir. Tuğyan zamanında
kolaylıkla etrafa yayılır. H e r s e n e m e m b a l a r ı n d a -
ki dağlarda karlar e r i y i n c e — nisan ve mayısta —
bu nehirler, kendi hallerine bırakıldığı takdirde,
anî olarak taşar, bütün m e m l e k e t i gayri sıhhî ve
gayri kabili istifade bataklıklar haline getirir.
B i n a e n a l e y h , b u n e h i r l e r i istifadeli b i r h a l e k o y
m a k için o r a d a y a ş ı y a n insanlar, n e h i r l e r i n ke
li] Bazı müverrihler ( Ok ) manasına olan ( Digle )
dir diyorlar. Avrupalılar Tigre, Samiler, Dicle yapmışlar.
Bazı müverrihler, Akkatlıların Diklat dediklerini beyan
ederler.
[2] F ı r a t m k a d î m i s m i ( S e l ) m a n a s ı n a o l a n ( B u r a t ) tır.
n a r l a r ı n d a setler v ü c u d a g e t i r m e ğ e v e b i r ç o k su
lama kanalları yapmağa mecburdurlar.
D i c l e v e F ı r a ü n [l] s u l a d ı ğ ı s a h a d ü z d ü r .
Bu vahanın, şarka ve şimale doğru uzanan
sahaları y ü k s e k İran v e Anadolu dağlarına kadar
dalgalıdır.
Bahsettiğimiz mmtakanın iklimi çok müteha-
liftir. K ı ş , b i l h a s s a , d a ğ l ı k m m t a k a l a r d a s e r t t i r .
Y a z ı n da y a k ı c ı , k u r u t u c u s ı c a k l a r o l u r . T o p r a ğ ı n
k u r u m a s ı n a , nehirlerin kanallarla akıtılan suları
ile, m â n i o l u n u r .
E s k i ahali, daha ç o k c e n u b u g a r b î d e n gelen
ve ç e k i r k e getiren rüzgârlardan korkarlardı. On
l a r d a " F e n a ruh,, h u r a f e s i n i y a r a t a n b u r ü z g â r d ı r .
Y u k a r d a s a y d ı ğ ı m ı z ü ç ü l k e d e n Kaide, Dicle
ve Fırat nehirlerinin c e n u p kısımları üzerindedir.
İran körfezinden Bağdat şimaline kadar, iki ne
h r i n h a v z a l a r ı n d a n ibaret v e bu n e h i r l e r i n getir
diği r ü s u p t a n t e ş e k k ü l e t m i ş g a y e t m ü m b i t b i r
mmiakadır.
Asur kıt'ası, ş i m a l d e d i r . Ş i m d i k i , M u s u l h a v a -
l i s i d i r . Elam, Kaidenin şarkmdadır. Karun nehri
h a v z a s ı n ı da i h t i v a e d e r .
Bu memleketlerde, nehirler arasındaki vaha
şayanı hayret bir derecede mümbitti. Herşeyden
e v v e l , h u b u b a t m ı n t a k a s ı d ı r . O r a d a tabiî o l a r a k
k e n d i l i ğ i n d e n otlar gibi yetişen, b u ğ d a y v e arpa
y a t e s a d ü f o l u n u r d u . D a r ı ile s u s a m a d e t a f i d a n
halinde yetişirdi. Portakal ve sair m e y v a ağaçları
[1] D i c l e v e F ı r a t , n e h i r l e r i n i n , doğrudan doğruya

— Anadolu dağlarının c e n u p eteklerinden itibaren — ara
sında kalan uzun, dar ve düz m m t a k a y a , Araplar, (Beynen-
nehreyn, Elcezire, Irak), eski Yunanlılar ( Mesopotamya)
demişlerdir.
ve bilhassa nehirler ve kanallar boyunca hurma
a ğ a ç l a r ı y e t i ş i r d i . H u r m a a ğ a ç l a r ı , m ü t e n e v v i gı
dalardan başka k u m a ş imaline kadar ahalinin
bütün ihtiyaçlarına kifayet ederdi.
Mer'alarda c e s i m sığır, k o y u n sürüleri otlardı.
Nehirlerin kenarlarında kaz ve ördek sürüleri
uçardı. Nehirler sazan balıklarile doluydu.
Vahşi hayvanlar meyanında, yabani eşek,
m a n d a ve aslan b u l u n u r d u .
M e m l e k e t t e , inşaat için taş y o k t u . G a y e t i n c e
kil vardı. K e r p i ç v e tuğla yapılırdı- T o p r a k altın
d a zift b u l u n u r d u .
2. AHALİ
Tarihten evvelki zamanlarda, henüz bu bah

settiğimiz m e m l e k e t l e r , i n s a n d a n ari y a b a n i h a y
vanlar ve nebatlarla dolu b u l u n d u ğ u devirlerde
b u r a y a birtakım kabileler gelip yerleştiler. Bu
m e m l e k e t l e r i n otokton halkı oldular.
B u k a b i l e l e r , taşı v e b a k ı r ı i ş l e m e s i n i , çok
erkenden, geldikleri yerlerde öğrenmişlerdi.
B u kabilelerin, b u r a l a r d a , y e r l e ş m e l e r i milât
tan 7 0 0 0 s e n e evvel t a h m i n olunabilir.
Bütün beşeriyete, ilk tarihî d e v r e l e r d e n birini
açan bu kavmlerdir. B u n l a r ı n t a r i h l e r i , e n ihti
y a t l ı b i r h e s a p ile, ( m . ev.) 6 - 7 b i n s e n e d e n e v
veldir. Mısır tarihi bunların tarihinden sonradır.
B u tarih devrinin, b a ş l a n g ı c ı n d a n itibaren, ü ç
k a v m — ikisi — K a i d e ve biri Elam ü l k e l e r i n d e
olmak üzre birbirlerile temas halinde görülürler.
B u n l a r d a n Sümerler Kaidenin cenup kısmın
d a S ü m e r m ı n t a k a s m d a . . Akkatlar n a m ı n ı alan
lar K a i d e n i n şimal kısmında Akkat denilen
mıntakada yerleşmiş bulunuyorlardı. Bu kavmler
K a i d e y e s a d e c e "Kalanı,, derlerdi. E n e s k i vesi
kalarda bu böyledir.
Elamlar, Kalamin şarkında kendi isimlerini
v e r d i k l e r i kıt'ada yerleşmişlerdi.
B u ü ç k a v m , B a y k a l ile B a l k a ç g ö l l e r i a r a s ı n
d a k i A d a y l a r d a n g e l m i ş Türk kabileleridir.
(M. ev. 2 1 0 0 ) Babil etrafında g ö r ü l e n S a m î l e r
ile K u s l u l a r ı v e b i r d e b u n l a r ı n serserilerinin
ş i m a l e k a ç ı p N i n u v a etrafında y e r l e ş e n v e milât
tan 1 3 0 0 s e n e e v v e l k u v v e t k e s p e d e n A s u r l u l a r ı
k a d î m Türk kabilelerile k a r ı ş t ı r m a m a l ı d ı r . Babili-
l e r ile A s u r l u l a r ı n t a r i h l e r i , t a r i h i ç i n d e t a r i h t i r .
Emsalini çok göreceğiz. Filhakika, T ü r k l e r daha
bu mmtakalara gelmeden evvel esasen yüksek
bir hars sahibi idiler. B u n l a r ı n m e d e n î h a y a t ya
şadıkları, şehirlerde o t u r m u ş olduklar şüphesiz
dir. M a d e n c i l i k t e m u h t e l i f s a n ' a t l a r s a h i b i , m ü t e
rakki bir cemiyet olduğu m e y d a n a çıkmıştır.
Sumerlilerin ve Akatlılarm medeniyetleri, daha
millâttan 5 0 0 0 s e n e e v v e l b ü y ü k s a a d e t v e refah
inkişafı h a l i n d e ortaya çıktı.
S ü m e r l e r , daha o zamanlarda, çiftçilerden, tüc
carlardan, her nevi san'atkarlardan m ü r e k k e p bir
c e m i y e t idi [1].
B u k a v m l e r d a h a ilk g e l d i k l e r i z a m a n n e h i r
lerin feyezanlarından mahfuz o l m a k için, şehir
lerini bizzat yaptıkları sun'î tepeler ü z e r i n e kur
dular. T u ğ ' a d a n evler, mabetler ve saraylar bina
ettiler. S ü r ü l e r l e sığırları, b e y g i r l e r i , k o y u n l a r ı ,
k e ç i l e r i vardı. Ziraati, v e tarlaları s u l a m a y ı bilir
lerdi. Kanallar kazarlar ve s u l a m a makineleri
[1] A. M o r e t et D a v y , Des Clans Aux Empire.
/
KAIDE, ELAM VE ASUR
yaparlardı. Demiri, gümüşü işlerler ve madenî

silâhlar imal ederlerdi. Heykeltıraşlıkları henüz
az s a n ' a t k â r a n e v e b a s i t idi. F a k a t y a z ı l a r ı b ü y ü k
bir i n k i ş a f ı n ş a h i d i d i r . B u yazı, d a h a o z a m a n d a
bile yalnız tersimi değildi ; fikirleri, ifade e d e n
seslere m u k a b i l fonetik işaretler de vardı. Sü
m e r l e r milâttan en az 7 0 0 0 sene evvelinden-
b e r i -yazıyı i c a t e t m i ş b u l u n u y o r l a r d ı [1].
Akkatlıların da Orta A s y a d a n gelmiş, Metler,
Elamlar, S ü m e r l e r i l e a k r a b a b i r Türk kavmi
olduğu m a l û m d u r [ 2 ] .
B u k a v m i a y n i m ı n t a k a y a A r a b i s t a n d a n ge
len S a m î l e r l e k a r ı ş t ı r m a m a k l â z ı m d ı r .
Gerçi Sumerlilerle Akkatlıların beraber mi ve
yahut, a y r ı ayrı mı, geldikleri h a k k ı n d a h e n ü z
malûmatımız yoktur. Fakat, şurası m u h a k k a k t ı r
ki, b u i k i k a b i l e n i n h e m e n daima isimleri y a n
yana z i k r o l u n m u ş v e Elarnlarda dahil o l d u ğ u hal
de k o n f e d e r a s y o n halinde yaşamış oldukları gö
rülmüştür.
Elamlar dahi S ü m e r l e r gibi ve belki ayni
kütle içinde Orta Asyadan gelmiş Türklerdir.
Bunlar Sami âlemden mutlak surette ayrı ve
u z a k t ı r . L i s a n l a r ı t ü r k ç e idi. B i r k ı s ı m yazılı
a b i d e l e r i b u n u m ü e y y i t t i r [3].
E l a m l a r , S ü m e r l e r gibi, Babillilerden ç o k d a h a
e s k i d e v i r l e r d e , b ü y ü k b i r m e d e n i y e t i n k i ş a f et
tirmişlerdir. Elamlar milâttan 2 3 0 0 s e n e e v v e l i n d e
f ü t u h a t l a r ı n ı u z a k d i y a r l a r a kadar» g ö t ü r m ü ş t ü r .
Bunların m e r k e z i o l a n Sus ş e h r i n d e topraklar
[1] D e l a p o r t e , L a Mesopotamie.
^ „ [2] F r a n c o i s l e N o r r a a n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e l ' O r i e n t .
[3] F r a n c o i s le N o r m e n t , Histoire Ancienne de
1' O r i e n t .
ARKEOLOJİ KEŞİFLERİ
altında çıkarılan h e n d e s î ş e k l i n d e tezyinatlı levha

ve cilâlı taştan e ş y a v e sert taştan vazolar, silâhlar
v e b a k ı r k a p l a r ; k e z a l i k Susun 170 kilometre
g a r b i n d e k i m a h a l d e ç a k m a k t a ş ı n d a n v e c a m ta
şından silâhlar ve muhtelif çanak, çömlek, Elam
lar h a k k ı n d a s ö y l e d i k l e r i m i z i teyit eder.
A n l a ş ı l m ı ş t ı r ki, Ur, Uruk, Nippur ve daha
b i r ç o k b ü y ü k t ü r k ş e h i r l e r i Babil ve Ninuvadan
çok, tarihî k ı d e m e maliktirler.
3. ARKEOLOJİ KESİFLERİ
X I X u n c u asrın ortalarına kadar, bütün bu söy
lediğimiz hakikatler, henüz, toprakların altında
gizlenmiş bir halde bulunuyordu. Yalnız, Yahu
d i l e r i n m u k a d d e s k i t a p l a r ı Bilde, Babillilerin ve
Ninuvahların Yahudilerle m ü n a s e b e t l e r i n d e n bah
s e d e r d i . D i ğ e r t a r a f t a n , Herodot gibi Y u n a n sey
yahları bu memleketler h a k k ı n d a , b a z ı tafsilât
veriyorlardı. Fakat, bu m e m l e k e t i n otokton aha
lisinin yazıları o k u n a m ı y o r d u . B u n d a n başka,
t a r i h î m e t i n l e r i n b i r ç o ğ u , h a r a b e l e r a l t ı n d a top
raklara gömülmüş bulunuyordu.
Bazı m ü v e r r i h l e r , g ü y a N i n u v a n m banisi Ni-
n ü s e ve g ü y a Babili inşa eden karısı S e m i r a m i s e
v e feci b i r surette N i n u v a n m e n k a z ı i ç i n d e ö l m ü ş
g i b i g ö s t e r i l e n s e f i h Sardanapala atfen, hurafeler
n a k l e t m e k t e ısrar edip duruyorlardı. •
On d o k u z u n c u asrın ortalarındanberi, Fransız,
İngiliz, Alman, A m e r i k a keşif heyetlerinin, taharri
ve tetkikleri, ilk m e d e n i y e t banilerini ilim âlemine
tanıtmağa başladı. Bilhassa bu eski d ü n y a insan
larının yazılarını o k u m a k m ü h i m oldu; hakikî
tarih m e z a r d a n ç ı k ı y o r d u .
B u l u n a n y a z ı d a Sümerlüerin yazısıdır; lisan
da Türk dilidir. B u y a z ı Çivi yazısıdır, (Cunei-
forme). Bu memleketlere, sonradan gelen Samîler
ayni yazıyı almışlardır. Zaten, bütün garbı Asya
da m i l â t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l i n e k a d a r , b a ş k a
yazı yoktu, O tarihte F e n i k e alfabesi icat olundu.
4. İLK MEDENİYETLERİN BANİSİ
Bu Türk medeniyetinin keşfolunduğu sahanın

hudutlarında v e bu hudutların gerilerinde dikka
timizi g e z d i r e c e k o l u r s a k , bu m e d e n i y e t i n ilk b e
şiği, v e k a y n a ğ ı o l a n Orta Asyadan sonra, yekdi-
ğ e r i n d e n az ç o k f a s ı l a ile i n k i ş a f e t m i ş o l a n ş u
m e d e n i y e t l e r i g ö r ü r ü z ; Mısır, Adalardenizi havzası,
Anadolu da, Etiler, Hazer denizi cenubunda Metler,
o n u n da c e n u b u n d a İ r a n l ı l a r m e d e n i y e t l e r i . . .
" B ü t ü n bu m e d e n i y e t l e r i n k u r u c u l a r ı n ı n k i m
o l d u ğ u n u a n l a m a k için bir an sözü m ü v e r r i h
Jüsten e t e r k e d e l i m .
M i l â d ı n i k i n c i a s r ı n d a y a ş a m ı ş o l a n b u lâtin
m ü v e r r i h i diyor k i : "Bütün milletlerin h a k i m i y e
tinden evvel, Yakın Asya baştanbaşa 15 asır
m ü d d e t l e , e n e s k i v e ( M ı s ı r l ı l a r d a n da e s k i ) b i r
m i l l e t o l a n Çitlerin h a k i m i y e t i altında kaldı,,.
T r o g e - P o m p e ' ı n d a A s y a î m e n k u l â t t a n istih
r a ç ettiği a y n i m a l û m a t , b u g ü n , i l m i n y e n i k e ş i f
lerde t e e y y ü t etmiş v e metin delillere istinat e d e n
bir hakikat haline g e ç m i ş t i n
A s u r î m e m l e k e t i n e ait t e t k i k a t ı n o r t a y a k o y
d u ğ u en ehemmiyetli ve hiç b e k l e n i l m i y e n netice,
k u d e m a n ı n Scythes dedikleri insan kütlelerinin
bütün Garbı Asya üzerinde Arîler ve S a m î l e r d e n
evvel vardıkları inki?af mertebesinin ve d ü n y a n ı n
SÜMER - AKAT - ELAM DEVLETLERİ
bu k ı s m ı n d a k i ilk m e d e n i y e t l e r i n tevellüdünde
en f a z l a h i s s e v e m e v k i e s a h i p o l d u k l a r ı n ı n m e y
dana çıkarılmış bulunmasıdır. Eskilerin m ü p h e m
s u r e t t e Turanı d e d i k l e r i Çitler, A l t a y ı r k ı a i l e s i n e
m e n s u p t u r l a r [1].
5. SÜMER - AKAT -ELAM DEVLETLERİ
Ö m e r l i l e r i n , Akatlû&rm, v e Elamlıların teş

kil e t t i k l e r i d e v l e t l e r muhtelif tarihî şekil ve
m a h i y e t arzederler. B u n l a r ı n teşkilâtı siyasiyeleri-
le, A l t a y l a r d a , t a r i h i n m a l û m o l a n i l k T ü r k t a r z ı
hükümetleri arasında b ü y ü k bir b e n z e y i ş vardır.
D e n i l e b i l i r ki, T ü r k l e r i n , ilk h ü k ü m e t s i s t e m l e r i ,
muayyen hudutlar dahilinde müşterek ülkede,
m u h t a r i y e t v e hattâ istiklal sahibi siteler v e y a
kabileler halinde, toplanmış grupların, konfede
r a s y o n teşkil etmeleridir. H e r sitenin bir reisi
olduğu gibi bunların üstünde h e r konfederas
y o n d a da b i r reis b u l u n u r . U m u m u n riyasetine
g e ç e n r e i s i c a b ı n d a t e b d i l o l u n u p d i ğ e r b i r site
veya k a b i l e reisi o n u n y e r i n e g e ç e r .
K a i d e v e E l a m d a siyasî teşkilât, dinî teşkilâtla
birleşmiş g i b i g ö r ü l ü y o r . O r a d a b i r e r d e site
ilâhı b u l u n u r d u . S i t e k i r a l ı , s i t e a l l a h ı n ı n v e k â
letini d e haiz o l u r d u .
Kuralların, bilhassa heyeti u m u m i y e s i n i n b a ş ı n a
geçenlerin, m a b u t yerine kendini i k a m e etmesi,
veya, b ü t ü n siteler allahlarinı bertaraf ederek,
bütün siteleri, k e n d i m a b u d u olan allanın e m r i n e
itaata m e c b u r t u t m a s ı , v e y a o n u n v e k i l i sıfatile
k e n d i n e m u t l a k bir surette" i n k ı y a t talep etmesi
[1] F r a n c o i s l e N o r m e n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e 1' O r i e n t .
devirleri S a m î l e r z a m a n ı n d a başlar. Siteler, şun
dan ibaretti: H e r cemaal, k e n d i ilâhı için, bir
m a b e t , k ı r a l i ç i n b i r s a r a y v e çiftçi, ç o b a n y a h u t
t ü c c a r , s a n ' a t k â r v e s a i r e h a l k için, m e s k e n l e r
yapardı, ve bunların heyeti u m u m i y e s i n i suhuletle
m u h a f a z a atlında b u l u n d u r m a k için etrafa bir s u r
inşa olunurdu.
Kaide ve Elamda, daha tarihlerinin mebde-
lerinde b i r ç o k siteler yapılmıştır. Fakat, bunların
h e m e n kâffesi t o p r a k l a r a g ö m ü l m ü ş bir haldedir.
A n c a k s o n z a m a n l a r d a d ı r ki, i z l e r i b u l u n u p b i
rer birer m e y d a n a ç ı k a r ı l m a ğ a başlanmıştır. Şim
d i y e k a d a r m a l û m o l m u ş b u l u n a n v e kıral şehri
d e d i k l e r i siteler on bir tanedir. B u ş e h i r l e r d e n
ü ç ü Uruk, Ur, [1] Adap o l m a k ü z e r e S u m e r d e d i r .
D ö r d ü , Kish, Aksak, Opis, İsin o l m a k üzere
Akatta.
Biri, Mavi o l m a k üzere ayrıca Orta Fırat
üzerinde.
Biri de Diclenin m e m b a l a r ı n a yakın taraflarda
Gutiyum.
İ k i s i d e E l a m d a »Sustan b a ş k a o l a r a k Avan
v e Anan Hamazi,
B u ş e h i r l e r d e n m a a d a A l l a h Enlilin mabedi
olan Nippur;
K e z a l i k S u m e r d e Lagaş (Tello).
Daha bir takım şehirlerle beraber, diğer,
yerleri tayin edilmeksizin sayılan bir takım b ü y ü k
şehirler de vardır.
Kıral şehri denilen b ü y ü k şehirler yekdiğerini
m ü t e a k i p g e l e n m ü t e a d d i t s ü l â l e l e r e p a y i t a h t ol-
[1] U r , türkçe hendek veya hendekle çevrilmiş kale

demektir.
SÜMER • AKAT - ELAM DEVLETLERİ
m u ş t u r . B u k a d a r d a r b i r m m t a k a d a p a y i t a h t ola
bilecek bu kadar çok şehir yapdmış olması ve
muhtelif kırallarm payitaht tebdil etmiş olmaları
b u d e v l e t i n idarî, malî v e askerî intizam ve mena-
bie malik ve y ü k s e k bir m e d e n i y e i e sahip bulun
d u ğ u n a d e l â l e t e d e r . B u tarz s i y a s î t e ş e k k ü l , iki
zıt a m i l i n t e s i r i a l t ı n d a m ü t a l e a v e i z a h o l u n a b i l i r .
Her şeyden evel, her cemaat, hürriyetlerine sahip kal
mayı esas tutuyorlardı. D i ğ e r taraftan da bilhaasa
y a ş a d ı k l a r ı m e m l e k e t i n tabiati, m ü ş t e r e k v e s ı k ı
çalışmayı talep ediyordu. Ç ü n k ü , Dicle v e y a Fırat
bir y e r i n d e n taştığı z a m a n , yalnız bir kişinin v e y a
b i r s i t e n i n a r a z i s i n i su a l t ı n d a b ı r a k m a k l a k a l m ı -
yacaktı. Binaenaleyh bu h ü k ü m e t prensibi, Kaide
v e E l a m T ü r k l e r i n i n , hür, medenî v e çalışkan tabi
atlarına u y g u n g e l i y o r d u . B u n l a r ı n b ö y l e b i r sis
tem dahilinde çalışmaları sayesinde memleket,
f e v k a l â d e m a m u r , m ü z e y y e n v e z e n g i n oldu. Fier
tarafta ş e h i r l e r yapıldı. M e y v a ağaçları, h u r m a
ağaçları, bağlar, bahçeler, mahsuldar tarlalar
m e m l e k e t i t e z y i n e d i y o r v e s e r v e t g e t i r i y o r , sa
nayi zenginleşiyordu. Şehirlerin mağazalarına ve
mabetlerine hazineler yığılıyordu.
M e z o p o t a m y a bahçesi milâttan 5000-4000
sene evel garpta çölün kumları ve şarkın sert
d a ğ l a r ı a r a s ı n d a n a z a r l a r ı b i r cennet cazibesile
kamaştırıyordu.
B u b a h ç e bütün tarihi esnasında, ç i ğ n e n m e k
felâketinden m a s u n kalmıyacaktır.
U m u m î t e h l i k e n i n h e n ü z p e k az h i s s o l u n d u ğ u
devirlerde, Elam, Sümer, Akatlılar biribirine
t a m a m e n tâbi olmaktan ziyade h e r b i r i kendi
dairesi dahilinde, h e m e n ayrı bir siyasî m e v c u
diyet teşkil ediyorlardı. Fakat, gittikçe, daha ziyade
hissolunmaya başlıyan tehlike, reislere sağlam bir
ittihat l ü z u m u n u i h t a r etti. B u n u n neticesinde
kuvvetlerini, k o m ş u l a r ı n a tanıttırmak ve iktisadî
ve fikrî kabiliyetlerinin daha parlak bir surette
inkişafını temin e t m e k m a k s a d i l e m ü ş t e r e k bir
devlet kurdular.
B u d e v r e y e k a d a r S ü m e r , Akat, E l a m l ı l a r d a n
herbirinin, kendi içlerinden çıkmış sülâleleri
vardı. B u n d a n sonra, bir i d a r e y e tâbi olacaklardı.
Yeni idarenin siyasî mahiyeti b ö y l e o l m a k l a
b e r a b e r , m a l û m olan o n b i r k ı r a l l ı k ş e h r i yine
ayrı ayrı istiklâllerini muhafaza e t m e k t e addolu
n u y o r d u . İşte b u siyasî t e ş e k k ü l ü n şu h u s u s i y e
tinden dolayı, S a m î l e r i n iktidara geçtikleri z a m a n a
k a d a r (m. ev. 2 2 2 5 senesi), kırallık ş e h r i olan
sitelerden hiçbiri daimî olarak, payitaht olmak
rolünde ısrar etmedi. B u hususta, tefevvuk müna
vebe ile:
3 defa S u m e r l i l e r e ,
4 defa A k a t l a r a ,
2 defa E l a m l a r a ,
1 defa Mari S i t e s i n e v e
1 defa d a ş i m a l d e G u t i y u m l u l a r a g e ç t i . B u n u
da i l a v e e t m e l i y i z k i , L a g a ş g i b i s ü l â l e y e t i ş t i r
miş olan sitelilerin, heyeti u m u m i y e y e k u m a n d a
etmesi gibi, a h v a l dahi v a k i o l m u ş t u r .
B u hal, siyasî birliğin i d a m e s i l e b e r a b e r , bir
s i t e n i n k e n d i l e h i n e o l a r a k v a h d e t i t e m e r k ü z et¬*
tirmediğini, sureti u m u m i y e d e kuvvetler b e y n i n d e
asırlarca m ü d d e t t e v a z ü n ü n d e v a m ettiğini gösterir.
B u r a d a , ş u n u da s ö y l e m e k l â z ı m d ı r ki, k u v v e t
ve vahdeti elinde tuttuğu k a b u l olunan bir Allah
v a r d ı . K ı r a l l ı k ş e h r i o l m ı y a n Nippur da. o t u r a n
b u Allah, Kaide n i n b i r i n c i d i n î k u v v e t i o l a n Enlil
idi- İ k t i d a r m e v k i i n e g e ç e n h a n g i s ü l â l e o l u r s a
olsun, kiralı intihap eden ve ona, y e r y ü z ü n d e
k e n d i v e k â l e t s a l â h i y e t i n i v e r e n E n l i l idi.
E n l i l , h a r p i l a n e d e r , ittifak v e m u a h e d e akt-
eder, k a n u n l a r ı ilham eder ve b u n u yalnız Kaide
v e E l a m için değil, b i l â h a r e , K a i d e ş i m a l m m t a k a -
s m a gelip s o k u l m u ş olan S a m î l e r için de yapardı.
İ h t i m a l k i b u N i p p u r v e E n l i l , b i r i n c i Kiş v e bi
r i n c i Uruk s ü l â l e l e r i n d e n b e r i m e v c u t t u r .
6. K A L A M D A DAHİLÎ R E K A B E T L E R
VE MÜCADELELER
Sümer şehirlerinden birinin kiralı teferrüt
daiyesine kalktı. K o m ş u l a r ı n a saldırdı, v e güya,
A l l a h Enlil den S ü m e r , A k a t v e E l a m m e m l e k e t l e
rini tahtı z a p t ı n a g e ç i r m e k i r a d e s i n i a l m ı ş t ı ( m .
ev. 3 0 5 0 ) .
B u a d a m ı n t o r u n u a y n i h a r e k e t e d e v a m etti.
Diğerleri bunun üzerine yürüdü. B u suretle dev
letin i n z i b a t ı n a h a l e l , k u v v e t i n e z a a f g e l d i . B u
v a z i y e t t e n istifade e d e n A g a d e l i Sargon namında
b i r zat o r t a y a ç ı k a r a k , m . e v . 2 8 5 0 t a r i h l e r i n e
d o ğ r u Kaide d e b i r i m p a r a t o r l u k t e ş k i l etti. Kaide y e
k a m i l e n h â k i m o l d u k t a n s o n r a Amanos ve Toros
v e Suriye i s t i k a m e t l e r i n d e i s t i l â l a r y a p t ı . Elamlar
artık yalnız başlarına istiklâllerini muhafaza edi
yorlardı. S a r g o n u n ahfadı, i m p a r a t o r l u ğ u n k u v v e t -
e n m e s i n e ç a l ı ş t ı l a r . A c e m k ö r f e z i n d e b ü y ü k do
n a n m a yaptılar. Şarktan Acemistana, şimalden
;Anadoluya sarktılar. Garptan Akdeniz sahillerine
k a d a r i l e r l e d i l e r v e F i n i k e d e t e e s s ü s ettiler.
E s k i d e n b e r i Mısırla, m e v c u t olan münasebat
ziyadeleşti. B u y ü z d e n bir t a k ı m Mısır fikir ve
f e l s e f e l e r i Kaide y e g e ç t i . E z c ü m l e , K a i d e h ü k ü m
darları o z a m a n a kadar m a b e t l e r d e kapalı d u r a n
mabutların yerine, Fir'avunları takliden, kendilerini
i k a m e ettiler. İ n s a n l a r ı k e n d i l e r i n e t a p t ı r d ı l a r .
B u n d a n s o n r a d ı r k i S u m e r l i l e r i s y a n ettiler.
B u n u n n e t i c e s i o l a r a k (m. e v . 2 6 4 8 — 2 6 2 3 a r a s ı n
da) S a r g o n h a n e d a n ı y e r i n e g e ç t i l e r . B u S u m e r -
l e r i n d ö r d ü n c ü Uruk h a n e d a n ı idi. A n l a ş ü ı y o r k i ,
b u n l a r d a n d a h a e v e l , ü ç Ur v e y a Uruk hanedanı
geçmiştir. İlk hükümdarlarının ismi Urkhom
dır. U r ş e h r i n i , b u k ı r a l i n ş a e t t i r m i ş t i r . Şehri
m u h t e ş e m abidelerle süsledi. Kapıları tunçtan
bir mabetle y ü k s e k bir e h r a m bu n e v i abideler
c ü m l e s i n d e n d i r [1].
B u d ö r d ü n c ü Sümer sülâlesinden sonra, m e m
l e k e t e y a b a n c ı b i r s ü l â l e gelip h â k i m o l u y o r . B u
y e n i - s ü l â l e D i c l e n i n ş a r k ı n d a n , H a z e r d e n i z i ci
varından geliyordu. B u hâdiseden sonra, (m. ev.
2622 2 5 9 8 ) M e z o p o t a m y a n m şimali şarkî mınta-
k a l a r ı n d a n bir m u h a c e r e t i n g e l m i ş o l d u ğ u anla
ş ı l ı y o r . Kaideyi işgal eden yabancı sülâle icrayı
h ü k ü m e t ettiği b i r a s ı r z a r f ı n d a , M ı s ı r ı n , f i r ' a v u n
ları, k a r a d a n v e d e n i z d e n b u n l a r ı n a l e y h i n e s e
fer icra eylediler. 1 2 0 s e n e h ü k ü m r a n o l d u k t a n
s o n r a , S u m e r l e r i n i s y a n ı ü z e r i n e (m. e v . 2 4 9 7 —
2 4 7 5 ) memleketten çıkarıldılar. Yeniden m e v k i i
iktidara g e l e n S ü m e r kıralları bir taraftan Filis-
tine h a r e k e t yaptılar, diğer taraftan eski müttefik
v e ı r k d a ş l a r ı Elamlû&v üzerine hücum ederek
'Sus u z a p t e t t i l e r .
[1] Ş i m d i y e k a d a r y a p ı l a n h a f r i y a t t a U r k h o m a h f a d ı n d a n
kıral G u d e a n m m.ev. 3 6 0 0 d e y a p ı l m ı ş sekiz heykeli b u l u n d u .
B u n d a n sonra yeniden Kaide ü l k e s i n d e derin
bir kargaşalık oldu.
Gudea v e Dungi d e n s o n r a g e l m i ş o l a n k ı r a l
Bur — Sin b u e s n a d a A s u r K i r a l ı Zariko y u tahtı
i d a r e s i n e a l ı y o r d u ( m . ev. 2 3 9 0 - 2 3 8 5 ) .
B u Z a r i k o ismi, ilk defa işitiliyordu. B u r —
S i n ' i n h a l e f i Çimil — Sin ş i m a l d e n g e l e c e k taar
ruzlara karşı Dicle — Fırat a r a s ı n d a b i r duvar
v a p t ı r ı y o r d u . G e r e k b u , g e r e k h a l e f i îbi — Sin
( m . e v . 2 3 8 0 — 2 3 5 8 ) a r a s ı n d a , c e n u p t a n v e şark-,
tan istilâya uğradılar. E v v e l â E l a m l a r k e n d i l e r i n i
toplayıp m u k a b i l taarruza geçtiler, M e z o p o t a m y a y ı
işgal ettiler v e Filistine k a d a r gittiler. E l a m kıral-
larından Kutur Filistin hükümdarı unvanını
aldı. F a k a t , b u r a d a da m a ğ l û p l a r Elam l ı l a r a k a r ş ı
m u k a b i l taarruza geçtiler. Onları ricat ettirerek
M e z o p o t a m y a y a k a d a r t a k i p v e m a ğ l û p ettiler. B u
suretle, Kaide h ü k ü m d a r l ı ğ ı Fırat yukarılarında
İsinde y e r l e ş e n b i r Filistinli S a m î h a n e d a n a g e ç t i .
B u n u n k a r ş ı s ı n d a L a r s a d a , Elamh bir hanedan
m u h a f a z a i m e v k i etti ( m . e v . 2 3 0 7 — 2 0 9 5 ) .
7. SÜMER, AKAT, ELAM DEVLETLERİNİN

AKIBETİ
İşte bu k a r ı ş ı k v e g a y r i tabiî v a z i y e t b i r i n c i
Babil sülâlesinin vücut b u l m a s ı n a s e b e p oldu
( m . ev. 2 2 2 5 — 1 9 2 6 ) .
B u s u r e t l e t a r i h l e r i n i n ilk d e v i r l e r i n d e n itiba
r e n b i n l e r c e s e n e b e r a b e r y a ş a d ı k t a n sonra, bilâ
hare, birbirlerinin hasut düşmanı olan ve bu
halde birçok seneler birbirlerile vuruşan S ü m e r
Akat, E l a m h l a r a r a s ı n d a d e v a m e d e n m ü c a d e l e
l e r n i h a y e t Sarmîlerin istüclsile hitam buldu.
8. ASURLULAR
Asurluları, Kaideliler doğurmuştur. Bunlar
muharebeler ve muhaceretler esnasında şimale
çıkan bir kısım Samîlerle Kuşlularm ve H a z e r
tarafından gelen bazı kabilelerin teşkil ettikleri
bir halktır. Bu halk Dicle havzasının dağlık saha
larında ayrı ayrı bir t a k ı m şehirler bina ettiler v e
oralarda, milâttan 2 5 0 0 sene kadar evel k ü ç ü k
k ü ç ü k birtakım hükümetler kurdular.
E n m ü h i m s i t e Asur ş e h r i idi. T a r i h t e k i A s u -
r l u l a r n a m ı d a b u n d a n g e l i r . Kala, Ninuva gibi
diğer ş ö h r e t b u l a n siteler de yaptılar.
Asurlular, medeniyetçe, Anadolu komşuları
Killerden ve c e n u p komşuları S ü m e r — Akatlar-
dan, ç o k z a m a n l a r d u n d e r e c e d e k a l d ı l a r .
K o m ş u l a r ı , m u h t e l i f s e b e p l e r l e zâfa d u ç a r o l
d u k t a n s o n r a d ı r ki, A s u r î l e r k e n d i l e r i n i göster
m e ğ e başladılar.
Milâttan evel 1 3 0 0 s e n e l e r i n e d o ğ r u t e f e v v u k
B a b i l d e n A s u r l u l a r a g e ç t i . K a i d e ile A s u r m e m
leketleri kamilen Asur Kiralı I inci Salmanasar
idaresinde birleşti.
I i n c i Tiglat — Palasar (m. e v . 1 1 0 0 ) , f ü t u h a t ı n ı
g a r b e n Filistine v e A k d e n i z e k a d a r ilerletti. 4 2 k a v
mi m a ğ l û p ettiğini bizzat m ü f t e h i r a n e n a k l e d e r .
B u n d a n s o n r a , b i r t e r e d d i d e v r i g e ç e r . B u de
v r i n m ü m e s s i l i Sardanapal dır. B a d e h u , t e k r a r , III
ü n c ü Salmanasar (m. e v . 8 5 0 ) v e I I I ü n c ü T i g l a t
P a l a s a r (M. e v . 7 4 5 ) g i b i k a h r a m a n k ı r a l l a r , S u r i -
y e y i t e k r a r fetih v e Y a h u d i l e r e v e F e n i k e l i l e r e
ASURLULAR
h a k i m i y e t l e r i n i t e ş m i l ettiler. B u t a r i h t e idi, A s u r
y e r i n e Kala, d e v l e t i n p a y i t a h t ı o l d u .
A s u r l u l a r m e n p a r l a k s ü l â l e s i m e ş h u r S argon
lar dır. B u s ü l â l e y i t e ş k i l e d e n (m. e v . 7 2 2 ) II i n c i
Sargon, s e f i h k ı r a l l a r d a n b i r i n i n b a ş k u m a n d a n ı idi.
S a r g o n ufaktefek k a b i l e l e r l e değil b ü y ü k devlet
lerle fütursuz çarpıştı. Çetin bir a s k e r d i . Babili iki
d e f a z a b t v e B a b i l k i r a l ı Meradaş Baladam mağlûp
v e f i r a r a m e c b u r etti. M ü t t e h i t S u r i y e l i l e r l e M ı s ı r l ı
ları m a ğ l û p , Y a h u d i kırallığını tahrip eyledi. Kıbrısı
h a r a c a b a ğ l a d ı . B u fatih a y n i z a m a n d a i l i m v e s a n ' a -
tın m u h i b b i o l d u . N i n u v a k ü t ü p h a n e s i n i o y a r a t t ı .
P a y i t a h t y a p ı l a n Ninuva yanında muazzam
Khorsabat s a r a y ı n ı i n ş a ettirdi. A s u r k u v v e t i , Asur-
Banipal ile e v c i k e m a l i n e e r d i . M ı s ı r a g i r d i , T e p
c e n u b u n a k a d a r gidildi. K a r a d e n i z d e n N i l e v e
Acem körfezine kadar bütün devletler Asur — Ba-
n i p a l a tâbi o l d u l a r .
B i r k a ç s e n e sonra, bu azametli develet, Metlerin
k i r a l ı Kiyaksar ın d a r b a l a r ı a l t ı n d a e r i d i ( m . e v 6 1 2 ) .
A s u r d e v l e t i e n k a z ı n d a n Met İmparatorluğu
çıktı ve Metlerle müttefikan hareket eden Babililer
i k i n c i d e f a Babil kıratlığını kurdular ve Suriye'de
Mısırda b ü y ü k istilâlar yaptılar. A n a d o l u d a , Lid-
y a h l a r m k ı r a l l a r m ı m a ğ l û p e t m e k için Metlere
y a r d ı m e t t i l e r . B a b i l k i r a l ı Nabuhu - Nodosor, Babili
tamir ve i h y a eyledi.
B a b i l l i l e r i n s o n h ü k ü m d a r ı , Baltazar oldu. P e r s
K i r a l ı Kuruş ( K e y h u s r e v ) ( m . e v . 5 3 9 ) da, o n u
m a ğ l û p etti; ve ahalinin alkışları arasında Babil
m e m l e k e t l e r i n e girdi.
B a b i l k ı r a l l a r ı n d a n Buhtunusur un (m.ev. 6 0 0 )
da B a b i l e e s i r o l a r a k g e t i r d i ğ i y a h u d i l e r i s e r b e s t
bıraktı.
9. SÜMER MEDENİYETİ
B u g ü n e kadar vaki olan keşîiyattan b e ş e r i n
ilk medeniyeilerinden biri o l d u ğ u a n l a ş ı l a n S ü m e r
medeniyetinin uzun müddet Ön Asyada u m u m î
bir medeniyet olduğu, bilhassa Akad ve E l a m l a r m
t a m a m e n bu m e d e n i y e t tesiri altından k a l d ı k l a r ı
ve y ü k s e k bir s e v i y e y e erdikleri sabit o l m u ş t u r .
„ Sümerler bazı h a y v a n l a r ı ehlîleşti-

HAYVANCILIK . , . u t . . , .. ,
VE ZİRAAT r ı
' d a n istifade e t m e k t e ilerle
p o n a r
mişlerdi. Koyun, keçi ve domuz bes

liyorlardı. Bunların yünlerinden faidelenerek do
kuma dokuyorlardı. Evlerinde dokuma tezgâhları
olduğu gibi müteaddit tezgâhlı d o k u m a imalâtha
neleri de vardı.
Ziraatte ilerlemişlerdi. Sapan, düğen gibi bu
gün bile kullanılan muhtelif ziraat aletlerine m a
liktiler. Sun'î vasıtalarla (kanallarla) tarlaları sula
yarak, h u b a b a t yetiştiriyorlardı. Vâsi arazide- bil
hassa nehir kenarlarında müşterek, teşebbüslerle
kanallar açılır v e ilmî d e n e c e k usullerle n e h i r kon
trol e d i l i r , i r v a v e İ s k a a m e l i y a t l a r ı yapılırdı.
S u m e r i n r e f a h ı ziraat ve ticarete istinat e d i y o r
du. H e m e n k a m i l e n z i r a a t e s a s ı ü z e r i n e t a n z i m
edilmiş olan m e m l e k e t i n bir kısmı h ü k ü m d a r a ,
d i ğ e r b i r k ı s m ı d a f e r t l e r e ait ç i f t l i k l e r e a y r ı l m ı ş t ı .
Bakır ve altın madenlerini istimal ediyorlardı. Ma
den d ö k ü m ü işlerini ve m a d e n l e r d e n halita y a p m a y ı
biliyorlardı. Alelade kullandıkları aletler Mısırlıların
hattâ t a r i h î d e v i r l e r i n d e k u l l a n d ı k l a r ı n d a n çok
daha m ü k e m m e l d i . İptida bakırı, sonraları altını,
z i y n e t e ş y a s ı o l a r a k k u l l a n d ı l a r . K a d ı n l a r ı n inci
ve kıymetli taşlardan gerdanlıkları vardı. Mezo-
p o t a m y a d a t a ş b u l u n m a d ı ğ ı n d a n b i n a l a r için b a ş k a
bir m a d d e istimali icap ediyordu. Sümerler,
yapılarını güneşte k u r u t u l m u ş kerpiç tuğladan
yaptılar. T u ğ l a d a n y a p ı l m ı ş b ü y ü k binaları, abi
d e l e r i v a r d ı . M e s e l â , Kışta meydana çıkarılan
tuğla saray geniş bir sahayı k a p l a m a k t a d ı r . Bu
sarayda ve diğer mahallerde tuğladan muazzam
sütunlar bulunmuştur. D u v a r tezyinatı hayrete
şayan derecede mükemmeldir.
SANAYI B U ez
^ y' ^-
ına an se
def işlemeciliğine de
v â k ı f o l d u k l a r ı a n l a ş ı l ı y o r . Kış sarayı
o z a m a n k i m e m l e k e t i n rahatını ve mimarların,
san'atkârların y ü k s e k meharetini gösterir.
B u k a d a r eski devirlerde S ü m e r l e r sütun,
k e m e r , k u b b e gibi garba a n c a k binlerce sene
s o n r a g i r m i ş olan m i m a r î şekillerini b i l e r e k u m u
m i y e t l e k u l l a n m ı ş l a r d ı r . T a r i h t e , ilk kemer ve kubbe
S u m e r l i l e r d e g ö r ü n ü r . S u m e r l e r i n b i n a ettikleri
sun'î t e p e l e r ü z e r i n e k u r u l m u ş m a b e t l e r — ki m e ş
h u r Babil kuleii bunlardan biridir — mimarî eser
lerin h a r i k a l a r ı n d a n sayılabilir.
B u y ü k s e k m i m a r î ile a n l a ş ı l a n medeniyet
seviyesi, mezarların zenginliğinde de görülmekte
d i r . Altın v e g ü m ü ş e ş y a , e v a n i , s i l â h l a r , ' k ı y m e t l i
m a d e n l e r d e n y a p ı l m a aletler, m e z a r l a r d a m e b z u -
len b u l u n m u ş t u r . B u m e z a r l a r d a s e d e f t e z y i n a t ı
ç o k g ö r ü l m e k t e d i r . H ü k ü m d a r m e z a r l a r ı n d a altın
s e r p u ş , h ü k ü m d a r ı n a d ı n ı t a ş ı y a n altın k u p a , g ü *
m ü ş k e m e r , altın, g ü m ü ş v e s e d e f g e r d a n l ı k l a r ,
k ü p e l e r , altın heykeller, altın i ğ n e l e r v a r d ı r .
H e y k e l t r a ş l ı k t a da ç o k u s t a i d i l e r . B i r h ü k ü m
dar kadını m e z a r ı n d a n çıkarılan g ü m ü ş bir inek
b a s i l e g ü m ü ş t e n iki dişi a s l a n k a f a s ı b ü y ü k b i r
istidat v e m e h a r e t e s e r i idi. Y i n e b u m e z a r d a
b u l u n a n eşek heykeli, m ü k e m m e l bir realist san'at
e s e r i d i r . Heykeltraşlıkta bu d e r e c e inkişaf, a n c a k
milâttan evel V inci asırda Y u n a n üstatlarında
görülebiliyor. S ü m e r hükümdarlarından Gudea
nın heykeli b u g ü n e k a d a r keşfedilmiş olan hey
keller arasında m u a y y e n ve hakikî bir şahıs gös
t e r e n ilk heykel sayılmaktadır. Sümer heykel-
traşlığı yalnız teknik itibarile değil, mefkure
noktai n a z a r ı n d a n da y ü k s e k t i . H e y k e l l e r u m u -
- m i y e t l e s a r a y l a r ı n t e z y i n a t ı n d a k u l l a n ı l ı r idi.
Sumerlerden s o n r a gelen Babilîler ve Asurî-
ler, S ü m e r s a n ' a t a n ' a n e s i n i t a k l i d e d e v a m et
tirmişlerdir.
Sümerler pek medenî ve zengin memleket
l e r i n e etraftan g e l e c e k t e c a v ü z l e r i m e n ile m e d e
n i y e t l e r i n i m u h a f a z a i ç i n k u v v e t l i b i r askerî teş
kilât meydana getirmişlerdir. Sumerde ücretli
bir ordu yoktu. H e r vatandaş b i l k u v v e bir askerdi.
V e h e r an h a r b e ç a ğ r ı l a c a ğ ı için- h a z ı r l a n m ı ş b u
lunurdu. H ü k ü m d a r şahsen h a r b e iştirak eder
v e ö n safta m u h a r e b e e d e r d i .
..,.„,,„ Sümerler çok haysiyet ve vakarları-

V E R L I K V E n
k°ı r
rnıllı g u r u r s a h i b i
u r
Yemıut-
KANUN yetlerile müftehir bir k a v m idiler.
M e m l e k e t l e r i istilâ e d i l d i ğ i zaman
galiplerin hâkimiyeti altında teşriki mesai e t m e ğ e
razı olmadılar. S u m e r l e r i n umumî bir isyanile
Sargon saltanatının hitama erdiği m a l û m d u r .
Milâttan 1 9 0 0 s e n e evel v a z o l u n a n Hamorabi
kanunu eski Sümer kanunlarının ve âdetlerinin bir
araya toplanmasından ibarettir. Zaten Babil m e d e n i
yeti, h e r c i h e t ç e S ü m e r m e d e n i y e t i n d e n m ü ş t a k t ı r .
H a m o r a b i k a n u n u b u m m t a k a d a ilk d e f a m e y d a n a
g e l e n k a v a n i n m e c m u a s ı da d e ğ i l d i . Sumerlerin
ü ç ü n c ü U r s ü l â l e s i n d e n Dungi zamanında tedvin
edilen kavanin mecmuası Hamorabi kanunlarının
en yakın esasını teşkil eder. B u n d a n evvel meselâ
Urukagina z a m a n ı n d a t o p l a n ı l m ı ş k a n u n l a r da v a r
dı. F a k a t , S a m i H a m o r a b i n i n k a n u n l a r ı T ü r k S ü
m e r k a n u n l a r ı n d a n c e z a i t i b a r i l e daha şiddetli idi.
M e s e l â a i l e d e i k i taraftan b i r i n i n h i y a n e t i , H a m o
r a b i k a n u n l a r ı n d a i d a m ile c e z a l a n d ı r ı l d ı ğ ı h a l d e ,
S ü m e r l e r d e t a l â k a b i l e kâfi b i r s e b e p t e ş k i l et
mezdi. Keza S ü m e r l e r esirlere karşı muamelele
rinde d a h a şefkatli idiler. Bir k ö l e n i n k a ç m a s ı ,
H a m o r a b i k a n u n u n a g ö r e idamı istilzam ederdi.
H a l b u k i S ü m e r l e r k ü ç ü k bir cezayi naktî a l m a k l a
iktifa e d e r l e r d i . S u m e r l e r i n muntazam mahkemeleri
v a r d ı . M u n t a z a m tapu m u a m e l â t ı y a p ı l ı r d ı . M ü ş t e
r e k t a s a r r u f l a b e r a b e r ş a h s î m ü l k i y e t te m e v c u t t u .
S ü m e r l e r d e a i l e t e ş k i l â t ı monogamı üzerine mü
essesti. H e r iki cinsten g e n ç l e r a r a s ı n d a s e r b e s t
g ö r ü ş m e ğ e m e s a ğ v a r d ı . B i r g e n ç ile n i ş a n l a n a n
v e y a s ö z l e ş e n kız, i z d i v a ç t a n e v v e l k a y ı n b a b a s ı -
nın e v i n d e k a l a b i l i r d i . İzdivaç, dinî bir mahiyette
değildi. İzdivaçtan sonra kadın aile mallarında ve
m ü l k l e r i n d e m ü ş t e r e k t i . E r k e k , k a d ı n ı n r ı z a s ı ol
maksızın m ü ş t e r e k malları satamazdı. Aile b o r ç
ları i ç i n h e r i k i s i m e s ' u l i d d i r . K a d ı n i k t i s a d î b i r
i s t i k b a l e s a h i p t i , i s t e d i ğ i işi t u t a b i l i r d i ; t e z g â h l a r
da, m a ğ a z a l a r d a ç a l ı ş ı r , y ü z ü a ç ı k o l a r a k g e z e r d i .
Sumerlerin talim ve terbiye teşkilâtı

TALIM V E
TERBİYE mükemmeldi. E r k e k v e kız çocukları
b i r arada tahsil ederlerdi. Mektepler
de o k u m a yazma, g r a m m e r , inşa, coğrafya, riya-
z i y e , m e s a h a u s u l l e r i , m i k y a s l a r v e e d e b i y a t öğ
r e t i l i r d i . Y ü k s e k m e k t e p l e r d e tabipler, mimarlar
gibi m e s l e k adamları yetiştirilirdi. S u m e r l e r i n bir
ç o k allahlara i n a n a n bir dini vardı. Allahlar i n s a n
şeklinde ve mahiyetinde tasavvur olunuyordu.
M a b e t l e r , b u i l â h l a r ı n e v l e r i idi. B u n l a r o r a d a
beşerî bir hayat yaşarlardı. İnsanların saadet ve
n i k b e t i l e y a k ı n d a n a l â k a d a r idiler. M ü c a z a t v e
mükâfatları dünyada verirlerdi. S ü m e r l e r r u h u n
bakasına inanmakla beraber, ahirete, cennete,
cehenneme inanmazlardı.
. S ü m e r l e r en b ü y ü k a d a l ı l a r ı n a Dingir
DIN VE
ILIMLER ismini vermişlerdir. B u n u n Tangrı,
Tengri, Tanrı kelimesi olduğunu Sü
m e r dilde u ğ r a ş a n bazı ulema söylemişler ve
hattâ S u m e r l e r i n T ü r k o l d u ğ u n a d a h a b i r t a k ı m ,
k e l i m e l e r l e b e r a b e r b u n u delil o l a r a k g ö s t e r m i ş
l e r d i r . B u n d a n b a ş k a S ü m e r l e r d e Enlil, Mama,
Nin- lar v e m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r l e r d e n k a l
m ı ş o l m a s ı m u h t e m e l o l a n Bel, Bin, Annon gibi
m a b u t l a r da vardır. Bu son mabutlardan Bel,
maddeye şekil veren, dünyayı nizama sokan
kuvvet; Bin k â i n a t ı y ü r ü t e n z e k â , Annon ise
güzel san'atı yaratan kudrettir.
S u m e r l i l e r i n f i k i r l e r i n i n filî t e z a h ü r l e r i t e t k i k
olunursa m ü s p e t bir felsefeye salik oldukları
anlaşılır.
S ü m e r l e r m a b u t l a r ı n ı g ü n e ş , ay, yıldızlarla da
karıştırarak bu semavî c i r m l e r e de taparlardı.
Ve bunların h a r e k e t l e r d e d ü n y a hâdiseleri ara
sında bir m ü n a s e b e t görürler ve onların harekete
lerinden istikbalin keşfolunacağına inanırlardı.
İşte bu itikatlar, Sumerlerin güneşe, kamere,
yıldızlara e h e m m i y e t vermelerini ve bunların
hareketlerini tarassut ve tetkik ve hesap etmele
rini m u c i p oldu. M a b e t l e r d e k i m ü t e a d d i t katlı
k u l e l e r , t a r a s s u d - ta y a r d ı m e d i y o r d u . B u s u r e t l e
S u m e r d e heyet ilmi tedvin o l u n m a ğ a başladı.
Ş e m s î , k a m e r î s e n e l e r i h e s a p ettiler, s e n e y i 1 2 a y a
ayırdılar. G ü n , saat taksimini yaptılar; s e y y a r e l e r e
isim taktılar. T a k v i m l e r d e kerrat cetvelinin esasını
k u r d u l a r . B u g ü n k ü ö l ç ü l e r i t e s b i t e t t i l e r v e b u su
r e t l e d e riyaziye ilminin tedvinine b a ş l a n m ı ş oldu.
Allahların mücazat ve mükâfatları dünyevî
olduğundan Sümerler hastalıkları allahların
v e r d i ğ i ceza gibi g ö r ü r l e r d i ; yani allahlara karşı
irtikâp olunan bir günah, bir k u s u r y ü z ü n d e n
hastalığın v u k u a gelmiş o l d u ğ u n a inanırlardı.
B u n a b i n a e n , hasta, allardan m e m n u n etmeğe
m e c b u r d u . R a h i p l e r i n t a v a s s u t u ile a l l a h l a r ı n affi
k a z a n ı l m a ğ a çalışılırdı. Fakat d a h a m ü s p e t tedavi
tarzı da vardı. Hasta u m u m î b i r m e y d a n a yatırı
larak gelen geçenden hastanın m u s a p olduğu
hastalık h a k k ı n d a rey alınır ve bu reylere g ö r e
tedavi olunurdu. Muvaffakiyeti intaç eden tedavi
tarzları tesbit o l u n u p mabetlerin duvarlarına hak-
o l u n u r d u . T e d a v i d e türlü otlar istimal o l u n m u ş t u r .
Tedavi tarzlarının, tedaviye yarıyan nebatların
tesir v e hassaslarını tetkik yolile Sumerde
tababetin ilk müspet esasları hazırlanmış oluyordu.
S u m e r l e r i n edebiyatı da çok zengindir.

EDEBİYAT
E d e b i y a t e v v e l â dinî e f s a n e v e des
VE Y A Z I ,
t a n l a r l a b a ş l a d ı . H i l k a t e ait e f s a n e -
ler, d i n î v e m i l l î k a h r a m a n d e s t a n l a r ı i b d a o l u n
d u ; m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r i n d ü ş m a n l a r tara
fından istilâsı ü z e r i n e m ü e s s i r m e r s i y e l e r yazıldı,
Bu eserler Sumerlerin edebî istidadına parlak
delillerdir. S ü m e r edebiyatı, diğer lisanlara, ez
cümle Samî lisanlarına t e r c ü m e olunuyordu.
Sumerde edebiyattan başka birçok muhar-
r e r a t ta y a z ı l m ı ş t ı r ; v e b u n l a r ı y a z m a k ü z e r e b i r
kâtipler sınıfı da t e ş e k k ü l e t m i ş t i . K â t i p l e r , m e k
tupları, kontratoları v e s a i r e y i kil l e v h a l a r ü z e r i n e
yazarlardı.
B u g ü n k ü m a l û m a t ı m ı z a g ö r e tarihte ilk yazı,
Sumerlerin yazısıdır. S ü m e r l e r bu yazıyı geldikleri
Orta Asyadan getirmişlerdir. Ve bütün ö n Asyaya
u z u n asırlar b u yazı h â k i m olmuştur. Sumerleri
takip eden milletler, bu yazıyı kullanmışlardır.
S ü m e r yazısı, y u k a r ı d a söylendiği v e ç h i l e "çivi
y a z ı s ı „ idi.
.„•„. - _ Sümerler, mabetlerini evvelâ sun'î

MIMARI VE . ' ,
K O N F O R tepeler vücude getirerek onların üzer
l e r i n e y a p a r l a r d ı . Ziggurat dedikleri
bu tepelerin en m e ş h u r u "Babil kulesi,, n a m ı n ı
a l a n t e p e v e m a b e t t i r . Ziggut atlar, k â i n a t ı n t a k s i m a
tını (yeraltı, y e r y ü z ü , g ö k ) tasvir ediyor v e s e m a y a ,
Tanrıya giden yolu temsil ediyordu. Bunların en
m u h t e ş e m yeri, m u a z z a m kemerli, methali v e bü
y ü k k u b b e s i idi. K a p ı l a r ı n d a altın, g ü m ü ş t e z y i n a t
v a r i d i ; d u v a r l a r ı r e n k l i r e s i m l e r ve sair tezyi
natla bezenmişti. S u m e r l e r i n hususî hayatı da m e
deniyetlerinin y ü k s e k l i ğ i n i gösterir. Orta sınıftan
S u m e r l i n i n t u ğ l a d a n y a p ı l m ı ş iki katlı, d u v a r l a r ı
beyaz boyalı e v i n e k e m e r l i bir kapıdan girilir. E v i n
ü s t k a t ı n d a a i l e y a ş a r , alt k a t ı n d a m i s a f i r k a b u l ü n e
m a h s u s g e n i ş b i r o d a v a r d ı r . E v i n y e r a l t ı n d a su
tesisatı m e v c u t t u r . 12, 1 4 o d a s ı v a r d ı r . Y e m e k m a
s a l a r ı , a r k a l ı v e y a s t ı k l ı s a n d a l y e l e r , altın v e y a g ü -
müş kakmalı karyolalar, zengin evlerde halılar
e v i n m o b i l y e s i n i t e ş k i l e d e r . Y e m e k t e madenî çatal
kullanılırdı.
A r k e o l o j i v e filoloji t e t k i k a t t a n ç ı k a n y u k a r ı d a
ki m u h t a s a r m a l û m a t b i l e Sümer medeniyetinin
kıymetini ve umumî medeniyet tarihinde Su
merlerin ehemmiyetini kâfi d e r e c e d e gösterir
z a n n ı n d a y ı z [1].
[1] C. L e o n a r d W o o l l e y , L e s S u m e r i e n s , Paris 1930.

MISIR
MISIR V E NIL - MISIRIN İLK AHALİSİ
MISIRIN TARİHİ —MISIR
MEDENİYETİ
VI. MISIR
X I X u n c u a s r a k a d a r , Mısırın, sahih olarak
tarihi b i l i n m i y o r d u . M e v c u t m a l û m a t , masallarla
karışıktı. M ı s ı r l ı l a r ı n k e n d i l e r i de, 2 0 0 0 y a h u t
3 0 0 0 seneden evelini bilmiyorlardı.
Mısır tarihi, Mısırlıların yazısı okunduktan
( 1 8 2 2 ) s o n r a v e b u g ü n e kadar, Mısır toprakların
da, b i r ç o k â l i m l e r t a r a f ı n d a n y a p ı l m a k t a o l a n ta
h a r r i l e r v e b u l u n a n e s e r l e r ile m e y d a n a ç ı k m ı ş t ı r .
I. MISIR VE NÎL
Mısır, Afrikanın şimal - ş a r k m d a d ı r . Asyaya,
S ü v e y ş b e r z a h ı ile b i t i ş i r . Ş i m a l d e A k d e n i z v e
şarkta Kızıldenizle çevrilmiştir. Garbı ve c e n u b u
ç ö l ile s a r ı l m ı ş t ı r .
Mısıra h e m e n hiç y a ğ m u r yağmaz. G ö k daima,
tam açık ve mavidir; gündüzler, parlak güneşin
altında yakıcıdır. Geceler, çöllerde o l d u ğ u gibi,
s e r i n d i r . O r t a s ı n d a n b ü y ü k b i r n e h i r , Nil, g e ç m e -
seydi, Mısır, bir çölden, taşlık v e çıplak bir ova
dan b a ş k a b i r ş e y olmayacaktı.
Mısır "bir Nil vergisi,, dir. D o ğ r u s u , Mısır top
rağını yaratan, Nil nehridir.
Nil, d ü n y a n ı n e n b ü y ü k n e h i r l e r i n d e n b i r i d i r .
B u n e h i r , b a ş l ı c a H a b e ş i s t a n d a n g e l e n Göknîl ile,
h a t t ı i s t i v a a l t ı n d a k i b ü y ü k V i k t o r y a - A l b e r göl
leri m ı n t a k a s ı n d a n g e l e n , Aknilin birleşmesinden
— 193 — 13
m e y d a n a gelmiştir. Cenuptan şimale akan bu ne
h i r , M ı s ı r k ı t ' a s ı n a g i r m e d e n e v e l altı ç a ğ l a y a n
yapar. Bu çağlayanların şimalde sonuncusu Siyen
(Assuan) dadır.
Siyen den s o n r a Nil, A k d e n i z e d o ğ r u g i d e r ;
yatağının sağında ve solunda kayalıklı tepeler
vardır.
Nil in g e ç t i ğ i v a d i 1 0 0 0 k i l o m e t r e d i r . B u v a
d i n i n , o r t a g e n i ş l i ğ i i s e 15 k i l o m e t r e d i r .
H i ç b i r y e r d e 2 0 k i l o m e t r e d e n fazla g e n i ş l i ğ i
yoktur. Bu vadi bazan, dar bir geçit olur. Ş i m a l e
doğru, K a h i r e hizasında, Nil birtakım k o l l a r a ay
r ı l ı r . (V) ş e k l i n d e b i r m ü s e l l e s t e ş k i l e d e r . B u m ü
selles, ç o k eski z a m a n l a r d a , A k d e n i z i n b i r körfezi
idi. Nil, b u k ö r f e z i , b i n l e r c e s e n e i ç i n d e g e t i r d i ğ i
ç a m u r l a r l a d o l d u r d u . H â l â da, h e r s e n e , b i r m e t r e
kadar doldurmaktadır. Bu suretle m e y d a n a gelen
o v a d a , n e h r i n k o l l a r ı ile s a h i l i n r e s m e t t i ğ i ş e k i l ,
Y u n a n a l f a b e s i n i n D si o l a n A ( d e l t a ) y a b e n z e t i l -
d i ğ i i ç i n Y u n a n l ı l a r , b u m m t a k a y a Delta demişler.
G e n i ş D e l t a o v a s ı n a , Aşağı Mısır a d ı v e r i l i r .
Nilin, uzun ve dar olan c e n u p t a k i geçitleri m ı n -
t a k a s ı n a Yukarı Mısır d e n i r .
B ü t ü n M ı s ı r , D e l t a ile N i l v a d i s i n d e n i b a r e t t i r .
Bu dar, u z u n m ı n t a k a n ı n , ş a r k ı n d a Arap, g a r b ı n d a
Libi, c e n u b u n d a N u b i k u m çölleri v a r d ı r .
H a z i r a n d a , Nil kıyıları k u r u r . N e h i r artık y a
tağını doldurmaz, h e m e n t e b a h h u r etmiş gibidir.
Nebatlar, h a y v a n l a r , i n s a n l a r g ü ç l ü k l e s o l u k alır
lar. M ı s ı r ö l e c e k s a n ı l ı r .
Fakat, h e r s e n e , h e m e n a y n i tarihte, 2 0 hazi
r a n a d o ğ r u , Nil, c a n l a n ı r . Z i r a , H a b e ş i s t a n d a ğ l a r ı
ü z e r i n d e karlar erir ve Hattıistivada şiddetli yağ
m u r l a r y a ğ a r . B u s e b e p l e Nil, k a b a r ı r , t a ş a r , b ü -
tün vadiyi doldurur. Yalnız y ü k s e k tepeler üze
rinde yapılmış köyler, adacıklar halinde, meydan
da k a l ı r . B u k ö y l e r , y ü k s e k y o l l a r l a b i r b i r i n e b a ğ
lıdırlar. N e h r i tutan bentler, 15 h a z i r a n d a kaldırılır.
Nil, i l k t a ş m a ğ a b a ş l a d ı ğ ı g ü n l e r d e , g ü z e l m a
vi r e n g i n i k a y b e d e r . Y e ş i l v e s i h h a t e d o k u n a n
bir s u a k a r . B u , N i l i n Bahri Gazal d e n i l e n b a t a k
lık c e n u p m m t a k a l a r m d a n getirdiği, nebatî m a d
delerden ileri gelir. B u "Yeşilnil,, b i r k a ç g ü n için
de, d a h a k a b a r ı r v e b i r d e î a d a h a r e n g i n i d e ğ i ş
tirir. B u d e î a s u l a r ı , k ı r m ı z ı b i r ç a m u r l a d o l d u r u r ;
k a n g i b i a k a r . B u da, n e h r i n d a ğ l ı k m m t a k a d a k i
yatakları kenarlarından koparıp getirdiği volkan-
lık t o p r a k l a r d a n o l u r . " K ı r m ı z m i l , , in s u y u , s e r i n
dir v e içilebilir.
Ağustos ve eylül aylarında nehrin yükselmesi
tam olur. S o n r a , y a v a ş yavaş, ikinciteşrin s o n u n d a ,
nehir yatağına girer. Toprak üzerinde bereketli bir
mil b ı r a k ı r . İ ş t e o z a m a n , e k m e b a ş l a r . H a f i f ç e t o p
r a ğ ı s ü r d ü k t e n s o n r a , b i r i n c i k â n u n d a t o h u m atılır.
Dört ay s o n r a sıkıntısızca m ü k e m m e l bir m a h s u l
elde edilir. İ l k b a h a r d a , m e m l e k e t m a h s u l l e dolu
dur, sayısız ç i ç e k l e r l e s ü s l ü d ü r . B u l u t s u z b i r ışıkla
aydınlanmıştır. Mısır yaşamakla bahtiyardır.
U m u m i y e t l e b a ş k a y e r l e r d e , e s k i z a m a n in
sanları, yiyeceklerini, giyeceklerini v e b a r ı n a c a k
ları yeri t e m i n için, ç o k z a m a n v e e m e k sarfına
m e c b u r d u r l a r . Mısırda toprak ve iklim, insanlara
hayatı kolaylaştırıyordu. Altı a y k e n d i l e r i n i z a h m e t e
s o k m a k istemiyenler, istedikleri gibi yaşıyabilir-
l e r d i . Nil, o n l a r i ç i n ç a l ı ş ı y o r d u . T a b i a t , M ı s ı r l ı l a r a ,
Kaideliler gibi eski m e d e n î bir k a v m o l m a y a yar
d ı m etti.
Sümerler, Akatlar ve Elamların yaptıkları gibi
v e ayni esbap ve ihtiyaçlar karşısında teşkilâtlı bir
d e v l e t k u r m a k t a da M ı s ı r l ı l a r a m ü e s s i r o l a n , m e m
leketlerinin hususiyetidir.
Nilin, h e r s e n e s u l a m a s ı s a y e s i n d e , Mısır da,
M e z o p o t a m y a gibi, d ü n y a n ı n en m ü m b i t m e m l e
ketidir. O r a d a b u ğ d a y o k a d a r ç a b u k yetişir ki,
s e n e d e iki, h a t t a ü ç m a h s u l a l ı n a b i l i r . Buğday,
arpa, darı ve h e r türlü h u b u b a t ve s e b z e M ı s ı r ı n
eskidenberi yetiştirdiği mahsullerdir. Bakla, no
hut, m e r c i m e k , M ı s ı r d a t a b i î o l a r a k y e t i ş i r d i . N a r ,
kaysı ve incir ağaçları boldu.
H u r m a ağaçları, e k s e r i y a , b i r ç o k desteler ha
linde toplu b u l u n u r d u .
Nil k ı y ı l a r ı n d a , h a v u z l a r ve k a n a l l a r b o y u n c a
b i r ç o k su nebatları yetişirdi.
B u n e b a t l a r d a n Papirüs v e Lotus meşhurdur.
Papirüs liflerinden bir nevi kâğıt yaparlardı, v e
b u k â ğ ı t l a r a y a z a r l a r d ı . P a p i r ü s , b i l h a s s a Delta da
bulunurdu. Yemişini yedikleri Lotus, h u s u s i l e
Yukarı Mısırda bulunurdu. Bunun çiçeklerinden
süs yaparlardı.
Mısırlıların, sığır, k o y u n ve keçi sürüleri vardı.
E ş e k k u l l a n ı r l a r d ı . A s y a d a n g e l e n at. s ü s h a y v a n ı
idi. K a z v e ö r d e k ç o k t u .
Her soydan k ö p e k l e r i vardı.
Nilde, timsah, suaygırı, yılanbalığı, turna-
balığı, şişip k a r n ı h a v a d a o l d u ğ u h a l d e y ü z e n
garip bir balık ( F a h a k a ) çoktu.
Güvercin, kumru, keklik, yabani ördek boldu.
L e y l e ğ e b e n z i y e n İbiş k u ş l a r ı da v a r d ı . Bu
kuşa, Mısırın bazı taraflarında taparlardı.
Mısırlılar, her türlü avcılığa ç o k d ü ş k ü n d ü l e r .
Memlekette h e r cinsten ç o k av vardı. İlk devir
l e r d e , a s l a n , c e y l a n da ç o k t u .
Mısrın, ziraata ve o t u r m a y a elverişli toprak
larının hepsi, 3 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m ı geç
m e z ; b u k ü ç ü k m m t a k a d a , b u g ü n , 13 m i l y o n
insan yaşıyor. Mısrın, eski devirlerindeki nüfusu
bugünkünden az d e ğ i l d i . B u k a d a r k ü ç ü k bir
sahada, bukadar çok insanın müreffeh yaşayabil
mesi, Mısırın n e k a d a r feyizli o l d u ğ u n u göster
m e y e kâfidir.
2. MISIRIN İLK AHALİSİ
B ü y ü k bir m e d e n i y e t yapmış olan Mısır halkı

nereden gelmiştir ?
" E s k i M ı s ı r l ı l a r , Nil s a h i l l e r i n d e , ç o k e s k i d e -
virlerdenberi yerleşmişler ve orada tarihten evelki
devirlerin cereyanı esnasında medeniyetlerini,
yavaş yavaş, k u r m u ş l a r d ı r . Bu m e d e n i y e t sahip
leri, b i r c i h e t ç e ş i m a l î A f r i k a d a b u g ü n d a h i y a ş a
m a k t a o l a n Tuarek l e r e m e n s u p t u r l a r . , , [1]
S o n k e ş i f l e r i s p a t etti ki, N i l v a d i s i v e D e l t a ,
e v v e l â taş d e v r i n d e , b u n d a n s o n r a , milâttan 5 0 0 0
s e n e eveline doğru tunç devrinde tanındı. Tunç
m a d e n i , Kaide d e n g e l m i ş o l a n k a b i l e l e r v a s i t a s i l e
Asya d a n g e t i r i l m i ş o l m a l ı d ı r . B u k a b i l e l e r , d a h a
e v e l Nil s a h i l l e r i ü z e r i n d e y e r l e ş m i ş o l a n y e r l i
a h a l i ile, o z a m a n l a r k a r ı ş m ı ş o l m a l ı d ı r .
Mısırlılar, ihtimal S ü v e y ş berzahile Asyadan
»
[1] M ü l â h a z a : T u a r e g , Targui n i n cemi olarak kulla
nılmaktadır. Bunlar şimalî Afrikaya Hazar havalisinden
gitme Türklerden olmalıdır.
Filhakika, bu mmtakalarda H a z a r tipi t a ş a l e t l e r bu
lunmuştur.
( J a c q u e s de Morgan, L'Humanite Prehistorique. -
gelmiş bir kavmdir. Fakat, bunlar, Mısırhların
tarihi h a k k ı n d a , bir ş e y l e r bilinmiye b a ş l a n d ı ğ ı
zaman, çoktanberi Mısırda yerleşmişlerdi.
Mısırlıların m e n ş e i m e v z u b a h s o l d u k ç a b i r ç o k
âlimler, Asya kıt'alarını Mısır ahalisinin m e n ş e i
o l a r a k g ö r m e k t e d i r l e r . Morgan v e Amelino, kıy
ın e t i n d e k i â l i m l e r i ç i n b i r ç o k n e b a t c i n s l e r i n i n
geldiği Mezopotamya, Fir'avunlarm pek y ü k s e k
mukadderata doğru sevkettikleri bu ırkın beşiği
t e l â k k i o l u n m a l ı d ı r [1].
Pittart, Mısırlıların ırklarından bahsederken
"bir ırkın taşıdığı N a m ü i s m i n i n asyalı,, d e m e k
o l d u ğ u n u s ö y l i y o r [2].
J a c q u e s de M o r g a n ' ı n bu n o k t a y ı t e n v i r e d e n
bazı fikirlerini de z i k r e d e l i m : "Herhalde bazı
san'atiarın Dicle, Fırat ve K e r k a n e h i r l e r i n d e n ,
S u r i y e , Palestin, Nil v a d i s i n e . . . . g e ç m i ş o l m a s ı
hakikata benziyor.
" B u san'atlar, belki, Y a k ı n Asyanın şimalin
den keçi ve k o y u n m e m l e k e t l e r i n d e n gelmiştir.
Orta Asya halkının ilk m u h a c e r e t i v e y a h u t hiç
o l m a z s a b u insanların fikirlerinin ilk intikal v e
intişarı en eski olmalıdır. Bu insanlar Mısırda
h e n ü z y o n t m a taştan silâh v e aletler k u l l a n a n
adamlar buldular. Yine bu insanlar, Afrikanın
şimal s a h i l l e r i n d e y o n t m a taş san'atları y e r i n e
b a ş k a san'atlar i k a m e eden yerlilere tesadüf etmiş
olmalıdırlar.
" B u san'atlardan ihtiyaçlarına en m u t a b ı k olanı
H a z a r s a n ' a t ı idi-,, [3]
[1] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t 1' H i s t o i r e . S 5 0 6 .
( 2 ] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t l ' H i s t o i r e . S. 5 0 8 .
[2] J . d e M o r g a n , L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 2 0 7 .
" Ş u r a s ı m u h a k k t ı r ki, m a d e n M ı s ı r d a k e ş f o -
l u n m a m ı ş t ı r . Ç ü n k ü , Mısrın Delta kısmı, bakır
devrini idrak eden insanlar tarafından iskân olun
m a d a n evel m e s k û n değildi. B u n d a n b a ş k a , Mı
s ı r d a b a k ı r m a d e n i d e kıttır. F a k a t , m a d e n , a n ' a -
nanın p a r m a ğ ı y l e bize gösterdiği Y a k ı n Asya
ş i m a l i n d e k e ş f o l u n m u ş t u r . , , [1]
"Nil vadisinin, ilk d e v i r l e r d e h i ç o l m a z s a c e n u p
kısımları k ı v ı r c ı k saçlı Afrika kabileleri ve belki
b u n l a r l a b e r a b e r b a z ı Libyalılar tarafından iskân
o l u n m u ş l a r d ı r . B u i n s a n l a r d a n e v e l — ki, c i l â l ı t a ş
s a n ' a t ı n ı b i l i y o r l a r d ı — o r a l a r d a y o n t m a taş i n s a n l a r ı
v a r d ı . Nil c e n u b u n d a , c i l â l ı taş d e v r i n e d a h i l o¬
l u n d u ğ u b i r z a m a n d a , M ı s ı r a d ü z saçlı, A s y a l ı k a
v m l e r t a r a f ı n d a n b a k ı r , i t h a l edildi. B u Asyalı
k a v m l e r i n çoktan, n e h r i n deltasını işgal etmekte
oldukları h a k i k a t gibi k a b u l olunur.,, [ 2 ]
" M ı s ı r a t e r a k k i A s y a d a n g e l m i ş t i r . , , [3]
Mısırlıların en seki kıral - allahlarına Horus
denilirdi. Fiorus, Mısırın ş a r k ı n d a b u l u n a n kira
ların bir allahı gibi tanındı. B u h u s u s onların
m e n ş e l e r i n i n şarkta, Asyada olduğuna delâlet
eder. Bazı abideler ü z e r i n d e F i o r u s taraftarları
nın Mısırın daha eski ahalisi a l e y h i n e yapılmış
m u h a r e b e tasvirleri görülür. Bu eserler, Louvre
müzesindedir. Bu resimlerdeki bazı şahsiyetlerin
t a s v i r l e r i n i n Sus şehrinde bulunan emsali mu
hariplere m ü ş a b e h e t i n i t e s b i t e d e r l e r . B u k a n a a t t e
b u l u n a n â l i m l e r e g ö r e , Horus e m e n s u p k a b i l e l e r
g e r e k S ü v e y ş b e r z a h ı v e g e r e k K ı z ı l d e n i z v e di
li] J . d e M o r g a n , L ' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 3 0 8 .
[2] L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e S. 313
[3] „ „ S. 3 1 4 .
ğ e r yollarla A s y a d a n Mısıra ilk gelen i n s a n l a r
değildir. B u n l a r d a n evel a y n i yollarla g e l e n l e r de
vardır.
B u n d a n b a ş k a Mısır kıral - allahlarına verilen
e s k i i s i m l e r demirci manasına olarak tercüme
edilmiştir. B u n l a r , h e m m u h a r i p , h e m m a d e n san'
a t l a r ı n ı y a p a n i n s a n l a r d ı . [1]
B u g ü n m u h a k k a k t ı r ki, ilk M ı s ı r a h a l i s i m i
lâttan 5 0 0 0 s e n e e v e l i n e d o ğ r u A s y a d a n g e l m i ş
o l a n b e y a z ı r k t ı r ; b u ı r k Nil v a d i s i n d e y e r l e ş t i .
K a b i l e l e r h a l i n d e k ü m e l e r t e ş k i l etti. H e r b i r k ü
m e n i n reisi, dini v e k a n u n l a r ı vardı.
Bu malûmattan ve Türk tarihine methalde
Türklerin umumî muhaceretlerine dair v e r i l e n
t a f s i l â t ı n i h t i v a ettiği d e l i l l e r d e n M ı s ı r d e l t a s ı n a
y e r l e ş e r e k ilk Mısır medeniyetini kuranların Türkler
olduğu anlaşılır.
3. MISIRIN TARİHÎ
Mısır tarihinin iptidasından başlıyan metodik
tarihî bir yazı y o k t u r . H e y k e l l e r d e , e h r a m l a r d a ,
mabetlerde görülen zafer menkıbeleri, tercümei-
haller, kıral e m i r n a m e l e r i , idarî m u h a b e r a t , şahsî
a k i t l e r y e g â n e v e s i k a l a r d ı r . B u n l a r da objektif
değildir. Hepsi mabetlerde bulunmuştur. Dinî
temayüllerin tesiri altındadır. Bütün b u m e t r u k â -
tın t e t k i k i n d e n s o n r a , v u k u a t v e h a n e d a n s a l t a -
[1] L e s P r e m i e r e s C i v i l i s t i o n e s , p a r G u s t a v e F o u g e r e s ,
M e m b r e de l'Institut, P r o î e s s e u r â la F a c u l t e d e s L e t t r e s d e
Paris; G e o r g e s C o n t e n a u x , attache a u m u s e e de Louvre;
R e n e Grousset; conservateur - adjoint de m u s e e G u i m e t ;
P i e r r e J u g u e t , P r o f e s s e u r a la F a c u l t e d e s L e t t r e s ; Jean
Lesquier, Pr. â L a F a c u l t e des Lettres. Sahife: 2 8 .
nallarını bir metot dahilinde tesbite i m k â n hâsıl
olmuştur.
N i l v a d i s i n i n , delta k ı s m ı n ı i l k i ş g a l e d e n
ler, O r t a A s y a d a n m u h t e l i f y o l l a r l a v e b i r b i r i
a r d ı s ı r a g e l m i ş o l a n Türk kabileleridir. Bunlar
bütün T ü r k l e r i n ekseriyeti gibi brakisefal idiler.
B u i n s a n l a r t i p i n e , A k d e n i z h a v z a s ı tipi d i y e n l e r
v a r d ı r [1].
B u b e n z e y i ş A d a l a r d e n i z i h a v z a s ı n ı n asıl a h a
l i s i n i n d e T ü r k o l m a s ı n d a n d ı r . B u tip y a n ı n d a
dolikosefal samî ve h a m i l e r de vardır.
Bunlarla sonradan karışılmıştır. B u sebeple
Mısırda ş i m d i y e k a d a r bulunan iskeletlerde ve
heykellerde brakisefal ve dolikosefal tiplerinin
h e r ikisi tesbit o l u n m u ş t u r .
T ü r k l e r , Nil vadisine gelip yerleştikleri z a m a n
m u n t a z a m ziraat ve sulama usullerini, hayvancı
lığı v e m ü t e n e v v i m a d e n s a n ' a t l a r ı n ı ç o k t a n bili
y o r l a r d ı . B u n d a n b a ş k a k u v v e t l i b i r i ç t i m a î teş
kilâtları da vardı. Mısırda seri t e r a k k i v e m e d e
niyetin sebeplerini bunda a r a m a k lâzımdır.
M ı s ı r ı n ilk a h a l i s i n i t e ş k i l e d e n a i l e v e k a b i
lelerin ayrı ayrı — b a y r a k m a k a m ı n d a — birlik
işaretleri vardı. Bunlar, k u r t şahin gibi hayvanla
rın ve g ü n e ş i n l e v h a l a r ü z e r i n d e çizilmiş r e s i m
leri v e y a b i r h a y v a n d e r i s i ü z e r i n e r e s m e d i l m i ş
ç a p r a z o k l a r , v. s. g i b i ş e y l e r d i . B u , a l â m e t l e r
k e n d i l e r i n e k u d s i y e t izafe o l u n a n b i r t a k ı m tim
s a l l e r idi. E s k i M ı s ı r a h a l i s i e v v e l â , b u timsaller
e t r a f ı n d a k a b i l e l e r h a l i n d e idi. K a b i l e L e r r e i s t a r a
f ı n d a n i d a r e o l u n u r d u . B u r e i s l e r e , Saru [2] d e r -
[1] A. M o r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e S. 4 4 .
[2] K e l i m e ( S a r u — H a n ) d a k i s a r u y a b e n z i y o r .
l e r d i . D a h a s o n r a l a r ı b u k a b i l e l e r b i r l e ş t i l e r . İşgal,
e t t i k l e r i a r a z i y e Nome ( E l ) [1] d e d i l e r .
Kabilelerin bazı timsalleri, Mısır medeniyetinin
nihayetine kadar N o m e l e r i n isimleri olarak kald .
Timsaller z a m a n l a allah m a k a m ı n a çıkarıldı. Bu
a l l a h l a r , d i ğ e r t a r a f t a n da Savuların fevkinde, ye
g â n e reisler ve kırallar tanındılar: Allah-Kırcıl
Nomeler, evvelâ müteaddit kıratlıklar halinde
bulundular. Sonra, bütün kırallıklar, bir krıalın
etrafında birleştiler. Artık Mısır içtimaî heyeti, b i r
devlet haline g e ç m i ş oldu. Mısır tarihi, milâttan
4 - 5 bin s e n e e v e l i n d e n başlar.
H e r N o m e n i n b i r m e r k e z i v a r d ı : Nut İ k t i d a r ,
m e r k e z d e y ü k s e k d u v a r l ı ş a t o s u n d a . Ret oturan
A l l a n ı n e l i n d e y i d i . A l l a h l a r ı n u n v a n ı , Nep idi.
Allanın hükümeti, kırallar ve yahut N o m e valileri
tarafından icra olunurdu. Herhalde İradenin m e n
şei i l a h î idi. H ü k ü m e t icra e d e n k i m s e a l l a n ı n
v e k i l i idi.
K a i d e v e E l a m d a da ilk t a r i h v e ilk m e d e n i y e t
d e v r e s i n d e i d a r e ş e k i l v e m a h i y e t i b ö y l e idi.
T a r i h d e v r i n i n a l l a h l a r m d a n , Horus, Hathor [2]
gibi bir k ı s m ı ; rnatnllî timsallerin f e v k i n d e u m u
mî, m i l l î a l l a h l a r m a k a m m d a y d ı l a ı .
Horus, güneşi, şarkı, ş a r k ufuklarını ifade e d e r
[1] N o m e , El m u k a b i l i d i r . Burada araziye nispe*ti

vardır: Ülkedir.
[2] H o r u s = H o r = H r ş e k i l l e r i n d e y a z ı l m ı ş t ı r . O r —
Ur, t ü r k ç e d i r ; s e m a , g ü n e ş m a n a s ı n a da gelir. Oğııs =
O ğ - u r k e l i m e l e r i d e Horus e k a l b e d i l m i ş o l a b i l i r . Haathor,
H a t u n — H o r olmalıdır. F i l h a k i k a ikinci, birincinin karı
sıydı.
v e b i r d o ğ a n ( ş a h i n ) ile t e m s i l e d i l i r d i . İşte, b u
a l l a h l a r n a m ı n a M ı s ı r m e d e n i y e t i n i n ilk k u r u l d u
ğ u Delta da h ü k ü m e t i c r a e d i l i r d i . Y u k a r ı M ı s ı r
a l l a h Set [1] n a m ı n a b a ş k a l a r ı t a r a f ı n d a n z a p t e -
dildi. A ş a ğ ı M ı s ı r ile Y u k a r ı M ı s ı r b u a l l a h l a r n a
m ı n a b i r ç o k m u h a r e b e l e r ettiler. A l l a h l a r n a m ı n a ,
insanların birbirlerine düşmanlıkları, birbirlerile
b o ğ a z l a ş m a l a r ı m e d e n i y e t t a r i h i n i n a l â k a d a r o¬
lacağı bir meseledir. Devlet teşkilâtının, Mısır
t a r i h i n i n b a ş l a n g ı c ı n d a o l d u ğ u g i b i , dinî k a r a k
terde olması, insanlar beyninde, daima h u s u m e t
hislerini ve yokyere kan dökülmesini mucip
olmuştur.
Tanri H o r u s namına birçok kırallar tarafından
icra o l u n a n Mısır saltanatı, m. ev. 3 3 1 5 t a r i h i n e
k a d a r 7 - 1 7 a s ı r d e v a m etti.
Bu tarihten sonra, Yukarı Mısırda, Tinis
kıt'asmda prenslerden Menes, Tanrı Horus u n
yerine, onun, timsali olarak bizzat kıral oldu: Tinis
H a n e d a n ı n ı k u r d u . Tinis kıralları, m e r a s i m icabı
olmak üzre, aldıkları muhtelif unvanlar arasında
Horus u n b i r u n v a n ı n ı da t a ş ı r d ı . B u u n v a n l a r ı n
h e r b i r i n e k i r a l ı n i n t i h a p ettiği b i r N o m e t i m s a l i
de i l â v e o l u n a b i l i r d i .
Horusun unvanı Ağa ve Kaan gibi unvanlar
d a n b i r i idi [2]. "Kaan,, m e f h u m u h a y a l f e v k i n d e
b i r b ü y ü k l ü ğ e , k u d r e t e . ş a m i l idi. B i l â h a r e din u l e
m a s ı , k i r a l ı m e t h i ç i n " K ı r a l K a a n , , d ı r d e r l e r d i [3].
[1] S e — t ü r k ç e y e r d e m e k t i r . Y e r allahı ve karanlık

a l l a h ı o l a n Setin S e ile m a n a c a m ü n a s e b e t i g ö r ü l ü y o r .
[2] Â a — ahâ ve Ka — Kha — Qâ şekillerinde yazılmış-
dır. L e Nil et la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 3 5 . B u k e l i m e
ler, B ü y ü k ve H a n manalarına olan Ağa ve Kaan olmalıdır.
[3] L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y . S. 1 3 6 , 1 4 0 , 1 4 2 .
S!
/ — 203 —
P r e n s l e r e "Atı — A ğ a , , [1] d e n i r d i .
Saray kadınlarına " K h e t Hor,, u n v a n ı ve
rilirdi. T i n i s k ı r a l l a r ı n ı n , s a r a y l a r ı n a b ü y ü k e v
m a n a s ı n a " P e r Âa„ [2] d e n i r d i . B u i s i m , M e n î i s
d e v r i n d e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a kiralı ifade eder.
Pharaon, u v a n ı , Per Âa d a n ç ı k m ı ş t ı r .
ı
• •
Türkler, tarihten cok zaman eveldenberi Mısır

da y e r l e ş m i ş v e tarihe y a k ı n devirleri orada ya
ş a y a r a k Mısır m e d e n i y e t i n i k u r m u ş v e tarih de
virlerini açmıştır. Mısırda ilk m e d e n i y e t v e tarihî
d e v l e t , Türkler tarafından tesis edilmiştir. O devrin
zihniyeti olarak inandıkları ve kendilerinden sonra
da k u v v e t m e m b a ı o l a r a k i n a n ı l m a k t a d e v a m e d i
l e n a l l a h l a r ı Horus n a m ı n a icrayı saltanat eyle
mişlerdir.
Tinis p r e n s l e r i saltanatı a l m a k için y ü z l e r c e
s e n e uğraşmışlar, ve en nihayet muvaffak olabil
mişlerdir.
Tinis sülâlesi kolları bağlı bir Asyalının başına,
t a p t ı k l a r ı b i r b a l ı ğ ı n s o p a ile v u r d u ğ u n u t e r s i m et
m e k l e i f t i h a r e t m i ş l e r d i r [3].
S a m î Mısırlılar, milâttan 1 4 0 0 s e n e e v e l i n e
k a d a r k ı r a l l a r ı n a A s y a l ı v e Eti t ü r k l e r i n i n g a l i b i
[1] B u k e l i m e ( H a t i — Â ) ş e k l i n d e d i r . A t i , t a b i r i n i n k a
dim türkçede y e ğ e n m a n a s ı n a geldiği anlaşılıyor.Filhakika,
bunlar h ü k ü m d a r l a r ı n oğulları değil, yeğenleridir ( O r h o n
A b i d e l e r i , N e c i p A s ı m B . S. 8 4 , 1 3 7 1 4 0 ) T ü r k ç e A t ı a ' d a A t a
demektir. Bu manada da m ü n a s e b e t l i d i r : T ü r k lügati,
H . K â z i m B.
[ 2 ] L e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 5 9 . B u r a d a
da Âa = A ğ a ( b ü y ü k ) .
[ 3 ] A. M o r e t e t G. D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s .
Sahife 6 2 . şekil. 9.
unvanını v e r m e k l e onları b ü y ü l t m e k gayretini
g ü t m ü ş l e r d i r [1].
Samı l e r i n b u h a l e t i r u h i y e l e r i t e t k i k e d e ğ e r .
Mısır samîlerinin m e d e n i y e t ve saltanatlarına i
k o n d u k l a r ı T ü r k l e r i n Mısırda mevcudiyetlerine I
delâlet e d e b i l e c e k bütün vesikaları ortadan kal- I
d ı r m a k için ellerinden geleni yaptıklarına ş ü p h e I
e t m e m e k lâzımdır. Fir'avunlardan evel medeniyet- I
leri v e b ü y ü k h i z m e t l e r i m u h a k k a k o l a n l a r ı n m e - I
d e n i y e t ve tarihlerini F i r ' a v u n l a r tarafından yapı- §
lan e h r a m l a r d a a y r ı c a v e k e n d i l e r i n i n o l d u ğ u g i b i
k a y d e t m e m i ş o l m a l a r ı bu fikri teyit e d e r [2].
Fir'avunlar, yalnız, kendi icraatlarını mabetle
rin duvarlarına k o y d u k l a r ı kitabelerde mübalâğalı
b i r s u r e t t e k a y d e t t i r m i ş l e r d i r ; b u n d a n b a ş k a , kita
beler ü z e r i n d e k e n d i seleflerinin isimlerini kazı
tarak k e n d i isimlerini k o y a r l a r d ı . Hattâ İkinci
Ramses g i b i , b a b a s ı n ı n i s m i y e r i n e k e n d i i s m i n i
k o y a n l a r da v a r d ı r . İ k i n c i Ramses, başkalarından
ç a l d ı ğ ı z a f e r l e r l e , k e n d i z a f e r i k a d a r s e v i n i r d i [3].
Bu sebeple Mısır medeniyetinin hakikî kurucu
larına, m e d e n î b e ş e r i y e t i g ö t ü r e c e k yol, A s y a n ı n
ilk m e d e n i y e t i n i n d a h a i y i t a n ı n m a s ı o l a c a k t ı r [4].
4. MISIRDA TARİH DEVİRLERİ

Mısır tarihini, başlıca iki b ü y ü k d e v r e a y ı r m a k
m ü n a s i p olur.
• [1] A. M o r e t , G . D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s . S a . 1 4 6 .
[ 2 ] A. M o r e t , L e N i l e t la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . ———
[ 3 ] E . L a v i s â e , H i s t o i r e d e F r a n c e et n o t i o n d'Histoire
generale. S a : 12.
[4] G u s t a v e Fougeres, Les Premieres Civilisation
Sa : 2 8 .
B i r i n c i d e v i r , m . e v . e n az 5 0 0 0 s e n e s i n d e n
m . e v . 3 3 1 5 s e n e l e r i n e k a d a r , t a k r i b a 17- a s ı r
d e v a m e d e n , Kıral - allahlar devridir.
B u devrin, k i m l e r tarafından, nasıl tesis olun
d u ğ u n u izah ettik. M ı s ı r m e d e n i y e t i n i n b a ş l a m a s ı ,
i n k i ş a f ı b u d e v i r d e o l m u ş t u r . B u d e v r i n tafsilâtlı
tarihi, arkeoloji tetkikleri ilerledikçe tavazzuh
edecektir.
İ k i n c i d e v i r , Fir'avunlar devridir. İlk Fir'avun,
Menes tir.
M e n e s t e n s o n r a birbiri a r d ı n c a b i r ç o k Fir'a
v u n l a r gelmiştir. Kolaylıkla hatırda k a l m a k için
b u Fir'avunları 2 6 sülâleye ayırırlar.
Fir'avunlar tarihi de beş d e v r e y e a y r ı l a b i l i r :
1) E s k i i m p a r a t o r l u k . B u d e v i r d e payitaht,
e v v e l â Tinis te idi, s o n r a Menfis ş e h r i o l m u ş t u r .
2 ) Birinci Tep ( T h e b e s ) devri, y a h u t orta
imparatorluk. Bu devirde, Tep, payitaht oldu.
3 ) İkesuslar devri.
4 ) Yeni imparatorluk, yahut ikinci Tep
devri.
5 ) Sayış devri. B u devir, Fir'avunlar istiklâli
nin son devridir. B u d e v i r d e payitaht, Deltada
Sayış şehridir.
BIRINCİDEVİR:
ESKİ İMPARA-
Es
W
f
W İ e
^ P f ^ l u k
b a ş I
d e v r i K ı r a l Me-
™llar,
a d L I l k k l Y u k a r l
TORLUK M ı s ı r d a Tinis te o t u r d u l a r . B u k i f a
n ı n i s m i n e n i s b e t e n , Tiniş sülâlesi
n a m ı n ı aldılar. S o n r a payitahtlarını Menfise n a k l
ettiler. Bu şehre, n i s b e t l e de, Eski İmpara -
torluk devrindeki Fir'avunlara Menfis sülâlesi
dediler.
M e n f i s ş e h r i , b u g ü n k ü Kahire c i v a r ı n d a idi.
B u ş e h r i y a p a n F i r a v u n B i r i n c i Pepi d i r [1].
M e n e s , m u k t e d i r ve faydalı k a n u n l a r y a p m ı ş
teşkilâtçı bir kıral hatırası bırakmıştır. Aşağı v e
Y u k a r ı M ı s ı r ı b i r l e ş t i r e r e k i d a r e etti.
Menes ten sonra gelen Fir'avunlarm en meş
h u r l a r ı , Keops, Kefren v e Mikerinos tur.
B u Fir'a«/unlar, K a h i r e n i n c e n u p g a r b ı n d a C i z e
c i v a r ı n d, k e n d i a t l a r ı n ı t a ş ı y a n b i r e r ehram yap
m ı ş l a r d ı r . B u k ı r a t l a r d a n s o n r a , Menfis i y a p t ı r a n
Birinci P e p i v e İ k i n c i P e p i gibi, m u h a r i p kırallar
geldi, m. ev. 2 5 0 0 tarihine d o ğ r u b u n l a r Mısır
hakimiyetini şarkta, Sina yarımadasına, cenupta
J i a b e ş i s t a n dağlarına k a d a r genişlettiler. Kızılde-
n i z d e ticaret yaptılar.
B u n d a n sonra, E s k i İ m p a r a t o r l u k , b i r k a ç asır
s ü r e n d a h i l î k a r ı ş ı k l ı k l a r y ü z ü n d e n battı.
Mısır m. ev. 2 1 5 0 tarihlerine doğru

^ «fJS^?
YENİ IMPARA-
k a r ı ş ı k l ı k t a n k u r t u l d u . Tep p r e n s l e r i
J i
TORLUĞUN i k t i d a r m e v k i i n e g e ç t i l e r , lep şehri
BAŞLANGICI payitaht oldu. Bu devir b a ş l a n g ı c ı n d a
gelen Fir'avunlar muharip idiler.
Mısırın şimal ve cenubunda, karışıklık devrinde
biribirinden ayrılan eski imparatorluk mıntaka-
larını, y e n i d e n idareleri altında birleştirdiler. Sina
y a r ı m a d a s ı n ı t e k r a r M ı s ı r a b a ğ l a d ı l a r . Sina ber
zahında m ü s t a h k e m bir hat yaptılar. Mısır gemi
leri, S u r i y e k ı y ı l a r ı b o y u n c a Berut u n şimalinde
Biblos a k a k a r gittiler. F i a b e ş i s t a n ı n ş i m a l d a ğ l a r ı
tekrar zaptolundu. Fakat, Mısır h u d u d u yalnız
[1] l e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 143
Birinci şelâleden İkinci şelâleye götürüldü. O r a d a
da c e n u p t a n g e l e c e k i s t i l â l a r a k a r ş ı müstahkem
bir m e v k i yaptılar.
Nil in a y a ğ ı n ı ç e v i r m e k s u r e t i l e , M ö r i s g ö l ü
n ü n v e Y u n a n l ı l a r ı n Labirent dedikleri m e ş h u r
Mezar-Saraym yapılmaları Tep sülâlesi F i r a v u n l a
rına atfolunur.
Bu devirde Elamlar, Suriye ve Palestine hâ
kim, bulunuyorlardı. Elam kırallarından Kutur,
P a l e s t i n h ü k ü m d a r ı u n v a n ı n ı da t a ş ı r d ı .
~ _ Mısır milattan takriben 1700 sene

UÇUNCU DE- , *, . , . , , ,
VIR: IKESUS- E V
İkesusLar
E
tarafından zaptolundu.
LAR DEVRI İkesus lar, K a i d e v e E l a m h a v a l i s i n
d e n S u r i y e v e P a l e s t i n t a r i k i y l e , Mı
sır ü z e r i n e y ü r ü d ü l e r . B u n l a r d a n ilk g e l e n k ü ç ü k
kabileler, Mısıra m u s l i h a n e girdiler v e eyi k a b u l
olundular.
B ü y ü k îkesus k ü t l e l e r i , muntazam teşkilâtlı
ve ç o k eyi m ü s e l l â h idiler. Reisleri, m u k t e d i r ku
m a n d a n l a r idi. B u k u v v e t l e r , S i n a c e p h e s i n d e k i
m ü s t a h k e m hattı z o r l ı y a r a k g e ç t i l e r . M ı s ı r o r d u
s u n u m a ğ l û p ettiler, Mısırı h a k i m i y e t l e r i altına
aldılar. Bir asır k a d a r d e v a m e d e n kuvetli bir dev
let k u r d u l a r . H ü k ü m v e t e s i r l e r i Y u k a r ı M ı s ı r d a n
Kaide ve Giride k a d a r şamil oldu. Hertarafta
kurallarının ismi k i t a b e l e r e yazıldı.
M e n f i s i v e Delta da T e n i s v e A v a r i s g i b i ş e h i r
l e r i p a y i t a h t ittihaz e t t i l e r . M e r k e z i s i k l e t l e r i Ava
ris te idi. B u m m t a k a , y a z m e v s i m i n d e , o r d u l a r ı n a
m u n t a z a m talim v e m a n a v r a yaptırdıkları m ü s
t a h k e m b i r o r d u g â h idi.
Nubideki Kuslularla d a ittifak etmişlerdi.
İkesus\a.r\&, ayni ırktan oldukları anlaşılan Kus
lular, s a m î M ı s ı r l ı l a r t a r a f ı n d a n h a k a r e t g ö r e n b i r
halktır.
Bir dereceye kadar muhtariyetle idare olunan
T e p p r e n s l e r i İkesus lava i s y a n için f ı r s a t g ö z e t
liyorlardı. N i h a y e t , fırsat g ü n l e r i geldi. İ k e s u s kı
ralları, z a m a n l a , iki b ü y ü k h a t a y a s a p m ı ş l a r d ı .
B i r i n c i s i , F i r ' a v u n l a r m i d a r e v e s i y a s e t v e sa
r a y m e r a s i m v e âdetlerini tatbik e t m e ğ e başladı
lar, m ı s ı r l ı l a ş t ı l a r . M ı s ı r k ı r a l l a r ı g i b i , F i r ' a v u n ol
d u l a r . O n l a r g i b i F i r ' a v u n s ü l â l e l e r i t e ş k i l ettiler.
B u n d a n b a ş k a , İkesus kıralları, idaresi müş
k ü l , v â s i b i r m ı n t a k a d a n ü f u z tesisi h . r s l a r m a k a
pıldılar. İşte b u s e b e p l e r l e i d a r e l e r i n d e zaaf be
lirdi. Tep prensleri aleyhlerine, dahilî uzun bir
m u h a r e b e açtılar. Y a v a ş a v a ş maddî ve m a n e v î
y
k ü v e t l e r i n i k a y b e t t i l e r , n i h a y e t Avaris t e y e r l i l e r i n
muhasarasına düştüler. B u n u n neticesinde Mısırda
İkesus h a k i m i y e t i n i h a y e t b u l d u (m. ev. 1 5 8 0 ) .
M a a m a f i h , İkesuslar m Mısırda haki-

ÎKESUSLARIN , ' ... ,_ . . . . . .
MENŞEİ m ı y e t v e saltanatları, Mısır tarihinin
dahilî bir safhası o l m a k t a n fazla bir
hâdisedir. B u hâdise u m u m dünya tarihine geç
miş m ü h i m bir vak'adır.
Babilin E t i l e r t a r a f ı n d a n m . e v . 1 9 2 5 te zaptı,
On İkinci Mısır Sülâlesi devirlerine doğrudur.
B a b i l d e m . e v . 1 7 6 0 ta K a ş i f l e r h â d i s e s i , O n
Ü ç ü n c ü Sülâlenin başlangıcına (m. ev. 1 7 8 8 ) e
tesadüf eder.
O n Ü ç ü n c ü S ü l â l e n i n s o n u n d a , m. ev. 1 6 8 0
t a r i h i n d e idi k i , A s y a d a n b i r istilâ g e l d i . İkesuslar
Aşağı Mısırı zaptettiler. S a y d ı ğ ı m ı z b ü y ü t k hâdi
seler a r a s ı n d a k i irtibat m e y d a n d a d ı r .
— 209 — 14
A s y a i ç l e r i n d e n g e l e n l e r Fırat t a n Nile giden
geçidi, sahil b o y u n c a kat'ederek, Deltayı zapta
t e ş e b b ü s ettiler.
İ t t i f a k l a k a b u l o l u n m u ş t u r ki, İkesus istilâsı
y a v a ş v e m u s l i h a n e b a ş l a m ı ş t ı r . Fasitler de Babili
böyle zaptetmişlerdir. İkesuslar kalabalıktı. Bun
lar, S u r i y e y e g e l d i k l e r i z a m a n , X I i n c i S ü l â l e n i n
başlangıcında eyi k a b u l olunmuşlardı.
Babilin, Etiler tarafından zaptından (1925¬
1 9 0 0 ) 2 5 s e n e s o n r a , Beni-Hasan da bir m e z a
rın d u v a r ı n d a bir levhaya h a k o l u n a n . resim,
Asyadan gelen m u h a c i r l e r i n , Deltadan u z a k ola
r a k Nil vadisinde yerleştiklerini teyit eder. Bu
muhacirler, ok, mızrak, b u m e r a n g (bir nevi atma
s i l â h ı ) ile m ü s e l l â h , m u h t e l i f r e n k l i y ü n e l b i s e l i
m u h a r i p v e 3 7 k i ş i d e n ibaret bir k a b i l e idi.
N o m e valisinin h u z u r u n a gidişleri şöyle tasvir
olunmuştur : Eşekler üzerinde, Asya mahsulü
o l a n a n t i m o a n m a d e n t o z u y ü k l ü idi. S ı r m a l ı
ağır elbiseler giyinmiş olan kadınlarına, bir
çalgıcı ve bir m u h a r i p refakat ediyordu. B u k ü
ç ü k k a b i l e n i n r e i s i {Heqa-Khast = C h e i k h de De-
s e r t ) ö n ü n d e h e d i y e o l a r a k v a l i y e t a k d i m ettiği
keçiyi sürüyordu.
R e i s i n i s m i İbsha idi. B i r k ı r a l k â t i b i , v a l i y e
b i r l e v h a t a k d i m etti. O r a d a , ş u y a z ı l ı idi : " A m u -
l a r v a l i y e a n t i m o a n t o z u g e t i r m e k i ç i n geldiler...,,
B u A s y a l ı l a r ı n Beni Hasan da y e r l e ş m e l e r i , r e s m î
b i r s u r e t t e idi.
B u n l a r Mısırda, servet a r a m a y a gelen ne tüc
c a r v e n e de k ü ç ü k s a n ' a t k â r idiler. B u n l a r Fir'-
avundan misafirperverlik istiyen m u h a c i r , bir
k ü ç ü k k a b i l e idi. B e n i H a s a n N o m e ' s i n d e y e r l e ş
tirildiler. B u h â d i s e n i n ş i m d i y e k a d a r yalnız tek
vesikası vardır. Bu kabile, Palestin halkından
d e ğ i l d i r . O n u , 1 9 2 5 Kaide d e k i b u h r a n y ü z ü n d e n
Mısır y o l u n a atılmış bir g ö ç e b e T ü r k ailesi olarak
k a b u l e t m e k için deliller vardır.
B u n d a n s o n r a d ı r ki, F i r ' a v u n l a r , P a l e s t i n orta
s ı n d a t e h d i t e d i c i t e h l i k e l e r l e k a r ş ı l a ş t ı l a r . M ı s ı r or
d u s u , Amu i s m i l e y a d e t t i k l e r i A s y a l ı l a r k a r ş ı s ı n d a
r i c a t e m e c b u r o l d u v e A s y a l ı l a r a sefil d e d i l e r . Fir'a
vunlar, bir m ü d d e t daha vaziyete h â k i m kaldılar.
O n Ü ç ü n c ü S ü l â l e z a m a n ı n d a ( m . ev. 1 7 8 8
- 1 6 6 0 ) İ k e s u s l a r , Deltaya girdiler v e Mısır kırat
larını hiç değilse, Aşağı Mısırda b o y u n d u r u k l a r ı
altına aldılar.
B u f a t i h l e r e , Hiksos ismi, bir Mısır J e n e r a l ı
o l d u ğ u a n l a ş ı l a n Manethon tarafından verildiği,
y a h u d i Yosef tarihinde zikredilmiştir. Bu esere
g ö r e Hiksos ismi, k a v m d e n ziyade, reislere tatbik
olunmuştur. İki kelimeden mürekkeptir: Roi
kıral m a n a s ı n a olan Hık ile a v a m lisanında,
çoban manasına a l m a n Sos k e l i m e l e r i n d e n . .
M ı s ı r l ı l a r , u m u m i y e t l e , ş e y h l e r e Heqa derler.
Shos Kıpt lisanında, ç o b a n m a n a s ı n a kullanıl
mıştır. "Sha'sou,, Mısır kelimesi de Arabistan ve
Palestinde görülen g ö ç e b e l e r e tatbik olunmuştur.
H e r h a l d e k e l i m e n i n a s l ı n a n a z a r a n , m a n a v e te
l â f f u z c a y a n l ı ş l ı k v a r d ı r . ( M a a m a f i h , t ü r k ç e ike
sus tan u z a k d e ğ i l d i r ) [1].
I
[1] I k e = s a h i p , b e y d e m e k t i r . B ü y ü k T ü r k L ü g a t i H.
K. K a d r i , S. 5 1 3 , 5 1 4 . S u s E l a m ı n p a y i t a h t ı d ı r . İksus =
İkesus = Sus sahibi, beyi demektir..
( H e q a ) kelimesi Asyalılar (Settion) için dahi, Mısırda
o t u r m u ş o l a n b i r ş e h ss ( H e q a ) m a n a s ı n d a kullanılmıştır.
İ k e , H e q a o l m u ş . (A. M o r e t v e G. D a v y . Des Klans aux
Altıncı Fir'avun S ü l â l e s i n d e n itibaren Batlam-
yos\&r z a m a n ı n a k a d a r , A s y a l ı k a b i l e l e r i n r e i s l e
rine" bu u n v a n verilmiştir. O n S e k i z i n c i F i r ' a v u n
Sülâlesi dahi Asyalı k a b i l e l e r i n bir k ı s m ı n a b u
namı verdi.
Nil v a d i s i n d e n e v e l S u r i y e v e Babil kıt'asının
da b u A s y a l ı k a b i l e l e r t a r a f ı n d a n istilâ o l u n d u ğ u
zikrolunmaktadır.
Bir Fir'avun demiştir k i : "meçhul bir ırktan

insanlar, şarktan geldiler, m e m l e k e t i m i z i istilâya
c ü r ' e t ettiler, o n u k o l a y l ı k l a z a p t e t t i l e r , r e i s l e r i n i
h a p s e y l e d i l e r , k ı r a l o l d u l a r . Menfis te o t u r d u l a r
en iyi y e r l e r e g a r n i z o n l a r i k a m e ettiler. Ş a r k h u
d u d u n u t a k v i y e ettiler. Avaris i d e t a h k i m e t t i l e r
ve o r a y a 2 4 0 , 0 0 0 kişilik garnizon koydular.
Yazın Avarise gelirlerdi. Askerlerine buğday
tevzi ederler, maaşlarını verirlerdi. Ecnebilere
k o r k u v e r m e k için a s k e r l e r i n i m u n t a z a m talim
ettirirlerdi.,, B u h i k â y e , Yosefin zaptettiği Manet
hon un bir h i k â y e s i d i r . Mısırın uğradığı felâ
ketleri resmî vesikalarda y a z m a k âdet değildi.
Fakat Mısırlılar, bu istilâlardan kurtulduklarını
i f t i h a r l a s ö y l e r k e n , b i r t a r a f t a n da h a k i k a t i itiraf
etmiş oluyorlardı.
İkesuslar, Asyalı A m u „ [ 2 ] lar diye kaydolun¬
a
* muştur. İ k e s u s isimleri, içinde samî v e Mısırlı

olmıyan isimler vardı.
B u i n s a n l a r ı n m e n ş e i Aandolu olmalıdır. İke
s u s l a r , Kenan Eli n d e n o l a m a z d ı . Ç ü n k ü , M ı s ı r l ı l a r
tarafından daimî surette mağlûp edilmiş olan
[2] A. M o r e t , D e s C l a n s a u x Empires.
K e n a n Eli ahalisi yalnız b a ş l a r ı n a Deltanın m ü s
tahkem maniasını zorlıyamazlardı. B u n u yapabi
len insanlar ki Avaris m ü s t a h k e m ordugâhında
a s k e r î t a l i m l e r l e u ğ r a ş m a y a d e v a m ettiler, b u n l a r
kuvvetli, cesur, tunç ve demir kılıçlarla iyice mü-
sellâh idiler. Atlar k o ş u l u m ü t h i ş m u h a r e b e ara
baları kullanıyorlardı.
M ı s ı r l ı l a r , İkesuslar dan evel b u n u bilmiyor
lardı.
M ı s ı r l ı l a r d a n d a h a iyi m ü s e l l â h o l a n m u h a r i p
İkesuslar dır ki, fena s e v k ve i d a r e o l u n a n Fir'a-
vunlarm, zenci askerlerini ve milislerini mağlûp
etti. B u n a b i n a e n İ k e s u s l a r ı s e v k v e i d a r e e d e n
ler, Kaşlılar, Etiler gibi, y e n i g e l m i ş milletlerden
biri o l m a k lâzımdır. İ k e s u s l a r m Mısıra g e l m e k
için geçtikleri S u r i y e d e b u g ü n ç o ğ a l m ı ş olan
t a h a r r i l e r , o n l a r a ait ç o k i z l e r m e y d a n a ç ı k a r a c a k
tır.
Yahudilere gelince, onların Kenan Elinde
yerleşmeleri t a k r i b e n m . e v . 1 3 0 0 d e on d o k u
zuncu Sülâle zamanında görülür.
İkesuslarm Mısır vadisinde hakimi-

~ 5 ~1^ ~
K S PA
yetleri 1 6 6 0 tan 1 5 8 0 e k a d a r d e v a m
GUNUN G E - ^ - e < e r
û kısa z a m a n d a İkesuslarm
NÎŞLİĞİ M ı s ı r d a b ü y ü k b i r i m p a r a t o r l u k tesis
ettiklerine şahit oluyoruz.
Mısırın tekmil m ü m b i t ve m a h s u l d a r kıtaları,
tek b i r devlet reisinin haıkimiyeti altına girdi.
M ı s ı r a b i d e l e r i n d e n , İkesus kırallarmm isimlerini
t a n ı y o r u z . B u k ı r a l l a r o n b e s , o n altı, o n y e d i n c i
s ü l â l e l e r i t e ş k i l ettiler. B u s ü l â l e l e r , Y u k a r ı M ı s ı r d a
T e p prenslerinin teşkil ettikleri sülâleler tekabül
eder. Fakat, İ k e s u s kıralları, diğer k ü ç ü k kırallık-
l a r d a n p e k ç o k fazla k u v v e t l i idiler. B u k ı r a l -
l a r d a n i s i m l e r i A p o f i s ( A p o p h i s ) v e Khian diye
m a z b u t kalan iki tanesi, t e k m i l Mısırın b ü y ü k b i r
kısmına m u t l a k bir h a k i m i y e t l e sahip oldu.
İkesuslar, Mısır âdetine ve Fir'avunların idare

ve riyaset sistemine kendilerini ç a b u k kaptırdılar.
Fir'avunlara m a h s u s saray merasimini ve âdetlerini
k a b u l ettiler. K e n d i h e y k e l l e r i n i , r e s m î s t i l e g ö r e
yaptırdılar. Binlerce levhalar üzerine hiyeroglif
yazısıyle isimlerini yazdırdılar.
Mısır allahlarmın mabetlerini dahi ihya v e m u
hafaza ettiler. Fakat, k e n d i l e r i A v a r i s v e T a n i s t e ,
M e z o p o t a m y a d a v e A n a d o l u d a t a p ı l a n Bele tap
t ı l a r [1]. K ı r a l K h i a n , Bel e o l d u ğ u g i b i M ı s ı r l ı l a
r ı n a l l a h ı o l a n Raya. d a t a p ı y o r d u . Ç ü n k ü , A s y a y ı
ve Mısırı kendi idaresi altında birleştirmek
gayesini güdüyordu.
Khian, i s m i n i " m e m l e k e t l e r sahibi,, d i y e y a z
dırdı. M a a m a f i h , Asyalı reis m a n a s ı n a o l m a k ü z e r e
(Heqa-Klıast) e s k i u n v a n ı m u h a f a z a etti. B u v â s i
v e ş a m i l saltanat iddiaları, b ü t ü n m e d e n î ş a r k t a
tasdik o l n n m u ş gibi g ö r ü n ü y o r . Khian ismi
T e p ile B i r i n c i Ş e l â l e a r a s ı n d a b i r g r a n i t p a r ç a s ı
ü z e r i n d e o k u n d u ğ u g i b i , Deltada b i r statü üze
rinde de o k u n u r . O n u n ismi, Palestinde, Gezer
harabelerinde, Bağdatta b u l u n a n kayadan bir
k ü ç ü k a s l a n ü z e r i n d e v e G ı r i t t e Cnossos harabe
s i n d e , Minos s a r a y ı n d a Ârthur Evans tarafından
[1] B e l i l â h ı n ı n T ü r k ü s t a n d a Y e n i Ç a y h a v a l i s i n d e k a
d î m T ü r k l e r i n t a p t ı k l a r ı m a b u t l a r d a n biri o l d u ğ u n u B a r t -
hold söyler.
y e r d e n çıkardan, bir m e r m e r k a p a k üzerinde
keşfolunmuştur.
Khian m Birinci Şelâleden, Acem körfezine
kadar bütün medenî şark dünyasını hakikî olarak
h a k i m i y e t i altına a l m ı ş olması, y a h u t b ü t ü n bu
â l e m e Mısır ile S u r i y e arasında m e r k e z î bir n o k t a
olan Avaristen ordularile h â k i m o l m u ş olması
kabul olunabilir.
Bittabi b ö y l e bir i m p a r a t o r l u k , y a ş ı y a m a z d ı .
B ö y l e b i r i m p a r a t o r l u k t a m a n e v î , dinî v e siyasî
bir b i r l i k p r e n s i b i a r a m a k b e y h u d e d i r .
İkesuslarm hakimiyeti, memleket işgalinden
başka bir şey değildir. B u sebeple hakimiyetleri
g e ç i c i o l d u . N a s ı l ki, T a u n l a r ı n b e ş i n c i asırda
A v r u p a y ı t e d h i ş e d e n s a l t a n a t l a r ı da b ö y l e ol
muştur.
İkesuslarm h a k i m i y e t i , m. ev. 1 6 0 0 s e n e l e r i n e
d o ğ r u eridi. Y u k a r ı Mısır prenslerinin, İ k e s u s l a r
aleyhinde muvaffakiyeti ihtimal Asurlularm tesirde
vukubulmuştur.
5. MISIRDA İNHİTAT VE SEBEPLERİ.
Kadeş m e y d a n m u h a r e b e s i n i y a p a n Eti o r d u
su, y a l n ı z A n a d o l u a h a l i s i n d e n i b a r e t d e ğ i l d i r . B u
orduda ayni ırktan olan birçok kütleler de vardı.
H u s u s i l e , G i r i t v e b u g ü n Y u n a n i s t a n d e n i l e n kıt'a
ahslisi de b u l u n n y o r d u . B u n l a r memleketlerini
boş b ı r a k a r a k , Anadolu ırkdaşlarile b e r a b e r İkinci
R a m s e s o r d u s u n a k a r ş ı , g i t m i ş l e r d i . Kadeş mu
h a r e b e s i m ü s a i t n e t i c e l e n m e d i ğ i n d e n , b u n l a r da
ğ ı l d ı l a r . B u n u f ı r s a t b i l e n , Doriler evvelâ birçok
çeteler gönderdikten sonra, Epir şimalinden kuv
vetli k o l l a r l a i n e r e k , b u g ü n Y u n a n i s t a n d e n i l e n
k ı t ' a y ı v e s o n r a G i r i t te d a h i l o l d u ğ u h a l d e a d a l a r ı
z a p t e t t i l e r (m. e v . 1 2 0 0 ) .
İstilâcı D o r i l e r g e ç t i k l e r i y e r l e r i k a n v e a t e ş
içinde bıraktılar. Bu vahşet önünde, şaşkınca
bir k a ç ı ş m a oldu. Vatanları g a s p o l u n a n bu in
s a n l a r k o r k u n ç o l m u ş l a r d ı . Üçüncü Ramses bir
v e s i k a s ı n d a : "Adalar artık sükûnetini k a y b e t m i j -
tir.„ d i y o r . K a r a l a r da a y n i h a l d e idi. A d a l a r d a n
ve Trakyadan, Anadoluya kuvvetli bir m u h a c e r e t
c e r e y a n ı t e v e c c ü h etti.
Eti devleti, bu büyük karışıklık neticesinde
a y n i ı r k t a n o l a n l a r t a r a f ı n d a n m ü n k a r i z e d i l d i [1[.
B u s ı r a l a r d a , Pelesati n a m ı n d a b i r k ü t l e de,
Mısır h u d u d u n d a göründü. Bunlar, kadınları,
ç o c u k l a r ı ile b e r a b e r k a ğ n ı l a r a v e y a gemilere
y ı ğ ı l ı o l a r a k , S u r i y e y o l u ile, k a r a d a n v e d e n i z d e n
g e l m i ş l e r d i . H i ç b i r k a v m b u n l a r ı n ö n ü n d e da-
y a n m a m ı ş t ı . Üçüncü Ranses, onları a n c a k Ma-
gedo da d u r d u r a b i l m i ş t i . F a k a t Pelesatiler ismini
v e r d i k l e r i Palestin kıtasında yerleşmekten mene-
dilmedi (m. ev. 1 1 9 3 ) .
B u suretle, Fir'avunlar Suriyeyi kaybettiler.
Bu yeni tehdit karşısında, hudutlarına çekilip,
orada m ü d a f a a y a m e c b u r oldular.
F i r ' a v u n l a r d a h â s ı l o l a n zaaf, d a h i l d e d e t e h
likeli k a r ı ş ı k l ı k l a r ı n b a ş g ö s t e r m e s i n e y o l açtı.
Memleket, k ü ç ü k küçük, birtakım prensliklere
ayrıldı. B u n u n neticesi olarak Mısır, H a b e ş i s t a n ı n
Papaz-Kırallarının, idaresine düştü. B u n d a n s o n r a
m . e v . y e d i n c i a s ı r d a , M ı s ı r , Asurlular tarafından
istilâ o l u n d u . M e n f i s h ü c u m l a z a p t o l u n d u , t a h r i p
(1] Gustave Fougere, Les premieres civilisations.

s : 214.
edildi; bugün harabesi dahi m e v c u t değildir. Tep,
tahrip edildi. T a k r i b e n on s e n e sonra, Aşağı Mı
s ı r d a , Saysh bir prens, Asurluların orada bırak
tığı k u v v e t i ç ı k a r m a ğ a v e bütün Mısırda nüfuzu
nu tanıtmağa muvaffak oldu.
6. MISIR MEDENİYETİ
Mısırı ilk Türk devrinden sonra,

FİR'AVUN
i d a r e e d e n l e r e , Fir'avun (Pharaon =
Pir-âui - P e r a ) a d ı v e r i l d i ğ i n i b i l i y o r u z . Fir'avun,
gözle g ö r ü n e n b i r allah sayılırdı. B u allah, ayni
z a m a n d a , kâinata h ü k m e d e n b ü y ü k g ü n e ş allahı
/tanın oğlu tanınıyordu. Fir'avunlara, taparlardı.
F i r ' a v u n u n tasviri, T ü r k l e r i n millî ilâhı olup gü
n e ş i i f a d e e d e n v e Doğan kuşu i l e t e m s i l e d i l e n
Horus idi.
F i r ' a v u n , s a b a h l e y i n , u y a n d ı ğ ı z a m a n , o n u do
ğan güneş olarak selâmlarlardı. O n u n namına
mabetler inşa ederlerdi. Fiukukan Fir'avun, bütün
M ı s ı r t o p r a ğ ı n ı n s a h i b i idi. F i r ' a v u n u n m u h t e ş e m
sarayı ve bir sürü hizmetçileri vardı. Bunların
bir kısmı y ü z ü n d e n sinekleri koğarlar, diğerleri
bir ş e m s i y e ile o n u g ü n e ş t e n m u h a f a z a ederlerdi.
D i ğ e r l e r i de o n u n o k u n u taşırlar, ahırını idare
ederlerdi. Fir'avuna hizmet b ü y ü k b i r şerefti.
H a d e m e l e r i , b ü y ü k rical sayılırdı.
M I I « T I 7 T iv c , M ı s ı r d a rahipler çoktu ve muteber »
lWUHlfc.JLlf S İ - . . . . o t _ - ı i ı
NiFLAR idiler. R a h i p l e r kıratın verdiği ara

zinin varidatile geçinirlerdi.
R a h i p l e r d e n s o n r a , y i n e a d e t l e r i ç o k o l a n mu
haripler gelirdi. Fir'avun onlara da arazi verirdi.
Fakat kiralın canı m u h a r e b e y a p m a k isteyince
itaat e t m e ğ e m e c b u r d u l a r . H a l b u k i , s a m î v e h a
mı Mısırlılar m u h a r i p değildiler. Askerlikten k u r
t u l m a k i ç i n k a ç a r l a r d ı [1].
Fir'avunlar, ordularını, ekseriya, Anadolulular
dan teşkil ederlerdi.
Daha sonra, bizim m e m u r l a r dediğimiz kâtip
ler g e l i r d i . K â t i p l e r , t a h s i l d a r , m ü h e n d i s , m i m a r
v. s. i d i l e r . B u n l a r k e n d i l e r i n i ehemmiyetli adam
z a n n e d e r l e r v e fakir halkı aşağı görürlerdi.
HALK H a l k , işçi ve köylüden ibaretti. Her

san'at işçileri ve tüccarlar, h ü k ü m e t i n
m u r a k a b e v e tazyiki- a l t ı n d a ş i d d e t l i k a i d e l e r e
tâbi h e y e t l e r h a l i n d e b u l u n u r l a r d ı . Kendilerini
m e m n u n ve mes'ut görmezlerdi. Çok çalışıyorlardı;
fakat, e s i r g i b i . U m u m i y e t l e , a n c a k k a r ı n l a r ı n ı do
yurabiliyorlardı-
Mısırda, o zamanlarda, m a l û m o l m u ş san'atlar
vardı. Dokumacılık, boyacılık, k u y u m c u l u k , mi-
n e c i l i k , c a m c ı l ı k gibi...
M ı s ı r , v â s i ticaret te y a p a r d ı . M e m l e k t t e b u l u n
mayan, k e r e s t e ve m a d e n gibi ş e y l e r i hariçten
alırdı.
Köylülerin de kendi toprakları olmadığını gör
dük. Bunlar Fir'avunun, rahiplerin ve muhariple
rin t o p r a k l a r ı n d a çalışırlardı- T a h s i l d a r a m u a y y e n
bir miktar zahire v e r m e ğ e mecburdular. Aksi tak
d i r d e , s o p a ile d a y a k y e r l e r d i v e y a h u t b a ş a ş a ğ ı
ATT. ir» s u y u n a a t ı l ı r l a r d ı . H a l k , angaryaya dahi
tâbi idi; y a n i , b i r b i n a , b i r y o l , b i r k a n a l y a p m a k
için, zorla çalıştırılırlardı. V e b u sırada n e z a r e t l i
l e r i n s o p a s ı da, b a ş l a r ı n d a n e k s i k o l m a z d ı . Dayak,
[1] A. M a l e t , İ. İ s a a c , 1' O r i e n t e t l a G r e c e .
m u n t a z a m b i r i d a r e v a s ı t a s ı idi. Esirlere, hayvan
lar gibi m u a m e l e edilirdi. B u esirlerin sahipleri,
esirler üzerinde hayat ve m e m a t h a k k ı n a malik
idiler. İ z a h e t t i ğ i m i z , b ö y l e b i r i d a r e y e , ş ü p h e s i z ,
medenî ve insanî bir idare denmez.
Mısırlılar, y ü z l e r c e v e y ü z l e r c e Al
V* MISIRDA DİNÎ
l a h l a r a t a p a r l a r d ı : Güneşe, Aya., Nil e,
İNANIŞLAR
hayvanlara...
Mısır ilâhları içinde, en ç o k tanınmışları, hay
v a n i l â h l a r idi- H e r ş e h r i n , k e d i , t i m s a h , k u r b a ğ a
v e y a aslan, kurt, çakal, leylek, a k r e p gibi bir hay
van ilâhı vardı.
B ü y l e h u s u s î i l â h l a r d a n b a ş k a , u m u m u n taptığı
allahlar da vardı; m s s e l â Güneş...
K e n d i s i n e tapılan h a y v a n ı n c i n s i n d e n bütün
h a y v a n l a r o m ı n t a k a d a m u k a d d e s idi. B u n l a r ı öl
dürenler idama m a h k û m olurlardı.
Milâttan bir asır e v v e l i n e kadar, Mısırlıların
z i h n i y e t i b ö y l e idi. B u a s ı r d a , İ s k e n d e r i y e d e b i r
Romalı, bir kedi ö l d ü r d ü ğ ü için, ahali tarafından
derhal katledildi.
Mısırlılar, m a b u t l a r ı n ı n bazılarını bir insan vü
c u d u v e h a y v a n başı, v e y a h u t insan başlı h a y v a n
vücudu şeklinde temsil ederlerdi. Hayvanlardan,
b i l h a s s a Apis ö k ü z ü n e , taparlardı. Papazlar, b i r
m a b e d i n içine, seçilmiş bir öküz korlardı. Bu
öküzü beslerler ve ona hizmet ederlerdi. Halk,
gelir bu ö k ü z e tapardı. Bu h a y v a n ö l ü n c e onu
mumyalarlardı. Ondan sonra, öküz mükellef bir
mezara gömülürdü. Bu gülünç şeylerin sebebi
şudur:
İptidaî insanlar, tabiatin k u v v e t l e r i n d e n kor
k a r l a r d ı . B i r de, iptidaî i n s a n l a r , a d e t a h a y v a n l a r l a
birlikte yaşarlardı. K o n u ş m a y a n , fakat b i r ç o k şey
ler anlıyan bu mahlûklar, onlarca esrarengiz ve
m u k a d d e s oldu. Taptıkları m a b u t l a r ve h a y v a n l a r
arasında, h a y ı r h a h ve b e t h a h olanları vardı. Ha
y ı r h a h l a r a t a p m a k t a n m a k s a t , o n l a r d a n y e n i ni
m e t l e r i s t e m e k idi. Ö t e k i l e r e i s e f e n a l ı k l a r ı n d a n
k o r u n m a k için tapındırdı.
Mısırlıların, ülûhiyet h a k k ı n d a k i itikatlarının
m e n ş e ve safhaları, tetkik o l u n u r s a şu neticelere
varılır : samı, h a m î Mısırlılar, Mısırda ilk m e d e
n i y e t k u r a n T ü r k k a b i l e l e r i n i n , a d e t a b a y r a k gibi,
kabile birliği alâmeti olan, doğan, k u r t gibi hay
van timsallerini — ki ş ü p h e s i z T ü r k l e r c e de m u
k a d d e s idi — h u s u s î i l â h l a r m e r t e b e s i n e r - ç ı k a r d ı l a r .
B i r t a r a f t a n da T ü r k l e r i n , e n b ü y ü k g ö r d ü k l e r i
k â i n a t ı n k ü v e t l e r i n e t a p t ı l a r . B i l h a s s a Güneş, on
l a r ı n a l l a h ı o l d u . F a k a t , G ü n e ş , Osiris battıktan
s o n r a , k o r k u n ç b i r k a r a n l ı k b a s ı y o r . O da A l l a h
o l m a k l a z ı m : Set... B u k a r a n l ı k a l l a n ı n k a r a n l ı k
l a r ı n ı a y d ı n l a t a n Ay-, o n u da İ l â h z a n n e t m i ş l e r :
İsis..
E r t e s i g ü n , u f u k t a n ç ı k a n g ü n e ş i ( O s i r i s ) in
oğlu kabul etmişler, G ü n e ş (Horus)..
Karanlık allahının, fenalığı Ayın ışığıle bertaraf
o l u n c a , o r t a d a i t i b a r a ş a y a n , G ü n e ş Horus ve Ay
İsis k a l ı y o r . F a k a t , Horus u n b a b a s ı O s i r i s , ki
k a y ı p l a r d a d ı r , o n u da u n u t m a m a k l a z ı m d ı .
İşte, h a y v a n l a r d a n v e t a b i a t ı n k ü v e t l e r i n d e n
yüzlerce allahlara insanları taptırmanın m a s k a r a
lık o l d u ğ u n u a n l a y a n p a p a z l a r , b e l l i b a ş l ı a l l a r d a n ,
ü ç e i n d i r m i ş l e r d i r : B a b a (Osiris), Oğul (Horus),
A n a ( İ s i s ) . Teslis denilen itikadın esası b u d u r .
M a s u m v e c a h i l i n s a n l a r ı , y ü z l e r c e a l l a h a tap
t ı r m a k v e y a allatılan, m u a y y e n g r u p l a r d a topla-
m a k ve en n i h a y e t bir allah k a b u l ettirmek,
siyasetin d o ğ u r d u ğ u neticelerdir.
H a n g i m a b e d i n h ü k ü m d a r ı , dolayısiyle papaz
ları k u v e t l e n i r v e d i ğ e r m a b e t l e r e h â k i m o l u r s a
o mabedin papazları, kendi allahlarmın büyüklü
ğünü tanıtmağa diğer allatılan ehemmiyetten
d ü ş ü r m e ğ e ç a l ı ş ı r l a r d ı . N i t e k i m , Tinis Haneda
n ı n d a n B i r i n c i Pepi n i n y a p t ı ğ ı M e n f i s ( M e m p h i s ) ,
^payitaht o l u n c a b u r a s ı i ç i n y e n i v e e n b ü y ü k b i r
allah l â z ı m d ı . Tinis Papazları b u n u n ç a r e s i n i bul
d u l a r . Tinisin (Helyopolis) mahallî allahı, insan
ş e k l i n d e t e m s i l e d i l e n Atom = Ataum — Ammon
idi. F a k a t , b u ilâh, b ü t ü n M ı s ı r l ı l a r ı n g ö z ü n ü dol
durmazdı. Umumiyetle, Mısırda G ü n e ş e m e n s u p
b i r a l l a h a t a p ı n m a ğ a a l ı ş ı l m ı ş t ı . B u n d a n e v e l tapı
lan, Osiris y a h u t Horus u da a l m a k i s t e m i y o r l a r d ı .
Bunların yerine onların üstünde olmak üzere, yine
G ü n e ş i n t i m s a l i o l a n Rayı aldılar.
M a h a l l î m a b u t ile G ü n e ş i b i r y a p t ı l a r . Ataum-
Ra = Ammon-Ra allahını icat ettiler; ve papazlar
h e r k e s e anlattılar, öğrettiler v e tedris ettiler ki
Ammon - Ra e n b ü y ü k a l l a h t ı r ; d i ğ e r a l l a t ı l a n ,
i n s a n l a r ı v e h e r ş e y i y a r a t a n o d u r . İkinci Ramses
z a m a n ı n d a , artık, m u t l a k kadir olan allah, bir insan
t i m s a l i ile b i r g ü n e ş m e f h u m u n u n — p a p a z l a r ı n
a k ı l v e t e d b i r l e r i l e — b i r l e ş t i r i l m e s i n d e n o l a n Am
mon Ra dır.
Mısırlılar, insan ölünce, ruhunun ağzından
kaçtığını ve g ü n ü n birinde v ü c u d u n a tekrar gire
ceğini z a n n e d e r l e r d i . B u n u n için, cesedi, sağlam
muhafaza etmek lazımdı.
Ceset m u m y a l a n ı r d ı ; sonra, sargılarla sımsıkı
b a ğ l a n ı r d ı . B u s u r e t l e c e s e t , b i r mumya haline
k o n u r v e ölenin içtimaî m e v k i i n e g ö r e bir m e z a r a
konurdu. Ehramlar, k ı r a l l a r ı n m u m y a l a r ı için,
b ü y ü k m e z a r l a r d a n ibarettir.
Mısırlılar, z a m a n l a , r u h u n ebediyeti h a k k ı n d a
ş u fikre saptılar: her ö l ü n ü n ruhu, Allah Osiris
r i y a s e t i n d e b i r mahkeme huzurunda, muhakeme
edilir; ruh tartılır; e ğ e r fena amellerle y ü k l ü ise
mahvedilir; mahvedilecek kadar günahları çok
değilse hayatında yaptığını itirafa mecburdu.
Ruh, irtikâp etmediği fena işleri sayacaktı. Meselâ,
e v v e l â d i y e c e k t i ki " ö l d ü r m e d i m , m a b u t l a r a k a r ş ı
v a z i f e l e r i m d e k u s u r e t m e d i m . , v. s. „ S o n r a d a i y i
işlere geçerek, "açlara e k m e k verdim, susuzlara
s u v e r d i m , ç ı p l a k l a r a e l b i s e v e r d i m . . . v . s. „ d i y e
c e k t i . T e m i z o l d u ğ u s a b i t o l a n r u h , ebediyete kabul
edilir v e serin, k o k u l u pir h a v a d a y a ş a r ve allahm
sofrasında y e m e k yerdi.
Ahiret, y a h u t h e s a p g ü n ü , m i z a n , sırat k ö p r ü s ü ,
c e h e n n e m , cennet telâkkilerinin Mısırda u y a n m a s ı
böyle olmuştu.
M ı s ı r papazları, ş ü p h e s i z , saf v e c a h i l
MISIRIN PA
h a l k t a n ç o k bilgili, ç o k z e n g i n v e
PAZLARI VE
p o l i t i k a c ı i d i l e r . B u s e b e p l e idi ki,
DİNÎ AYİNLER
Fir'avunlarm mesnedi oluyorlar, mü-
şavirleri olabiliyorlardı.
Papazların, bizzat h ü k ü m e t i idare ettikleri
görülmüştür. Papazlar, istedikleri kadar, allahlar
yaparlar v e y a onları b i r k a ç z ü m r e h a l i n d e top
larlardı ; eğer kuvvetli olmalarına ve menfaatla-
r m a yardım edecekse bütün dünyayı yalnız bir
allah etrafında, k e n d i l e r i n e h a d i m k ı l m a ğ a çalı
şırlardı.
P a p a z l a r ı n insanlar ü z e r i n e tesiri, bilhassa
mabetlerde ayinler vastıasile olurdu.
Çok allahlara tapmak, birçok ayinleri ve bir
ç o k da p a p a z l a r ı i c a p e t t i r i y o r d u .
M a b e d i n ortasını işgal eden, dar v e k a r a n l ı k
b i r o d a d a , m a h a l l i n a l l a h ı , h e r g ü n hediye kabul
e d e r d i : k o k u , y i y e c e k , k u m a ş v. s. B a y r a m g ü n l e r i
allahm heykeli debdebeli alaylarla, şehrin içinde
d o l a ş t ı r ı l ı r d ı . M a b e t l e r e kurbanlarda, verilirdi. En
x m a k b u l ü b o ğ a idi. A y i n l e r , b a s m a k a l ı p d u a l a r l a
yapılırdı.
M ı s ı r l ı l a r , b i l h a s s a m a b u t l a r ı n a ma¬
betler, ölülerine m e z a r l a r yapmış
l a r d ı r . B u b i n a l a r , e k s e r i y a , p e k b ü y ü k idi. F a k a t
h a l k e v l e r i , k e r p i ç t e n a d i b i n a l a r idi. U m u m i y e t l e
mezarlar, k a y a l a r d a o y u l m u ş sun'î m a ğ a r a l a r d a n
i b a r e t t i , ö l ü l e r , y e r e de g ö m ü l ü r d ü . M ı s ı r d a b ü
t ü n s a n ' a t l a r , mimarlığa t â b i idi. M i m a r l ı ğ ı n i l h a m
k a y n a ğ ı d a d i n idi.
Mabetler, ç o k b ü y ü k t ü . B u n l a r h a k k ı n d a bir
f i k i r v e r m e k i ç i n , T e p c i v a r ı n d a , Ramak mabedi
nin b u g ü n k a l m ı ş olan k ı s m ı n a b a k a r a k bir
salonunu tasvir edelim: Salonda 2 4 metre yük
s e k l i ğ i n d e iki sıralı sütunlar vardı. S a ğ d a ve
s o l d a az y ü k s e k , y e d i s ı r a s ü t u n l a r g ö r ü l ü r . B ü t ü n
bu sütunlara h e m e n bir sütun ormanı denebilir.
Fie'psi, 1 3 4 t a n e o n altı s ı r a s ü t u n d u r . B u s ü t u n l a r
v e d u v a r l a r , m a v i , sarı, k ı r m ı z ı r e n k l i r e s i m ve
y a z ı l a r l a s ü s l ü idi. H e r m a b e d i n k a p ı s ı n d a 3 0
m e t r e k a d a r y ü k s e k l i ğ i n d e iki dikili t a ş b u l u
n u r d u [1].
Mezarlar, ehram şeklindedir. E n sayılıarı Men
li] î s t a n b u l d a Atmeydanmdaki dikili taş oradanîstan-

bula getirilmiştir. B u taş m. ev. 1 7 0 0 de Ü ç ü n c ü Tütmesin
yaptırdığı bir taştır.
fis y a n ı n d a k i ü ç e h r a m d ı r . B u n l a r ı n e n e s k i s i v e
en y ü k s e ğ i K ı r a l Keops u n k i d i r . 1 4 3 m e t r e y ü k
s e k l i ğ i n d e idi. Ş i m d i i s e s , 1 3 7 m e t r e d i r . H i ç b i r
a b i d e i ç i n ş i m d i y e k a d a r b u k a d a r taş' k u l l a n ı l
mamıştır. B u n u y a p m a k için n e e m e k ve n e z a m a n
heba olmuştur ; düşünülsün...
K e o p s e h r a m ı n ı y a p m a k için 1 0 0 , 0 0 0 kişinin
2 0 s e n e ç a l ı ş t ı ğ ı n ı s ö y l e r l e r [1].
Kim bilir ne kadar işçi, sopa altında telef ol
muştur! H e r h a l d e , F i r ' a v u n Keops u n m e z a r ı M ı
sır m i l l e t i n e v e o r a d a ç a l ı ş a n e s i r m i l l e t l e r e p e k
pahalıya maiolmuştur. İnanılmıyacak kadar b ü y ü k
olan v e m e z a r o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş b u l u n a n b u
mamasız binalar, m ü h e n d i s l i k san'atınm henüz
başlangıç halinde b u l u n d u ğ u bir devirde inşa
edilmişlerdir.
Bu abideler, Mısır F i r a v u n l a r ı n ı n uzun saltanat
m ü d d e t l e r i n c e . M ı s ı r ı n membalarını tüketmişlerdir.
Mısırı, b ü y ü k m u h a r e b e l e r g e ç i r m i ş k a d a r , hara-
bîye sürüklemiştir.
M ı s ı r d a heykeltr aşlığa ait, e s e r l e r y a m a b u t
l a r a v e y a F i r ' a v u n l a r a aittir. M ı s ı r h e y k e l t r a ş l a r ı ,
sütunlara ve sütun başlıklarına pek e h e m m i y e t
v e r m i ş l e r d i r . B u n l a r ı lotus, papirüs v e hurma yap
rakları ile i ş l e r l e r d i . S ü t u n l a r v e h e y k e l l e r , k a b a r t
ma resimler, m u k a d d e s yazılarla işlenirdi. Heykel-
traşlar büyük, k ü ç ü k muhtelif h e y k e l l e r ve bir
ç o k Sfenks ( S p h i n x ) 1er y a p m ı ş l a r d ı r . E n e s k i za
manlardan itibaren insan çehresini m ü k e m m e l
bir s u r e t t e t a s v i r e t m i ş l e r d i r .
Boyalı resmin de b ü y ü k e h e m m i y e t i vardı.
[1] K e o p s e h r a m ı n d a k i t a ş l a r ı n a d e d i , dıl'ı 1 2 0 santi

m e t r e o l m a k ü z r e bir m i l y o n iki y ü z bini geçer.
Binaların yüzleri, iç duvarları, b ü y ü k salonların
direkleri, velhasıl m i m a r ve heykeltıraşların boş
b ı r a k t ı k l a r ı y e r l e r i s ü s l e m e k r e s s a m a ait idi. R e
simlerde gölge ve manzara yoktur. Mısır ressam
ları t a b i a t t a n i s t i f a d e e t m e z l e r d i . B i r b i r l e r i n i t a k l i t
ederlerdi.
Mısırlılar, p e k e r k e n d e n bir n e v i yazı

YAT!' MUSIKI b i l i y o r l a r d ı : Hiyeroglif. B u yazı, ilk
V E ILIM z a m a n l a r d a , bir e ş y a y ı tayin için
onun resmini yapmaktan ibaretti.
Meselâ, bir k u ş d e m e k için, b i r k u ş r e s m i y a p a r
lardı.
D a h a s o n r a , k u ş , bir harfin y e r i n i tuttu. Fakat,
yazı karışıktı. Ç a b u k y a z m a k için, yalnız harfler,
k a b u l ettiler. Y a v a ş y a v a ş y a z ı t e k e m m ü l v e te-
n e v v ü etti. M ı s ı r d a 'papirüs denilen y ü k s e k ve
g e n i ş saplı nebatın sapını, i n c e l e v h a l a r halinde
kesip yan y a n a koydular. B u ilk t a b a k a oldu.
Muhteli tabakaları z a m k l a yapıştırıp üstüste koy
dular. B u suretle e s m e r bir m u k a v v a elde ederek
ü s t ü n e y o n t u l m u ş kamış ile v e i s t e n y a p ı l m ı ş b i r
m ü r e k k e p l e yazı yazdılar. Yazıyı s a ğ d a n sola ya-
z a r l a d ı . B u n d a n s o n r a , k i t a p l a r m e y d a n a ç ı k t ı . Mı
sırlılar, b u kitapları, " R u h u n ilaçları hazinesi,, de
dikleri k ü t ü p h a n e l e r d e topladılar.
M ı s ı r l ı l a r ç o k g e v e z e i d i l e r . Nesir ve Nazım
olarak^ ç o k s ö y l e m i ş l e r v e ç o k y a z m ı ş l a r d ı r . Yazı
l a r ı m a b e t l e r d e k i t a ş l e v h a l a r d a v e p a p i r ü s l e r IX-
zerinde o k u n m u ş t u r . O k u n a n bu yazılara göre,
M ı s ı r e d e b i y a t ı , ilk F i r ' a v u n l a r d e v r i n d e v e s u r e t i
u m u m i y e d e dinî bir mahiyette görülür. Fakat,
z a m a n z a m a n ruhları isyan e d e n bazılarının, ce
m i y e t h a y a t ı n ı n s e v i n ç l i v e k e d e r l i h e r t ü r l ü saf-
— 225 — 15
h a s m a ait lâik edebiyat n u m u n e l e r i n e de tesadüf
olunur.
Mısırda m u s i k i hayatı ve şiir usulü h a k k ı n d a
e s a s l ı m a l û m a t y o k t u r . B u n u n l a b e r a b e r harp ve
flüt ç a l a r a k t a g a n n i e t t i k l e r i a n l a ş ı l ı y o r .
Sümer, Akat v e Elamda çoktan keşif ve tatbik
o l u n a n i l i m l e r , M ı s ı r d a d a i n k i ş a f b u l m u ş t u r . He
sap, hendese, kosmoğrafya ilimleri, Mısırda arazi
b i n a v e din i h t i y a ç l a r ı i c a b ı o l a r a k t e r a k k i e t m i ş t .
Tıbba ait k i t a p l a r d a b u l u n m u ş t u r . B u k i t a p
lar, İkesuslar d e v r i n d e n k a l m ı ş t ı r [1] .
H e r türlü ilimde, ileri g i d e n l e r papazlardı.
Â l i m , d o k t o r v . s. h e p o n l a r d ı .
"Mısırlıların edebî ve san'atkârane işlerinde
sırf m u h a y y i l e n i n e s e r i n e e n d e r t e s a d ü f o l u n u r .
" M ı s ı r d a san'at, ilirn, e d e b i y a t , din ve devlet
hizmetine hasrolunmuştu. . Mısır medeniyetinin
farik alâmeti budur.
" R u h î e d e b i y a t , m ü c e r r e t t e f e k k ü r , sırf i l m î ta-
harriyat, san'at için san'at ve müstakil h a r s eski
Mısırda nadirdir. Mısırın b ü y ü k eserleri u m u m î
ve müşterektir. Bu eserler, m u a y y e n bir sanat
u s u l ü n e tâbi o l a r a k yapılmışlardır. B u usulde,
dinî y a h u t i ç t i m a î m a k s a t l a r e s a s idi. İ ş t e M ı s ı r ı n
bu kayıtlı san'at z e v k i (Esthetique), e k s e r i y a y ü k
s e k s a n a t k â r l a r ı n i h t i r a s a h a s ı n ı t a h d i t etmiştir.,, [2]
[1] B u k i t a p l a r B e r l i n v e L e i p z i g d e d i r l e r . (A. M a r e t ,
L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . S a : 5 2 3 )
[ 2 ] A. M a r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . S ı
541, 5 4 2
ANADOLU
ETİ İ M P A R A T O R L U Ğ U — FRİKYA — LİDYA

I
VII. ANADOLU W
A. ETİ İMPARATORLUĞU
1. M E M L E K E T , ÎSÎM VE VASIFLARI
A s y a k e l i m e s i Eti l e h ç e s i n c e Assuva kelime

s i n d e n ç ı k m ı ş t ı r [2].
A s s u v a k e l i m e s i Milâttan evvel ikinci bin se
n e n i n o r t a l a r ı n a d o ğ r u Eti y a z ı l a r ı n d a Anadolu
n u n g a r p k ı y ı l a r ı n ı g ö s t e r m e k için k u l l a n ı l d ı ğ ı n a
tesadüf edilmiştir. Mısırlılar, yazılarında k e l i m e y i
lasia yaparak A n a d o l u n u n c e n u p taraflarını gös
termek için kullanmışlardır. Ilyadada kelime
Asios o l m u ş t u r v e b u g ü n k ü E f e s ile S a r t h a r a b e
leri a r a s ı n d a C a y s t r e ( K e s t r ) v a d i s i n i n b i r o v a
sına verilmiştir.
Yunanlılar Assuva kelimesinin, bütün Anado
lunun, h a t t a b u n u n b a ğ l ı o l d u ğ u b ü y ü k b i r d ü n y a
p a r ç a s ı n ı n adı o l d u ğ u n u ç o k g e ç a n l a y a b i l m i ş
lerdir.
Anadolu kelimesinin manası şark memleketi-
[1] B u r a d a mevzubahsolan Eti k a v m i , m u a s ı r garp

•eserlerinde Hittite, H e t e e n , H e t h e e n , Hethit i s i m l e r i n i alan
v e eski Yunanlılarda Khettaios, eski İ b r a n i l e r de Kheti,
Khetim, A s u r h l a r d a v e Babillilerde Khatti, Khati v e Mısır
lılarda Khta, Khaîti v e Khâti denilen k a v m d i r .
[2] F e l i x S a r t i a u x , L e s c i v i l i s a t i o n s a n c i e n n e s d e TAsie
Mineure sa: 5
d i r . Z a m a n ı m ı z d a A n a d o l u y a Küçük Asyada derler.
Bununla Anadolu yarımadasının Büyük Asyaya
b a ğ l ı o l d u ğ u i ş a r e t e d i l m e k i s t e n i y o r . K ü ç ü k Asya,.
Ön Asya n ı n b i r p a r ç a s ı d ı r . Ö n A s y a , V a n g ö l ü
havzasını, İram, Mezopotamyayı, Suriyeyi ve Ara-
b i s t a n ı d a h i k a v r a r ( h a r i t a N o . I).
K ü ç ü k A s y a ş i m a l d e K a r a d e n i z , M a r m a r a de
nizi, g a r p t a A d a l a r d e n i z i , c e n u p t a A k d e n i z v e
S u r i y e ile ç e v r i l m i ş , bir y a r ı m a d a d ı r . B u kıt'ada
d i k k a t i c e l b e d e n , b i r b i r i n e zıt i k i n o k t a v a r d ı r .
Garp kıyılarına yakın kısımlar Avrupa toprakla
rının aynıdır, vasıfları birdir. Körfez ve b u r u n l a r ı
s o n d e r e c e g i r i n t i l i ç ı k ı n t ı l ı d ı r . İ k l i m i lâtif, ı ş ı ğ ı
p a r l a k t ı r . Y a r ı m a d a n ı n ü ç t e i k i s i g e n i ş v e dal
galı bir y a y l a d ı r . Y a y l a n ı n orta y ü k s e k l i ğ i 1 0 0 0
metre kadardır. Kıyılardan uzaklaştıkça iklim
sert v e s o ğ u k olur. R ü z g â r keskin, kışlar u z u n
v e çetin, y a z l a r ise k ı s a v e s ı c a k olur. M a n z a r a
ları değişiktir. Y a y l a d a t e p e c i k l e r v e k ü ç ü k s ı r a
dağlar çoktur. Akıntısız tuzlu göller v e g e n i ş
stepler de vardır.
Karadeniz ve Akdeniz kıyıları Adalar denizi
kıyıları gibi girintili çıkıntılı değildir.
Y e ş i l ı r m a k (İris) v e b u n u n k o l u olan K e l k i t
çayı (Likas) ve Kızılırmak (Marasantijas) ve (Sa
karya (Sangarios) şimale dökülür.
C e n u p t a , Totosun kuvvetli setleri dik k ı y ı l a r a
yanaşır, yahut Kilikya (Cilicie=Arza ova) ve Pan-
filia ( P a n p h i l i e ) n i n o v a l a r ı n a y e r * v e r m e k i ç i n
kıyılardan uzaklaşır.
Garpta, hemen birbirine muvazi nehirler
vardır ( H a r i t a No. II). B e r g a m a d a n (Pergame)
geçen Bakır çayı (Kaik), Sart (Sardes) civarından
geçen ve İzmir şimalinde denize dökülen Gedis
ç a y ı ( H e r m o s ) , k i l l i t e r e s s ü b a t ı ile E f e s k o y u n u
d o l d u r a n K ü ç ü k M e n d e r e s ( C a y s t r e ) v e M i l e (Milet)
körfezini tamamile kumla dolduran Menderes
( M e a n d r e ) n e h i r l e r i z e n g i n , m ü m b i t v e z i r a a t e el
verişli ve müreffeh şehirlerin k u r u l m a s ı n a u y g u n
geniş ve uzun vadiler vücuda getirmiştir. Cenuba
a k a n S e y h a n , C e y h a n , Fırat, Dicle b ü y ü k n e h i r l e r i
de m ü h i m d i r .
K ü ç ü k A s y a n ı n b a ş k a iki b ü y ü k vasıf gös
teren bünyesi tarihin b ü y ü k safhalarına h â k i m
olmuştur. Mezopotamyaya ve ayni zamanda
Adalar denizi k ı y ı l a r ı n a h â k i m olan, Anadolu
yaylası, d a i m a ş a r k ı n e s k i m e d e n i y e t l e r i n i A k
d e n i z m e d e n i y e t i n e b a ğ l a y a n büyük yol olmuş
tur, B u s e b e p l e m ü m b i t s a h i l l e r i ç o r a k t o p r a k l a r a
bağlayan maddî bağlar, kıyıların ve vadilerin
zengin a h a l i s i n i d e y a y l a n ı n çetin halkına tâbi
kılmıştır.
2. AHALİ VE LİSAN
K ü ç ü k A s y a a h a l i s i , Hittite v e e m s a l i i s i m l e r l e
t a n ı t t ı r ı l m ı ş Türklerdir. B u n l a r tarihten evvel Orta
Asya yaylasından garba vukubulan muhaceret
l e r d e b u r a y a g e l m i ş l e r d i r . V e M e z o p o t a m y a n ı n ilk
ofokton ahalisi olan S ü m e r l e r l e v e İ r a n g a r b ı n d a
ilk yerleşen Elâmlarla akrabadırlar. Nitekim
Adalar denizinin ve b u n u n g a r b i n d e k i k ı r a n ı n ve
Trakyanm dahi ilk s a k i n l e r i a y n i m e n ş e v e ırk
tandırlar.
E t i l e r i n e s a s dilleri d e e l â m c a , s u m e r c e g i b i
türkçedir. E t i l e r i n dili S a m î v e y a H i n d o - A v r u p a l ı
değildir.
Etiler brakisefal, çıkık e l m a c ı k kemikli, m u -
kavves burunludurlar. Samîler böyle değildir.
S ü m e r l e r v e E l a m l a r b ö y l e d i r l e r [1].
3, SİYASI TARİH
M i l â t t a n 2 3 0 0 y ı l e v v e l Kayseri (Kanesh=Ka-
neş) de S a m î t ü c c a r m u h a c i r l e r yaşamıştır. Bu
muhacirlerin etrafında b u l u n a n halk, eski Etilerdi.
Etiler, d a h a t a ş v e i l k m a d e n d e v i r l e r i n d e m u a y
yen bir medeniyet derecesine varmışlardı. H a y v a n
beslerler, ziraat usullerini bilirler, aletler kulla
nırlar, k a y ı k yaparlar, a h ş a p v e y a kerpiçten bina
lar inşa ederlerdi. Y o n t m a taş devri n i h a y e t i n d e
r e s i m s a n ' a h n d a da o l d u k ç a m a h i r o l m u ş l a r d ı .
Bunların bu d e v i r l e r d e k i tarihlerine dair h e n ü z
kâfi m a l û m a t t o p l a n m a m ı ş t ı r . Ç ü n k ü K ü ç ü k A s y a
da a n c a k y a r ı m a s ı r d a n b e r i d i r ki t a h a r r i y a t yapıl
maktadır. B u taharriyat h e n ü z sathîdir. Yunanlılar
şaşılacak b i r u n u t k a n l ı k l a Etiler h a k k ı n d a efsa
neden başka bize hiçbirşey nakletmemişlerdir.
O n l a r ı n e h e m m i y e t l i o l d u k l a r ı n ı hattâ a n l a y a m a
mışlardı. Maamafi şu h a k i k a t l e r sabit o l m u ş t u r :
A n a d o l u n u n ilk s a k i n l e r i olan Etiller Milâttan e v v e l
e n a ş a ğ ı ücüucü binden i t i b a r e n m e d e n i y e t d a i r e
sinde ilerlemiştir. B ü y ü k ticaret sahibi olmuşlar
dır. At, k u l l a n m ı ş l a r d ı r . D e m i r c i l i k v e s a i r n e v i
s a n ' a t l a r d a i l e r l e m i ş l e r d i r . L i s a n l a r ı ile, d i n ş e k i l
lerde u m u m î inkişafa yardım etmişlerdir. Etilerin
Anadoluya yerleştikleri devir Sumerlerin Mezo-
[1] G u s t a v e F o u g e r e s ve dört arkadaşı, Les premieres

C i v i l i s a t i o n s . S. 1 3 7 .
Felix, Sartiaux. Les Civilisations anciennes de l'Asie
M i n e u r e . S. 1 6 - 1 7 .
A. M o r e t v e D a v y , D e s C l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 4 .
potamyada yerleştikleri devirden sonra değil
dir [1]- B u n l a r h e r h a l d e O r t a A s y a y a y l a s ı n d a n
garba muhaceret eden kütlelerin pişdarlarından
b i r i d i r [2].
Eti h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n m e r k e z k ı s m ı Kızılırmak
(Marassantijas) nehrinin kavsi içinde b u l u n u y o r d u .
P a y i t a h t Hattusas ( B o ğ a z k ö y ) idi.
B u d e v l e t i k u r a n ı n K ı r a l Flabernas olduğu
anlaşılıyor. B u isim sonraları e m i r n a m e mana
sında o l m a k ü z e r e k ı r a l l ı ğ m k a n u n u n u ifade için
kullanıldı. B u n d a n s o n r a gelen 1 inci Hattusil
1 i n c i Mursilis i s m i n d e k ı r a l l a r g ö r ü l ü r ( m . e v . 1 9 2 5 ¬
1 8 0 6 y a d o ğ r u ) , H a l e b i v e B a b i l o n y a y i ilk zapte-
d e n B i r i n c i Mursilisür. Etiler B a b i l o n y a y a yavaş
yavaş girmediler. Onların dalgaları fırtına halinde
oldu. T e k bir darbada Babili mahvetti. Zafer
tamam oldu. Ve Babilin birinci sülâlesini yıkma
ya kâfi geldi. Etiler bu zaferlerinden s o n r a k ı s m ı
küllîlerile vatanlarına döndüler. Memleketi Su-
meflere bıraktılar. Bundan s o n r a Hattusrs ta
1 i n c i Hantilisin h ü k ü m sürdüğünü görüyoruz.
B u n d a n s o n r a isimleri b i l i n m i y e n iki v e y a h u t üç
k ı r a l g e l i y o r . D a h a s o n r a , Âmmunas ve Huzzijas
ve nihayet milâttan 1 7 0 0 s e n e ev. Tilibunus
i s m i n d e k i k ı r a l l a r g e l i r . Tilibunus un Boğazkö-
yü'nde b i r e m i r n a m e s i b u l u n d u . B u e m i r n a m e
m u h a r e b e sebebile Kiralın bulunmadığı zaman
kendisine vekâlet e d e c e k l e r h a k k ı n d a bir talimata
aittir.
M ı s ı r F i r a v u n l a r ı n d a n I I I ü n c ü Tütme s (m. e.
1 5 0 0 - 1 4 5 0 ) d e Ö n A s y a y a t e c a v ü z ettiği, z a m a n
[1] E u g e n e Cavaingnac, Strasburg Darülfünununda

p r o f e s ö r , L e m o n d e M e d i t e r r a n e e n . S. 5 4 .
[ 2 ] A. M o r e t v e D a v y , D e s c l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 5 .
Büyük Etiler d e n b a ş k a kimseden bahsolundu-
ğ u n u işitmedi. B u Etilerden şimalin sisleri içinde
k a y b o l m u ş uzak bir k a v m gibi b a h s o l u n u y o r d u .
Mısır Firavunlarından b i r ç o k l a r ı Orta Fıratta
m u h a r e b e l e r yaptı; fakat Etilere tesadüf etmedi.
B u n u n l a b e r a b e r Etilerin eski zaferleri Tilibunusa
ait h a t ı r a l a r d a y a ş ı y o r d u . Sossatar ( S a u s s t a r ) ın
t e s i s ettiği y e n i b i r s ü l â l e g ö r ü l d ü . B u s ü l â l e d e n
1 i n c i Duthalijas (m. e v . 1 4 0 0 t a r i h i n e d o ğ r u )
u z a k e c d a d ı g i b i F i a l e b i zaptetti v e b i r t a r a f t a n
Fir'avunlarla diğer taraftan D i y a r b e k i r (Mitanni)
h a v a l i s i n d e k i Harri k ı r a l l a r i l e v e F ı r a t v e D i c l e d e
bulunan h ü k ü m d a r l a r l a çarpıştı.
Etilerden k o r k u u m u m î oldu. E v v e l c e birbi
rine d ü ş m a n o l a n s ö y l e d i ğ i m i z d e v l e t l e r b i r b i r i n e
yaklaştılar.
SUBBİLİLYU E n l e r
kırallarından,
i n
Subbiliyuma
M A (m.ev. 1380)Anadoluda rahat durmı-
y a n k a b i l e l e r i t e d i p etti. S o n r a y u
karı Fıratı geçti. S u r i y e ş i m a l i n d e k i k ü ç ü k p r e n s - '
l i k l e r i m a ğ l û p etti. B u n d a n s o n r a y i r m i sene
geçti. B u z a m a n zarfında S u r i y e d e b i r takım
hazırlıklar yaptı.
M. e v . 1 3 5 4 te, E t i l e r S u r i y e y e h a r e k e t e g e ç
tiler. E t i l e r i n Lupakkis v e Tesubsalmas ismindeki
kumandanları, Mısırlıların hiçbir m u k a v e m e t i n e
rasgelmeksizin Ş a m mıntakasına kadar ilerlediler.
B u n d a n sonra, S u b b i l i l y u m a , bizzat geldi. H a l e p
v e Kar kamış a o ğ u l l a r ı n ı y e r l e ş t i r d i . Oğullarının
a t l a r ı Tilibunus v e Bijasüis idi. B u d e v i r d e k ü
ç ü k k ı r a l l ı k l a r l a itilâflar y a p ı l d ı .
Mısır için vaziyet tehlikeli o l m u ş t u . T a m b u
s ı r a l a r d a idi k i , F i r ' a v u n I V ü n c ü Amenufis oldu
(m. e v . 1 3 5 2 ) . M e m l e k e t i , d e r i n b i r k a r ı ş ı k l ı k t a
bıraktı. Kiralın oğlu yoktu. Dul karısı, Etilerin
k i r a l ı n a m ü r a c a a t etti. K o c a o l a r a k E t i l e r d e n b i r
p r e n s istedi, g ö n d e r i l d i . F a k a t b u T ü r k p r e n s i
Mısır ricali tarafından suikasta uğradı. Bunun
ü z e r i n e Subbililyuma M ı s ı r a r a z i s i n i istilâ e t m e k t e
tereddüt etmedi. B i r ç o k esir aldı. Mısırlılarla
itilâf y a p ı l d ı .
B u n d a n sonra Etiler kiralının dikkati Fırata
döndü. Mezopotamya şimal mıntakasında Mitanni
(m. e v . 1 3 9 5 ) . M e m l e k e t Harri sülâlesi kıralları
e l i n e g e ç t i . O n d a n s o n r a M i t a n n i kıt'ası Asuri
k ı r a l l a r ı n d a n Assurballite terkolundu. B u n u n üze
r i n e k ı r a l K a r k a m ı ş t a k i o ğ l u B i j a s i l i s s e Mitanni yi
zaptettirdi.
S u b b i l i l y u m a ö l d ü (m. e v . 1 3 4 5 ) . Eti d e v l e t i
için k u v v e t l i esaslar k o y m u ş t u . O n u n hatırası
1 5 0 s e n e u n u t u l m a d ı . T o r u n l a r ı için " U n u t u l m a z
Ata,, o l d u .
Etiler için felâket hazırlayan Asuri devleti bu
nun z a m a n ı n d a k u v v e t l e n m e ğ e başladı.
ıı i v ^ i MIT»SİI S u b b i l i l y u m a ölddükten sonra, oğul-

11. İNU InUKSlL. , , . , , . , , ..
l a r m d a n Amuvanaas b i r k a ç ay hü
k ü m e t s ü r d ü . O n d a n s o n r a d i ğ e r oğlu II. inci
Mursil h e n ü z p e k g e n ç iken tahta geçti. Yeni
h ü k ü m d a r u m u m î bir isyanla selâmlandı. Mursil
b a b a s ı n ı n d e ğ e r l i o ğ l u o l d u ğ u n u i s b a t etti. S a l
t a n a t ı n ı n ilk o n s e n e s i n i , K ü ç ü k A s y a d a f a s ı l a s ı z
m u h a r e b e etmekle geçirdi. B u m u h a r e b e l e r birbi
rini takibeden senelerde, G a g a l a r ı n b u l u n d u k l a r ı
y e r l e r d e ( K ı z ı l ı r m a k - K a r a d e n i z a r a s ı ) , Kilikya da
(Arza o v a ) , Pamfylia da (Antalya) v e t e k r a r G a ş g a -
ların b u l u n d u k l a r ı havalide v u k u b u l d u . Arza
O v a n ı n k u v v e t l i kiralı ç o k uğraştı- N i h a y e t m a ğ
lûp oldu. K ı b r ı s a (Alasia) k a ç a r a k Etilerin elin
den kurtuldu.
M u r s i l , K i l i k y a d a , 6 6 , 0 0 0 k i ş i i m h a etti. P a m -
fili k i r a l ı k e n d i n e t â b i o l d u .
Mursil, saltanatının d o k u z u n c u senesi Ankuva
da ( A n k a r a - A n c y r e ) görüldü. Bundan sonra
M u r s i l , s e f e r b e r o r d u s u ile, Azzi ( E r z u r u m taraf
l a r ı ) k ı t ' a s ı n d a m u z a f f e r o l d u . Molas ( D i c l e ) a k a
dar h u d u d u n u sürdü. S u r i y e şimalinde vaziye
tini t a k v i y e etti. M u r s ü i n h i m a y e s i n d e bulunan
S u r i y e kıralları Mısır n ü f u z u n d a b u l u n a n Palesti-
ne kadar yayılmışlardı.
M u r s i l , b i z z a t o r d u s u n u Bala kıt'asma (Paph-
lagonie, Bitynie, P h r y g i e ) şevketti. O r a l a r ı n ı in
z i b a t a l t ı n a aldı. O r a l a r d a a s k e r î g a r n i z o n l a r i k a
m e etti. İ z m i r c i v a r ı n d a Nemfi (Nymphi^Nif^
K e m a l p a ş a ) n ı n m e ş h u r ( B a - r e l i e f s ) leri M u r s i l i n
n a m ı n ı m u h a f a z a etmiştir. Cesareti, enerjisi, aske
rî k a b i l i y e t i ç o k y ü k s e k t i . O r d u s u n u h e r sene
m a y ı s ayında toplardı. Kış m e v s i m l e r i n e k a d a r
m u h a r e b e ederdi. Mursil ve jeneralları bu askerî
m e v s i m d e n istifade etmesini bilirlerdi.
Mursil z a m a n ı n d a , Eti i m p a r a t o r l u ğ u Subbi
lilyuma n m temin ettiği ş e r e f t e n h i ç b i r ş e y kay
betmedi.
I I . i n c i M u r s i l m. e v 1 3 3 0 d a ö l m ü ş t ü r .
Mü VAT ALLA , ... *
K a r ı s ı n d a n ıkı ç o c u k bıraktı. Bun
l a r d a n Muvatalla 1 3 2 0 den 1 2 9 0 - 1 2 8 0 e kadar,
I I I . ü n c ü Hatuşil bu tarihten sonra 1 2 6 5 e kadar
birbirini takiben saltanat sürdüler. Birincinin
saltanatı z a m a n ı n d a ikincisi, K a r a d e n i z vilâyetle-
l e r i n i i d a r e etti.
M u v a t a l l a i m p a r a t o r l u ğ u i d a r e e t m e s i n i bildi.
Mısırla yaptığı m u h a r e b e l e r d e b i r ç o k prensleri
h i m a y e s i n e aldı.
Mısır vesikaları, Suriye ve Anadolu kavmle-
rini o n u n e m r i altında gösterir. Kıbrıslılar da
Muvatallanın h i m a y e s i n d e idiler.
II. i n c i R a m s e s ile K a d e ş c i v a r ı n d a m e y d a n
m u h a r e b e s i veren Muvatalladır.
Büyük Eti Muvatalla, Mısırlılarla

KADEŞ MUHA- . . . , . , ,
REBESİ harbi evvela diplomasice hazırlamış
tı; .. m ü t e a d d i t ittifak muahedelerde
Mısırlılara karşı k o r k u n ç bir heyeti müttefika
teşkil etmişti. Ş i m a l d e n b ü y ü k b i r t e h l i k e n i n
g e l d i ğ i n i a n l ı y a n g e n ç Ramses, tehlikeyi karşıla
m a k ü z e r e S u r i y e n i n şimaline d o ğ r u ilerledi. Ve
Kadeş te M u v a t a l l a n ı n o r d u s i l e ç a r p ı ş t ı . Tafsilâtlı
h i k â y e s i m a l û m u m u z olan b e ş e r i y e t i n bu ilk bü
y ü k m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Etiler p e k m ü k e m
m e l b i r m a n e v r a ile F i r ' a v u n u n o r d u s u n u i k i y e
ayırdılar.
Fir'avun askerleri hiçbirşey bilmeksizin yürü
yorlardı. M u h a r e b e e t m e k için sıralarını düzelt
miyorlardı. Fir'avun askerleri mağlûp oldular.
Karmakarışık bir halde kaçtılar. Etilerin mu
h a r e b e a r a b a l a r ı o n l a r ı o l a n c a s ü r a t i l e t a k i p ettiler.
Dehşet verici bir karışıklık oldu. Ramsesin ve
onu muhafaza eden askerlerin esir olmamaları
v e y a h u t m a h v e d i l m e m e l e r i b i r h a r i k a d ı r . Eti h a r p
arabaları Fir'avunun ordugâhına girer girmez,
hazır avı bıraktılar ve yağmacılığa başladılar.
B u n d a n istifade eden R a m s e s t e k r a r m u h a r e b e
y a p m a k için tedbir a l m a k fırsatını buldu. G e r i d e n
g e l e n t a z e k ı t a a t ile v a z i y e t i n i d ü z e l t t i . B ö y l e
o l m a s a y d ı R a m s e s i n E t i m u h a r e b e a r a b a l a r ı altın
da parça parça olması m u h a k k a k t ı . Bu m e y d a n
m u h a r e b e s i n d e hiçbir taraf kat'î netice almadı.
.„.••.„..», „ . Ü ç ü n c ü Hatusil, iktidara geçtiği za-

111 U N L U HA-
TUSİL man çoktan olgun bir adamdı.
Kadeş m e y d a n m u h a r e b e s i neticesiz
kalmıştı; harp d e v a m ediyordu. Mısırlılarla Etiler
a r a s ı n d a , T a m p o n h ü k ü m e t o l a n Amurru kırallığı
Etilfre hiyanet etti; Kilikya sadık kalmadı; daha
garptaki memleketler ayrıldılar.
Nihayet milâttan evvel 1 2 7 0 e d o ğ r u m e ş h u r
t e d a f ü i v e t a a r r u z ! ittifak muahedesi yapıldı. İlk
m ü h i m didlomasî vesikalarından madut olan bu
m u a h e d e n i n b i r s u r e t i h i y e r o g l i f ile Tepte, diğer
s u r e t i ç i v i y a z ı s ı ile B o g a z k ö y d e b u l u n m u ş t u r .
B u m u a h e d e n i n yazılış tarzı b u g ü n gördüğü
müz beynelmilel muahedeleri andırır ve iki
m u a h i t h ü k ü m d a r y a n i B ü y ü k Eti v e F i r ' a v u n
teşrifatça y e k d i ğ e r i n e t a m a m e n m ü s a v i sayılıyor
l a r d ı . B u m u a h e d e n e t i c e s i n d e , Amurru Etilerin
itaatında kaldı.
Hatusil Kaidelilerle d a i m a iyi münasebette
b u l u n d u . K a i d e k i r a l ı Kadasman-Turşu, Ramsesle
o l a n m u h a r e b e d e H a t u s i l t a r a f ı n ı tuttu.
H a t u s i l , asıl t e h l i k e n i n A s u r d a n g e l e c e ğ i n i ,
haklı olarak, tahmin ediyordu.
Asurlular Etirlerin ülkesine tecavüze başla
d ı l a r . I i n c i Salmanasar, ş i m a i d e Eti o r d u l a r ı n a
t e s a d ü f etti, m e y d a n m u h a r e b e s i o l a c a ğ ı s ı r a d a
i h t i y a r Hatusil öldü. M u h a r e b e v i S a l m a n a s a r ka
z a n d ı (m. ev. 1 2 7 0 - 1 2 5 5 ) .
I I n c i Dudhalijas, b a b a s ı n d a n s o n r a Eti ü l k e s i -
sinin h ü k ü m d a r ı oldu.
Dudhalijasın v a l i d e s i , Kizova h ( K ı z -
I I N C
LİJAS " z u v a £
i n a , Samsun cenubu), Putuşepa
a d ı n d a b i r p r e n s e s idi. B u k a d ı n
daha kocası z a m a n ı n d a ve kocasından sonra
b ü y ü k bir yer tutmuştu.
P u t u ş e p a , o ğ l u n a da g i t t i k ç e a r t a n b i r n ü f u z
i c r a etti. V e o n u A s u r l u l a r m i l e r i l e m e s i n e k a r ş ı ,
M ı s ı r l a s ı k ı m ü n a s e b e t e ş e v k e t t i . Eti k i r a l ı b ü y ü k
kızını Fir'avunla evlendirdi (m. ev. 1 2 6 0 a doğru).
D u d h a l i j a s , h i m a y e s i n d e k i K i l i k y a k i r a l ı ile
b i r l i k t e d a m a d ı II nei Ramsesi M ı s ı r d a z i y a r e t etti.
B u suretle Mısırla Etiler dost oldular.
Dudhalijas, Amurru üzerinde nüfuzunu devam
e t t i r i y o r d u . A m u r r u k i r a l ı ile y a p ı l a n b i r m u a
h e d e ile A s u r l u l a r m t ü c c a r l a r ı s a h i l e g e l m e k t e n
ve A m u r r u tebaası Asurlularla münasebette bu
lunmaktan menedildi.
Bu vaziyet Asurlularm intikam almasına sebep
o l d u ; Etirlerden 2 8 , 0 0 0 esir aldılar.
B i l â h a r e A s u r u n K a i d e ile m e ş g u l i y e t i E t i l e r i
s e r b e s b ı r a k t ı . B u n d a n s o n r a Eti d e v l e t i Dorüerin
t a z y i k i ile v u k u a g e l e n m u h a c e r e t d a l g a l a r ı n ı n
altında kaldı.
. „„ . „ Dudhalijas, milâttan e v v e l 1 2 3 0 da,

ARNUVANDAS ., , \. A , , , , '
s a l t a n a t ı o ğ l u Arnuvandaşa bıraktı.
A r n u v a n d a s , M ı s ı r l a iyi m ü n a s e b e t s a y e s i n d e v e
Asurlularla Kaideliler arasındaki muharebelerden
i s t i f a d e e d e r e k Karkamışa h â k i m oldu.
Gerçi garptan gelen yeni m u h a c e r e t dalgaları
e n d i ş e y i m u c i p idi. V e h a t t â K ı p r ı s a d a y a n m ı ş t ı .
Fakat vassal prenslikler, henüz bunları tutmağa
k â f i idi.
A r n u v a n d a s t a n s o n r a I I I ü n c ü Dudhalijas na-
mında daha bir kiralın h ü k ü m sürdüğü m a l û m
olmuştur. Ancak milâttan evvel 1 2 0 0 tarihlerinde,
kat'î b i r b u h r a n b a ş l ı y o r . V e b u n u n n e t i c e s i n d e -
dir k i a r t ı k Eti i m p a r a t o r l u ğ u , b e k l e n i l m i y e n b i r
tarzda ortadan k a l k ı y o r .
E ü d e v l e t i n i n z e v a l i Dorilerin Yunanistandan
sonra, adaları da işgal e t m e l e r i ü z e r i n e o r a d a k i
halkın Anadoluya girmesi neticesidir. Ayni ırktan
kabilelerin Mısır ufuklarında görüldüğü v e Pales-
tinde y e r l e ş e r e k o r a y a k e n d i atlarını v e r d i k l e r i
malûmdur.
4. ETI MEDENIYETI
.. . Eti i m p a r a t o r l u ğ u , a r t ı k b i z i m için
HÜKÜMET VE . . ,. , ' , „ , « 7.
ORDU t a m a m ı î e iştigale d e ğ e r tarihi bir
büyüklüktür.
İmparatorluk, milâttan evvel 1 4 0 0 - 1 3 0 0 tarih
l e r i n d e k e m a l i n e i r i ş m i ş t i r . P a y i t a h t ı d a i m a Hat-
tusas ( B o ğ a z k ö y ) o l m u ş t u r . İ m p a r a t o r l u ğ u n k ö k ü
d a i m a , Marassantijas kıvrımı içinde kalmıştır.
Etiler m e m l e k e t i n i n sınırları h e r cihetten tesbit
olunabilir.
Etilerin i m p a r a t o r l u ğ u bütün K ü ç ü k Asyaya
şamildi. Fakat, y e r y e r v e z a m a n z a m a n tâbi
p r e n s l i k l e r o l m u ş t u r . N i t e k i m , b i l h a s s a u m u m Eti
l e r i n k i r a l ı o l a n Hattusil milâttan 1 3 0 0 s e n e ev
veline doğru Karadeniz sahillerindeki mmtakada
h u s u s î b i r Kıral vekilliği teşkil etmişti. Anlaşıldığına
g ö r e K ü ç ü k A s y a y ı d o l d u r a n Türk kabileleri kü
m e k ü m e k e n d i E t i l e r i n i n tahtı i d a r e s i n d e a y r ı
ayrı kırallıklar halinde bulunuyorlardı. Bunlar
p a y i t a h t ı H a t t u s a s t a o l a n B ü y ü k E t i y e (Kaeti) ye
kendilerine has karşılıklı h u k u k kaidelerde bağlı
idiler. U m u m î heyeti Etiler i m p a r a t o r l u ğ u n u teş
kil e d i y o r d u .
G ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , K ı z ı l ı r m a k ile K a r a d e n i z a r a
s ı n d a s e y y a r Gaşga T ü r k k a b i l e l e r i d e v a r d ı . B u n u n
gibi K a f k a s taraflarında M a n d a n a m ı altında kabile
ler vardı. Eti i m p a r a t o r l a r ı n ı n diğer Etilerle m ü s a v i
şartlar altında v e y a h i m a y e şartlarile yaptıkları
m u a h e d e ve m u k a v e l e l e r vardır. Bogazköyünde
b u m u a h e d e n a m e l e r d e n ç o k b u l u n m u ş t u r [1].
Bu m u a h e d e l e r tetkik olunursa,' g ö r ü l ü r ki
Etiler i m p a r a t o r l u ğ u esasen bir f e d a r a s y o n d u r .
F e d a r a s y o n u n e s a s ş a r t ı , a s k e r î y a r d ı m idi. Eti
o r d u s u esas o l a r a k millî bir ç e k i r d e k t e n ibaretti.
B u ç e k i r d e k a s k e r î h i z m e t şartile arazi sahibi mi
lislerden teşkil olunmuştu. Bunlar, kirala resmen
sadakat yemini ederlerdi.
F e d a r a s y o n a d a h i l o l a n d i ğ e r E t i l i k l e r i n or
duları b u ç e k i r d e ğ i n etrafına toplanıyorlardı.
K a d e ş m e y d a n m u h a r e b e s i n d e , Eti i m p a r a t u r -
luk o r d u s u n u n kadrosu, Mısır m e t i n l e r i n d e bu
l u n m u ş t u r . B u kadro, şu kıtaattan m ü r e k k e p t i :
Eti milis o r d u s u , K ı z o v a o r d u s u ( S a m s u n ce
nubu), Masa, Karkija, Pidassa (bunlar T o r u s mın-
takasmdadır) L u k k i (Antalya g a r b ı n d a k i Liki mın-
takası), D a r d a n i j a ( D a r d e n i z c e = Ç a n a k k a l e boğazı
c e n u b u ) , N a h a r e n e ( D i y a r b e k i r h a v a l i s i = Mittani),
Karkemiş, Kodi (İskenderon sahilleri ve Halep
mmtakası), Nej (Nuhassa, Halep c e n u b u n d a k i m m
t a k a ) , K a d e ş (Asi n e h r i ü z e r i n d e ) , U g a r i t v e A r a t
(bunlar Finikededir) Aruna ve Mesenet (bunların
nerede olduğu bilinmiyor).
[1] Eugene Cavaignac, Le Monde Mediterraneen. sa:

75, 76, 77.
Bu ordunun içinde uzaklardan sergüzeşt ara
m a y a g e l m i ş ücretli a s k e r l e r de vardı. B u orduda,
Çanakkale boğazı civarından askerler bulunması
ü z e r i n d e d u r u l a c a k bir n o k t a d ı r . D e m e k ki Etiler
d e v l e t i Turova ( T r o i e ) y a k a d a r u z a n ı y o r d u . A s k e r î
birlikler piyadelerden ve m u h a r e b e arabalarından
teşkil olunurdu. H e r m u h a r e b e arabasında, biri
arabacı diğeri m u h a r e b e c i , birde bunları kalkanile
muhafaza eden bir m u a v i n d e n ibaret o l m a k üzre
ü ç kişi b u l u n u r d u .
Kıt'alar, b i n p i y a d e a s k e r d e 1 0 0 muharebe
arabasından t e ş e k k ü l ederdi. Fakat, bu nispetin
u m u m î olup olmadığı m a l û m değildir. Etilerin
b e d e n î k u v v e t l e r i ç o k fazla, s i l â h l a r ı m ü t e k â m i l idi.
D e m i r k a l k a n , u c u d e m i r m ı z r a k , i k i tarafı k e s k i n
balta, u z u n h a n ç e r , k ı l ı ç . B i z d e n b u k a d r u z a k o l a n
bu insanlar, m u h a r e b e serpuşu olarak tepesinde
tüyü dalgalanan m a d e n î tulga (miğfer) taşırlardı.
HUKUK VE — Etiler ülkesinde adaletin

D j N nasıl tevzi edildiğini k a f i y e d e b e y a n
etmek güçtür. Malûm olan ş u d u r
ki, k i r a l ı n k a z a î h ü k m ü n e h e r k i m k a r ş ı k o y a r s a
bütün evde ve ailesile mahvedilirdi. Y a l n ı z bu
h a l d e d i r ki, c e z a , fail o l a n f e r d i n a i l e s i n e kadar
teşmil olunurdu. U m u m î adalet kaidesi bu değildi.
Eti k a n u n l a r ı n d a ş a h ı s l a r a k a r ş ı c i n a y e t l e r e ait
ahkâmdan sonra, askerlerin ikameti meselesi
g e l i r . O n d a n s o n r a a r a z i y e ait v e d i n î ahkâm
gelir. İzdivaçta t a r a f e y n i n m ü s a v i şartlara m a l i k
olması ve erkeğin kadına bir hediye vermesi esas
olarak görünüyor.
Aile h a y a t ı n a d a i r k a n u n d a t e f e r r u a t v e b u n l a
ra d a i r h ü k ü m l e r v a r d ı r .
B u k a n u n l a r d a kadın hukukuna dair b i r ç o k
maddelerin bulunması dikkate şayandır. Etilerde
kadın hürriyeti yüksekti. B u n l a r h ü k ü m e t işlerin
d e v a z i f e a l d ı k t a n b a ş k a h â k i m l i k te y a p a r l a r v e
e r k e k l e r gibi m u h a r e b e l e r e giderlerdi. Kıraliça
kıral k a d a r h u k u k u haizdi. Mısır h ü k ü m d a r ı
II i n c i R a m s e s ile a k t e d i l e n m e ş h u r m u a h e d e d e
R a m s e s v e II i n c i H a m s i l i n imzaları yanında
k ı r a l i ç a Budohiya n ı n da i m z a s ı v a r d ı r .
M a r a ş t a b u l u n a n b i r Eti k a d ı n ı n h e y k e l i n i n
serpuşu Türkmen kadınlarının serpuşuna benze
mektedir. Bu biçim serpuş b u g ü n hâlâ Kartal kö
yü kadınları tarafından kullanılmaktadır. Ayni
s e r p u ş u n bazı E t r ü s k a b i d e l e r i n d e de b u l u n m a s ı
d i k k a t e l â y ı k t ı r . E t i l e r e ait a b i d e l e r a r a s ı n d a b i r
kumandan kadın heykeli bulunmuştur.
E m l â k s a h i b i o l m a k için a s k e r l i k y a p m a k şart
tır. H ı r s ı z l ı k e h e m m i y e t l e n a z a r ı d i k k a t e a l ı n ı r v e
c e z a l a n d ı r ı l ı r . A l e l û m u m m ü k e l l e f i y e t l e r e ait a h
k â m n o k s a n g ö r ü l ü y o r . Fakat, b u n a m u k a b i l bir
çok ceza sistemleri vardır. İdam cezası yalnız ve
a n c a k m a h d u t h a l l e r d e t a t b i k o l u n u r . Eti k a n u n
larının en şayanı dikkat ciheti Kaide yani S ü m e r
v e A k a t k a n u n l a r ı n a yakın olmasıdır.
Etiler, kendi zamanlarında muhitlerine m ü r e b -
bilik e t m i ş l e r d i r . B u t e r b i y e t e s i r i E t i l e r ü l k e s i
m m t a k a s m d a asarım bırakmıştır.
B u e s e r l e r b i l h a s s a , y a h u d i l e r i n e s k i alaka?
namda g ö r ü l m e k t e d i r . Etilerin ç o k m ü n k e ş i f bir
• ticaretleri v a r d ı . P a r a ile t i c a r e t , m u a s s ı r l a r ı o l a n
A s u r l a r d a n ç o k i l e r d e idi. B u h u s u s t a ç o k i l e r i l e -
m i ş , k a i d e l i l e r i n k e n d i ı r k l a r ı n d a n o l a n E t i l e r ü¬
z e r i n d e k i t e s i r i m u h a k k a k t ı r . Eti k a n u n l a r ı n d a
esarete müteallik a h k â m da vardı.
Eti h u k u k u n n n b i r h u s u s i y e t i v a r d ı r . B u n u n l a
beraber Sümer, Elam ve Ege hukuklarına benze
yen c i h e t l e r i d e ç o k t u r .
Din — Eti d e v l e t i n i n p a y i t a h t ı o l a n H a t t u s a s y a -
k ı n i n d e Yazılıkaya mabedi bulunmuştur. BurasL
III ü n c ü Hatusil z a m a n ı n d a şüphesiz birinci dere
c e d e bir din m e r k e z i idi. B u r a d a k i k a y a l a F ü z e
rinde dinî bir ayin hakedilmiştir. Solda nezredil-
miş bir erkek, sağda nezredilmiş bir kadın, ortada
bulunan b ü y ü k bir insan kalabalığına yörürler.
O r a d a , b i r a l i h e v e b i r i l â h ile k a r ş ı l a ş ı r l a r . A l i h e
kendi kendine bir dağ üzerine yörüyen vahşi bir
h a y v a n üstünde. İlâh, ona karşı geliyor. P r e n s i p
olarak ilahe, k a d ı n tanrı, Ana, h â k i m bir şahsiyet
tir. K o c a v e m a f e v k k a b u l e t m i y e n v e l û t t a b i a t ı
temsil ediyor. Bu resim, ikinci binin birinci orta
sında Adalar m m t a k a s m d a ve Girifte dahi g ö r ü l ü r .
Bu resimlerde, vahşi hayvanlarla sarılmış, dağlar
üzerine y ü r ü y e n ilahe tamamile farkolunmaktadır.
Yazılı m e t i n l e r d e , h â k i m olan b a ş k a şekiller
d i r : i l a h e G ü n e ş t i r . V e i l â h Teshup t u r . İ l a h e G ü
neşin mabedi şarktadır. İlahe güneş, h ü k ü m d a r
sülâlesinin dininin esasıdır. Kıral cinsiyet farkına
rağmen ondan bahsederken kadınlığını nazarı
•dikkate a l m ı y o r . İ l â h Teshub a g e l i n c e , b u b i r e r
kektir, b a ş ı n d a tulga vardır, sakallıdır, elinde çifte
balta vardır, v e şimşek çaktırır. Bu Etilerin
mijlî Allahıdır. B u n u n için h e r y e r d e m a b e t l e r
yaparlardı. Etilerin mabetlerinde daha birçok
i l â h l a r v a r d ı r . B u n l a r da t ı p k ı m e m l e k e t g i b i F e
derasyon halindedirler. Prenslerle yaptıkları m u
a h e d e l e r d e m u a h e d e yapanların allahlarmı bir-
-birlerinden ayırt etmek m ü m k ü n değildir.
Kıral g ü n e ş e t e m e s s ü l ettiğini k a b u l e t m e k l e
b e r a b e r tehlikeli zamanlarda etrafında b u l u n a n
papaslarla istişareden geri kalmaz.
T a f s i l a t t a n s a r f ı n a z a r e d e r e k ş u n u da i l â v e
e d e l i m ki, E t i l e r i n d i n î itikat v e a y i n l e r i g a r b a az
ç o k farklarla intikal etmiştir. B i r ç o k z a m a n sonra
Etrüsklerde de a y n i d i n î t e l â k k i l e r e t e s a d ü f o l u n u r .
B u g ü n e k a d a r t a n i y a b i l d i ğ i r n i z Eti v e -
SAN'AT
s i k a l a r ı san'at h a k k ı n d a ç o k k ı y m e t l i
m a l û m a t vermektedir. Kültepe, Ü y ü k harabele
r i n d e m i l â t t a n iki b i n s e n e e v v e l i n e k a d a r g i d e n
vesikalar bulundu. Bunlardaki eserlerde bariz
a l â m e t e l b i s e y e aittir. A n a d o l u y a y l a s ı n ı n sert
iklimine u y g u n bir surette m a n t o u z u n d u r , başlık
yüksektir, pabuçlar kıvrıktır...
Payitaht olan Boğazköy ve onun 1 5 0 - 2 0 0
hektar etrafında, bareliyefler, ve Allah r e s i m l e r d e
süslü kapılar bulundu. Şehir, eski olmalıdır.
F a k a t , m. e v . 1 3 0 0 t a r i h i n e d o ğ r u y a ğ m a edildi
ği için bize kalan e s e r l e r u m u m i y e t l e Eti i m p a
r a t o r l u ğ u n u n s o n a s ı r l a r ı n a aittir. Bogazköyden
uzak olmıyan Ü y ü k t e d e b i r Eti s a r a y ı v a r d ı r .
B u s a r a y dinî m e r a s i m gösteren bareliyeflerle
süslüdür. Oradan uzak olmıyan Yazılıkayayı
tanıyoruz. Ayni neviden bir sıra abideler de gar
b a -doğru, İ z m i r e k a d a r yayılır. B u a b i d e l e r bir
t a r a f t a n da T o r o s l a r a v e S u r i y e ş i m a l i n e v e M e z o -
optamyaya kadar gider.
Tel-Halefte b u l u n a n " P e ç e l i ilahe,,» m ü h i m d i r .
Etiler san'ati K a r k e m i ş t e , Z i n c i r l i d e milâttan evel
9 - 8 i n c i a s r a k a d a r h u s u s i y e t l e r i n i m u h a f a z a edi
y o r . O n d a n s o n r a b u son n o k t a l a r d a A s u r san'atile
karışıyor.
Şehirlerin tahkimatı, Ön Asyada başka yer-
lerde tesadüf edilenlerden farklı değildir. S a r a y
genişliğine bina edilmiştir. Kaide ve Girifte de
böyledir.
Miken m i m a r l ı ğ ı n d a olduğu gibi u z a n l u ğ u n a
değildir. Boğazköy sarayında sütunlar yoktur,
fakat milâttan 2 0 0 0 s e n e evvel yapılmış olan
Zincirli sarayında vardır. Başlıca tezyinat duvar
ların ve sütunların altına yapılan k a b a r t m a l a r d ı r .
B u n l a r s e b e b i l e d i r ki Etilerin c i d d e n s a n ' a t ı n d a n
bahsolunabilir. B o g a z k ö y ü n d e bir kapıyı tezyin
e d e n bir h a r p ilâhı, Etilerin p e k k ı y m e t l i bir h e y -
keltraşlık nümunesidir. K ü ç ü k tunç eserler de
kıymetlidir.
Etilerin modelleri, milâttan 3 0 0 0 s e n e e v v e l
S ü m e r s a n ' a t ı n d a n a l ı n m ı ş t ı r . Çivi yazıyı da o n
lardan aldılar. Bilâhara Mısırlılarla t e m a s a gel
d i k t e n s o n r a o n l a r d a n da b i r t a k ı m ş e y l e r a l d ı
lar. Hiyeroglifi d e t a k l i t ettiler. F a k a t , E t i l e r i n asıl
kendilerine m a h s u s bir yazının bakayası olmak
ü z r e Eti Hiyeroglif elerine de r a s g e l i n m e k t e d i r . Bu
h e n ü z o k u n m a m ı ş t ı r . Ü y ü k t e k i Sfenksler (Sphynx)
Mısır ilhamıdır.
Etilerin ve Giritlilerin saraylarının yapılışla-
rındaki b e n z e y i ş h e r iki m e m l e k e t h a l k ı n ı n • k a r
deş S ü m e r m e d e n i y e t i n d e n a y n e n v e y a b i r i n d e n
naklen feyzalmış olduklarını gösterir.
Etiler, s a n ' a t n o k t a i n a z a r ı n d a n ş ü p h e s i z , S u -
r i y e y e v e o b a d a n d a h a u z a k l a r a t e s i r ettiler.
Kııdusteki a s l a n l ı s ü t u n l a r Eti m i m a r l ı ğ ı e s e
ridir. Asurlar, u z u n m ü d d e t S ü m e r san'at m o d e l
l e r i n d e n b a ş k a bir e s e r g ö r m e d i l e r . S ü t u n l u (Bit-
hilanı) sarayının m i m a r î tarzını Etilerden aldık
larını kendileri söylüyorlar.
Asurlarm heykeltraşlıkları Eti m o t i f l e r i n d e n
m ü l h e m d i r . Hulâsa, Etileri, san'atta yaratıcı k a
vimler sırasında s a y m a k pek haklı olur.
E t i l e r i n edebiyat v e İlim ile S u m e r l e r i n e d e
biyat v e ilimleri arasında u m u m i y e t g ö r ü l m e k
t e d i r . E t i l e r h a r i ç t e n a l d ı k l a r ı s a n ' a t l a r a da ş a h s î
bir çeşni vermişlerdir.
OyÜk harabelerinde bulunan muhtelif musiki
aletlerinin resimlerine bakılırsa Etilerin n e y , ki-
tara v e sair m u s i k i aletlerini k u l l a n d ı k t a n v e
b i n a e n a l e y h m u s i k i ile de i ş t i g a l e t t i k l e r i a n l a ş ı l
mıştır. T a r hçiler ve ırki m u s i k i âlimleri yuna-
nistanda görülen bedibaşlı musiki aletlerinin
Asyadan, şüphesiz Etilereen alındığında müttefik
t i r l e r . Yunanlıların a l d ı k l a r ı , m u s i k i n i n y a l n ı z alet
leri o l m a y ı p m u s i k i s a n a t ı n ı n b a ş l ı c a e s a s l a r ı n ı da
Etilerden iktibas e t m i ş l e r d i r [1].
B. FRİKYA (PHRYGİE)
1. AHALİ VE MEMLEKET
Frikyanın en eski s e k e n e s i Etilerle b e r a b e r

g e l m i ş o l a n Türk kabileleridir. Bunlar Çanakkale
ve İstanbul boğazlarından geçerek gelen ayni
ı r k t a n Trakolarla k a r ı ş m ı ş l a r d ı r . T r a k o l a r ilk defa
milâttan 3 0 0 0 sene kadar evvel birinci Turova
( T r o i e ) şehrini y a p m l ş l a r ' v e orada bir h ü k ü m e t
tesis etmişlerdi.
Frikya ismi, A n a d o l u y a g e ç e n T r a k o kabile
leri i ç i n d e h â k i m k a b i l e n i n i s m i n e n i s p e t l e v e r i l
miş olmalıdır. Kıt'aya b u ismi v e r e n k a b i l e n i n ilk
g e ç e n l e r d e n mi, y o k s a m ü t e a k i b e n gelenlerden
[1] E u g e n e Covaignac, Le m o n d e Mediterraneen. -

rni o l d u ğ u n u h e n ü z b i l m i y o r u z . M a l û m o l a n şu
d u r k i Tuna y a l ı s ı v e Trakya tarafından muhtelif
d e v i r l e r d e b i r ç o k i n s a n kütleleri b o ğ a z l a r d a n ge
ç e r e k Anadoluya girmişlerdi. B u n l a r bir taraftan
Turovayi evvelâ tahrip ve sonra yeniden bina
e d e r e k oraya h â k i m olmuşlar, bir kışımı da Frik
ya mmtakasınm diğer aksamında Frikya kıral-
lığını t e s i s e t m i ş l e r d i r .
Frikyalılar bir zamanlar Turovalılarla akraba
v e k o m ş u vaziyette b u l u n m u ş l a r ve en nihayet
tek bir devlet halinde g ö r ü l m ü ş l e r d i r . İkinci
T u r o v a şehri h a r a b e l e r i n d e b u l u n a n ve milâttan
2 0 0 0 - 2 4 0 0 sene e v v e l e ait olduğu tahmin
edilen saraylar ve k u y u m c u l u k eserleri bu dev
letin o z a m a n k i z e n g i n l i ğ i n i v e medeniyetini
göstermektedir.
B i r b i r i a r d ı n c a g e l i p Marmara sahillerine, göller
e t r a f ı n a , Sakarya vadilerine yayılan ve yerleştik
leri sahalara k e n d i isimlerini v e r e n l e r d e n Misye-
lileri, B i t i n y e l i l e r i , P a f l a g o n y a h l a r ı z i k r e t m e k lâ
zımdır. Bütün bu gelenler Frikya g r u p u n a men
s u p sayılırlar. F r i k l e r i n en kesif olarak sakin
oldukları yerler S a k a r y a mecrasile Turova ve
Lidya ş a r k ı n a d ü ş e n f e y i z l i v e m ü m b i t y a y l a idi.
M. e v . X I I I ü n c ü a s ı r d a b ü t ü n g a r b i A n a d o l u y u
y e n i b i r Trako - Frikler akını kapladı. Bu akınla
Tesalya v e c e n u b u n a i n e n Dori i s t i l â s ı n ı n y a k ı n
dan münasebeti vardır.
Bu mütemadi gelişlerle Anadolu içinde kesa
fetleri a r t a n F r i k y a l ı l a r , E t i K i r a l ı H a t u s i l i n ö l ü
m ü n d e n b i r a s ı r k a d a r s o n r a m. e v . 1 2 5 5 te K ü ç ü k
A s y a y ı B o ğ a z i ç i n d e n Anti - T o r u s l a r a k a d a r işgal
etmiş ve hakimiyetleri altına almış b u l u n u y o r l a r
dı. T u r o v a m u h a r e b e s i sırasında Turovalılara
FRİKYANIN ŞEVKET DEVRİ
i m d a t v e m u z a h e r e t için teşekkül eden Ön-Asya

i t t i h a d ı n ı n m e y d a n a g e l m e s i n d e T u r o v a ile d e r i n
v e hususî m u h a d e n e t idame eden F r i k y a n ı n bü
y ü k tesiri o l m u ş t u .
F r i k y a , k e n d i n i kâfi d e r e c d e k u v v e t l i g ö r ü n c e
Eti devletinin nüfuz v e h a k i m i y e t i n d e n k u r t u l
m a k c i d a l i n e g i r d i . B u s ı r a l a r d a Eti k u d r e t i n i n
pek ziyade sarsılmış bir halde b u l u n m a s ı b u n u
kolaylaştırdı. Etiler yavaş yavaş Kızılırmak hav
z a s ı n d a n c e n u b î K a p a d o k y a y a , Komana havalisine
v e ş i m a l î S u r y e t a r a f ı n d a Karkemiş ile sahil
a r a s ı n a itildiler.
2. FRİKYANIN ŞEVKET DEVRİ

F r i k y a h l a r ı n en m ü h i m ş e h i r l e r i A n a d o l u n u n
tam ortasında S a k a r y a k ı y ı s ı n d a k u r u l m u ş olan
Gordiyum[\] idi. V I I I i n c i a s ı r d a h u d u t l a r ş a r k a
d o ğ r u g e n i ş l e d i k ç e K a p a d o k y a , K a t a o n y a v e Li-
k a o n y a mmtakalarında Komana, Mazaka (Kayseri)
T i y a n a gibi şehirler de F r i k y a m e r k e z l e r i haline
gelmişler ve Etilerle Frikyalılar buralarda uzun
zamanlar bir arada yaşamışlardır. C e n u b u garbi
de F r i k y a n ı n g e n i ş l e m e s i , Pisidye, L i k y e ve Kar-
y a n m birleştiği zaviyedeki B u r d u r (Askaniyos)
gölüne kadar varmıştı. Lidya taraflarında Frikya
n ü f u z v e h a k i m i y e t i , L i d y a k ı r a l l a r m d a Ata (Atya-
des) sülâlesi d e v r i n d e n b e r i başlamıştı. B u geniş
lemenin mütemadi artmasile bir aralık Frikya
devleti h u d u t l a r ı A n a d o l u n u n iki m ü n t e h a s m a ,
Ege d e n i z i n d e n y u k a r ı F ı r a t v a d i s i n e v a r a n y e
li] İskendere ait Kördüğüm hikâyesinin atfedildiği
şehirdir.
g â n e devlet haline geldi. F i r i k y a n m fütuhat g ö z ü
sahillerden ziyade içerlere müteveccihti. Zira
F r i k y •. t a m m a n a s i l e v e b i l h a s s a b i r k ö y l ü v e
çiftçi m e m l e k e t i idi. K ı r a l l a r ı b ü t ü n g a y r e t v e
dikkatini ziraate verirler, bir ö k ü z k e s e n i v e y a
bir sapan tahrip edeni idama m a h k û m ederlerdi.
F r i k y a k r a l l a r ı n ı n h e p Midas, Gordiyos isimlerile
anıldıkları g ö r ü l m e k t e d i r . Bu iki i s m i n sülâle u n
vanı olmasına ihtimal verilmektedir.
İlk kıral sayılan G o r d i y o s b o y u n d u r u ğ u oka
b a ğ l a m a k için ç ö z ü l m e z bir d ü ğ ü m ( K ö r d ü ğ ü m )
tarzının mucidi sayılırdı. K ö r d ü ğ ü m , bağlı o l d u ğ u
a r a b a ile b i r l i k t e m i l l î b i r t ı l s ı m g i b i m u h a f a z a
ediliyordu.
3. FRİKYA MEDENİYETİ
Frikyalıların çiftçiliğe verdikleri bü

y ü k e h e m m i y e t i n d i n l e r i n d e d e iz
b ı r a k m a s ı t a b i î idi. F i l h a k i k a F r i k y a m a b u t l a r ı n ı n
e n b a ş ı n d a toprak ilâhları geliyor. Kadın allahların
e n b ü y ü ğ ü a n a i l a h e Nana [1] t e s m i y e e d i l i y o r d u .
B u n a b a z ı s a h a l a r d a Mâ v e y a Kibele ( C y b e l e ) adı da
v e r i l i y o r d u . Nana, t e n e b b ü t v e n e ş v ü n e m a i l a h e s i
idi. F r i k y a n ı n ü ç ü n c ü m ü h i m i l â h ı Nana nın o ğ l u
Ati v e y a Atte ( A t a ) idi.
B u n l a r d a n Kibele v e Ati ile R o m a l ı l a r ı n Bakus
n a m ı n ı v e r d i k l e r i n e ş e v e e ğ l e n c e ilâhı Diyonisos,
sonradan Yunanlılara intikal etmiş olan ilâhlar
dandır.
[1] T ü r k ç e a n a v e b ü y ü k a n a d e m e k o l a n n i n e keli
mesidir. Anadoluda be kelimeyi ( N e n e ) şeklinde telâffuz
ederler.
İlâhî v e m u k a d d e s sayılan bir k a r a taşa ibadet
â d e t i F r i k y a n ı n Pesinunte ş e h r i n d e tâ R o m a l ı l a r
d e v r i n e k a d a r d e v a m e t m i ş t i r [1].
Frikya ibadet ayinlerinin farikası kaval, davul
ve dümbelek n a ğ m e l e r i n i n t a h r i k ettiği v e c d
içinde g a ş y o l m a k t ı . Ş a r a p ve e k m e k l e takdis gibi
hıristiyan m e r a s i m i n i n m e n ş e i içki v e e ğ l e n c e y e
m ü s t e n i t a y i n l e r d i r . B u n l a r ı n da e n m ü n t a h a p
v a t a n ı F r i k y a idi [ 2 ] .
Frikyalılar birçok kale, ş e h i r ve ma-

SAN'AT '
bet h a r a b e s i bırakmışlardır. Frikya
san'ati T i y a n a d a n ( K i l i s e H i s a r ) S i p i l d a ğ m a ( M a n i s a
dağına) k a d a r Anadolunnu her tarafında kayalar
ü z e r i n e i ş l e n m i ş güzel a b i d e l e r serisi h a l i n d e gö
r ü l ü r . Ramsey v e Perrot n u n m. e v . I X u n c u v e y a
V I I I i n c i a ş ı r a ait o l d u ğ u n u s ö y l e d i k l e r i meselâ,
Ayaz-İn k ö y ü n d e k i m e z a r g i b i en e s k i l e r i n d e o
k a d a r Eti san'ati izleri v a r d ı r ki b u n l a r ı asıl Eti
eserlerinden ayırabilmek güçtür. " K a y a y a oyul
m u ş b u l a h d i n c e p h e s i n d e y e r e s i n m i ş iki a s l a n
y a v r u s u görülmekte, bunların üzerinde ağızları
açılmış, adaleleri kudretle gerilmiş başları g ü r
yelelerle örtülü iki m ü t h i ş aslan m e t h a l i k o r u m a k
tadır. M e z a r ı n m u s t a t i l ş e k i l d e k i k a p ı s ı a s l a n l a r ı n
p e n ç e l e r i a r a s ı n d a a ç ı l m a k t a d ı r . , , [3]
F r i k y a ş e h i r l e r i n d e n Nakoleya mezarlığında
bulunan Midas ismindeki kırallardan birinin yine
kayada oyulmuş muhteşem mezarı gibi daha mu
a h h a r d e v i r l e r e , m. e v . V I I i n c i a s r a , ait d i ğ e r
[1] M e k k e d e a y n i tarzda kudsiyet atfedilmiş olan
Haceri Esvedin menşei bu olmak muhtemeldir.
[2] S a r t i a u x .
[3] S a r t i a u x .
bazı e s e r l e r d e Y u n a n tarzı bir c e p h e ü z e r i n d e
yerli halıcılık m o d e l l e r i n d e k i h e n d e s e ! tezyinatı
temsil eden şekiller görülüyor.
B i r Y u n a n a n a n e s i F r i k y a l ı l a r ı madenlere su
vermek u s u l ü n ü n v e ilk m a d e n e s r a r ı n ı n m u c i d i
olarak gösteriyor. Diğer bir an'ane de tentene
san'atinin icadını m a h i r F r i k y a d o k u y u c u l a r ı n a
atfediyor. B u itikatlara r a ğ m e n b u g ü n Mezopo-
tamyalılarm, Etilerin, Giritlilerin ve Mısırlıların
i k i n c i bin n i h a y e t l e r i n d e d o k u m a c ı l ı k v e m a d e n
cilik san'atlarını zaten y ü k s e k bir d e r e c e y e çıkar
m ı ş oldukları m a l û m d u r . Frikyalıların y e n i aletler
v e u s u l l e r i c a d ı s u r e t i l e musikinin inkişafında
m ü h i m bir amil oldukları m u h a k k a k t ı r .
Homer, Frikyalıların hayvan sürülerini, bey
girlerinin süratini ve bağlarının zenginliğini met
heder.
4. FRİKYANIN İNKIRAZI
F r i k y a devletinin başlıca iki d ü ş m a n ı Asuriye
ile Ş a h i n k ı r a l l a r z a m a n ı n d a b ü y ü k b i r k u d r e t
h a l i n e g e l m i ş o l a n Lidya idi. A s u r i y e , F r i k y a d a n
ç e k i n i y o r , L i d y a ise o n u k e n d i t e v e s s ü v e i n k i ş a f
emellerine bir mania telâkki ediyordu. Krezüs
tarafından garp mmtakalarının koparılıp alınması
n a , y e d i n c i a s ı r d a Kimrilerin istilâsile b ü t ü n K a
radeniz sahillerini k a y b e d e r e k S a k a r y a g a r b i n e
atılmasına r a ğ m e n , F r i k y a yine, hattâ A s u r i y e y e
karşı k o y a b i l e c e k k a d a r k u v v e t i n i m u h a f a z a ede
bildi. F a k a t yıldan yıla hayatiyeti eksildi, Lidyanın'"
nüfuz ve tabiiyeti altında e h e m m i y e t i k ü ç ü l m ü ş
b i r k ı r a l l ı k h a l i n e g e l d i . N i h a y e t , m. e v . V I ı n c ı
a s ı r d a g e l e n İran istilâsı ile m ü n k a r i z o l d u .
C. LİDYA
t MEMLEKET VE AHALÎ
Menderes vadisine muvazi olarak şarka doğru

Anadolu yaylasının garp yamaçlarına yükselen
Gediz vadisi, L i d y a n ı n asıl m e r k e z s a h a s ı d ı r . Eti
ülkesile E g e denizi kıyıları arasında mütevassıtlık
eden bu saha Meonyalılar (Meoniene) T r a k o - F r i k -
ler ( T r a c h o - P h r g i e n s ) Şartlılar, Etiler ve Lidyalılar
gibi devirler i m t i d a d m c a üst üste gelip y e r l e ş m i ş
b i r ç o k Türk kabilelerinin m e s k e n i olmuştur. Bu
raya Lidya isminin verilmesi milâttan evvel VII
i n c i a s ı r d a n s o n r a d ı r . H o m e r Lidya k e l i m e s i n i bil
m e z ; b u h a v a l i i ç i n Meonya tabirini kullanır.
Pevtaur ş i i r l e r i n d e [1] Eti m ü t t e f i k l e r i a r a s ı n
daki deniz milletlerinden, Meonyalılar olduklarına
h ü k m e d i l e n Maunnalar ile Turshalar[2] v e Şartlılar
olmaları pek muhtemel Sardanalar yani Lidyanın
ilk s e k e n e s i o l a n b ü t ü n k a v m l e r s a y ı l m a k t a d ı r .
Meonyalılarla, Lidyalılar s a h a n ı n iç v e k a r a kıs
m ı n d a , T u r s h a l a l a r l a ( T u r ş a ) S a r d a n a l a r ( Ş a r t l a r ) da
s a h i l t a r a f l a r ı n d a y e r l e ş m i ş l e r d i . S o n r a l a r ı m,, e v .
V I I I inci v e VII inci asırlar a r a s ı n d a b u n l a r d a n
T u r s h a l a r İtalyaya ve Şartlar S a r d e n y a y a m u h a c e
ret etmişlerdir. R o m a medeniiêtinin ilk t e m e l i n i
a t a n E t r ü s k l e r ile b u T u r s h a l a r ı n a y n i k a v m i n
m e n s u b u oldukları b i r ç o k â l i m l e r tarafından ka
bul edilmiştir. Etrüsklerin İtalyaya K ü ç ü k Asyanın
[1] P e n t a o u r , I I i n c i R a m s e s i n m u z a f f e r i y e t l e r i n i s e n a
için y a z ı l m ı ş v e p a p i r ü s l e r ü z e r i n d e b u l u n a r a k o k u n m u ş
şiirler m e c m u a s ı d ı r .
[2] « L e s T y r s e n e s , L e s h a b i t a m s d e T y r r h a , L e s T h y r r h -
enes, Les Turshas» kelimeleri hep birdir.
L i d y a m ı n t a k a s ı n d a n g i t t i k l e r i n i Herodot da söyle
mişti. S o n z a m a n l a r d a A m e r i k a l ı l a r ı n S a r t h a r a b e -
l e r i n d e k i h a f r i y a t ile v â s ı l o l d u k l a r ı k e ş i f l e r n e t i
c e s i n d e L i d y a dili ile Eti v e E t r ü s k d i l l e r i a r a s ı n d a
t e s b i t e d i l e n akrabalık b u n u teyit e y l e m e k t e d i r .
( M a h k û k â t ü z e r i n d e k i L i d y a dilini ö r t m e k t e b u l u
n a n k a r a n l ı k s ı y r ı l m a m ı ş olsa da zinet eşyası, t u n ç
v e fildişi i ş l e r i n d e k i s a n ' a t ü s l û b u ile E t r ü s k ü s l û
b u a r a s ı n d a r e d d i i m k â n s ı z b e n z e r l i k l e r v a r d ı r . ) [1]
2. HÜKÜMDAR SÜLÂLELERİ
ATALAR Lidyalılar tarihlerinin ilk f e c r i n d e
Atalar [ 2 ] a d ı n ı t a ş ı y a n b i r s ü l â l e n i n
idaresi altında b u l u n u y o r l a r d ı . Bu Atalar Trakya-
dan geçip sonraları F r i k y a d a y e r l e ş m i ş olan Türk
(Trako) kabilelerinden idiler. M . e v . X I I inci asırdan
X I inci asra k a d a r h ü k ü m s ü r d ü k l e r i a n l a ş ı l a n Ata
l a r F r i k y a l ı l a r ı n , F r i k y a l ı l a r da b ü y ü k E t i n i n t a b i i
y e t i a l t ı n d a i d i l e r . Büyük Eti n a m ı o z a m a n k i Eti
k ı r a t l a r ı n d a n I inci Mursil e v e r i l m i ş o l a n u n v a n d ı r .
A t a l a r ı n p a y i t a h t ı Asia ( A s y a ) ş e h r i idi. E t i ç e
aslı Assouvva - A s o v a o l a n A s y a , S a r t ş e h r i n i n e n
e s k i i s m i v e " A s i e ~ A s y a „ k e l i m e s i n i n d e aslî v e
e s a s î ş e k l i d i r [3].
TTTİer™ î ı r r i - M
- e v
c i asır başlarına doğru
X I İ n
ETİ SÜLALESİ J , , „
HERAKLİTLER k ı d y a d o ğ r u d a n d o g r u v a b i r Eti s ü l a
lesinin, Her'aklitlerin (Heraclides) ida
resi altına geçti. Heraklitler, Etilerin bir ilâhı olan
Sandonn n e s l i n d e n g e l d i k l e r i n i iddia ederlerdi.
[1] G ü s t . F o u g e r e s , L e s P r e m i e r e s c i v i l i s a t i o n s .
[2] A t y a d e s s ü l â l e s i , y a h u t A t ı o ğ u l l a r ı .
[3] F. S a r t i e a u x .
Lidya dahilinde kalelere v e m ü s t a h k e m mevkilere
istinaden askerî bir derebeylik sistemi k u r m u ş
lardı. Payitahta Asya y e r i n e f i i d e ( H y d e ) a d ı m
vermişlerdi. B u isim sonraları Sart a k r o p o l ü n ü n
adı olarak kalmıştı.
K ü ç ü k Lidya prenslikleri istiklâlle-

ŞAHIN JKIRAL- r j mk o r u m a k t a g a y e t k ı s k a n ç idi-
^ S S ™ ^ " 1er. M e z o p o t a m y a f ü t u h a t ç ı l a r ı k a r
s ı : MERME- ^ . /
NATLAR şısında, bu istiklalin korunmasına
m e s a f e u z a k l ı ğ ı n ı n da y a r d ı m ı olu
yordu. Asırlarca devam etmiş olan b u m u k a v e m e
tin n i h a y e t sarsılmağa yüz tuttuğu sıralarda
bir sülâle değişikliği olmuş, yeni sülâle müdafaa
ve m u k a v e m e t i bir z a m a n daha parlak surette
idame edebilmişti. Değişiklik Heraklit h ü k ü m d a r ı
Kandavul ( K a n d a u l e ) u n K ü ç ü k M e n d e r e s va
disinin m a k a r r ı olan Tirrha (bugünkü Tire)
p r e n s i m e ş h u r Giges tarafından iskatı suretile
olmuştur. Mermenatlar yahut Şahinler sülâlesini
k u r a n G i g e s Y u n a n l ı l a r c a i l k Tiran ve hüküm
darları tahtlarmden indirerek devlet idaresini
k e n d i e l l e r i n e alanların ilk ö r n e ğ i o l a r a k telâkki
edilirdi.
Giges Lidya hükümdarlarının en

GIGESIN IKTI- * . , . T *J
SADÎ SİYASETİ b ü y ü k l e r i n d e n b ı r ı o l m u ş t u r . L i d y a
nın a z a m e t v e ş e v k e t devrinin m ü -
essisi v e Y u n a n l ı l a r n a z a r ı n d a k a z a n d ı ğ ı h a r i k u l a
de itibarın h a k i k î amili Gigestir.
M e m l e k e t refah v e saadetinin iktisadî inkişafa
bağlı o l d u ğ u n u anlıyan G i g e s iktisadî politikaya
pek ziyade e h e m m i y e t vermiş v e b u politikayı
iki m ü n t e h a m a h r e c i o l a n ş a r k t a Asuriye ve
g a r p t e îyonya arasında daimî barışıklığı istihdaf
eden bir d i p l o m a s i y e istinat ettirmişti.
Lidyanın, Asyanın şark ve garbı arasında
transit m e r k e z i olmaktan elde edeceği menfaatin
b ü y ü k l ü ğ ü n ü d a h a e v v e l Kandavul da t a k d i r e t m i ş
ve sahille Kızılırmak ötesindeki ülkeleri birbirine
bağlıyan ana transit yolu üzerinde k o n a k yerleri,
k e r v a n s a r a y l a r teşkilâtı v e m ü r u r i y e vergisi ala
cak mevkiler yapmıştı. Bu uzun ticaret güzergâ
h ı n a Kıralyolu namı veriliyordu.
G i g e s siyasetinde m u v a f f a k oldu. O n u n z a m a
n ı n d a L i d y a d e v r i n en m ü h i m t i c a r e t m e r k e z i
haline geldi. Lidya ticaretinin ana d a m a r ı g a r p t e
Efes ten b a ş l ı y a r a k v e Şarttan, Pterya d a n ( B o ğ a z
k ö y ) g e ç e r e k Ninova y a g i d e n y o l d u r . D i ğ e r tâli
d a m a r l a r , ş i m a l d e Misya y a G i g e s i n m . e v . 6 3 5 te
Lidyalı m ü s t a m i r l e r yerleştirdiği E z i n e (Ardynion)
ve Lapseki ( L a m p s a q u e ) kasabalarına; Marmara
t a r a f ı n d a E r d e k ( C y z i q u e ) y a k ı n ı n d a k i altın m a
denlerini m u r a k a b e için Kirmastı ( C r e m a s t e ) ya,
K a r a d e n i z c i h e t i n d e de başlıca ticaret m a h r e c i
olan Sinoba doğru uzanmorlardı.
C e n u p t a h e m z e n g i n bir müşteri, h e m de A s u r
kudretine karşı bir m u v a z e n e kuvveti olan Mısıra
d o ğ r u Gigesin çizdidi t e m a s v e ticaret yolu Mile-
den geçiyordu.
3. KİMRLERİN İSTİLÂSI
Gigesin b ü y ü k e m e k ve itinalarla k u r d u ğ u
itilâf v e m u v a z e n e siyaseti Kimrlerin (Cimme-
r i e n s ) v e Trakoların bir kasırga gibi Anadolu-
yu basan istilâlarile altüst oldu. B u m ü s t e v l i l e r
muhariplikte Amazonlarla yarışan kadınlar ile
KÎMRLERÎN İSTİLÂSI
birlikte m. ev. VII inci asır b a ş l a n g ı c m d a n b e r i

yeniden dehşetli faaliyete geçmişlerdi. Anadoluya
Kırım ve Trakya havalisinden geçen bu Çit
( S k y t ) Türkleri, S a k a r y a ile K ı z ı l ı r m a k a r a s ı n d a
P a f l a g o n y a h a v a l i s i n i m e r k e z e d i n m i ş l d r idi.
B u h â k i m m m t a k a d a n bütün k o m ş u devletlerin
topraklarına, kasıp k a v u r u c u akınlarla saldırıyor
lardı. A s u r l u l a r b u n l a r ı K a p a d o k y a d a d u r d u r a b i l -
diler. B u n d a n s o n r a K i m r l e r k e n d i h a l i n d e s a k i n
ve a s u d e y a ş a y a n F r i k y a ü z e r i n e atıldılar, harbet-
tirdiler. F i r i k y a d a Midas sülâlesinin son kiralı,
h e z i m e t y e s i i ç i n d e i n t i h a r etti. F r i k y a n ı n b a ş ı n a
g e l e n d e n v e m ü t e a k i b e n T u r o v a ile Eolyadaki
Lidya m a h r e c i E d r e m i t körfezinin şimal sahilin
deki A n t a n d r o s u n istilâsından (m. ev. 6 6 3 ) telaşa
düşen Giges bu sırada yeni Asur Kiralı Assurba-
nipal in y a r d ı m ı n ı i s t e d i i s e d e h a y ı r h a h bir
bitaraflık vadinden b a ş k a m u z a h e r e t temin ede
medi. Nihayet yalnız kendi kuvvetine dayanarak
K i m r l e r ü z e r i n e y ü r ü d ü ; m . e v . 6 6 0 ta K i m r -
leri m a ğ l u p etti, r e i s l e r i n d e n i k i s i n i z i n c i r e v u r a
rak N i n o v a y a yolladı. Aynı z a m a n d a m ü ş t e r e k
tehlike karşısında muavenetini esirgemesine ve
kendisini yalnız bırakmasına m u k a b e l e olmak
ü z r e d e As'surbanipal in r a k i b i o l a n M ı s ı r h ü k ü m
d a r ı Psammtik ile itilâfa g i r d i ; b u a r a d a İyonya
ş e h i r l e r i n d e n Kolofon u z a p t e d i ; L i d y a n ı n m. ev.
6 6 0 senesi zaferde kazandığı huzur uzun sürmedi.
Kimrlerin başına mahir ve muktedir bir k u m a n d a n
o l a n Tolctamış m g e ç m e s i i ş l e r i y e n i d e n d e ğ i ş t i r d i .
Toktamış, Lidya ü z e r i n e bir intikam h ü c u m u yaptı.
Giges m u h a r e b e m e y d a n ı n d a öldü (m. ev. 6 5 2 ) .
A s s u r b a n i p a l , k e n d i z a m a n ı n a ait m a h k û k â t t a
Giges t e n ş ö y l e b a h s e d i y o r :
. . . . bana karşı başkaldıran Mısır Kiralı
Psammetik in y a r d ı m ı n a g i d i . B e n b u n u i ş i d i n c e
i l l h Âmrla Ü â İ ı e İStra ş ö y l e d u a e t t i m : " C e s e d i
düşmanlarının ö n ü n e yıkılsın, kemiklerini alıp
g ö t ü r s ü n l e r ; i l â h Asur a b ö y l e c e d u a ettim b e n .
Dileğim kabul o l u n d u ; cesedi düşmanlarının
ö n ü n d e yıkıldı v e kemikleri götürüldü. Benim
i s m i m i n ş ö h r e t v e a z e m e t i s a y e s i n d e m a ğ l û p ettiği
Kimrler ona galebe çaldılar v e memleketini baş
t a n b a ş a y ı k t ı l a r . Y a ğ m a ettiler. K e n d i s i n d e n s o n r a
t a h t a o ğ l u çıktı,, [1].
T o k t a m ı ş tarafından istilâya u ğ r u y a n Lidya
y a ğ m a edildi v e h a r a b e z a r e çevrildi. Kimrler
Sart şehrine de girdiler. Yalnız Şartın Akropolini
z a p t e d e m e d i l e r . Y a ğ m a v e istilâ E f e s v e M e n d r e s
Mağnisasma kadar yürüdü.
Bütün b u hâdiselere r a ğ m e n Lidya, m a ğ l û b i y e
tini u z u n z a m a n l a r k a b u l v e itiraf e t m e d i . T o k t a
m ı ş A s u r i y e ü z e r i n e y ü r ü m e k i ç i n K i l i k y a y a gitti
orada m u h a r e b e hazırlığı yaparken Asurlularm
h ü c u m u n a o ğ r a y a r a k m a ğ l û p oldu v e m. ev. 6 5 0
de K i l i k y a d a öldü. O n d a n s o n r a artık Kimrler
süratle b o z g u n l u ğ a doğru sürüklendiler. Son reis
l e r i Kobos, m . e v . 6 3 3 t e M e t k i r a l ı Madya tara
f ı n d a n ezildi. S i n o p , m . e v . 6 3 0 d a M i l e l i l e r v e
Antandros, m. ev, 5 7 0 de Lidyalılar tarafından
ellerinden alındı.
Lidya, uzaklarda, M e z o p o t a m y a n m şark ufuk
larında yayaş y a v a ş k ü m e l e n e n v e b u defa artık
bütün mevcudiyetin nihaî olarak batıracak olan yeni
fırtınalardan t a m a m e n habersiz, tekrar k a v u ş t u ğ u
sakin ve müreffeh hayat içinde yaşarken, K ü ç ü k
[1] S h . F . J e a n , L a L i t t . d e s B a b y l . e t d e s A s s y i r i e n e s .
A s y a d a b a r ı n a m ı y a n K i m r l e r de c e n u b a ç e k i l e r e k
S u r y e v e Mısır içine dağıtıyorlardı.
Gigesin k u r d u ğ u M e r m e n a t v e y a Ş a h i n kıral
l a r s ü l â l e s i II i n c i A r d y s , S a d y a t ( S a d y a t t a ) , A l y a t
(Alyatta) v e K r e z u s ( G r s u s ) i s i m l e r i n d e d ö r t k ı r a l
yetiştirdi; b u n l a r cetleri Gigesin açtığı yolda g a y
ret v e m u v a f f a k i y e t l e y ü r ü d ü l e r . L i d y a b ü y ü k b i r
siyasî k u v v e t v e z e n g i n bir devlet oldu. S a r t ş e h r i
K ü ç ü k A s y a n ı n ilim, f i k i r , s a n ' a t m e r k e z i h a l i n e
geldi.
4. LİDYANIN AZAMET VE İNKIRAZI
Ş a h i n k ı r a l l a r ı n m s o n u n c u s u Krezus u n m.
ev. 5 6 1 d e n 5 4 6 y a k a d a r s ü r e n d e v r i , Lidya
i ç i n h a k i k î b i r r e f a h v e itilâ d e v r i idi. L i d y a s e r
veti h e r t a r a f t a m u h t e ş e m m a b e t l e r , s a r a y l a r , a b i
deler yükseltiyor; K r e z u s filozoflara, âlimlere,
şairlere maaşlar bağlıyor, misafirhaneler açıyordu.
Eolya, İ y o n y a ve K a r y a mıntakalarındaki bütün
siteler T u r u v a dahi dahil olarak L i d y a n ı n h ü k m ü
altına g i r m i ş l e r d i . U z u n z a m a n L i d y a y a m e t b u o l a n
F r i k y a o n a tâbi h a l e i n m i ş t i . M i s y e v e P a f l a g o n y a
ile B i t i n y e a y n i d e r e k e y e d ü ş m ü ş l e r d i . L i k y e m ü s
tesna olmak üzre Lidya hakimiyeti Karadenizden
Toroslara, Ege denizinden Kızdırmağa kadar ge
nişlemişti.
Bütün bu sahalardan gelen servet, Lidyanın
k e n d i z e n g i n l i k l e r i ile b i r l e ş m i ş , S a r t , a l t ı n ı n t a ş
tığı b i r h a z i n e o l m u ş , b i r c i h a n b a n k a s ı h a l i n i
almıştı. G i g e s e affolunan para icadı, ticaret saha
sında m u r a k a b e s i gayet m ü ş k ü l olan zahire m ü
badelesi ve maden külçelerde tediye usullerini
k a l d ı r m a k suretile, b ü y ü k bir terakki m e r h a l e s i
teşkil etmişti. Devletin v e milletin z e n g i n l i ğ i tarihte
emsalsiz sayılacak bir m e r t e b e y e varmıştı.
Fakat b u ş e v k e t v e ihtişamın zayıf bir c e p h e s i
vardı. Para kuvetile h e r istediğini elde edebilen
K r e z u s , v a t a n m ü d a f a a s ı n ı da y a l n ı z p a r a k u v v e
tine istinat ettirerek dört b u c a k t a n t o p l a n m a kar
makarışık ırk v e milletler m e n s u p l a r ı n d a n m ü r e k
k e p ücretli askerlerle ordu teşkil eylemişti. Para
için toplanan, v e a n a y u r d a karşı fedakârlık ru
hundan ve her türlü vatan hislerinden m a h r u m
o l a n b u o r d u , y a l n ı z Krezus u n d e ğ i l , b i n y ı l l ı k
Lidya devletinin e b e d i y y e n mahvına, tarihe gö
m ü l ü p gitmesine başlıca amil olmuştu.
K r e z u s , Kuruş ( K e y h u s r e v ) d a n ç e k i n i y o r d u ; v e
ayni z a m a n d a kaynatası Met Kiralı Astiyağın ölü
m ü n e s e b e p olan K u r u s a k a r ş ı kin v e n e f r e t t e du
yuyordu. H e r ikisinin r u h u n d a k i teskin ve tatmin
edilemez fütuhat ve hakimiyet i h t i r a s ı da b u
hükümdarları boy ölçüşmeleri mukadder iki
rakip vaziyetine koymuştu.
N i h a y e t i l k a ç ı k h u s u m e t a d ı m ı n ı K r e z u s attı.
Ispartadan askerî, Mısır ve Babil hükümdarların
dan siyasî m u z a h e r e t vaitleri aldıktan ve ordusu
nu yeni ücretli a s k e r kıt'alarile t a k v i y e ettikten
s o n r a , m . e v . 5 4 6 da a n s ı z ı n K ı z d ı r m a ğ ı g e ç e
r e k Pterya ( B o ğ a z k ö y ) ü z e r i n e atıldı. Krezusun
k a r ş ı s ı n a s ü r a t l e g e l e n K u r u ş m u h a r e b e y e gir
m e d e n evvel anlaşma teklifinde bulundu. M e v s i m
m . e v . 5 4 6 s e n e s i s o n b a h a r ı idi. K u r u s u n k o r k
tuğuna ve kendine güvenemediğine hükmeden
K r e z u s a n l a ş m a t e k l i f i n i g u r u r v e i s t i h f a f ile r e d
detti. B u n u n ü z e r i n e K u r u ş b ü t ü n , k u v v e t l e r d e
Lidya ordusu üzerine yüklendi. Krezusa muzaheret
sözü v e r m i ş olan B a b i l h ü k ü m d a r ı N a b o n i t te
Kuruşla u y u ş m u ş t u . K r e z u s perişan ordusile Lid
ya içlerine kadar geriledi; buradaki son muka
vemet tecrübesi de Lidya süvari kıfaları atlarının
Kurusun o r d u ileri h a t l a r ı n a d i z d i ğ i Devletlerden
ü r k m e s i y ü z ü n d e n b o ş a çıktı, v e h e z i m e t t a h a k k u k
etti; S a r t m u h a s a r a v e z a p t e d i l d i ; b i r o d u n y ı ğ ı n ı
üzerinde kendini y a k a r a k intihar e t m e k isteyen
K r e z u s esir alındı, v e d ü n y a t a r i h i n d e M i d y a d e v
leti faslı b ö y l e c e k a p a n m ı ş o l d u . K r e z u s Ekbatan-
da y i r m i y ı l l ı k b i r e s a r e t h a y a t ı g e ç i r d i k t e n s o n r a
ö l d ü (m. e v 5 2 5 ) .
EGE HAVZASI
YUNANİSTAN — EGE MEDENİYETİ — AKA
ELLERİ VE MÜSTEMLEKELER — GREK KAV
MİNİN T E Ş E K K Ü L Ü — I R K L A R V E KAVM
LER—GREKLERDEN EVVEL YUNANİSTAN
SAKİNLERİ HAKKINDA KISA MÜTALEA
VIIL EGE HAVZASI
Yunancadaki kelimerden birçoğunun İndo-
Avrupaî n a m ı verilen diller z ü m r e s i haricindeki
lisan m e n ş e l e r i n d e n g e l m i ş o l d u ğ u v e b u m e y a n -
da S a m î a s ı l l a r d a n g e l e n k e l i m e l e r i n pek az b u
l u n d u ğ u m a l û m d u r . İ n d o - A v r u p a i v e S a m î ol
mıyan kelimelere bilhassa Yunanistanm kadîm
c o ğ r a f î i s i m l e r i n d e t e s a d ü f e d i l m e k t e d i r . T ü r k dili
esasından g e l m e o l m a l a r ı çok muhtemel ve lisan
alimlerinin ciddî t e t k i k i n e lâyık olan bu k e l i m e l e r
h a k k ı n d a bir fikir verilebilmiş o l m a k için b i r k a ç
misal zikredeceğiz.
M e s e l â Ion, G r e k e s a t i r i n d e , ton l a r m ( Y u n a n
l a r ı n ) c e d d i d i r ; e v v e l â Atık, k ı f a s m a g e l d i , s o n r a
P e l o p n e z e geçti, o r a d a kıral, p r e n s oldu; s o n r a
t e k r a r , A t ı k k ı t ' a s ı n a d ö n d ü , o r a d a da A t i n a K i r a l ı
intihap olundu. Bu efsane, İon ırkının m u h a c e
retlerini tasvir eder. t
İyonya (İonie), u m u m î bir surette A n a d o l u n u n ,
Adalar denizi sahilini ihtiva eden kıt'adır. Bu isim
A n a d o l u y a D o r i l e r i n istilâsı ü z e r i n e , ş a r k a s ü r ü l e n
Aka l a r l a ( A k h a i e n s ) b e r a b e r g e l m i ş t i r .
D e m e k ki ton A k a l a r d a n d ı r ; k ı r a l d ı r , s a h i p t i r .
Bedros Efendi Keresteciyanm Dictionnaire
Etymologique de la langue Turaue kitabının 33
ü n c ü s a h i f a s m d a ş u tafsilât v a r d ı r : " İ y e (T. o r l ) =
Seigneur, maître. İ y e m e k — Dominer. (Sumerien)
a i ^ P e r e ; ( B a s q u e ) i a u (na) = m a î t r e , s e i g e u r .
E n Mongol iige ( u i e k e ) singfie grand, ainsi
q u e l'atteste E b ü l - g h a z i ( C h e d j e r e i T u r q u i e , p a . 4 3 )
Ce vocable şerait-il u n e f o r m e mitigee de ag-
h a ou a g a ( v e y e z c e m o t ) „.
Herman Vambery'nin alamanca; Türk - Tatar
l i s a n l a r ı n ı n E t i m o l o j i s i n e ait k i t a b ı n ı n 2 7 i n c i s a -
hiîesinde"iy„ kelimesi vardır. Bu kelimenin yanın
da E g , E y , Et, îr, k e l i m e l e r i d e v a r d ı r . Bunlar
Efendi, sahip demektir.
U y g u r c a , i g e , i t e , iti, i d i - e f e n d i , s a h i p , A l l a h .
Çağatayca, ege, e y e — efendi, sahip, Allah; e y
l e m e k = sahip olmak; azerice, y e y m e k , e y m e k =
sahip, h â k i m olmak. Hüseyin Kâzım Beyin T ü r k
lügatinin 513 ve 514 üncü sahifelerinde "İye,
s a h i p , i k e , ite., k e l i m e l e r i n i n m u h t e l i f t ü r k l e h ç e
l e r i n d e malik, Allah m a n a l a r ı n a o l d u ğ u izah edil
miştir.
B u m a l û m a t a g ö r e , m a n a v e t a r i h v a k ' a l a r ı iti-
b a r i l e İyon ( İ o n ) k e l i m e s i n i n t ü r k ç e iye k e l i m e
sinden g e l m e o l d u ğ u n a ihtimal v e r m e k caiz gö
rülebilir. B u k e l i m e n i n ayni m a n a d a olan t ü r k ç e
Aka, eke, eti, ata k e l i m e l e r i a i l e s i n d e n o l m a s ı ihti
mali de dikkati caliptir.
Mahal ve m e m l e k e t isimlerinden alâka uyan
dıran k e l i m e l e r de ç o k t u r . M e s e l â Yunanistan
kıt'ası, ş i m a l d e n c e n u b a , g ö z d e n g e ç i r i l i r s e T e s a l -
ya c e n u b u n d a v e P e l o p o n e s kıt'ası ş i m a l i n d e k i
sahalara verilen Akhai ve Egıale isimlerinin
"Akaeli,, k e l i m e s i n i n n j a n a v e d e l â l e t i n i h a i z ol
duğu görülüyor.
D a r bir boğazla kıt'adan ayrılan u z u n a d a n ı n
i s m i Eubee = ö b e , t ü r k ç e ç a d ı r , e v m a n a s ı n a o l a n
oba k e l i m e s i n i n a y n ı d ı r . G a r p t a , d a ğ l a r ı n t e ş k i l
eitiği bir y ü k e s k l i ğ e v e r i l m e k t e olan Acarnanie
i s m i t ü r k ç e y ü k s e k l i k m a n a s ı n a o l a n Akarı keli
mesinin b o z u l m u ş bir şeklini andırıyor.
P e l o p o n e s kıt'asmm dağ geçitlerini ihtiva eden
m ı n t a k a n ı n t a ş ı d ı ğ ı Arcadie ismi dağların geçit
v e r e n y e r l e r i m a n a s ı n a o l a n t ü r k ç e argıt k e l i m e
sinden g e l m e olabilir.
A d a l a r d e n i z i n i n t a ş ı d ı ğ ı Egee k e l i m e s i ile
t ü r k ç e ege, eke, kelimeleri arasında benzerlik
tamdır.
A. YUNANİSTAN
Yunanistan, a v r u p a n ı n Akdem'ze doğ-
MEMLEKET , , ........ ,
r u fırlattığı uç b u y u k yarımadanın
en ş a r k t a b u l u n a n B a l k a n y a r ı m a d a s ı n ı n c e n u p
kısmına b u g ü n verilen isimdir. B u n u n nihayetine
d a r b i r b e r z a h l a , a ğ a ç y a p r a ğ ı v e y a a ç ı k b i r el
şeklinde, bir k ü ç ü k yarımada birleşir. Bu yarım
ada b u g ü n M o r a v e y a P e l o p o n e z n a m ı n ı taşır.
Yunanistan, şarkta Adalar denizi ve garpta Y u n a n
denizi ile çevrilmiştir. Ş i m a l d e m u a y y e n sınırları
yoktur. E s k i c o ğ r a f y a â l i m i Strabona nazaran,
Y u n a n i s t a n ı n ş i m a l h u d u d u A m b r a s i ( b u g ü n Ar
ta) körfezinden Pene nehri (şimdi Salambriya)
m a n s ı b ı n a ç e k i l e n bir hatla gösterilebilir.
B u suretle tahdit edilmiş olan m m t a k a 5 5 , 0 0 0
kilometre murabbaı genişliğinde k ü ç ü k bir mem
lekettir. U z u n l u ğ u 4 1 0 k i l o m e t r e v e genişliği
210 kilometredir.
Ç o k arızalı olan v e zelzelelerin m ü t e m a d i y e n
sarstığı b u a r a z i n i n h e r tarafı s a r p v e dik u ç u -
rumlu dağlarla kaplıdır. Dağlar alelûmum, kaya
lıklardan müteşekkil ve çıplaktır. En yüksek
tepeler 2 0 0 0 metroyu geçer. En y ü k s e k nokta
şimal 3 0 0 0 m e t r o y a y a k l a ş a n O l i m p o s silsilesi
içindedir. Yunanlılar ilâhlarının Olimpos dağı
üzerinde oturduğunu soyuyorlardı. Yunanistanda
dağlar m ü t e m a d i bir silsile teşkil etmez; içlerin
den g e ç e n bazı ı r m a k l a r ı n dar ve derin geçitle-
rile ayrılır. B u d a ğ l a r eski göllerin z e m i n i n i teş
kil eden, ziraata ç o k elverişli ovaların etrafını da
ihata eder, Tesaliya v e Beotıa ovaları böyledir.
K o r e n t berzahı yunanistanı iki muhtelif mın-
t a k a y a a y ı r ı r : Ş i m a l d e Kara yunanistanı ve cenup
ta Pelopones. B u m m t a k a l a r m herbiri de birçok
k ü ç ü k memleketlere ayrılırki, başlıcaları şunlardır:
1 — Kara yunanistanında : Tesaliya, Etoliya
B e o t y a v e Atık.
2 — P e l o p o n e z de: A r k a d y a , Argolit, Lako'nya,
M e ş e n i v e Elit.
KARA YUNA Şimalde bulunan Tesalya, diğer Yu-

NİSTAN n a n
memleketlerinden büyüktür.
V a k t i l e k e ç i y e t i ş t i r m e k l e ş ö h r e t al
m ı ş olan b u m ü m b i t ova, dağlarla çevrilmiştir.
G a r p t a P e n d e silsilesi, ş a r k t a O l i m p o s , O s s a v e
Peliyon dağları yükselir. B u ovayı ıska eden
k ü ç ü k Pene ırmağı, Olimpos ve Ossa dağları
arasından geçtikten sonra Adalar denizine dökü
l ü r . I r m a ğ ı n , b u d a ğ l a r ı n a r a s ı n d a t e ş k i l ettiği
geçit, vaktile m a n z a r a l a r ı n ı n gözelliği v e g ö l g e
l i k l e r i n i n serinliği ile m e ş h u r d u r .
Tesalyamn »cenubu geçilmesi m ü ş k ü l dağlar
la k a p a l ı d ı r . Y a l n ı z , Ö t a d a ğ ı y l e d e n i z a r a s ı n a
sıkışmış bir geçitten geçilebilir. Yunanistanm ha
k i k î k a p u s u o l a n b u g e ç i t , Termopil geçididir
Termopil geçidinden sonra dağların h e r istika
mette y e k d i ğ e r i n e karıştığı bir m ı n t a k a y a girilir.
Bunların takriben ortada b u l u n a n en y ü k s e ğ i
( 2 4 5 9 m e t r e ) Parnastır. Bu dağda suları b e r r a k
güzel m e m b a l a r vardır. Parnasın etrafında bulu
n a n d e r i n v a d i l e r Fosit m e m l e k e t i n i t e ş k i l e d i y o r
d u ; b u r a n ı n b a ş l ı c a ş e h r i o l a n Delfte bütün Yu-
nanistanın en m u k a d d e s mabedi b u l u n u y o r d u .
D a h a ş a r k t a B e o t y a kıt'ası v a r d ı r . B u n u n da
c e n u b u , T e s a l y a g i b i , Helikon v e Siteron dağla-
rile çevrilmiştir. M ü m b i t bir ovadır. Beotiyanın
ş i m a l i g a r b i s i n d e K o p a y i s g ö l ü b u l u n u r . B u gö
l ü n s u l a r ı k ı ş y a ğ m u r l a r ı n d a n s o n r a t a ş a r v e ci
varındaki arazide toprağa imbat kuvveti verici
bir balçık bırakır. Beotya z e n g i n bir ziraat m e m
l e k e t i idi, b u r a d a b i r ç o k ş e h i r l e r b u l u n u y o r d u k i
b a ş l ı c a s ı Tep idi.
Cenubu şarkide kara yunanistanın nihayetini
teşkil eden v e bir g e m i n i n başı gibi d e n i z e doğ
ru i l e r l e m i ş o l a n Atık, b i l â k i s d a ğ l ı k v e t o p r a ğ ı
zayıf bir m e m l e k e t t i r . B u a r a z i y e arılarile m e ş h u r
o l a n Himet ve m e r m e r l e r i şöhret alan Pantelik
ve P a r n a s dağları h â k i m o l d u ğ u n d a n ziraat için
p e k az y e r k a l ı r . L â k i n d a ğ l a r d e n i z e d o ğ r u i l e r
ler v e c e n u p t a Eğin körfezi sahillerinde güzel,
tabiî l i m a n l a r v ü c u d a g e t i r i r . S a h i l e y a k ı n tek
b i r k a y a n ı n d i b i n d e Y u n a n t a r i h i n d e en b ü y ü k
r o l ü o y n a m ı ş o l a n Atina ş e h r i y ü k s e l i r .
Adalar denizi cihetinde bulunan memleketler,
Y u n a n denizi cihetinde bulunan m e m l e k e t l e r d e n
daha b ü y ü k tarihî e h e m m i y e t kazanmıştır;*bu,
kayde şayandır.
Y u n a n d e n i z i c i h e t i n d e b u l u n a n Akari (Acar-
n a n i e ) v e Etolie d e r i n v a d i l i v e a r a l a r ı n d a n g e ç i l
mesi ç o k zor dağlarla kapalıdır. B u n l a r bellibaşlı
Y u n a n yollarından uzaktır.
B u n d a n dolayı b u m e m l e k e t l e r i n ahalisi daima
Y u n a n âleminden uzak gibi kalmıştır.
~ Şarkta Eğin körfezile garpta Korent

PELOPONEZ , I , ,
körfezi arasında, Korent berzahı
Peloponezi, Kara Yunanistana rapteden bir köprü
g i b i d i r ; b u n u n bazı y e r l e r d e genişliği a n c a k b e ş
kilometredir. B e r z a h ı n iki u c u n d a iki şehir tees
süs etmiştir: şimalde Megar, cenupta Korent. Ka
ra Y u n a n i s t a n ı g i b i P e l o p o n e z i d e d a ğ l a r m u h t e l i f
ve müteaddit m e m l e k e t l e r e ayırmıştır. K ü ç ü k bir
İ s v i ç r e g i b i o l a n o r t a k ı s m ı Argıt ( A r k a d i e ) d i r .
Oldukça mümbit yüksek ovaları bulunan bu
memleketin şimalinde ormanlarla kaplı Erimant
dağı vardır. Burada da B e o t y a d a olduğu gibi bir
k a ç göl vardır ki başlıcası Stimfal gölüdür.
Argit m m t a k a s m d a , b i r ç o k d a ğ silsileleri y ü k
selir ve herbiri denize d o ğ r u birer b u r u n l a ni
h a y e t bulur. B u dağların en m ü h i m m i cenupta
2 4 0 0 m e t r e y ü k s e k l i ğ i n d e Tayget silsilesidir ki
nihayeti T e n a r b u r n u n u teşkil eder. Taygetin
garbında uzanan m e m l e k e t e Mesenya denir. Şar
kında uzanan memlekete Lakonya denir. B u
memleketi, Örotas nehri sular. B u nehrin kena
r ı n d a A t i n a n ı n r a k i b i o l a n İsparta yükselir.
Adalardenizi c i h e t i n d e l i m o n v e portakal or-
manlarüe örtülü m ü m b i t bir ova daha v a r d ı r ;
B u r a s ı Argolit v e y a Argos ovasıdır. Y u n a n denizi
s a t h ı m a i l i n d e E l i t m e m l e k e t i n d e Olempya şehri de
Delf gibi y u n a n l ı l a r ı n m u k a d d e s şehirlerindendi.
DENİZ VE SA- Y u r ı a n
= i
sahilleri en girintili çı-
s t a n
HİLLER " k m t ı l ı m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . 2 0 0 0
k i l o m e t r e d e n u z u n sahili vardı. Dağ
lar h e r tarafta y u n a n l ı l a r ı y e k d i ğ e r i n d e n a y ı r d ı ğ ı
v e y a y ı l m a l a r ı n a m â n i o l d u ğ u h a l d e deniz a d e t a
onları y e k d i ğ e r i n e yaklaştırır. Yunanistan tarihte
oynadığı rolü bilhassa denize m e d y u n d u r .
Adalardenizi sahihleri girinti ve çıkıntıları ve
tabiî i l t i c a g â h l a r ı i t i b a r i l e Y u n a n d e n i z i s a h i l l e r i n
den daha zengindir. Y u n a n denizi sahili y a r ı m a
daya b ü t ü n genişliğinde nüfuz eden derin bir
Korent körfezine maliktir. Adalardenizinin, ce
nuptan şimale doğru, Argolit körfezi, E ğ i n körfe
zi v e d a h a ş i m a l d e T e r m o p i l b o y u n c a g i d e n Ma-
liyak körfezi ve Magnesi yarımadasını teşkil
eden Pagazetik körfezi gibi b i r ç o k körfezleri
vardır.
Yunanistan sahilinin denizleri, ada-

ADALAR y e adacıklarla doludur. Bu ada
lar a r a s ı n d a bazıları k a r a y a o k a d a r y a k ı n d ı r ki
adeta o n u n imtidadı gibidir. K o r s i r , Lökat, İtak,
Kefalonya ve Zasint ve Peloponezin c e n u b u n d a
Siter, E ğ i n körfezinde Eğin ve Salamin adaları
ve bilhassa dar bir kanalla karadan ayrılmış olan
b ü y ü k ve uzun Ö b e adası bunlardandır.
B i r n e h r i n g e ç i t y e r i n e a t ı l m ı ş t a ş l a r g i b i ada-
l a r d e n i z i n e s a ç ı l m ı ş o l a n d i ğ e r a d a l a r da> A v r u p a
ile K ü ç ü k A s y a y o l u ü z e r i n d e s ı r a l a n ı r . Y u n a n i s -
tana en yakınları Kiklat adaları g r u b u n u teşkil
e d e r . B u n l a r d a n Delos m e ş h u r bir m a b e d e ve
Paros zengin m e r m e r ocaklarına maliktir. K ü ç ü k
A s y a y a en y a k ı n olan adalar cenuÖî Sporat ada
l a r ı g r u b u n u t e ş k i l e d e r . B u n l a r ı n en m ü h i m m i
Rodos adaşıdır. D e r i n girinti v e çıkıntıları, yarı
madaları v e körfezlerile t a m a m e n Y u n a n i s t a n sa
h i l l e r i n e b e n z i y e n K ü ç ü k A s y a s a h i l i b o y u n c a da
b a ğ l a r i l e m e ş h u r ü ç b ü y ü k a d a v a r d ı r . Midilli,
Sakız ve Sisam.. C e n u b a doğru o l d u k ç a uzakta,
b ü y ü k v e d a ğ l ı k Girit a d a s ı , ş a r k t a n g a r b a d o ğ r u
uzanır.
Heroalot diyor k i : "Yunanistanın his

IKLIM VE VA s e s i n e e n h o ş b i r h a v a d ü ş m ü ş t ü r . , ,
RİDAT MEM
Hakikaten Yunanistanın iklimi Mısır
BALARI
veya Irakın ikliminden dahâ mute-
dil v e d a h a h a y a t v e r i c i d i r . S ı c a k v e k u r u y a z l a r ı ,
tatlı v e o l d u k ç a y a ğ m u r l u k ı ş l a r ı , g ü n e ş l i i l k v e
son baharlarile garbı Anadolu iklimine benzer.
H e m e n daima hava temiz bulutsuz, son derece
b e r r a k v e o d e r e c e şeffaftır k i u f u k t a dağların,
sahillerin ve uzak adaların hututu her vakit vu
zuhla teressüm eder.
Y n n a n i s t a n m servet membaları m ü t e n e v v i lâ
kin çok mahduttur. Dağlarda şüphesiz bugün
k ü n d e n fazla o r m a n l a r , m e ş e v e ç a m ağaçları
vardı; bu ormanlarda geyik ve domuz avlanıyor
du. I r m a k l a r ı n m e c r a l a r ı b o y u n c a ç ı n a r a ğ a ç l a r ı
güzel gölgeler v e r i y o r d u . Lâkin ziraat v e mer'alar
için pek az y e r k a l ı y o r d u . B u ğ d a y v e arpa gibi
hububat, üzüm, zeytin, incir v e portakal ağacı gibi
Yunanistan toprağından hoşlanan m e y v a ağaçları,
ovada çok sık bir halde yetişiyordu. Ziraat ve
m e y v a ağaçları y e t i ş t i r m e k için dağların y a m a ç
larında topraktan taraçalar vücude getiriyorlardı.
Toprağın fakir istihsal m e m b a l a r m a , denizin
varidat vasıtaları i n z i m a m ediyordu. Yunanlılar
balık tutuyorlar ve her türlü balıkları, bilhassa
sardalya ve palamut balıklarını istihlâk ediyor
lardı.
EGE MEDENİYETİNE UMUMÎ NAZAR
B. EGE MEDENİYETİ
1. UMUMÎ NAZAR
Y a r ı m a s ı r d a n b e r i Girit te, Y u n a n i s t a n d a v e
A n a d o l u d a y a p ı l m a k t a o l a n k e ş i f l e r , e s k i b i r Ak
deniz medeniyetini meydana çıkardı. Kat'iyet bu
lan v e artık tarihte yerini alan b u m e d e n i y e t i n
o c a ğ ı Knos ( C n o s s o s ) v e m e r k e z i G i r i t t i r . A k d e n i z
havzası ve hususile Adalardenizi mmtakası grek-
leşmeden evvel, oraların sahipleri parlak bir me
d e n i y e t k u r m a k için icap eden esaslı vasıflara v e
hususî faziletlere malik -bulmuyordu.
B u insanlar, tarihî rollerinde şüphesiz, "Hint-
Avrupalı,, denilen k a v m l e r d e n k a d î m v e S a m î l e r e
ise y a b a n c ı i d i l e r .
Adalardenizi ahalisinin faaliyeti, a ç ı k bir su
rette g ö r ü l m e ğ e b a ş l a d ı k t a n s o n r a F e n i k e l i l e r i n
m ü b a l â ğ a e d i l m e k istenilen faaliyet tesirleri azaldı.
F e n i k e l i l e r i n , A k d e n i z d e f a i k i y e t l e r i , m . e. 1100¬
8 0 0 arasındadır.
E g e Havzasında, istikbalin medeniyeti dene
bilecek olan m e d e n i y e t d o ğ d u ğ u z a m a n , Kaide
ve Nil vadisi tarih devirlerini y a ş ı y o r d u . A v r u
p a n ı n , v a h ş i k a b i l e l e r i ise, d a h a u z u n a s ı r l a r ,
kesif k a r a n l ı k l a r i ç i n d e s ü r ü n e c e k l e r d i r [ l ] . İstik
b â l e a ş ı k o l a n Eğeler, k ü ç ü k a d a l a r d a y a h u t d a ğ l ı k
mmtakalarda ve karadan kolaylıkla yaklaşılamı-
yan sahillerdeki şehirlerâe otururlardı. B u şehir
ler, b ü t ü n d ü n y a y o l l a r ı n a a ç ı k t ı .
E g e denizi Havzası, Asya, Afrika v e Avrupa
a r a s ı n d a m u t a v a s s ı t b i r m ı n t a k a d ı r . D ü n y a ile
muvasalası kolaydır.
[1] G. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n Egeenne.
— 273 — 18
. B u Havza ahalisi Akdenizi baştan başa, ser
b e s t ç e dolaştılar. İstedikleri y e r l e r d e ticaret yap
tılar. H o ş l a n d ı k l a r ı yerlerde kalıp yerleştiler.
Cihan tarihinde b ü y ü k yenilikler olmak üzere,
deniz ticareti v e müstemleke tesisi ö ğ r e n i l d i .
E ğ e l e r c i m n a s t i k t a l i m l e r i v e d a n s ile ç o k
uğraşırlardı. V ü c u d u n her vaziyet ve hareketini
g ö r e g ö r e o n l a r t e r s i m d e t e k e m m ü l ettiler. D a n s
ta, o n l a r ı n t a g a n n i d e , ç a l g ı d a k o n u ş m a d a olan
m e l e k e l e r i n i arttırdı. Adalardenizi sahillerinde,
güzel san'atlar v e şiir s ö n m e z b i r k ı y m e t a l d ı .
E ğ e l e r taşı v e m a d e n l e r i , v e t o p r a ğ ı i ş l e m e ğ i
ve kullanmayı b u r a y a g e l m e d e n evvel biliyorlar
dı. B u r a d a b u b i l g i l e r i n i d a h a ç o k i n k i ş a f ettir
diler. İ n c e v e b ü y ü k san'atkâr oldular.
Eğelerin medeniyette gösterdikleri mucize,
tabiî şartların, m ü s t a i t i n s a n l a r ü z e r i n d e m ü ş t e r e k
t e s i r v e y a r d ı m ı ile i z a h o l u n u r .
2. HAFRİYAT
Yakın senelere kadar Öreklerden evvel, Yuna-
nistanm n e olduğu h a k k ı n d a hiçbir fikir yoktu.
B u m e m l e k e t i n eski ahalisini a r a r k e n Pelasges,
G a r i e n s v e L e l e g e s k e l i m e l e r i talâffuz o l u n u r d u .
F a k a t b u , Homer zamanından daha evvele çıka
rılan tarihî v a k ' a l a r m eski t e r c ü m e l e r i tesirile ve
yahut hayalî gayret saikasile v u k u b u l u y o r d u . Çok
uzak bir mazinin bazı harabeleri, enkazı biliniyor
du; fakat izah o l u n a m ı y o r d u . Yeraltından çıkarılan
y ü k s e k d e ğ e r l i v a z o l a r , A v r u p a m ü z e l e r i n e gittik
t e n v e Rodos ta y a p ı l a n t a h a r r i l e r G r e k l e r l e h i ç b i r
münasebeti olmıyan derin tabakalarda her nevi
eşya m e y d a n a çıkardıktan sonra ; toprak altında
m i l â t t a n 2 0 0 0 s e n e d e n e v v e l e ait ş e h i r l e r b u l u n d u .
Saraylar, mağazalar, evler, nihayetsiz san'at eserleri,
lâvhalar, h e y k e l l e r , çiniler, aletler, silâhlar, m ü c e v
herler, elhasıl orijinal v e incelmiş bir medeniyetin
b a k i y y e l e r i m e y d a n a ç ı k a r ı l d ı . B ü t ü n b u n l a r ı n n e ol
duğu bilinmiyordu. 1 8 7 5 t e n b e r i , Alman Şilmanm
v e a n d a n s o n r a d i ğ e r â l i m l e r i n m u v a f f a k i y e t l i ta
harrileri sayesinde, binlerce noktalarda, asırlarca
karanlık içinde kalmış bütün bir m e d e n i y et meyda
na ç ı k t ı . B u m e d e n i y e t i n s a h i b i o l a n k a v m " H i n t -
A v r u p a l ı , , l a r d a n e s k i v e S a r n i l e r e y a b a n c ı d ı r [1].
Adalardenizi m e d e n i y e t i n i n ilk sahipleri İçeri
A s y a d a n g e l m i ş Türklerdir. Cenubî Rusya ve
Tuna havzalarında çok eski devirlerde yerleşmiş
T ü r k l e r i n m e d e n i y e t i de, m i l â t t a n 3 5 0 0 s e n e e v e l
Makedonya, Tesalyaya ve Korent mıntakasma
k a d a r nüfuz etmişti.
ö r e k l e r d e n e v v e l e ait y a z ı b u l u n d u . Y u n a n i s
tan i ç i n d e , Torikos ( T h o r i c o s ) Orhomen (Orcho-
m e n e ) isindi şehir h a r a b e l e r i m e y d a n a çıktı.
Akdeniz, beşeriyetin tekâmülünde çok müessir
olmuştur.
Adalardenizi medeniyeti, Ön Asyanın yerli
halkının meselâ, S u m e r l e r i n ve hususile Etilerin
nüfuz v e tesiri altında kalmıştır.
Bütün adalar havzasında en eski m e d e n i y e t
G i r i t t e idi.
3. DEVİRLERE TAKSİM [2]

E g e medeniyeti, Cnossose Kiralı Minos'a. affo
l u n u r ; Minos medeniyeti denir.
[1] C. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n e g e e n n e , M u k a d d i m e . S a . I I .
[ 2 ] C. O l o t z , L a c i u i l i s a t i o n e g e e n n e . S a . 2 3 .
Minos medeniyeti, ü ç b ü y ü k d e v r e y e ayrılır:
E s k i M i n o s m e d e n i y e t i (E.M), orta M i n o s m e d e n i
y e t i ( O . M), s o n M i n o s m e d e n i y e t i ( S . M ) . B u d e v i r
lerin herbiri de ü ç e r d e v r e y e ayrılır: I,II,III ü n c ü .
B u m e d e n i y e t devirlerini Giride hatta Giritte,
Knos (Cnosse) şehrinin h â k i m olduğu zamanlara
hasretmelidir. Bu taksim bütün Adalar denizi ha
vasına tekabül etmez.
Giritten b a ş a d i ğ e r a d a l a r d a cilâlı taş d e v r i n e
ait i n s a n i z l e r i n e t e s a d ü f o l u n u y o r . A d a l a r t a r i h i
de Girit tarih devirleri gibi h e r b i r i ü ç devirli ü ç
b ü y ü k d e v r e y e ayrılabilir. Y u n a n i s t a n adı veril
m i ş olan A k a e l i n d e , P e l o p o n e z d e , cilâlı taş d e v r i
medeniyeti eserleri yoktur. Tesalyada vardır. Fakat
bu Giridin bakır devrine tekabül eder.
Adalardenizi m e d e n i y e t i en a ş a ğ ı milâttan
3 0 0 0 s e n e evvel, e h e m m i y e t k a z a n ı y o r . Milâttan
4 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait m e d e n i y e t i z l e r i d e v a r
dır. " F a k a t , G i r i t m e d e n i y e t i n i t e t k i k e d e n â l i m l e r ,
b u m e d e n i y e t i n i n k i ş a f ı n ı , m . e v . 2 4 0 0 - 1 4 0 0 ta
rihleri arasında k a b u l ediyorlar.,,
E ğ e l e r Mısırla ç o k m ü n a s e b e t t e bulundular,
h e r iki m e m l e k e t t e b i r b i r i n i n eserleri b u l u n d u .
Son Minos medeniyetinin devirleri şu tarihler
i ç i n d e d i r : m. e v . 1 5 8 0 — 1 4 0 0 — 1 2 0 0 .
Adaların bize biralıkları yazılı eserler, h e n ü z
okunmadı. Bu sebeple onların tarihteki hakikî
yerlerini buknak müşkül oluyur.
M ü e s s e s e l e r i n e , m e z a r l a r ı n a , k u l l a n d ı k l a r ı eş
yalara ressam ve heykeltraşlarmm resim ve hak
kettikleri s a h n e l e r e b a k ı l ı n c a b u ahalinin tipini v e
m a d d î , i k t i s a d î , i ç t i m a î , d i n î v e s a n ' a t h a y a t l a r ı n ı ta
n ı m a k m ü m k ü n oluyor; hatta ayni d e v i r d e y a ş ı y a n
c e m i y e t l e r l e m u k a y e s e n o k t a l a r ı da b u l u n a b i l i y o r .
Müstakbel Yunanistanın menkıbelerinde ve
masallarında adalılalrm terbiye edici hatırları da
vardır.
Mısır vesikalarına göre, b u k a v m l e r e "deniz
h a l k ı , , y a h u t Kefti 1er d e r l e r d i .
Adalar havzasının, hususile, Akdenizin hakikî
m e r k e z i o l m u ş olan Giridin, taş d e v r i n d e n itiba
ren, G r e k l e r z a m a n ı n a k a d a r tarihini tetkik e t m e k
lâzımdır.
Adalar havzasının bütün karaları

M. EV. (6000— . . . . . , „ , '
3000)ARASIN- 1
Ç d e en eski m e d e n i y e t i tesis e d e n
ı n
DAKİ DEVİR. Girittir. Girit adası, d ü n y a n ı n diğer

binlerce m m t a k a l a r ı gibi o kadar
erken iskân o l u n m u ş değildir.
Adalardenizi havzasının karaları, Orta Asya
y a y l a s ı n d a n , A n a d o l u y o l u ile d e n i z d e n ; v e K a
radeniz şimalî - T u n a vadisi, M a k e d o n y a yolu ile
karadan muhtelif devirlerde v e birbirini müteakip
g e l e n Türk ırkından kavmlerle iskân olunmuştur.
Giritte y e r l e ş e n ahali medeniyette, yavaş, fakat
mütemadi bir surette ilerlemişlerdir.
Milâttan e v v e l IV üncü bin senenin

M.EV. (3000— ., ,. , „ ...... . . . ,
4 0 0 0 ) ARASIN nihayetine doğru, butun Adalarde-
DAKİ DEVİR. raz\ h a v z a s ı n d a , b ü y ü k b i r t e b e d d ü l
oldu. Y u k a r d a söylediğimiz gibi daha
m.ev. 3 5 0 0 senesinde Tuna havzasında ve Cenubî
Rusyada teessüs etmiş olan m ü ş t e r e k T ü r k m e
deniyeti, T r a k y a y a , M a k e d o n y a y a v e T e s a l y a y a
çoktan girmişti ve yavaş yavaş (m.ev. 3 0 0 0 sene-
sinedoğru) Korent körfezine kadar bütün Yunan
kıt'alarına yayılmıştı.
Mmtakalarm mütenevvi olmasına rağmen b u
m e d e n i y e t h e r y e r d e v a h d e t i n i t e s i s etti. E s e r l e r i
M a k e d o n y a T u m b a l a r ı n d a ; Tesalyada v e I inci
O r c h o m e n e ( O r h o n ) in m ü d e v v e r e v l e r i n d e v e
heryerde bulunur.
F a k a t b u m e d e n i y e t ile G i r i t m e d e n i y e t i a r a
sında irtibat y o k t u r . Arada m e s k û n o l m ı y a n ada
lar vardır.
M. e. 3 0 0 0 s e n e s i n e d o ğ r u idi ki, Adalar
havzasında ve bütün şarkta geniş bir hareket
hâsıl oldu.
A d a l a r k a m i l e n i s k â n o l u n d u . B u ilk ahali,
s o n r a d a n G r e k l e r i n u m u m i y e t l e d e d i k l e r i g i p i , is
ter P e l a s g e , ister Karili (Cariens) n a m l a r i l e y a d e -
dilsin, onlar, m u h t e l i f d a l g a l a r h a l i n d e A s y a d a n
gelen Eğelerdi.
" H e r h a l d e , b u n l a r Grek d e ğ i l l e r d i , , . [1]
B u n l a r T e s a l y a y o l u y l a A v r u p a d a n da gelini
yorlardı. B u n l a r ı n gelişi, o z a m a n l a r d a , Ö n Asya
n ı n m a n z a r a s ı n ı tadil e d e n muhaceretle elbette
münasebettard'ir.
Ç a n a k k a l e b o ğ a z ı y a k i n i n d e H i s a r l ı k sırtı, b u
d e v i r d e , i l k d e f a i s k â n v e I i n c i Turova ( T r o i e ) ş e h r i
inşa olundu.
Kıbrısta, taş d e v r i y a ş a n m a m ı ş t ı r . Kıbrıs, m a
d e n d e v r i i n s a n l a r ı ile i s k â n o l u n m u ş t u r .
B ü t ü n b u k a y n a ş m a l a r i ç i n d e Yunan alemi,
Greklerden evvel Asyadan şimal yolile Tuna
üzerinden gelenler tarafından vücude getiril
miştir. M a d e n san'ati b u d e v i r d e m e y d a n a çıktı.
B a k ı r d a n bellibaşlı silâhlar, sivri v e y a k e s k i n
aletler yapıldı. Altın v e g ü m ü ş , t e z y i n a t a has-
rolundu.
[1] O. Glotz, La civilisation E g e e n n e . S a . 37 satır 1,

DEViRLERE TAKSiM
EGE HAVZASI
medeniyet heryerde vahdetini tesis etti. Eserleri __ ------T~UN~ I I

Makedonya Turnbalannda; Tesalyada ve I inci
II. Saravlar
- 1. Sa ra v-
I ('600
I ~;;i Baku
8 ~>-i devri
I
Or chornerie (Orhon) in rriudevver evlerinde ve ( 1700 _ 1400 ) ar -

- 1750,
0
~
c e
I;; 'I I
I
t!1
heryerde bulunur. ~"--. _1----
\----....1,-; ..
~
Fakat bu medeniyet ile Girit medeniyeti
sin da irtibat yoktur. Arada meskfm olrnryan ada-
lar var drr.
ara-
;
;:::
Ii ~
;:::
~
-
~
::::
1 ~
::::
~
-
;
::::
I ;
::::
I ;
-liS-
li~........ ~
"'I
••
-
~
>
Q.,
M. e. 3000 senesine
havzasmda
dogr u idi ki, Adalar
ve butun sar kta geriis bit' hareket
(f'l
o
Z
-
-
)o-L
t:;
o
'-
~
~0
---
I----'-
~
-
---
J--I.
~
...--..
••••••.•
~
-
t.....:J
0
-
--..
t-.J
~
~
tv
~
..-.
l,.r.:I
:5
I~
ig;--0
1_ -.~ -
~
~
"'I
~
e 0 0 0 0 0 0 0
hasil oldu. 7'
~I~~ -~ ~ ~ --~I~
I
t--L
-
~
I ~
I I
••.•.•.
I
••.•.•.
1
J--I.
I
t-.,) t'V
I 1
t-.)
~
::
....
Adalar karnilen iskan olundu. Bu ilk ahali,
sonradan Greklerin umurniyetle dedikleri gipi, is-
ter Pelasge, ister Karili (Cariens) namlarile yade-
m
_
:;::
z· 0001000000
---
I
........, "'-"' ........,
0
-...
I 1__
-...
tool
8
~I~ ~ ~
;>; Tun~ Baku
dilsin, onlar, muhtelif dalgalar halinde Asyadan m
gelen Egelerdi.
~
C/J C/J $J'19 I o o r'l r'l tT1
£~
[ e.. ft
e.
>-l
"Her halde, bunlar Grek degiller di.; [1] t'1
-< P P p ~ » ~ p p p p :::~ '<
Bunlar Tesalya yoluyla Avrupadan da g elrni- m _1::::1-181::::1-18 ::::I~ ~ ;.
y or lardr. Bunlann gelisi, 0 zamanlarda, On Asya-
V>
V>
C:
C Tun~
--- ...
==
run mariz ar asrru tadil eden muhaceretle elbette ==

Q.,
--------------- - -
~---------------------- Baku I'd
mumasebetiartitr. ,... ~, ~
Son mikenlik Miken
Canakkale bog azi yakininde Hisarh k srrti, bu ~ e :So
devirde, ilk defa iskan ve I inci Turova (Troie) sehri

o
o ,---'-----------.1--- ~
I ..---
t'-'
.........•--..
N t-.;,
,-..
tJ.j
'0
o
"'I
~
::: "'I
insa olundu. 1 $J' I $J' C/J 0 go gr'l gr'l g r'l S· ~,
. ~ •...
l~ p P p ;r: ~;r: N;r: J.,;r: J.,;r: e
N
~
....
Kibrista, tas devri yasanrnarrustir. Kibris, rna- ~
den devri insanlan ile iskan olurirnustu r.
o ::: - :::: ;:;!- 82~:::: ~- 0:
o 1-91'.9.2 .2
Butun bu kaynasrnalar icin de Yunan alemi, ~
--------------I >< ~
Greklerden evvel Asyadan
uz er ind en gelenler tarafmdan
sirnal yolile Tuna
vucude getiril-
(Acheens)
(Prehel-
Ienes) ~~
"'<'
o 1-"'\
~~
-.~ '~"
..
"'I
~.
.i...:::..... ~
f')
~ w
rnistir, Maden san'ati bu devirde meydana cikti. -~-3~'--' ~ <JlO-3
g;;;(CI> Ntlj ~o g:::;CI> ~ :-3
<!.
Baku-dan bellibash silahlar, sivri veya keskin o p In
.,.,~
0.,
o:-;-g
-3 N
,-,,;,;-;-3
_.
I-~ ~ "' t
aletler y aprldr. Altin ve gum U$, tezyinata has- Io..';i I;; e, g=-g S-';i ~
-
tIl
;::;~ _o..';i 11t.z ~"" III
rolundu. 0 ~ - CI> N""" 0 -
'<III
;:-;.::.<
Ul
00:';:::: I go.. 0'::
[1] O. Glotz, La civif isation Egeerm e. Sa. 37 satir 1. I' l
__ _ 0 _. _
-'--" ~0 .::;
...<- (lI - --
I I I
- 278- - 279-
Giritte b a k ı r devrile tunç devri arasında 5 - 6
a s ı r g e ç t i (m. e. I. v e I I . d e v i r , 3 0 0 0 d e n 3 4 0 0 z e
kadar).
M a d e n san'atları dahilî t e k e m m ü l ü n neticesi
olmamıştır. Girit dahi bütün dünyayı yakından
v e y a u z a k t a n alt ü s t e d e n ş a r k ı n d a i m î m ü s t e v l i
lerinin birbiri ardınca gelen tesirleri altında tekem
m ü l e t m i ş t i r . M. e. 3 0 0 0 - 3 4 0 0 s e n e l e r i a r a s ı n d a
Asyanın brakisefal insanları yeniden geldiler.
Giridin şimal sahillerine çıktılar, bilhassa c i v a r d a k i
k ü ç ü k adaları işgal ettiler. G i r i d i n ş a r k ı şimalî
sahilinde Moklos (Mochlos) harabesinde bunların
e n e s k i b a k ı r a l e t l e r i v e en e s k i m e z a r t i p l e r i
keşfolunmuştur.
M i l â t t a n 3 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait v a z o l a r , r e s i m
lerde, r e n k l e r d e y ü k s e k m e d e n i y e t eserleridir ;
b u n l a r iptidaî b i r k a v m i n z a r u r î i h t i y a ç l a r ı i ç i n
yapılmış şeylerin ç o k ü s t ü n d e d i r ; evlerinin tezyi
natı, b o l l u k v e e m n i y e t ş a h i t l e r i d i r .
E s k i M i n o s m e d e n i y e t i n i n II i n c i d e v r i n d e , y a n i
m. ev 2 8 0 0 - 2 4 0 0 arasında, terakki daha açık
oldu; bütün maden san'atlarmda ve sairede tekem
m ü l edildi.
Girit ve Adalar ahalisi, artık, A n a d o l u n u n bü
tün sahillerde, S u r i y e ve Mısırla, Akdenizin garp
sahillerde muhtelif m ü n a s e b e t l e r e giriyor.
K o r e n t k ö r f e z i c e n u b u , P e l o p o n e z kıt'ası, A d a
larla h e m e n ayni z a m a n d a iskân o l u n d u v e Ada
l a r l a d a i m a s ı k ı m ü n a s e b e t i m u h a f a z a etti. .
Bu devirde Korent havalisinde Argolit mınta-
kasında m e y d a n a çıkan medeniyet, Girit m e d e n i -
yetile temasta b u l u n ı y o r d u . Bu m e d e n i y e t m e r k e
zî Y u n a n i s t a n l a da t e m a s s ı z d e ğ i l d i . F a k a t , d a h i l ,
t e r a k k i d e bati idi. T u n a y a l ı s ı n d a n g e l m i ş o l a n
Türklerin tesis ettikleri bu m e d e n i y e t e M i k e n
(Mycenienne) medeniyeti demişlerdir. Ç ü n k ü mer
k e z o l a r a k y a p t ı k l a r ı ş e h r i n a d ı M i k e n ( M y c e n e ) idi.
M i k e n l i l e r i n asıl i s i m l e r i Akalar (Acheens)dır. Bun
l a r Y u n a n i s t a n k ı f a s m a T r a k y a d a n ilk g e l e n l e r d i r .
M. "ev. 2 5 0 0 senelerine doğru ikinci

M. EV. 2400 . * .
, „ . . „ . defa o l m a k ü z e r e A v r u p a v e Asyada
2000 ARASIN- ...... .
D A kesif bir karışıklık g o r u n u r . Yeni
istilâlar başlar. T r a k y a d a n Türkler
t e k r a r b i r t a r a f t a n T e s a l y a y a i n d i l e r ; d i ğ e r taraf
tan t e k r a r H i s a r l ı k h a v a l i s i n e d e g e ç t i l e r . I i n c i
Turova harap oldu; onun harabeleri üzerinde
I I i n c i T u r o v a ş e h r i n i b i n a ettiler. T e s a l y a y ı i ş g a l
e d e n l e r c e n u p m e m l e k e t l e r i l e irtibatta b u l u n m a
d ı l a r . O t r i s ( T e s a l y a n m c e n u b u n d a k i d a ğ l a r ) asır
l a r c a g e ç i l m e z b i r m a n i a o l d u . F a k a t II n c i T u r o v a
ile m ü n a s e b e t t e k a l d ı l a r ; i n s a n l a r ı , e v l e r i a y n i
tipi g ö s t e r i r . M e d e n i y e t i d u r g u n d u , y a l n ı z etrafı
istihkâmlarla çevrilmiş y ü k s e k şehirler dikkati
c e l b e d e r . M e r k e z î Y u n a n i s t a n i s e c e n u p l a irtibatta
idi. O r t a v e c e n u p m e m l e k e t l e r i m ü ş t e r e k bir
m e d e n i y e t l e b i r l e ş i y o r d u . İ k i n c i Orhun (Orcho-
m e n e ) un etrafında b i r ç o k y e n i ş e h i r l e r yapıldı.
Bu memleketlerde tunç devrine geçiliyordu.
M EV 2000 Yunanistan kıt'ası m. ev. 2000
t^-n «.*»/»CIM tarihlerinde b i r defa d a h a karıştı.
l/M» AKASIN- , .
D A H a z a r d e n i z i k ı y ı l a r ı n d a o t u r a n in
sanlar yeniden bütün manasile her
tarafa yayıldılar. İran ve Hindistana girdiler.
Onlardan b i r k a b i l e Mituniler D i y a r b e k i r hava
l i s i n d e y e r l e ş t i . B ü t ü n ş a r k t a b u t a z y i k i n tesiri
hissedildi. Mısır kendisini müdafaada ç o k sıkıntı
çekti. K e n a n elleri y e n i bir h a y a t a d o ğ d u . II inci
T u r o v a ( Y a n ı k ş e h i r ) e n k a z altında kaldl. Ve
s o n r a adi bir k ö y h a l i n e geldi. Y e n i m u h a c e r e t
d a l g a l a r ı A v r u p a y a da y a y ı l d ı .
B u d e v r i n n i h a y e t l e r i n e d o ğ r u T r a k y a taraf
l a r ı n d a n y e n i b i r istilâ o l d u , t e k r a r T e s a l y a y a
girdiler. E s k i ahali ü z e r i n e atıldılar. Merkezî
m m t a k a y a yerleştiler. B u yeni gelenler de mede
n i l e ş m e ğ i b i l i y o r l a r d ı . B u n l a r ı n k ı s m ı k ü l l î s i Ot-
ris (Othrys) d a ğ l a r ı m geçti.
Y e n i g e l e n l e r de, k u v v e t l i Türk ırkından ve
zeki, temsil edici idiler. T a h r i p ettikten s o n r a
y e n i d e n i m a r a başladılar. II inci O r c h o m e n e ü z e r i
ne III üncü O r c h o m e n e bina olundu. Korent mın-
takası işgal edildi. Adalarla sıkı m ü n a s e b e t b a ş l a
dı. G i r i t m e d e n i y e t i a d a l a r v a s ı t a s i l e d a h i l e g i r d i .
Fakat, Girit tekrar Asyadan gelen

M. EV. 1900 - . . . „ , ' fo
1400 ARASIN- '

h v
y
ı s t l l a
uğradı.
a
D A Gırıtte y e n i bir s ü l a l e çıktı. B u sülale

y e n i bir yazı getirdi; d e r h a l n ü f u z u
n u t e s i s etti. B ö y l e c e y a r ı m a s ı r g e ç t i .
M. e v . 1 7 0 0 d e G i r i t d a h a g ü z e l v e d a h a p a r l a k
oluyor, evcibalâya çıkıyor ve üç asır m ü d d e t ç e o
noktada kalabiliyor. Bu devirde yeni saraylar, mü
k e m m e l ve en i n c e h e r türlü san'atlar, m e d e n î ha
yat, a d a l e t , r e f a h c i d d î b i r s u r e t t e d i k k a t i c e l b e d e r .
Fakat Giritte h e n ü z siyasî birlik g ö r ü l m ü y o r .
Giritliler OTOLARLA ticarette m e s a i l e -
S^L.İ™
CEENNE)MEDE r i n i b i r l e ş t i r m i ş l e r d i . N i h a y e t A k a -
N İ Y E T İ N İ N larm Giritlilere ihtiyacı kalmadı.
HAKİMİYETİ Y a l n ı z b a ş l a r ı n a h e r tarafla, h u s u s i l e
(1400 - 1200) Mısırla ticarete girişmişlerdi.
Akalar m. ev. 1 4 0 0 t a r i h l e r i n e doğ
ru Giridi zaptettiler. A n a d o l u d a Etilerle daha ç o k
irtibata girdiler. Eti v e Mısır t a r i h i n d e g ö r ü l d ü ğ ü
v e ç h i l e E t i l e r , m . e v . 1 2 9 5 te M ı s ı r l ı l a r l a Kadeş
m e y d a n m u h a r e b e s i n i yaptılar. Etiler o r d u s u n d a
birçok müttefik kırallıklarm orduları vardı. B u
m e y a n d a Dardanlar (Dardanien) ve Turovalılar
b u l u n d u ğ u gibi, Y u n a n i s t a n ı n Akaları v e Adaların
i d e l e r i d e v a r d ı . D e n i l e b i l i r k i o t o l a r ı n , eli s i l â h
tutanlarının çoğu memleketlerinin müdafaasını
zayıf bir halde b ı r a k ı p uzaklaşmışlardı. Kadeş
meydan m u h a r e b e s i n i n neticesiz kalması y ü z ü n
den, b u o r d u l a r k ı s m e n dağıldılar. B u y ü z d e n ,
A k a l a r t e h l i k e l i b i r s u r e t t e z a y ı f l a d ı l a r . İşte b u
v a z i y e t ü z e r i n e d i r k i Bönlerin istilâsı k a r ş ı s ı n d a
b ü y ü k felâkete uğradılar.
4. DORÎLERÎN YUNANİSTAN VE ADALAR/

İSTİLÂSI (M. EV. 1200)
Daha, m. ev. 1 6 0 0 tarihindenberi, B a l k a n l a r
dan, E p i r v e P e n t d a ğ l a r ı y o l u ile b i r t a k ı m Kabi
leler, ç e t e l e r h a l i n d e , z a m a n z a m a n Yunanistan
i ç e r i l e r i n e k a d a r s o k u l m u ş l a r d ı . Bari n a m ı v e r i l e n
b u ç e t e l e r i n s o k u l u ş l a r ı bati h u l u l ş e k l i n d e idi.
F a k a t M i k e n l e r i n en z a y ı f b u l u n d u ğ u b i r d e v i r d e ,
(m. e v . 1 2 0 0 ) d e , b u bati h u l u l ş i m a l d e n y e n i g e l e n
Dorilerle istilâya m ü n c e r oldu.
B e l k i , b u istilâ b i r a n d e f o l u n d u . M i k e n k a l e
leri k e n d i l e r i n d e n b e k l e n i l e n v a z i f e v e h i z m e t i
gördü. Fakatj Doriler, ü ç kabileden m ü r e k k e p bir
ordu halinde geldiler. Bir kısmı garp yollarını
t a k i p v e E p i r , Etoli, A k a r n a n i v e E l i d i i ş g a l e t t i l e r
D i ğ e r l e r i de ş a r k t a n i l e r i l e y e r e k Fosit, K o r e n t ,
Argolit, L a k o n i v e M i k e n e h â k i m oldular. P e l o -
p o n e z k ı t ' a s m d a Akalar kısmen mutavaata mec-
b u r oldular, k ı s m e n de Argit (Arkadi) y a y l a l a r ı n a ,
Atik d a ğ l a r ı n a i l t i c a ettiler.
Kara kısmından sonra Adalar birer birer
taarruza uğradı: Deloz, Tera, Girit ve sonra Kar-
p a t o s , R o d o s i s t i l â c ı l a r ı n e l i n e düştü-
B u istilâcılar, yolları ü s t ü n d e h e r şeyi tahrip
ediyorlardı. Akaeli (Achaie) şehirleri birer birer
yakıldı. B u istilânın dehşeti Adalardenizi h a l k ı n ı
h e r taraftan kaçırdı. B u ş a ş k ı n c a bir k a ç ı ş m a oldu.
H e r n e y e mal olursa olsun yeni vatan ariyan
m a ğ l û p l a r d a k o r k u n ç o l d u l a r . S a r s ı n t ı u m u m î o¬
l u r . 111 ü n c ü R a m s e s b i r v e s i k a s ı n d a " A d a l a r , a r t ı k
sükûnetini kaybetmiştir,, demektedir. Karalarda
a y n i h a l d e idi. K u v v e t l i b i r m u h a c e r e t c e r e y a n ı b ü
t ü n K ü ç ü k A s y a y a t e v e c c ü h etti. A n a d o l u n u n g a r p
sahilleri, m u h a c i r l e r l e doldu. Bu m u h a c i r kütleleri
nihayet Etiler ü z e r i n e atıldılar. Payitahtlarını zap-
tettiler. F i r ' a v u n l a r m k u v v e t i n e k a r ş ı b i r m u v a z e n e
t e ş k i l e d e n v e A s u r i l e r i tahtı itaatta t u t a n E t i l e r i n
h a y a t ı n a b u suretle h a t i m e ç e k i l m i ş oldu. B i r taraf
t a n da, b u m u h a c i r l e r i ç i n d e n Palesati isminde bir
k a b i l e Tökerler ( T e u c r i e n ) Mısır hudutlarında gö
ründü. Bunlar, kadınları v e çocukları ö k ü z ara
balarında, kağnılarda yığılı olarak k a r a d a n v e
denizden gelmişlerdi. Hiçbir kavm bunların
ö n ü n d e dayanamamıştı. III ü n c ü R a m s e s onları
Magedo d a d u r d u r a b i l d i . F a k a t , Palesati lerin ken
d i l e r i n e i z a f e t l e Palestin ismini alan m e m l e k e t t e
yerleşmelerine mâni olamadı (1193).
1 2 0 0 istilâsından sonra Akalar âleminin başına
gelen, 2 0 0 sene evvel Giridin başına gelen gibi
değildi.
Girit m e d e n i y e t i n e alışkın olan Akalar, Girit
medeniyetini m u h a f a z a -ettiler; halbuki haşin
Arnavutluktan çıkan Doriler medeniyet namına
n e v a r s a t a h r i p ettiler. P e n t t e n S p a r t a y a k a d a r
Dorilerin geçtiği y e r l e r h a r a b e oldu. Girifte liman
lar terk v e dağlara iltica o l u n d u . K n o s u n b a k ı y y e -
leri y a k ı l d ı . A k d e n i z i n h â k i m i o l a n b u ş e h i r m a h
voldu. Asırların örttüğü enkaz üzerinden 3000
senelik b i r ö l ü m s ü k û n u geçti.
B ü t ü n bu tahribat mahalli ve geçici bir fırtına
a l â m e t i d e ğ i l d i r . B u hal, u m u m î v e kat'î b i r h e r c ü -
m e r c i n t e z a h ü r l e r i d i r ; tarihî bir m u k a y e s e yapılır
sa, d e n i l e b i l i r k i , G i r i d i n A k a l a r a m a h k û m i y e t i ,
Y u n a n i s t a n m R o m a tarafından zaptı idi; D o r i l e r i n
g e l m e s i ise, b a r b a r l a r ı n istilâsı v e R e n a i s s a n c e ' a
intizar eden bir k u r u n u v ü s t a d ı r [ l ] .
5. YUNAN MEDENİYETİNİN DOĞDUĞU

YER ANADOLUDUR
D o r i istilâsı k a r ş ı s ı n d a G i r i t v e M i k e n m e d e
niyetinin sahipleri olan Akalar ve E ğ e l e r kütle
h a l i n d e Anadoluya hicret etmişlerdi; birçokları
Anadolu garp kıyılarında yerleştiler. Varis olduk
ları m e d e n i y e t i o r a d a , y e n i d e n t e s i s e t t i l e r v e in
kişaf ettirdiler.
B u m e d e n i y e t Y u n a n i s t a n a da g e ç t i . Yunan
medeniyeti adı verilmiş olan medeniyet işte bu mede
niyettir.
»
6. MİNOS MEDENİYETİ
Eski Girit halkının erkekleri işlemeli sade bir

elbise taşırlardı, bellerini bir k e m e r l e sıkıyorlardı.
[1| O. ü l o t z , L a c i v i l i s a t i o n Egeene.
Kadınlarının tuvaletinin b u g ü n k ü h a n ı m l a r ı n k i n e
benzediği hayretle keşfedilmiştir. Modaya göre
kloşlu veya uzun eteklikler, kordelelerle süslenmiş
bluzlar, dekolte gömlekler ve b u g ü n k ü moda
mağazalarının vitrinlerinde teşhir olunmağa lâyık
ş a p k a l a r t a ş ı y o r l a r d ı . R e s m i b i r d u v a r ü z e r i n e ya
pılmış olan bir Giritli h a n ı m ı n tuvaleti v e tavrı o
d e r e c e süslü ve asridir ki k e n d i s i n e " Parisli ha
nım,, n a m ı verilmiştir. K a d ı n ı n t u v a l e t i n d e k i b u
hayrete şayan asrîlik alâmetlerine ikametgâhlarda
da tesadüf olunmaktadır. Girit şehirlerinde b i r ç o k
katlı, b a l k o n l u v e t a r a ç a l ı e v l e r v a r d ı r . Harabe
leri b u l u n m u ş olan s a r a y l a r m i m a r î l e r i n d e k i gü
z e l l i k t e n z i y a d e h a k i k î b i r konfor hissini gösteren
dahilî tertibatları itibarile d i k k a t e ş a y a n d ı r . Ü z ü n
koridorlar, geniş dehlizler, müteaddit m e r d i v e n
ler, h u s u s î d a i r e l e r i , m e r a s i m s a l o n l a r ı n ı , i b a d e t
haneyi, hazineyi ve kirala m a h s u s mağaza ve ima
lâthaneleri yekdiğerine raptetmektedir. Kıraliçanm
dairesi, b a n y o salonunu, yatak odalarını ve mü
k e m m e l sıhhî tesisatı ihtiva e t m e k t e d i r . Zira Girit
mühendisleri kanal a ç m a ve sulama san'atlarında
b ü y ü k bir m e h a r e t sahibi idiler: K n o s o s s a r a y ı n a
yeraltındaki lâğımlara açılan birçok su boruları
yerleştirmişti.
OYUNLAR Girit m e d e n i y e t i n i n en z i y a d e dik

kati c e l b e d e n f a r i k a l a r ı n d a n biri d a n s
ve cimnastik talimleri gibi oyunlara b ü y ü k bir
m e v k i ve ehemmiyet verilmiş olmasıdır. Bu nok
tada G r e k l e r i n Giritlilerden ö r n e k almış olduk
ları m u h a k k a k t ı r .
Knosos sarayında 4 0 0 seyircinin oturmasına
m a h s u s s ı r a l a r ı h a v i h a k i k î b i r tiyatro vardı. Dinî
b a y r a m l a r m ü n a s e b e t i l e b u r a d a musiki ve dans
müsamereleri veriliyordu. Girit baletlerinin bü
yük bir şöhreti vardı, ç ü n k ü b u n l a r uzun m ü d d e t
sonra, m. ev. I X u n c u asra d o ğ r u , Y u n a n şairi
Homer'in z a m a n ı n d a h â l â h a t ı r l a n ı y o r d u .
Giritliler, k u v v e t v e m e h a r e t talimlerini, v e y a
koşuları, b o k s u ve h e r ş e y d e n ziyade b o ğ a m ü
sabakalarını şiddetle seviyorlardı. B u b o ğ a dövüş
leri b u g ü n İ s p a n y a d a y a p ı l a n l a r d a n ç o k a z k a n l ı
idi. Ç ü n k ü b o ğ a ö l d ü r ü l m i y o r d u . D u v a r v e v a z u
r e s i m l e r i n i n g ö s t e r d i ğ i G i r i t t o r e a d o r l a r ı , b o ğ a ile
oynıyorlar, b o y n u z l a r ı n a asılıyorlar, hatta cesaret
lerini, tehlikeli, sıçrayışı y a p m a k için bir b a ş dar-
besile kendilerini h a v a y a fırlatacak d e r e c e y e var
dırıyorlar.
SAN'AT Vücut ve zekâ oyunlarını takdir etme

s i n i b i l e n b u i n c e l m i ş k a v m san'at-
kâr bir k a v m d i . Tabiatin bütün güzelliklerini
iyice duyduklarından bunları sadıkane bir surette
ifade e d e b i l d i l e r . B u n d a n d o l a y ı G i r i t h a l k ı h e r
türlü kayıt v e şarttan a z a d e canlı v e orijinal bir
san'at v ü c u d e getirdi.
Girit s a n ' a t m m en m ü h i m eserleri s a r a y l a r ı n
d u v a r l a r ı n ı t e z y i n e d e n boyalı resimler ve kabart
malardır. San'atkârlar nebatlardan, deniz hayvan
larından, dinî m e r a s i m d e n , dans v e o y u n l a r d a n
ve saray hayatından aldıkları mevzuları b ü y ü k
bir m e h a r e t v e p e k ç o k fantazi ile s ü s l e m i ş l e r d i r .
Bir lâvha, k a b u k l u deniz hayvanlarının v e m e r
canların üstünde ve balıkların arasında yüzen
yunus balıklarını, diğer bir resim de bir salonda
k o n u ş m a k için toplanmış v e y a localarından bir
m ü s a m e r e y i s e y r e d e n zarif K n o s h a n ı m l a r ı n ı g ö s -
teriyor. Girit s a n a t k â r l a r ı n ı n , bilhassa tezyini san'-
atların icap ettirdiği ince d i ş l e r i n d e ç o k müstait
oldukları anlaşılıyor.
Knos Kiralının imalathanelerinde, resimli, işlen
m i ş v e y a mineli vazolar, çiniden v e y a altınla işlen
m i ş f i l d i ş i n d e n heykelcikler, d e m i r l e r i altın v e y a
g ü m ü ş kakmalı, sapları kristal akik veya O n i k s -
ten k ı l ı ç l a r v e h a n ç e r l e r , g i b i h e r t ü r l ü s a n ' a t ş a h
eserleri yapılıyordu. R e s s a m l a r gibi d e k o r san'at-
kârları da tabiatin sadık müşahitleri idiler.
Sanatların inkişafı, Girifte z e n g i n v e

TİCARET
incelmiş bir lüks içinde yaşamasını
seven bir cemiyetin m e v c u t o l d u ğ u n u ispat ediyor.
B u c e m i y e t s a n a y i v e deniz ticaretile zenginleş
mişti. F i l h a k i k a F e n i k e l i l e r d e n evvel Giritliler
m ü t e ş e b b i s iş a d a m l a r ı , d e n i z c i , s a n ' a t k â r v e t a c i r
k i m s e l e r d i . B a ş tarafı k a l k ı k , u z u n v e dar g e m i
l e r e b i n e n Girit denizcileri, ş ü p h e s i z ilk defa ola
rak Akdenizi şarktan garba kat'eden kimselerdir,
7. MİKEN MEDENİYETİ.
Miken i n e h e m m i y e t i m e v k i i n d e n ileri geli

y o r d u . K o r e n t k ö r f e z i n d e n A r g o l i t k ö r f e z i n e gi
d e n en k ı s a y o l u n g e ç t i ğ i b o ğ a z a h â k i m b u l u n u
yordu.
A r g o l i t y o l l a r ı n d a n en s ı k g e ç e n t a c i r j e r d e n
b i r ç o k l a r ı G i r i t l i idi. S e r t t a b i a t l ı cengâverler
o l a n M i k e n r e i s l e r i , A k a l a r , Girit, m e d e n i y e t i n e
hayran oldular. M ü s t a h k e m şatolarında Knos
kırallarının saraylarında olduğu gibi güzel resim
lere malik o l m a k istediler. Ve memleketlerine
Giritli san'atkârlar celbettiler. Ç o k z a m a n g e ç m e -
den başlıca şehirleri olan Miken, Tirinte v e Tepte
h e r ş e y G i r i t m o d a s ı n a t â b i o l d u ; h a n ı m l a r ı n tu
valetleri, o y u n l a r , s a r a y hayatı, h e p b u m o d a y ı
t a k i p etti.
Miken şehri iki kısımdan ibaretti:

BİNALARI , . ., ' , , „ ,
t a k r i b e n İOOO m e t r o uzunluğunda
ve genişliğinde bir tepe üzerinde yükselen yukarı
ş e h i r , Akropol ve A k r o p o l ü n dibinde ovada ya
yılmış olan aşağı , şehir. B u n l a r ı n h e r ikisi de
k o c a m a n taşları harçsız olarak üstüste k o y m a k
suretile y a p ı l m ı ş olan duvarlarla çevrilmişti.
Bu taşlardan dokuz metro uzunluğunda ve
altı m e t r o k a l ı n l ı ğ ı n d a o l a n b a z ı l a r ı takriben
1 2 0 0 0 0 k i l o g r a m yani bir b ü y ü k lokomotif ağır-
lığındadır.
Miken A k r o p o l ü n e , üzerine bir s ü t u n u n iki
tarafında ayakta birer aslan gösteren b ü y ü k bir
kabartma b u l u n d u ğ u n d a n dolayı "Aslanlar kapı
sı „ n a m ı n ı t a ş ı y a n b i r k a p ı d a n ç ı k ı l ı y o r d u . B u
n u n y a k ı n l a r ı n d a k a y a l a r ı n i ç e r s i n e k a z ı l m ı ş bir
çok mezarlar keşfedilmiştir.
B u n l a r M i k e n k ı r a l l a r m ı n k a b i r l e r i idi. C e
setler, a l t ı n z i n e t l e r , altın t a ç l a r , m ü c e v h e r l e r , g ü
zel i ş l e n m i ş s i l â h l a r , t a ş ı y o r l a r d ı . B u c e s e t l e r d e n
biri de Mısır m u m y a l a r ı gibi tahnit edilmişti. Ve
y ü z ü n d e i n c e b i r altın s a f i h a d a n y a p ı l m ı ş bir
maske vardı. Akropolün tepesinde kiralın sarayı
yükseliyordu. S a r a y , Girit sarayları gibi güzel
r e s i m l e r l e süslenmişti, lâkin dahilî tertibatı Girit
saraylarmmki gibi değildi. M e g a r o n adını ver
dikleri başlıca salonun ortasında dört direkle çev
rilmiş bir ocak ve tavanda bir delik b u l u n u y o r d u .
Ve b u r a d a n d u m a n dışarı çıkıyordu.
— 289 — 19
C. A K A E L L E R İ VE MÜSTEMLEKELER
D o r i l e r i n istilâsı y u n a n i s t a n ı k a r ı ş ı k l ı k i ç i n d e
bıraktı. X I I inci asırdan V I I I inci asra k a d a r m e m
leket, bir nevi k u r u n u vusta hayatı geçirdi.
Doriler tarafından zaptolunan bütün m e m l e
ketlerde muhariplerin ve serbest a d a m l a r ı n ya
nında bir esir sınıfının m e y d a n a çıktığı görüldü.
B u sınıf, g a l i p v e f a t i h i n m e n f a a t m a t o p r a ğ ı
s ü r m e ğ e m e c b u r idi.
I. İYONLAR VE DORÎLER
B u d e v i r d e d i r k i Elen d e n i l e n k a v m i t e ş k i l e d e n
b a ş l ı c a iki u n s u r b i r b i r i l e m u h a l e f e t e b a ş l a r l a r .
B u iki u n s u r , iyonlar v e Doriler dir.
Esas itibarile denizci bir k a v m idi.

IYONLAR . . . .
Yunanıstanda D o n istilası iyonları
a n c a k Atik k ı t a s ı n d a bıraktı. Fakat, İ y o n l a r , K i k -
lat a d a l a r ı n a v e k ü t l e l e r h a l i n d e A n a d o l u s a h i l l e
r i n e d a ğ ı l d ı l a r . İ y o n l a r ı n e s a s u n s u r u Akalar idi.
Asıl deha, b a r i z h a s s a l a r ı ile b i l h a s s a İ y o n l a r d a
görülür. Şiddetli bir zekâ, parlak tahayyül, teşeb
b ü s f i k r i v e h ü r r i y e t aşkı...
İyonların aksine olarak, pek geç
DORİLER . , ; , , , ,
karalardan ayrıldılar ve o n d a n son
ra denizci v e m ü s t e m l e k e c i olabildiler. P e l o p o n e z ,
bilhassa Lakoniya, Meşeni, Argolit mmtakaları
Dorilerin m e r k e z i v e tercih ettikleri yerlerdi.
„„„„ . , Yunanistan kıt'ası h a r i c i n e m . ev. X I I
BUNLARIN . . . . . . .
YAYILMASI m
^ III mcı asırda olmak uzre
c ı v e
iki defa y a y ı l m a o l m u ş t u r .
X I I inci asırdan X u n c u asra k a d a r olan ilk
İYONLAR VE DORİLER
m u h a c e r e t , D o r i istilâsı z a m a n ı n d a o l m u ş t u r v e
istilânın neticesidir.
I — İ l k e v v e l â T e s a l y a d a n v e B e o t i y a d a n istilâ
cılar tarafından k o ğ u l a n Akalar, denizden Anado
lu'ya gittiler. Akalar, Çanakkale boğazından ve
Turova mmtakasından İzmire k a d a r olan şimal
s a h i l i n e yerleştiler. B u ilk m u h a c i r l e r e Eoliler,
( k a r ı ş ı k k a n l ı ) v e y e n i v a t a n l a r ı n a da E o l i e d e n d i .
Tesis ettikleri on iki şehirden başlıcaları, F o ç a
şimalinde S i m e v e Lesbos adasında Midillidir.
I I — M e r k e z î Y u n a n i s t a n d a n ( Ö b e , Atik, A r g o
lit), y e n i m u h a c i r l e r d a h a gitti. K i k l a t a d a l a r ı n ı
işgal ettiler. D a h a s o n r a Eolilerin cenubunda
olmak üzre Anadolu sahilinde yerleştiler. Bu
m u h a c i r l e r , İ y o n l a r idi; y e n i v a t a n l a r ı n a îyonya
dendi. Dahile doğru y ü k s e l e n vadilerin ağızların
da o n i k i ş e h i r t e s i s ettiler. B a ş l ı c a l a r ı s a h i l d e
Foça, İzmir, Efes v e Mile v e a d a l a r d a da b i r ç o k
l i m a n l ı S a k ı z ( C h i o s ) v e S i s a m ( S a m o s ) idi.
Kiklat adalarından bir m u h a c e r e t te Afrikanm
şimaline oldu. O r a y a giden muhacirler^ geldik
leri adaların i s m i n e nispetle Siren müstemleke
sini tesis ettiler ( B i n g a z i v e havalisi).
Ö b e adasından hicret edenler, Makedonyada
Halkidikya yarımadasına yerleştiler. Bu isim,
Ö b e d e k i Halki ş e h r i n e nispetledir.
E g e denizi şark ve şimaline giden m u h a c i r
ler, i l k y e r l e ş m e l e r d e n s o n r a V I I I i n c i a s ı r d a
kendi nam ve hesaplarına Akdenizde ve Karade-
nizde birçok müstemlekeler vücuda getirdiler.
T r a k y a sahillerine yerleştiler. Boğazlara geldiler
ve orada bir mutavassıt liman olmak üzre Abidos,
Hellespont, S i z i k ( M a r m a r a d a ) v e Bizans ı tesis
ettiler.
Karadenizin fırtınalarının ve sahillerinin p e k
müsait olmamasına rağmen muhacirler şimale
d o ğ r u h a r e k e t l e r i n e d e v a m ettiler. B u m ı n t a k a -
daki m ü s t e m l e k e l e r i n tesisi bilhassa bir İ y o n y a
şehri olan Milelilerin eseridir. Karadenizin c e n u p
s a h i l l e r i n d e Sinop v e Trabzon başlıca müstem
l e k e l e r i idi. K a r a d e n i z i n ş i m a l s a h i l i n d e Get v e
Sit d e n i l e n Çit y a n i T ü r k m e m l e k e t l e r i n d e n g e
len T u n a (İster), B u ğ v e D o n n e h i r l e r i n i n ağzın
da İ s t i r i y a , O l b i y a v e T a n a i s ş e h i r l e r i yapıldı.
Bir müddet sonra, Anadoludaki Mile sitesinin
doksan m ü s t e m l e k e s i oldu. K a r a d e n i z d e k i şehirler
iskân m e r k e z l e r i değil, b i r e r istismar m ü s t e m l e k e
leri oldu. O r a l a r d a n a ğ a ç , m a d e n , z a h i r e alırlardı.
Karadenizdeki müstemlekeler Mileli-

GARBI
AKDENİZ *
e r
tarafından yapılmıştı. Akdeniz
g a r b m d a k i m ü s t e m l e k e l e r ise İ y o n y a
ş e h r i o l a n Foça n ı n e s e r i d i r . F o ç a l ı l a r b u h a v a l i y e
geç geldiler. Buralarda E t r ü s k l e r ve Kartacalılar
r a k i p l e r i idi. T u t u n a b i l m e k i ç i n b u n l a r l a k a n l ı
m u h a r e b e l e r y a p m a y a m e c b u r oldular.
Foçalılarm tesis ettikleri m ü s t e m l e k e l e r i n baş-
lıcası, milâttan e v e l 6 0 0 s e n e l e r i n d e yaptıkları
Marsilya dır. B u ş e h r i n m e v k i i , b ü t ü n t a b i î f a y
d a l a r ı c a m i idi: t a b i î b i r k o y , b u n u n ö n ü n d e de
nize karşı limanı m ü d a f a a y a salih k ü ç ü k adacık
lar, k a r a tarafında tabiî y ü k s e k b i r tepe. B u n l a r ı n
hepsi, b ü y ü k bir n e h r i n (Ron) m u n s a b ı civarında
k â i n d i . Az z a m a n d a M a r s i l y a n ı n e t r a f ı n d a b i r ç o k
m ü s t e m l e k e l e r peyda oldu. Şarkta Nikaia ( N i c e ) ,
Antipolis, garpta Agatha (Agade).
•' . F o ç a l ı - g e m i c i l e r , İ s p a n y a c e n u b u n d a T a r t e s s e
(Andalousie) y e k a d a r gittiler. Hatta Atlas d e n i z i n e
bile çıktılar. Marsilyalı Pytheas, İ s k o ç y a ş i m a l i n d e
sisler a r a s ı n d a k a y b o l m u ş adalara k a d a r ilerle
di. D i ğ e r b i r h e m ş e h r i s i d e A f r i k a s a h i l l e r i b o y u n c a
S e n e g a l e k a d a r gitti.
Karadeniz müstemlekeleri gibi, Gol

MÜSTEMLEKE- t . ,° ' ..
LERİN EVSAFI v e y a
t P Y s
sahillerindeki
a n a
mües
s e s e l e r , e m t i a deposu, yerli ahali ile
b i r m ü b a d e l e p a z a r ı idi. M a r s i l y a s i t e s i n i n p a r l a k
v e esaslı bir m e d e n i y e t i de olmuştur.
Görüldüğü gibi,Karadeniz müstemlekeleri m u
h a c i r l e r i n a n a vatan ittihaz ettikleri y e r l e r i n zen
ginleştirilmesi için istismar o l u n m u ş t u r . Fakat,
A k d e n i z g a r b m d a k i m ü s t e m l e k e l e r b ö y l e değildi.
O n l a r daha ç o k h u s u î t e ş e b b ü s m a h s u l ü idi: Ana
vatanla siyasî bağları kalmamıştı. B u n u n sebebi
Anadoluya olan uzaklıktı.
2. İLK YUNAN MEDENİYETİNİN

MERKEZİ
M.ev. V I I I inci a s ı r d a n V inci a s r a k a d a r m e d e
niyeti temsil eden fakir v e gerilemiş Yunanistan
k ı t a s ı değil, A k d e n i z d e k i z e n g i n m ü s t e m l e k e l e r d i r .
B u m e d e n i y e t i n b a ş l ı c a m e r k e z i İyonya idi.
İ y o n l a r , b e y i n l e r i n d e ittihat e t t i l e r . İ l k o n i k i
site, M i k a l ( M y c a l ) b u r n u n d a , P o s i d o n m a b e d i
e t r a f ı n d a t o p l a n d ı l a r . B u ş e h i r l e r , Y u n a n i s t a m n ilk
e d e b î l i s a n ı o l a n iyonca k o n u ş u y o r l a r d ı . B u lisanı
e d e b î l e ş t i r e n , d e n e b i l i r k i , Homer d i r . H o m e r i n şi
irleri İ y o n y a d a yazılmıştır.
Diğer cihetten, şarkla temasta olarak, san'atlar
y e ilimler, İ y o n y a d a i n k i ş a f etti. L i d y a l ı l a r g i b i
İyonya mimarları da narin sütunlu, süslü başlıklı
mabetler yaptılar. B u mimarlar, bu suretle İyon
t a r z ı m icat ettiler. Efeste Artemis ve Sisamda
H e r a m a b e t l e r i bu v a d i d e en güzel eserlerdir.
Yunan ilim ve san'ati de İyonyada doğmuştur.
V I I i n c i a s ı r d a M i l e l i Tales r i y a z i y e c i , c o ğ r a f
y a c ı v e filezof o l a r a k a l e m ş ü m u l b i r ş ö h r e t k a
zandı. Golvalılara ziraatı ve b u n d a n b a ş k a alfabeyi
ve para kullanmasını öğreten. Foçalılardır. Fakir
v e h a r a p o l m u ş o l a n asıl Y u n a n k ı t a s ı n ı n da
medeniyette kılavuzu, garbî Anadolu olmuştur.
D a h a ziyade Dori nüfuzu altında k a l m ı ş olan
Sicilya v e cenubî İtalya m ü s t e m l e k e l e r i de b ü y ü k
medenî roller oynamaştır. Sicilyanm müteaddit
m e ş h u r binaları ve cenubî İtalyadaki Pöstüm m a
bedi Dori stilinde sade ve kuvvetli eserlerdir.
M e ş h u r r i y a z i y e c i filezof Pitagor, K r o t o n da ya
şamıştır.
Doriler, Peloponezin c e n u p u c u n a vardıktan
sonra y a v a ş y a v a ş Girit ve Rodos adalarını elde
ettiler v e İ y o n y a c e n u b u n d a , İstanköy adasına
doğru denize uzanan k ü ç ü k bir burun parçası üze
r i n d e y a n y a n a , K n i t ( C n i d e ) v e H a l i k a r n a s ile İ s t a n -
k ö y ( C o s ) a d a s ı n d a y e r l e ş t i l e r . B u y e r l e r e , Dorit d e n
di. Dorit, d a h i l e u z a n m a d ı . S a h i l d e m ü n f e r i t k a l d ı .
Asıl Y u n a n i s t a n d a h i l i n d e k ü ç ü k d e v l e t l e r i n
birbirlerile uğraşmaları ve herbiri dahilindeki
ihtilâller s e b e b i l e b ü y ü k a n a r ş i l e r oldu. M ü c a d e
lede mağlûp olanlar, uzaklarda emniyet ve toprak
aramaya gidiyorlardı.
E k s e r i y e t itibarile Dori olan bu m u h a c i r l e r ,
İtalya c e n u b u n d a , Sibaris, Kroton v e T a r a n t m ü s
temlekelerini kurdular. Bunların arazisi sahilden
dahile d o ğ r u uzanıyordu. B u m ü s t e m l e k e l e r e , inki
ş a f l a r ı n d a n d o l a y ı b ü y ü k Y u n a n i s t a n isrni v e r i l d i .
QREKLERIN MIRASA KONMASI
İtalyadan sonra, Sicilyada müstemlekeler

yapıldı. B u m ü s t e m l e k e l e r H e l l a t d e n i l e n k ı t ' a n m
Grekleri tarafından yani Korentliler, Megarlılar
ve Lokrililer tarafından yapıldı. B u n l a r , b ü y ü k
Sicilya adasının c e n u p ve şarkında Agriyant,
K a t o n v e S i r a k ü z e y i t e s i s ettiler.
İ k i l i m a n ı o l a n Sirakvlze A k d e n i z i n b ü y ü k ti
caret m e r k e z l e r i n d e n biri oldu. Sicilya G r e k l e r i
de c e n u b î i t a l y a y a y a y ı l a r a k K a l a b r a d a R e g g i o ,
K a m p a n i d e K u m v e Napoliyi i n ş a ettiler. B u su
retle İtalyada ve Sicilyada yerleştiler ve t e k e s s ü r
ettiler. T a r a n t S i r a k ü z e s i n i n 5 0 , 0 0 0 ilâ 8 0 , 0 0 0 n ü
fusu oldu. Sibaris 3 0 0 , 0 0 0 nüfusa k a d a r yaklaştı.
B ü y ü k Y u n a n i s t a n toprakları daha m ü m b i t oldu
ğ u n d a n Hellat k ı t a s ı n d a n ziyade şarap, h u b u b a t
ve zeytinyağı yetiştiriyordu. Tarant körfezinde
y ü n sanayii ilerledi.
İtalyan müstemlekelerinin bu zenginliği çabu
c a k a h l â k s u k u t u n u i n t a ç etti.
Bu kolonilerin de Yunanistanla siyasî hiçbir
bağı y o k t u . A n c a k din ve ayinleri birdi. Müs
t e m l e k e l e r i n ticarî politikası y a v a ş y a v a ş din b a ğ
l a r ı n a m e n f a a t m ü n a s e b e t l e r i d e i l â v e etti. O n d a n
sonra, h u s u s î bir hal hâsıl oldu. Y u n a n i s t a n ve
müstemlekeleri mütekabilen birbirlerine ticarî
menfaatlar t e m i n ettiler. Asıl Yunanistanın
b ü y ü k ticaret m e r k e z i Korent şehri oldu.
3. GREKLERİN MİRASA KONMASI

M. ev. VI m c ı a s ı r d a n itibaren m ü s t e m l e k e l e r
d ü ş m e ğ e b a ş l a d ı . B u n d a n s o n r a d ı r ki, Y u n a n i s t a n
kıt'ası A s y a İ y o n y a h l a r ı n m v e S i c i l y a D o r i l e r i n i n
kıymetli m i r a s ı n ı topladı.
4. ATİNA MÜSTEMLEKELERİ
V inci asırda e v v e l k i l e r d e n p e k farklı bir
m ü s t e m l e k e tipi m e y d a n a ç ı k t ı : Atina müstemlekeleri.
Bunlar, hususî t e ş e b b ü s l e değil, devlet m ü d a -
halesile yapıldı. Atina h ü k ü m e t i m ü s t e m l e k e top
raklarını parçalara ayırarak, fakir vatandaşlara
t e v z i e d i y o r d u . B u n l a r da, v a t a n l a r ı n ı n a d l i y e s i n e ,
vergilerine v e k a n u n l a r ı n a tâbi oluyorlardı. B u n
dan b a ş k a bu m u h a c i r l e r Atinaya g e l e r e k vatan
daşlık hakkını kullanabilirlerdi. B u n d a n dolayı bu
tarz m ü s t e m l e k e l e r , Atina toprağının bir imtidadı
sayılabilirdi. B u m ü s t e m l e k e l e r askerî bir m e v k i
olarak Atinalıların E g e denizi yollarını v e şüpheli
müttefiklerinin sadakatini tarassut için kullanı
lırdı. H i ç b i r v a k i t b u n l a r ticaret v e p a z a r y e r i
olmadı. Bellibaşlı Atina m ü s t e m l e k e l e r i T r a k y a
s a h i l i n d e Amphipolis v e K a r a d e n i z d e Sinop idi.
5. BÎR İYONYA ŞEHRİ; MİLE

İ y o n y a ş e h i r l e r i n i n tipi, Mile d i r . İyonyanın
ziyneti olan Mile, R o m a d e v r i n d e bile, İ y o n y a n ı n
en eski şehri v e K a r a d e n i z d e , Mısırda v e b ü t ü n
arzı m e s k û n u n h e r tarafında pek ç o k v e b ü y ü k
sitelerin a n a vatanı o l m a k l a iftihar e d e n Mile şeh
ri, ü ç k i l o m e t r e t u l ü n d e v e 8 0 0 - 1 0 0 0 m e t r e g e n i ş
liğinde bir yarımada üzerinde k u r u l m u ş t u r . Bu-
rasij a r a n ı l a n b ü t ü n şartları c a m i d i r . Yarımada,
k a r a d a n bir b e r z a h l a ayrılmıştır. B u b e r z a h da
y ü k s e k d u v a r l a r l a k a p a t ı l m ı ş t ı r . D e n i z e k a r ş ı da
emin birer melcei olan dört k o y u vardır. Şehrin
kalbini, garbi şimalîdeki liman teşkil eder.
İki b ü y ü k aslan limanın methalini m u h a f a z a
GREK KAVMİNİN TEŞEKKÜLÜ
eder. Methalde üç sıra rıhtım ve sütunlu galeri

ler vardır. Gemicilerin ve muhacirlerin hamisi
Apollon m a b e d i l i m a n a h â k i m d i r . B u limandan
kuvvetli bir d o n a n m a himayesinde sayısız Mile
t ü c c a r g e m i l e r i h e r i s t i k a m e t e g i d e r l e r . M i l e , ti
caretini inkişaf e t t i r m e k için bir s a n a y i m e y d a n a
getirdi. Mile, Lidyalılardan d o k u m a c ı l ı ğ ı , k u m a ş
ları b o y a m a y ı , k u m a ş v e h a l ı t e z y i n a t ı n ı ö ğ r e n d i .
Mile y ü n l e r i p e k a r a n ı r d ı v e c e n u b î İtalyada bile
alıcı b u l u n u r d u . S i b a r l ı Elkistens in üzerinde
çiçekler ve insan resimleri bulunan mantosu şark
usulü nakşın bir şaheseridir. Akdenizin bütün
pazarlarında Mile tacirleri buluşurlardı.
Mile, Öbe n i n t i c a r e t ş e h i r l e r d e iş y a p a r d ı . B u n
dan dolayı H a l k i s v e Eretri a r a s ı n d a k i m u h a r e b e y e
s ü r ü k l e n m e y e m e c b u r oldu. Ç a n a k k a l e boğazın
dan K a f k a s a k a d a r tesis ettiği müstemlekeler
s a y e s i n d e K a r a d e n i z t i c a r e t i i n h i s a r ı n d a idi.
Foça gibi garbî Akdenizde müstemlekeleri
yoktu. F a k a t , b ü t ü n Y u n a n i s t a n s i t e l e r d e ticarî
münasebetleri v a r d ı . Sibaris in t a h r i b i Mile de
millî b i r matem uyandırmıştır. M i l e •, Etrüsk
l i m a n l a r i l e d e m ü n a s e b e t t e idi. M . e v . 4 8 0 t a r i h i n e
k a d a r E t r ü r i k ı t a s ı n a , Atik k ı t a s ı n ı n m a h s u l â t
ve vazolarını ithal e d e n l e r İ y o n y a l ı l a r d ı r .
D. GREK KAVMİNİN TEŞEKKÜLÜ

Her nazariye mutlak kaldıkça yanlıştır. G r e k
tarihi için de yalnız n a z a r i y e l e r e m ü r a c a a t e t m e k
doğru netice vermez. Tarihi hakikat, dar çerçeve
ler içinde k a l m a k l a m e y d a n a çıkarılamaz. E n eski
devirlerdenberi dünyanın birçok mıntakalarmda
olduğu gibi Yunanistan adını alan m e m l e k e t l e r d e
de D o r i l e r d e n s o n r a m u h t e l i f ırktan k a v m l e r k a
rıştı. F i z i y o l o j i n o k t a i n a z a r ı n d a n saf b i r ı r k k a l
m a d ı . B u s e b e p l e t a m a m i l e tarif o l u n a b i l e c e k b i r
G r e k tipi y o k t u r . B i r g r e k k a v m i n d e n b a h s o l u n a -
bilir. G e r ç i G r e k k a v m i n d e m ü ş t e r e k ç e h r e b e n
zeyişleri vardır, fakat bir o k a d a r da b e n z e m e y i ş -
l e r b u l u n u r . B u ihtilâfı m u h i t v e ı r k a r a s ı n d a k i
m ü n a s e b e t e a t f e t m e k te, i l m e n t a m v e k â f i b i r i z a h
o l m a z . K a v m l e r i izah için, t a r i h i n y a r d ı m ı n a m ü
r a c a a t e t m e k l â z ı m d ı r . M u h i t i n y a h u t fıtrî v a s ı f
ların tesirleri m ü s a m a h a edilmez ; lâkin, m u h i t i n
t e s i r l e r i l e , fıtrî v a s ı f l a r ı n t e s i r l e r i m u h t e l i f s u r e t
lerde imtizaç e d e r ; bu her insan kütlesinin tarihî
t e k e m m ü l ü n e göre değişir. Zaman içinde hâdise
lerin neticesinde, kavmlerin teşekkül ve inkişafını
mütalea etmek lâzımdır.
Atinadan Ispartaya kadar görülen muhit v e
h a l k başkalıkları b u r a l a r d a b i r b i r i n e b e n z e y e n iki
k a v m , b i r b i r i n i n a y n i iki m e d e n i y e t f a r z e t m e y e
müsait değildir. B u sebeple, G r e k k a v m i n i v e
onun medeniyetini ararken, Grek kavmini vücude
g e t i r e n v e b i l h a s s a G r e k k a v m i n e takaddüm eden
kavmlerin kendilerine m a h s u s dehalarını izah
etmek lâzımdır. U m u m i y e t l e bahsolunduğu gibi
" b i r g r e k dehası,, yoktur.
B u noktada diğer bir m e s e l e de dikkati cel-
beder- G r e k k a v m i hiçbir z a m a n tam bir birlik
vücuda getirmedi. Küçük, küçük Grek hükümet
lerini b ü y ü k bir devlet halinde biVleştirmedi, Bu
kabiliyetsizlik n e r d e n g e l i y o r ? Bu sualin c e v a b ı m
v e r e b i l m e k için de tarihin y a r d ı m ı n a muhtacız.
T a r i h b i z e g ö s t e r i y o r ki, G r e k k a v m l e r i n d e i k i
nevi t e m a y ü l m ü c a d e l e h a l i n d e i d i : millî birlik
t e ş e b b ü s l e r i ; v e sitelerin h o d b i n a n e s e r k e ş l i k l e r i ;
EFSANEVÎ DELİLLER
işte, b u h a l , b i z e M a k e d o n y a muzafferiyetinin,
G r e k l e r e r a ğ m e n Y u n a n i s t a n birliğini nasıl yap
tığını izah e d e r . U m u m î tarihi a l â k a d a r eden de
Makedonyalıların muhtelif G r e k sitelerini, birleş
tirmesi ve teşmil etmesidir. Hotpesent siyasetleri
içinde k a p a n ı p k a l m ı ş olan k ü ç ü k G r e k h ü k ü
metleri, kendilerinin haricinde derin ve devamlı
bir t e s i r i c r a s ı n a k a b i l i y e t l i d e ğ i l d i l e r . Ş u n a d a
n a z a r ı d i k k a t i c e l b e t m e k i s t e r i z ki, a s ı l Y u n a n i s
tan d e d i ğ i m i z m e m l e k e t l e r d e , y a l n ı z b u r a d a d e ğ i l ,
fakat İ s p a n y a y a k a d a r bütün b a r b a r k a v m l e r d e
m e d e n i y e t y a r a t a n G a r b î A n a d u l u d u r , G a r b î Ana
d o l u n u n g e m i c i v e t ü c c a r ahali ile m e s k û n yer
leridir. H a k i k a t t e R o m a l ı l a r ı n tanıdığı Grekler
muhtelit bir halktır.
Bu muhtelit halkın v ü c u d e getirdiği medeni
yette şahsî başkalıklar erimiş v e silinmiştir. Bu
m e d e n i y e t birliği millî hislerle h a k i k î o l a r a k be
raber değildi; b u n u n içindir ki G r e k k a v m i n e
G r e k milleti d e n e m e z .
E. I R K L A R VE KAVİMLER
I. E F S A N E V Î DELİLLER
İ n s a n l a r ilk g ü n l e r i n i n h a t ı r a s ı n ı m u h a f a z a
etmezler. Milletler de böyledir.
Yunanistan denilen m e m l e k e t l e r i n k a d î m tarihi
h a k k ı n d a , bizzat G r e k l e r de h i ç b i r ş e y b i l m i y o r
lardı. B i l g i l e r i , e s k i m a s a l l a r d a o l d u ğ u k a d a r d ı . B u
masallarda insanların sergüzeştleri, ilâhların sergü
z e ş t l e r i n e k a r ı ş ı y o r d u . B u e f s a n e l e r , Homer in şi
i r l e r i g i b i e s e r l e r d e t o p l a n d ı . Tükidit (Thucydide)
y a h u t Avistonun e s k i z a m a n l a r a ait t a r i h l e r i d e
efsanelere dayanan nazariyelerden başka birşey
değildir. Bu efsanelere g ö r e b ü y ü k G r e k aileleri
cetlerini bir k a h r a m a n a yahut bir ilâha bağlarlar.
İ ş t e b u n e v i e f s a n e l e r d e n b i r i : Elen b ü t ü n G r e k
lerin babasıdır. B u n u n Aiolos, Diros ve O k s u t o s
n a m ı n d a ü ç ç o c u ğ u oldu. İksutostan da A k a y o s
(Achaios) v e İ y o n atlı iki ç o c u ğ u dünyaya
geldi. Eoliler (Eoliens), D o r i l e r (Doriens), Akalar
(Acheens)ve İyonlar (İoniens) yani Yunanlılar gibi
an'anavî taksimatın şüphesiz saydığımız isimlerle
alâkası vardır. B i r de A k a y o s (Achayos) ile İ y o n u n
kardaş olması tarihî devirde m a l û m olan Akalarla
İ y o n l a r ı n m ü ş t e r e k m e n ş e e m a l i k o l d u k l a r ı n a işa
rettir.
Böyle birtakım k a h r a m a n l a r kavmleri temsil
edince, onların sergüzeştleri temsil ettikleri k a v m
l e r i n esatiri tarihleri olur.
Bir de Yunanistanın muhtelif noktalarında ayni
e f s a n e l e r d i n l e n i r Ve a y n i d i n e s a s l a r m a t e s a d ü f
o l u n u r . B u n d a n ş u ç ı k a r ı l ı r ki, b u e f s a n e l e r v e
ayinler, muhaceretinin izlerini b ı r a k m ı ş m u a y y e n
bir k a v m tarafından naklolunmuştur. Miken
K i r a l ı Agamemnonun hükümet sürdüğü Argos
şehrinin Tesalyada birinci Argos olarak tanındığı
n a göre, suhuletle tasavvur o l u n u r ki Tesalyadan
h a r e k e t eden bir k a v m , B e o t y a d a bir m ü d d e t kal
d ı k t a n s o n r a c e n u b a i n d i v e Argit ( A r g o l i d e ) i s m i
ni verdiği m m t a k a d a yerleşti v e k e n d i s i l e b e r a b e r
k a h r a m a n ı y a h u t d a h a * d o ğ r u s u ilâhı A g a m e m
n o n u n d i n i n i n a k l e t t i . T a r i h d e v r i i k i A k a e l i (Ac-
haie) tanıdı: biri K o r e n t körfezi c e n u b u n d a , diğeri
Tesalya cenubunda. Homerin şiirlerine göre Aka
Elliler A g a m e m n o n u n tebaasıdırlar. Bu muhtelif
deliller Akaların m u h a c e r e t tarihini v ü c u d a getiri-
yor. Akalar Tesalya tairikile geliyorlar. Pelopo-
nezde yerleşiyorlar. Sonra Doriler tarafından
tardolunuyorlar; Asyaya doğru melce arıyorlar.
Argıtlılarla Kıprıslılarm lisanları arasında tesbit
o l u n a n b e n z e y i ş b u m u h a c e r e t i izah eder. B i r de
İ y o n ş e h i r l e r i l e A k a ş e h i r l e r i n i n 1 2 site h a l i n d e
bir arada toplu b u l u n m u ş olmaları İ y o n l a r ı n Aka
lardan o l d u ğ u n u farzettirmiştir. Ayni z a m a n d a
Lidyalılarla Etrüsklerin kıyafetlerinde bulunan
hayrete şayan benzeyiş, Etrüsklerin K ü ç ü k Asya
dan deniz yoluyıla İtalyaya geçtiklerine i n a n m a k
lüzumunu meydana koymuştur. Sonraki insanlar
tarafından tesbit olunan bütün bu benzeyişlerin
e h e m m i y e t i vardır. B u n l a r şu v e y a b u tez için
deliller teşkil edebilirler. Biz onları nazarı dikkate
almakla b e r a b e r i z a h l a r ı n a da t e ş e b b ü s e t m e k
m e c b u r i y e t i n d e y i z . B u n l a r tesbit olunan vak'alara
b i r m a n a i l a v e ettiği t a k d i r d e k ı y m e t l i o l a b i l i r .
Bilhassa bu efsaneler tarihî d e v i r d e G r e k l e r i n ,
kendi m e n ş e l e r i n i nasıl tahayyül ettiklerini bize
öğrettiği için dikkati c e l b e d e r .
2 . LİSAN DELİLLERİ
E s k i l e r e g ö r e I r k ve Lisan karışır. S o n lisan
uleması, ki m u k a y e s e l i g r a m m e r l e daha eyi mü
cehhezdirler, g r e k lisanları h a k k ı n d a k i tetkikle
rini ç o k ileri g ö t ü r d ü l e r . Eskiler, İ y o n l a r a , Eoli-
l i l e r e v e D o r i l e r e ait o l m a k ü z r e ü ç l i s a n g r u p u
t e ş k i l â t ettiler. Y e n i a l i m l e r i s e b u ü ç g r u p y a n ı n d a
d ö r d ü n c ü bir lisan g r u p u tefrik ettiler: Argıt -
Kıprıs lisanı. Bu son lisan g r u p u , Argıt, Kıprıs
ve Pamfili (Antalya havalisi) lisanlarını terkip
eder. B u lisanlar arasındaki benzeyişler onların
m ü ş t e r e k ayni bir dilden çıktığını tasdika müsa
ittir. B u m ü ş t e r e k l i s a n B a l k a n l a r d a k o n u ş u l m u ş
en e s k i l i s a n d ı r . B u l i s a n A r g ı t m m t a k a s ı g i b i
dağlar içinde münferit kalmış mıntakada, Kıprısta
v e Pamfili kıt'ası gibi A n a d o l u d a m u h a f a z a edile
bildi. F a k a t , b u m e m l e k e t l e r d i ğ e r G r e k m e m l e -
ketlerile istilâlar m ü n a s e b e t i l e temaslarını k a y b
ettiler v e y e n i istilâcılar G r e k memleketlerini
yeni lisanlar k o n u ş m a y a m e c b u r ettiler. T a r i h
devrinde, Ö b e adasında, Kiklat adalarmda,Halikar-
nastan Foçaya k a d a r Anadolu sahillerinde, Halkidi
yarım adasında, Anadolunun Karadeniz sahille
rinde, İtalyada v e K ü ç ü k Asyada k o n u ş u l a n lisan
i y o n c a idi. B u n l a r a Atinayı da ilâve edebiliriz.
H e r n e k a d a r Atik lehçesi daha eski bir m a h i y e t
m u h a f a z a e d i y o r d i s e de, A s y a d a k o n u ş u l a n i y o n c a
ile a y n i m e n ş e d e n o l d u ğ u n a ş ü p h e y o k t u r . İyon-
canın birliği h a y r e t e şayandır. Ş ü p h e s i z m ı n t a k a
m ı n t a k a l e h ç e farkları vardı. Yazı lisanı b u fark
ları tanımaz. Eolilerin lehçeleri de m u h t e l i f grup
lar teşkil ediyordu.
Foçadan Hellesponta k a d a r Anadolu sahille
rinde konuşulan Asiya lehçesi başlıcasıdır. Tesal-
yada, Beotyada bu l e h ç e k a n u ş u l u r d u .
Tesalya lehçesi, Asya lehçesile Beotya lehçesi
arasında adeta mutavassıt bir m e v k i işgal ediyordu.
Yunan yarımadasının garp mıntakalarmda
k o n u ş u l a n lisanlar u m u m i y e t l e birleşmişti; fakat
b u b i r l e ş m e e u n ' î idi.
Asıl grekçe denilen lisanda birçok kelimeler
v a r d ı r k i b u n l a r Hint -Avrupalı lisanla izah olu
n a m a z ; b u k e l i m e l e r b a ş k a tipte b i r lisandan
a l ı n m ı ş t ı r . B u k e l i m e l e r i ç i n d e kat'î o l a r a k S a m î
kelimeler bulunmıyor.
LİSAN DELİLLERİ
Tamamen kabul e t m e k lâzımdır ki G r e k l e r

bu kelimeleri E g e âleminin sakinlerinden almış
lardır. Tarih devrine kadar Kıprısta, Giritte,
L i m n i d e k u l l a n ı l a n l i s a n Hint-Avrupah veya Samı
bir lisan değildi, Greklerden evvel konuşulan
bir lisandı. Y u n a n i s t a n ı n ekseri y e r l e r i n d e te
sadüf olunan mahal isimleri grek lisanı ile
g a y r i k a b i l i i z a h t ı r [1]. E ğ e l e r t a r a f ı n d a n k o n u
ş u l m u ş olan lisanın G r e k lisanının t e ş e k k ü l ü üze
r i n e b ü y ü k bir tesiri o l d u ğ u hatasız tasdik olu
nabilir.
Hint - Avrupalı m ü ş t e r e k lisanını konuşan
k a v m l e r n e r e d e ve ne vakit yaşadılar? B u n u h'ç
kimse bilmiyor.
Bilinmiyen yalnız bu değildir. M ü ş t e r e k G r e k
l i s a n ı n ı n t e ş k i l ettiği ş u b e n i n H i n t - A v r u p a l ı l i s a n
k ö k ü n d e n , n e r d e ve ne vakit ayrıldığını da k i m s e
b i l m i y o r . L i s a n â l i m l e r i , T r a k y a l ı l a r ile F i r i k l e r
( P h r i g i e n ) a r a s ı n d a k u d e m a n ı n t e s b i t ettiği y a
kınlığı tasdik v e y a n a k z e t m e k t e n içtinap ediyor
l a r s a da, h i ç o l m a z s a T r a k y a l ı l a r ı n G r e k l e r e y a k ı n
olmadıklarını tasdik ederler. Bu, Trakyalılarla
eski Yunanlıların uzun zamandanberi birbirin
den ayrıldıklarına i n a n m a y a saiktir v e G r e k kav
mini vücuda getiren son muhaceretlerin Bal
k a n l a r ı n g a r p yollarile t e a k u p ettiğini k a b u l e t m e k
lâzımdır.
Grek lehçeleri arasındaki münasebetleri kafi
y e d e t a y i n e t m e k te d a h a az m ü ş k ü l d e ğ i l d i r . »
İ y o n c a ile s u n ' î o l d u ğ u n u s ö y l e d i ğ i m i z garp
lisan g r u p u arasında, Argıt - Kıprıs v e Eoli lisan
ları, m u t a v a s s ı t tip g i b i g ö r ü l m e k t e d i r .
[1] J a r d e , L a F o r m a t i o n d u P e u p l e Grec.
3. ARKEOLOJİ DELİLLERİ
Kaybolmuş medeniyetler hakkında o mede

niyetlerin bıraktığı maddî vesikalar kadar bize
en eyi m a l û m a t v e r e c e k h i ç b i r ş e y y o k t u r .
M a l û m o l d u ğ u ü z r e A l m a n Şlimamn taharrile-
rile, b ü t ü n Miken d e v r i m e y d a n a ç ı k t ı . Evans ın
t a h a r r i l e r i l e b ü t ü n b i r Ege - Girit d e v r i b u l u n d u ;
b u s a y e d e b i r d e n b i r e Homer devrinden 1000
s e n e e v e l i n e gidildi. B e o t y a d a , Fokitte ( P h o c i d e )
Tesalyada, Makedonyada yapılan taharriler ise
bizi E g e m e d e n i y e t i n i n d a h a e v v e l i n e , y e n i t a ş
d e v r i n e k a d a r ilerletti v e b i z i B a l k a n l a r d a i l k
insanların yerleşmeleri devrine götürdü.
T u r o v a d a dikkatli b i r t a h k i k , y e n i taş d e v r i n i n
b i r i n c i T u r u v a s m d a n , Grek-Roma nın d o k u z u n c u
Turuvasma kadar bütün vaziyetleri aydınlattı.
Arkeoloji tetkikleri sayesinde b u l u n a n eski m e
deniyetleri E g e m e d e n i y e t i b a h s i n d e izah ettik.
Burada tekrar etmiyeceğiz.
4. ANTROPOLOJİ DELİLLERİ
" B i r k a v m nisbeten kısa bir zaman nihaye
tinde, lisanını, a h l â k ı m b a z a n san'atını d e ğ i ş t i r i r ;
ayni süratle boyunu, rengini, kafatasının şeklini
kaybedemez.,,
Eski Y u n a n l ı l a r h a k k ı n d a r e n g e dair bilinen-
ıler n o k s a n d ı r . R e s s a m l a r , h e m e n h i ç b i r ş e y b ı r a k
m a m ı ş l a r d ı r . Milâttan e v v e l IV ü n c ü a s r a k a d a r p o r
tre b i l m i y e n h e y k e l t r a ş l a r ı n bize t a k d i m ettikleri
G r e k tipi, b i r i d e a l i n t e m s i l i d i r . A c a b a , b u tip, h a k i -
kata ne nispette u y u y o r d u ? G r e k b u r n u m e ş h u r d u r .
Fakat, Sokratın b u r n u gibi k a ç g r e k b u r n u vardı.
E n kat'î m a l û m a t m e z a r l a r d a b u l u n a n k e m i k
lerin v e y a kafataslarının ölçülerinden alınabilir.
Lâkin ilmî bir surette ölçülen iskeletler ç o k azdır.
Meselâ, yedi kafatasından 1 brakisefal, 2 me-
zosefa.1, 3 d o l i k o s e f a l , 1 ü l t r a d o l i k o s e f a l çıkarsa,
böyle bir istatistikten G r e k l e r d e n evvel yunanis¬
tan s a k i n l e r i n i n d o l i k o s e f a l b i r ı r k o l d u ğ u n e t i c e s i
çıkarılabilir mi ? Hiçbir vakit u n u t m a m a k lâzım
d ı r ki h e r m e m l e k e t t e , b i r b i r i n d e n f a r k l ı b e d e n î
tiplere ayni z a m a n d a tesadüf olunur. Mesele, m e m
l e k e t i e n ç o k d a i m a h a n g i tipin t e m s i l e t t i ğ i n i
bilmektir. M i k e n ve İsparta ve Navplia (Nauplie)
mezarlarında b u l u n a n 4 kafatası ya brakisefal
veya brakisefale yakındır. B u n u n gibi II i n c i
T u r u v a d a b u l u n a n b i r k a f a t a s ı da b r a k i s e f a l d i r .
B u g ü n k ü Greklerin renkleri tetkik olunursa
t a k r i b e n y ü z d e o n u sarışın ( b l o n d ) , d o k s a n ı es
merdir. Sarışın renk, yunanlıların kahramanlarına
v e i l â h l a r ı n a a t f e t t i k l e r i r e n k t i r . Aşil v e E l e n s a r ı ş ı n
idiler. Sarışın tiplere G r e k l e r i n atfettikleri k ı y m e t ,
b u tipin i ç l e r i n d e n a d i r o l d u ğ u n a d e l â l e t e d e r .
Grek, bilhassa esmer bir Dolikosefaldir.
Anlaşılıyor ki G e r k k a v m i m u a y y e n bir ı r k a
raptolunamıyor. Bu halk muhtelif kanların karış
m a s ı n d a n hâsıl olmuştur.
F. GREKLERDEN EVVEL YUNANİSTAN

SAKİNLERİ HAKKINDA KISA MUTALEA
ı
B u r a y a k a d a r tahlil ettiğimiz m u h t e l i f m e m
badan malûmat, şu noktalar üzerinde durmayı
icap ettirir :
Y u n a n i s t a n ı n asıl a h a l i s i n i n lisanları Hint-Avru
pah değildir.
— 305 — 20
Topografya b u lisanm izlerini muhafaza etmiş
tir. Larisa ismine, Yunanistanda tesadüf o l u n d u ğ u
k a d a r A s y a d a da t e s a d ü f o l u n u y o r ; t a h k i m o l u n
m u ş şehir manasına olacaktır.
Y u n a n i s t a n m ilk ahalisine Pelasgef=Pelaj)diyor-
lar; b u k e l i m e G e r e k l i s a n ı n d a n değildir. B i r âlimin,
Pelajların cismanî v e m a n e v î portresini çizdiği,
ve en b ü y ü k ciddiyetle b u k a v m i n "ateşli v e m ü -
t e m e r k i z hırslı, ç o k zeki, sabırlı v e inatçı b i r i r a d e y e
s a h i p , e n e r j i k v e k a v i b i r ırk,, o l d u ğ u n u t a s d i k
ettiği g ö r ü l d ü ğ ü z a m a n i n s a n r ü y a y a d a l a r . B u
ırkın Eğelerle ve Giritlilerle ayni ırktan olduğuna,
ayni lisanın lehçelerini konuştuklarına şüphe
etmemelidir.
Kadeş m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Akaların, Eğe
lerin b i r arada b u l u n m u ş o l d u k l a r ı n a dair olan
Mısır vesikasından E g e tarihinde bahsetmiştik.
Bu vesikanın ehemmiyeti büyüktür.
P e l a j l a r a Akalar d a (derler ( A c h e e n s ) . B u i s i m
deki kavm, Mısır vesikalarile de tasdik o l u n m u ş
t u r . A k a l a r , G r e k a n ' a n a l a r m d a da y a ş a d ı . H o m e r
şiirleri, Y u n a n i s t a n m eski ahalisini tayin için
Akalardan başka isim tanımaz. Yunanistan hâlâ
Akaeli ( A c h a i e ) i s m i n i m u h a f a z a e t m e k t e d i r . Bili
y o r u z k i Akalar, Orta Asyadan şimal yolile garba
giden kaimlerdendir. Bunlar cenubî Rusyada
ve Tuna yalısında ç o k kadîm devirlerde yerleş
miş v e müşterek bir medeniyet sahibi olmuşlardır.
Buralarda d u r m a y ı p T u n a vadisi b o y u n c a garba,
Atlas d e n i z i s a h i l l e r i n e k a d a r g i d e n l e r d e v a r d ı :
Keltler, Ligürler. B u a k ı n d a n İllirya (ileri) deni
len D a l m a ç y a m ı n t a k a l a r ı n d a kalıp y e r l e ş e n kabi
leler de olabilir. T u n a yalısından, T r a k y a , M a k e -
d o n y a , T e s a l y a yolile c e n u b a i n e n ilk A k a l r d a n s o n r a
bunları şarka tardeden ve İllirya cihetinden ge
len Dorileri de e k s e r i â l i m l e r A k a l a r l a ı r k v e
lisan k a r a b e t i n e m a l i k a y n i m i l l e t i n k a b i l e l e r i
sayarlar. Bu gibi âlimlere göre G r e k k a v m i n i n
teşekkülü daha sonra ve yavaş yavaş oluyor.
ESKİ İTALYA
VE
ETRÜSKLER
E S K İ İ T A L Y A - T A R İ H T E N E V V E L K İ ZA
MAN - TARİH D E V R İ - E T R Ü S K L E R -
E T R Ü S K L E R İ N HAKİMİYETİ _ ETRÜSK
MEDENİYETİ
-
IX. ESKİ İTALYA VE

ETRÜSKLER
A. ESKİ İTALYA
1. ÎT AL Y A N I N COĞRAFÎ TARİHİ
İtalya, Adriyatik ve Tiren denizleri arasında
uzanmış ( 1 0 0 0 kilometre uzunluğunda ve 200
kilometre genişliğinde) bir y a r ı m a d a d ı r . Cenup
ve garbında Sicilya, S a r d e n y a ve K o r s i k a adaları
vardır. J e o l o k l a r İtalya kıt'asım e v v e l c e Afrikaya
bağlı ve Akdenizi i k i y e ayıran bir arazi parçası
olarak telâkki ederler. Septe boğazının açılmasile
h ü c u m eden sular altında ç ö k e r e k b u g ü n k ü hale
gelmiştir. B u yarımada, baştan aşağıya kadar
A p e n i n silsilesile kesilmiştir. Ş i m a l i n d e Alp dağ-
larile A v r u p a d a n ayrılır. Y u n a n denizine u z a n a n
c e n u p u c u y l a kıt'a b i r ç i z m e ş e k l i n d e d i r .
Y a r ı m a d a n ı n darlığı dolayısile b ü y ü k nehirleri
yoktur. Tiren denizine dökülen Tiber nehri ve
şimalde Adriyatik d e n i z i n e d ö k ü l e n P o n e h r i en
m e ş h u r nehirlerdendir. Gölleri h e m e n y o k gibi
dir. İ k l i m i , ş i m a l d e n c e n u b a doğru, hissoluna-
cak derecede değişiktir. Cenup mmtakası ve
bilhassa Sicilya, Afrika iklimini hatırlatır. Y a r ı m
adanın m e r k e z i n d e kış y o k gibidir. U z u n d e v a m
eden kuraklıktan sonra sürekli y a ğ m u r l a r başlar.
— 311 — •
Bu y a ğ m u r l a r b i r ç o k bataklıklar m e y d a n a getirir.
O n u n için sıtması çoktur. İtalya yarımadası or
manlarla kapalıdır. Toprağı m ü m b i t ve feyizlidir.
Her türlü ziraate elvirişlidir.
2. TARİHTEN EVELKİ ZAMAN

. İtalyamn en eski insanları Avrupanın
ILK MEDENI- , . / , . . , , , . .i .
^ m e m l e k e t l e r i n d e olduğu gibi
V v
YETLER d l e r
tarihten evvel, Taş devrinde kendi

lerini tanıtırlar. Avculuk, balıkçılık ve m e y v a l a r ı
toplama, o z a m a n k i insanların m ü h i m meşgale
l e r i idi. E k s e r i y a m a ğ a r a l a r d a o t u r u r l a r , b a z ı ip
tidaî k u l ü b e l e r i n ş a s ı n ı d a b i l i r l e r d i . T a ş l a r ı y o n
tarlar. Bunlarla silahlarım ve âletlerini yapar
lardı. K e m i k , b o y n u z , tahta (odun) v e m e ş i n üze
rinde çalışırlardı. Elbiseleri meşindendi. Hayvan
dişleriyle süsler yaparlardı, içtimaî hayat mef
h u m l a r ı bir aile telâkkisini g e ç m i y o r d u . Ziraat,
hayvanları ehlîleştirmek bilinmiyordu.
B i r ç o k a s ı r l a r d a n s o n r a , Cilâlı T a ş d e v r i baslar,
Bu devirden b i r ç o k e s e r l e r kalmıştır, iptidaî m e s
kenler, ç a k m a k taşı t e z g â h l a r ı , s i l â h l a r , b a l t a ,
ç e k i ç v e balık ağları gibi.
- Bu devrin insanları, hayvanları ehlîleştirirlerdu
Ç ö m l e k ç i l i k te v a r d ı . C e n a z e d e f n i u s u l ü n ü bili
yorlardı, içtimaî h a y a t telâkkisi t e k â m ü l etmişti.
K ü ç ü k k ö y l e r d e toplu olarak yaşıyorlardı. Bu es
n a d a Küçük Asya medeniyeti italyaya nüfuz ve
tesire başlamıştı.
B u d e v r i n s o n u n d a altın v e b a k ı r m a d e n l e r i
görüldü. Bu devrin insanları, bu madenleri evvelâ
zinet eşyası olarak kullandılar. D a h a sonra, aletler
i m a l i n e başladılar v e ziraate de başlandı. B u ğ d a y
e k m e ğ i ve un imalini de ö ğ r e n m i ş l e r d i . Milâttan
1 8 0 0 s e n e e v v e l yineKüçük Asya medeniyetinin tesiri
altında T u n ç devri başlar. S a n a y i ilerledi. Cena
zeler y a k ı l ı y o r d u . Milâttan takriben 1 0 0 0 s e n e
e v v e l demir m e y d a n a çıktı. B u suretle İtalyamn
tarihten evvelki devri bitmiş oldu. Bidayette
d e m i r de zinet eşyası y a p ı l m a k için kullanıldı.
B i l â h a r a ^ r ü n / a d a demir madenlerinin keşfi bun
l a r ı n i s t i m a l i n i t a m i m ettirdi.
3. TARİH DEVRİ
T a r i h d e v r i Etrüsk medeniyetinin İtalyaya gir-
mesile başlar ( m . e. X - I X a s ı r ) . M i l â t t a n s e k i z
a s ı r e v v e l e ait m e z a r t a ş l a r ı ü z e r i n d e Etrüsk ya
sılan bulunmuştur. Bütün beşeriyet ve medeni
yetin t e r a k k i v e t e k â m ü l ü d a i m a ü ç a m i l i n tesiri
altında kalmıştır:
1 — Dahilî keşif v e tekâmüller,
2 — M e d e n î b i r k a v m i n istilâ v e m u h a c e r e t i ,
3 — Y a k ı n diğer bir m e d e n i y e t i n m u s l i h a n e
h u l u l ve tesiri.
Birinci amilin eski İtalya t a r i h i n d e h i ç b i r tesir
y a p m a d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . S o n y a p ı l a n tetkika't İtalya
m e d e n i y e t i n i n a m i l l e r i o l a r a k Etrüsklerin muha
ceretini v e Yunan müstamerelerinin muslihane me
d e n î tesirlerini k a b u l e t m e k lâzım geldiğini gös
termektedir.
İstilâcı kavmler — İtalyamn ilk kavmlerini
tesbit için ü ç m e m b a a malikiz.
1 — İtalyamn etnoloji haritası,
2 — An'aneler,
3 — Antropoloji.
R o m a n ı n nüfuzu altındaki İtalya birliği arife-
s i n d e (m. e. 4 0 0 ) b u k ı t a n ı n e t n o l o j i h a r i t a s ı k a
r ı ş ı k idi.
Şimalde Goller ve Keltier, P o vadisini işgal
ediyorlardı. Şimdiki Venedik kıtası civarında
Venetler, Alp v e A p e n i n s i l s i l e l e r i n i n b i r l e ş t i ğ i
y e r l e r d e Ligürlev, T o s k a n a . k ı t a s ı n d a Etrüsk l e r .
Apenin silsilesinin m e r k e z i n d e v e cenubunda
Ombriler, Sabinlerden mürekkep olan İtalyot
lar vardı. L â t i y o m d a Latinler, S a m n i d e S a m n i l e r ,
b u n u n ş a r k ı n d a Y a p ı g l e r b ü y ü k Y u n a n i s t a n de
nilen mmtakalarda G r e k kolonileri b u l u n u y o r d u .
M. e. S e k i z i n c i a s r ı n b a ş l a n g ı c ı n d a A k a l a r d a
c e n u b î İtalya s a h i l l e r i n e çıktılar. Oralarda üç
şehir yaptılar.
1. Sibari — K a l a b a l ı k b i r ş e h i r idi. H a y v a n
yetiştirmek ve Ş a r k ile E t r ü s k l e r arasında yap
t ı k l a r ı t i c a r e t s a y e s i n d e z e n g i n idi.
2 . Metapont — B u ğ d a y ziraati yapardı.
3 . Kroton - Ahalisinin güzel ve kuvvetli
o l m a s i l e m e ş h u r idi. B u ş e h i r l e r a y r ı c a m ü s t e m l e
k e l e r de yaptılar. Bir aralık b e y i n l e r i n d e b i r l e ş e r e k
k u v v e t l i b i r k o n f e d e r a s y o n da v ü c u d a g e t i r d i l e r .
B u k o n f e d e r a s y o n y e r l i l e r l e iyi g e ç i n i y o r d u . M e r
kezî İtalyanın m e d e n i l e ş m e s i n e , Kroton diğer
G r e k Sitelerinden daha ç o k hizmet etmiştir.
M. e. 5 1 0 t a r i h l e r i n d e b u ş e h i r l e r a r a s ı n d a i h t i
lâf v e m ü c a d e l e b a ş l a d ı . B i r b i r l e r i n i t a h r i p e t t i l e r .
O n d a n sonra c e n u b î İtalyada en kuvvetli G r e k
S i t e s i , D o r i l e r t a r a f ı n d a n i n ş a o l u n a n Tarant oldu.
4. ESKI KAVMLER HAKKıNDA IZAHAT

G ö r ü l d ü ğ ü gibi R o m a birliğinden evvelki
İ t a l y a , muhtelif kavmlerin m e s k e n i idi. S i y a s î b i r l i k
y o k t u . I r k v e l i s a n d a b ü s b ü t ü n a y r ı idi.
Yunan müverrihleri ve muharrirleri ve bilhassa
Herodot v e Aristot a n c a k milâttan b e ş asır evvel
İtalya tarihile alâkadar o l m a ğ a başladılar. Bilhassa,
Etrüsklerden bahsettiler. B u n u n için İtalyamn be
ş i n c i a s ı r d a n e v v e l e ait t a r i h m e m b a l a r ı y o k t u r .
A n t r o p o l o j i âlimleri m u h t e l i f taş d e v i r l e r i n d e n
k a l m a kafatasları buldular, tetkik ettiler. Hem
brakisefal v e h e m de dolikosefal kafalar b u l u n d u .
Kat'î b i r h ü k ü m v e r e m e d i l e r . A n ' a n e y e g ö r e İtal
y a m n e n e s k i h a l k ı Ligurler ( L i g u r e s ) dir. Bir
n a z a r i y e y e g ö r e d e , İ t a l y a m n e n e s k i h a l k ı , Arni
kadan g e l m i ş Dolikosefal bir k a v m d i r .
A r k e o l o j i t e t k i k a t , iptidaî İ t a l y a m n e t n o l o j i tari
hini A v r u p a m n u m u m î tarihine bağlı g ö s t e r m e k t e
dir. B u n a z a r i y e y e g ö r e , m i l â t t a n 2 0 0 0 s e n e e v v e l
Baltık denizi sahillerinde v e İ s k a n d i n a v y a civarın
da b i r ç o k k a b i l e l e r d e n m ü r e k k e p b i r i n s a n k ü t l e s i
vardı. Bu kabileler m ü ş t e r e k bir lisana malik idiler.
Ziraat bilirlerdi. B i r g ü n b u k a v m l e r , ç o ğ a l m a l a r ı
dolayısile ve muhtelif sebeplerle c e n u b a doğru
muhacerete başladılar. Şimdiki Almanya, İngiltere,
F r a n s a , İ s p a n y a v e İ t a l y a y ı istilâ ettiler. B u s u r e t l e
m e r k e z î v e garbî A v r u p a d a b ü y ü k bir devletteşek-
k ü l etti. İ s t i l â c ı l a r i l e y e r l i h a l k k a r ı ş t ı . B u d e v l e t i n
ırkî b i r v a h d e t i y o k t u . B i n a e n a l e y h Hint - A v r o p a l ı
diye bir ırk yoktu. Bu devletin vahdeti iptidada an
c a k s i y a s î idi. G e l e n l e r l i s a n l a r ı n ı c e b r e n k a b u l et
tirmeğe başladılar. Geçtikleri yerlerde birçok coğ
rafî i s i m l e r b ı r a k t ı l a r . M i l â t t a n t a k r i b e n 1 5 0 0 s e n e
evvel bilhassa dahilî s e b e p l e r dolayısile b u A v r u p a
d e v l e t i da&ıldı B i r ç o k d e ğ i ş i k l i k l e r o l d u B u n d a n
s o n r a d ı r k i m u h t e l i f l i s a n g r u p l a r ı m e y d a n a ç ı k t ı [1].
[1] L e o n H o m o , L'İtalie Primitive. "

B u n a z a r i y e n i n t a m a m o l m a s ı i ç i n ş u n u da
ilâve e t m e k l â z ı m d ı r : Baltık s a h i l l e r i n d e n v e Is
k a n d i n a v y a d a n c e n u b a g e l e n l e r i n menşeleri Orta
Asya yaylâsıdır. B u i n s a n l a r , ş i m a l y o l u ile ş a r k
tan g a r b a b i n l e r c e s e n e zarfında intikal etmişler
d i r [1]. T a r i h t e n e v v e l v e t a r i h t e n s o n r a k i u m u m î
m u h a c e r e t l e r b u n o k t a y ı a y d ı n l a t ı r . Keltier ve
İtalyotlar bu dağılmadan sonra, uzun müddet
b e r a b e r yaşadılar. O n u n için lisanları a r a s ı n d a
b ü y ü k bir yakınlık vardı. B u lisan, İtalyanm
iptidaî l i s a n l a r ı n ı m e y d a n a g e t i r m i ş t i r . İ l k İtal
yanlar, şarktan g e l e r e k v e milâttan 1 5 0 0 s e n e
evvel şarkî Alplardan geçerek merkezî İtalyaya
girdiler. Sabin l e r v e Ombriler milâttan 1000
sene evvel geldiler. O m b r i l e r son gelenlerdir.
B u n l a r ı n dili K e l t d i l i n e ç o k b e n z e r d i . O m b r i l e r
tarihte b ü y ü k bir k a v m hatırası b ı r a k m ı ş t ı r . Mi
lâttan e v v e l b i n i n c i s e n e i p t i d a s ı n d a e n k u v v e t l i
İ t a l y a D e v l e t i , Ombri l e r i n d e v l e t i idi. Villanova
y ü k s e k m e d e n i y e t m e r k e z i oldu.
îtalyotların gelmesi üzerine, Ligürler dağlara
çekildiler. îtalyotların İtalyaya m u h a c e r e t i Dori
lerin İlliryahları tazyika başladıkları ve Y u n a n i s -
tana indikleri tarihe tesadüf eder.
Venetler ve T a k l a r İlliryadan İtalyaya, bu
tazyik ü z e r i n e h i c r e t ettiler.
B. ETRÜSKLER
L UMUMÎ MALUMAT
Etrüskler İ t a l y a y a d e n i z y o l u ile Lidya dan
gelmişlerdir. B a ş l a r ı n d a Ataları (Atys) v e b u n u n
[1] Victor D u r y , Histoire des Romains'.
— 316 —
i
oğlu T ü r s e n (Tyrsenas) b u l u n u y o r d u . Etrüskler,
k e n d i l e r i n i n L i d y a l ı l a n n a k r a b a s ı o l d u k l a r ı n ı bili
yorlardı. E t r ü s k l e r i n içtimaî hayatları, dinî t e l â k k i
leri, m û s i k i l e r i , g i y i n i ş t a r z l a r ı , b i l h a s s a d e n i z c i l i k t e
ve ticaretteki m ü s t e s n a k a b i l i y e t v e istidatları da b u
a k r a b a l ı ğ ı teyit e t m e k t e d i r . A r k e o l o j i t e t k i k l e r de
b u n u gösterir. Mimarî, resim, nakış, itiraz k a b u l
etmez bir surette şark karakterini göstermektedir.
M ı s ı r v e s i k a l a r ı da, M ı s ı r ı n d e n i z d e n v e m i
lâttan e v v e l 1 2 0 0 - 1 3 0 0 s e n e l e r i n d e Türka ( T u r s -
c h a ) 1ar v e Türsen ( T y r s e n e s ) 1er t a r a f ı n d a n istilâ
edildiğini yazıyorlar. Limnide b u l u n a n bir yazı
da E t r ü s k l i s a n ı n a ç o k y a k ı n b i r l i s a n ı göster
m e k t e d i r . Ş u m u h a k k a k ki, Etrüskler Lidyadan
veyahut Küçük Asyamn garbinden gelmişlerdir,
Lidyalılar, Etiler ve Friklerle karabetleri vardır.
İlalyaya gidiş tarihi t a m a m e n m u a y y e n değildir.
Kendi k r o n o l o j i l e r i n e göre, milâttan t a k r i b e n
10 asır e v v e l İ t a l y a y a a y a k b a s m ı ş l a r d ı r . E s k i d e n
k a l m a m e z a r taşlarından bu tarih tesbit edilmek
t e d i r . Alfabeyi K u m ( C u m e s ) d a n m . e v . V I I in
ci a s ı r d a a l d ı k l a r ı n a n a z a r a n g e l i ş l e r i b u t a r i h t e n
evvel o l m u ş t u r . Milâttan e v v e l VI m c ı a s ı r d a n
k a l m a k i t a b e l e r d e E t r ü s k v e İtalik l i s a n l a r ı n d a n
m e m z u ç i s i m l e r e t e s a d ü f e d i l i y o r . B u da, g ö s t e
r i y o r ki, b u n d a n e v v e l u z u n z a m a n E t r ü s k l e r v e
İtalyotlar b e r a b e r yaşamışlardır.
L i s a n l a r ı n a , g e l i n c e : b u n u da a ç ı k v e k a f î
olarak tayin etmek daha m ü m k ü n olmamıştır. Bu
lisanın Hint-Avropalı lisan olmadığı sabit olmuştur.
L i m n i adasında b u l u n a n yazı ve eski Lidya
lisanında yapılan tetkikler göstermiştir ki Etrüsk
lisanının Öreklerden evvel Küçük Asyada kullanılan
lisanla münasebeti vardır.
Hulâsa şudur: Etrüskler, Türsenler, Türkalar
E g e adalarında, Anadoluda k a d i m d e n b e r i olurmuş
olan kavmlerdir. B u n l a r a Akalar, Ekeler, Etiler
denildiğini biliyoruz.
Doriler istilâsından sonra bunlardan bir kısmı
İtalyaya m u h a c e r e t etmişlerdir.
D o r i l e r i n istilâsı, m i l â t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l d i .
Dorilerin tazyiki karşısında Etrüskler, ihtimal
evvelâ Anadoluya geçtiler ve oradan k ü ç ü k gu
ruplar halinde İtalyaya hicrete başladılar, sahillere
çıktılar. O n d a n s o n r a dahile girdiler. K a m p a n y a d a
m e t h a l o l a r a k Kapu (Capoue) şehrini yaptılar.
F a k a t , asıl i s i m l e r i n e i z a f e e d i i e n Etrürye d e y e r
l e ş t i l e r . B u m ı n t a k a , o e s n a d a Ombri l e r i n e l i n d e
idi. G e l e n l e r i n m e d e n î s e v i y e l e r i d a h a y ü k s e k idi.
F a k a t , d e n i z d e n a z a r a z a r g e l d i k l e r i i ç i n istilâ ç a
b u k o l m a d ı . Üm,beri l e r y a v a ş y a v a ş Apenin dağ
larına çekildiler.
B u n d a n s o n r a E t r ü s k ş e h i r l e r i m e y d a n a gel
m e ğ e başladı.
E t r ü s k l e r 12 s i t e d e n m ü r e k k e p b i r konfede
rasyon y a p t ı l a r . B u 12 site a r a s ı n d a t a m b i r l i k
yoktu. Yalnız tehlike z a m a n ı n d a birleşirlerdi. Ha
reket serbestilerini muahafaza ediyorlardı. Ayrı
ayrı kırallar tarafından idare olunurlardı. Fakat,
milâttan evvel IV ü n c ü asırda aristokrat bir c u m
h u r i y e t t e e s s ü s etti. B u c u m h u r i y e t , Lükümonlar
d e n i l e n sınıf tarafından idare o l u n u y o r d u .
Bellibaşh siteler şunlardır:
Arretiyom, Caere, Clusium, Corton, Vetulonia,
Vulci, Volterra, Volsini, Peröuse, Papouloma, Rusella,
Targuinie, ve Capoue.
Tarkirıi şehri, banisi b ü y ü k reislerinin isimleri
n i n t a ş ı m a k t a d ı r . B n i s i m Tarkum ( T a r c h u m ) idi [1]-
Etrüskler, medeniyetlerinin y ü k s e k l i ğ i saye
sinde eski halkı temsile başladılar.
2. ETRÜSKLERİN HAKİMİYETİ VE
İSTİLALARI
E s k i İ t a l y a m n h e m e n t a m a m e n E t r ü s k l e r e ait
o l d u ğ u n u e s k i m ü v e r r i h Katon i d d i a e d i y o r . Y i n e
eski müverrihlerden Tüe-Live "Romanın tees
süsünden evvel Etrüskler hakimiyetlerini toprak
ve d e n i z ü z e r i n d e tesis etmişlerdi. İ t a l y a m n eski
h a l k ı , k ı t ' a l a r ı n ı ç e v i r e n iki d e n i z i n b i r i n e E t r ü s k
denizi, diğerine de E t r ü s k l e r i n bir m ü s t e m l k e s i
o l a n Adrıya d a n m ü l h e m o l a r a k A d r i y a t i k d e n i z i
diyorlardı,, diyor.
Y i n e e s k i m ü v e r r i h l e r d e n Deni ( D e n y s d ' H a l i -
k a r n a n s s e ) , "bir z a m a n oldu ki Lâtinlere, O m b r i -
lere ve diğer birçok İtalya halkına E t r ü s k deniyor
du. B i r ç o k m ü v e r r i h l e r , R o m a n ı n bir E t r ü s k ş e h r i
o l d u ğ u n u soyuyorlardı,, diyor. Eski m ü v e r r i h l e r i n
bu şehadetleri ilk z a m a n l a r d a E t r ü s k l e r i n h e m e n
bütün İtalyaya hâkim olduklarını gösteriyor.
E t r ü s k l e r i n yayılması, c e n u b a , ş i m a l e v e gar
ba m ü t e v e c c i h olmak üzere üç cihetten olmuştur.
L â t i y o m u n z a p t i l e c e n u b î İ t a l y a y ı s t i l â y a başladı¬
» [1] K a v m l e r i n menşelerini tesbitte. foponymi mühim
rol o y n a r . B u n a n a z a r a n b ü t ü n b u m a h a l isimlerinin lisa
niyat noktai n a z a r ı n d a n tetkiki Etrüsklerin menşeini tes-
bit n o k t a s ı n d a n çok m ü h i m d i r . Lâtin edatı o l a r a k sondaki
(ium)lar atılarak gerikalan kelimenin ençok hangi lisan
ile m ü n a s e b e t i o l d u ğ u n u a r a m a k l â z ı m d ı r . K a p u v e T a r k u n
kelimeleri barizdir.
lar. O n d a n sonra, V o l s k (Volsque) m e m l e k e t l e r i n i
z a p t e d e r e k ç o k m ü m b i t ve feyizli bir y e r olan K a m -
paniyeyi tekrar aldılar. Y u n a n m ü s t e m l e k e s i olan
K u m (Cumes) un ö n ü n e k a d a r geldiler. Yunanlı
l a r ile s i y a s î , t i c a r î v e f i k r î m ü n a s e b e t l e r e g i r i ş t i l e r .
M.ev. V I m c ı a s r ı n b a ş l a n g ı ç l a r ı n d a Y u n a n l ı l a r ,
m ü s t e m l e k e l e r i n i g e n i ş l e t m e ğ e başladılar. H e r tara-
îtan E t r ü s k l e r i ç e v i r m e ğ e t e ş e b b ü s ettiler. E t r ü s k l e r
d e b u n u n ü z e r i n e Kartacalılar la a n l a ş t ı l a r . E s k i -
d e n b e r i Y u n a n v e A k a m ü s t e m l e k e l e r i ile F e n i k e
liler a r a s ı n d a d e v a m e d e n r e k a b e t F e n i k e l i l e r i n
yok edilmesinden sonra Kartacalılara miras kaldı.
Birleşmiş E t r ü s k ve Kartaca donanması, Marsil-
y a y ı t e s i s e d e n F o ç a l ı l a r ı n d o n a n m a s ı ile liva
( E l b e ) da m u h a r e b e y e t u t u ş t u . A k d e n i z m u v a z e
n e s i için ilk y a p ı l a n d e n i z m u h a r e b e s i b u d u r .
Foçahlar, m u h a r e b e y i kazandı. Fakat, ç o k za
rara uğradılar. Tecavüze devam edemediler.
Hatta m ü s t e m l e k e l e r i olan K o r s i k a y ı tahliyeye
m e c b u r kaldılar.
B ü t ü n İ t a l y a k ı t a s ı , E t r ü s k l e r e v e S i c i l y a ile
İ s p a n y a , K a r t a c a l ı l a r a ait n ü f u z m m t a k a l a r ı o l d u ğ u
esası ü z e r i n d e h e r iki taraf bir a n l a ş m a yaptı.
E t r ü s k l e r K o r s i k a adasını işgal ettiler. T i c a r e t
noktai n a z a r ı n d a n işlettiler. T i r e n s a h i l l e r i n d e k i
Yunan müstemlekelerini ortadan kaldırdılar.
O n d a n sonra şimalî İtalyamn istilâsına koyuldu
lar. B o l o n y a ( B o l o g n e ) v e P ö n e h r i vadilerini
z a p t e t t i l e r . Ombri l e r i i t a a t l e r i a l t m a a l d ı l a r . Et
r ü s k istilâsına k a d a r bu h a v a l i d e d a h a k a b i l e ha
yatı yaşanıyordu. Etrüskler bu halkı şehir haya
tına soktular. B i r ç o k şehirlerin banileri oldular.
L â t i n k ı t a s ı n ı n e s k i ş e h i r l e r i n i n tipi E t r ü s k tipi
olduğunu eski R o m a tarihleri kabul ediyor.
ETRÜSK MEDENİYETİ
3. ETRÜSK MEDENİYETİ
E t r ü r y e ( E t r u r i e ) kıt'ası v e E t r ü s k l e r , m i l â t t a n
sekiz asır evvel m e r k e z î İtalyada medeniyetin
merkezi ve membaı olmuştu. Diğer hiçbir millet
hars itibarile bunlara muadil değildir[l]. E t r ü s k l e r
İtalyamn en m ü t e m e d d i n v e en t e m d i n c i bir mil
leti idi [2]. İyi m ü h e n d i s , m i m a r i d i l e r . S i s t e m a
tik b i r Droeramla m e m l e k e t i i m a r ettiler B a t a k
l ı k l a r ı k u r u t t u l a r . O r m a n l a r ı işlettiler. N e h i r l e r i n
c e r e y a n l a r ı n ı t a n z i m ettiler.
Taştan mimariyi İtalyanlara öğreten Etrüsk-
lerdi. B u n l a r , Pompei şehrinin banisi idiler
E s k i d e n k a l m a kiremitler, sofra tabakları, v a z o l a r
a l t ı n d a n , g ü m ü ş t e n , f i l d i ş i n d e n m a m u l z i y n e t eş¬
yası, ç o k e s k i v e i n c e b i r E t r ü s k medeniyetinin
delillerdir.
E t r ü s k l e r i n o y m a c ı l ı ğ ı hatta Atinada m e ş h u r
idi. H e r y e r d e E t r ü s k l e a i n i m a l ettiği i ş l e n m i ş
aynalar, altından m a m u l kopçalar aranırdı.
Muasır k u y u m c u l u k bile bir m ü d d e t E t r ü s k '
m o d a s ı n ı t a k i p etti [ 3 ] .
D ü n y a n ı n m a h i r ç ö m l e k ç i l e r i v e en i y i v a z o
yapanları Etrüsklerdi. San'at sahasında dünyanın
m u a l l i m l e r i i d i l e r [4].
Mimaride k e m e r ve k u b b e yapmasını bilirler
di ki, o z a m a n G r e k l e r b u n u b i l m i y o r l a r d ı .
K ü ç ü k Asya ve Mısıra Ertüsk gemileri gider,
ticaret yaparlardı. Gol s a h i l l e r i n e giderler, k a l a y
getirirler. Baltık sahillerinden de kehlibar alırlardı.
[1] L e o n H o m o , L ' İ t a l i e P r i m i t i v e .
[2] V i c t u r D u r u y , H i s t o i r e d e s R o m a i n s .
[3] İd.
[3] İd.
4. LATİYOM VE ROMADA ETRÜSK
KIRALLARI
Latiyom kıt'asmın tarihi a n c a k E t r ü s k l e r dev

rinde masallardan kurtularak vuzuh kespe-
d i y o r [1]. R o m a d a E t r ü s k k ı r a l l a r m ı n m e v c u d i y e t i
tarihî bir hakikattir. B u n l a r d a n evvelki R o m a kı
rallarmın mevcudiyeti şüphelidir. Ve masala müs
t e n i t t i r [2].
Romada Etrüsklerden Tarkin hanedanının üç
kiralı m e ş h u r d u r ; eski Tarkin, S e r v i y ü s Tülliyüs
ve muhteşem Tarkin. Romalılaşmış bu isimlerin
E t r ü s k asılları ş u n l a r d ı r :
( T a r q u i n ) T a r k i n = Tarku (Tarchu)
(Servius) S e r v i y ü s = Mastarna
Vulcide 1 8 5 7 de b u l u n a n bir resim, bu E t r ü s k
i s i m l e r i n i tesbit etmektedir.
B u ü ç k ı r a l b i r a i l e idi. İ k i n c i T a r k u b i r i n c i
n i n o ğ l u idi; M a s t a r n a d a d a m a d ı idi. E t r ü s k an'-
aneleri Mastarnayı T a r k o n u n elinden c e b r e n ik
tidarı alan b i r şef o l a r a k g ö s t e r m e k t e d i r .
Ş u m u h a k k a k ki R o m a ş e h r i L a t i y o m l u l a r m
elinde iken bir ş e h i r değildi. Bataklık arazideki
tepeler ü z e r i n d e y a p ı l m ı ş b i r t a k ı m k ö y l e r i n fede
r a s y o n u n d a n ibarettir. H a k i k a t olan ş u d u r : e v v e l â
L i g ü r l e r Aventin k ö y ü n ü i n ş a ettiler. Latinler
s o n r a Germal v e d a h a altı k ö y y a p t ı l a r . B u y e d i
k ö y d e n Y e d i d a ğ Septimontium federasyonu te
ş e k k ü l etti. B u n l a r ı n a r a s ı n d a k i m ü t e m a d i n i f a k
v e m ü c a d e l e l e r E t r ü s k l e r i n istilâsını kolaylaştırdı.
E t r ü s k l e r b u i s t i l â d a n s o n r a Roma yı t e s i s ettiler,
[11 L e o n Homo, ritalie Primitive.

[2] td.
v e n e h i r ş e h r i m a n a s ı n a o l a r a k Rumon ismini
verdilerfl]. Civarındaki bütün bataklıkları kuruttu
lar. M a s t a r n a z a m a n ı n d a e t r a f ı n a b ü y ü k b i r s u r
i n ş a ettiler. E t r a f ı n d a a r a z i v e k ö y l e r i v e b i l h a s s a
Ş a h i n l e r e ait K i r i n a l i z a b ı t v e i l h a k ettiler. B u su
retle E t r ü s k l e r i n z a m a n ı n d a R o m a b ü t ü n Latiyom-
kıt'asının ticarî v e sınaî m e r k e z i oldu. H e r y e r d e n
birçok halk gelip y e r l e ş m e ğ e başladı. R o m a d a
iki k ı s ı m a h a l i m e y d a n a g e l d i . Y e d i d a ğ ı n e s k i
h a l k ı z a d e g a n ; b u n l a r , Patrici namını aldılar
ve yeni gelen halk, avam; bunlara Plep
dediler.
E t r ü s k l e r R o m a d a b ü y ü k eserler yaptılar. Klo-
aka — M a k s i m a (Cloaca—Makxima) n a m ı n ı alan
b ü y ü k lâğımlar, Triyat (Triade) mabedi, S e r v i y ü s
kaleleri, Palaten sarnıçları m i m a r î itibarile her
kesin takdirini celbediyor. Latiyomdaki Etrüsk
h a k i m i y e t i b i r b u ç u k a s ı r k a d a r d e v a m etti.
5. ROMADA ETRÜSK HAKİMİYETİNİN

ZEVALİ
Etrüskler Kampanyada tamamen yerleştikten

s o n r a , G r e k m ü s t e m l e k e s i o l a n Kum u ( C u m e s ) d a
a l m a k i s t e d i l e r . G r e k l e r i n şefi o l a n Aristodem
milâttan 5 3 0 s e n e e v v e l Etrüskleri m a ğ l û p ve
tardetti. B u h e z i m e t , L a t i y o m h a l k ı n ı n Etrüskler
aleyhine k ı y a m ı n a s e b e p oldu. K u m l u l a r Latiyom-
l u l a r ile b i r l e ş t i l e r . Y a p t ı k l a r ı m u h a r e b e d e , E t r ü s k
leri t e k r a r m a ğ l û p ettiler. B u m a ğ l û b i y e t R o m a
halkını cesaretlendirdi; ve isyana şevketti. Kıral
T a r k u R o m a haricinde Latinlerle harbederken,
[1] G r a f u n d e r . E t y m o l o g - i e E t r u s q u e d e n o m d e Rome.
a k r a b a s ı n d a n birisi, P a t r i c i l e r d e n L ü k r e s ( L u c r e c e )
n a m ı n d a b i r k ı z a t e c a v ü z etti. B u v a k a a h a l i y i
h e y e c a n a d u ç a r etti. P a t r i c i l e r b u n d a n i s t i f a d e etti
v e y i n e k ı r a l a i l e s i n d e n Brütüs ü n r i y a s e t i altın
d a ihtilâl ettiler; Tarkuyu halettiler. B u ihtilâle
5 0 9 ihtilâli d e r l e r . T a r k u R o m a y a d ö n ü ş ü n d e ş e h
rin kapılarını kapalı buldu. K e r e ş e h r i n e çekil
m e ğ e m e c b u r kaldı. B u suretle R o m a d a Etrüsk
hakimiyeti nihayet buldu.
R o m a d a Etrüsk hakimiyeti zeval bulduğu de
v i r d e b ü t ü n İtalya kıt'ası İtalyot, O m b r i , Sabin,
Lâtin, Etrüsk, Yapığ, V e n e t gibi muhtelif k a v m l e r
e l i n d e idi.
Milâttan e v v e l I V ü n c ü a s ı r i p t i d a s ı n d a b u k a
v m l e r s i l s i l e s i n e G a l l a r da i l t i h a k e d i y o r . B u n l a
r ı n l i s a n l a r ı h e p a y r ı idi. Ü ç a s ı r l ı k b i r m ü c a d e l e
den sonra, R o m a bunları birleştirmeğe muvaffak
oldu.
Bu mücadeleler safhalarına kısaca temas ede
lim. Etrüskler! R o m a d a n çekildikten s o n r a R o m a -
daki idare vahdeti bozuldu. Yeni Etrüsk şeflerin 1
d e n Parsena R o m a y ı t e k r a r bir m ü d d e t için zap

tettiği z a m a n S e r v i y ü s k a l e s i n i yıkmıştı, bu
s u r e t l e R o m a , h a r i c e k a r ş ı da m ü d a f a a noktai
n a z a r ı n d a n zayıf kalmıştı. R o m a y ı teşkil eden
siteler arasında yerlilik cereyanları (Regionalisme)
b a ş l a m ı ş t ı . P l e p ile P a t r i c i s ı n ı f l a r ı a r a s ı n d a m ü
c a d e l e l e r h a d i s o l d u . D i ğ e r t a r a f t a n 5 0 9 ihtilâ
l i n d e n s o n r a L a t i y o m kıt'ası R o m a t a h a k k ü m ü n ü
kabul etmek istemedi. Aralarındaki mücadele
Regilla h a r b i n d e R o m a m u v a f f a k i y e t i ile n e t i
celendi.
Milâttan e v v e l V i n c i asır iptidalarında Ş a h i n
ler oturdukları dağlardan inerek Etrüskleri ve
O m b r i l e r i m a ğ l û p ettiler. Apuliyi istila e d e r e k
R o m a y ı tehdide başladılar. Reisleri Appius bir
m ü d d e t Kapitola h â k i m oldu. N i h a y e t R o m a l ı l a r
bir m u a h e d e yaptılar.
D i ğ e r taraftan milâttan evvel 4 6 2 de Ekeler
( E q u e s ) [1], F e k l e r Roma kapılarına dayandı.
U z u n bir müddet R o m a bunların tehdidine ma
ruz kaldı.
B u n l a r a E t r ü s k l e r i n tehdidini de ilâve e t m e k
l â z ı m d ı r . P o r s a n a R o m a d a n a l d ı ğ ı Tibet nehrinin
s a ğ s a h i l l e r i n i E t r ü s k o l a n Yeii s i t e s i n e v e r m i ş t i .
R o m a l ı l a r b u n u istirdat e t m e k istediler. İlk m u
h a r e b e d e m a ğ l û p oldular. F a k a t Velilerin Reisi
o l a n Tolumvius bir m u h a r e b e d e maktul düştü.
Y i r m i s e n e m ü d d e t l e bir m u a h e d e aktolundu.
R o m a l ı l a r , Hermiklerle ittifak e d e r e k Voskları
mağlûp etmeğe muvaffak oldular; ondan sonra
Yeii ş e h r i n e taarruza başladılar.
Ş i m a l d e n G o l l ü l a r i n istilâsı v e c e n u p t a n S i r a -
guzahların ve Yunanlıların tecavüzlerile zayıflıyan
diğer Etrüsk şehirleri Veiiye yardım edemedi.
R o m a o r d u s u n i h a y e t b u ş e h r i zaptetti. B ü t ü n c e
n u b î v e b i l â h a r e m e r k e z î E t r ü r y e , R o m a l ı l a r ta
r a f ı n d a n istilâ e d i l d i . "
Bu suretle birçok âlimlerin R o m a medeniye
tinin v e hatta şehrinin hakikî banisi o l d u k l a r ı n d a
ittifak e t t i k l e r i E t r ü s k l e r i n b ü y ü k t a r i h î r o l l e r i
nihayet buluyor.
[1] E t r ü s k l e r e mensup olan bu kavmin ismi şayanı

dikkattir.
İRAN
UMUMÎ M A L Û M A T - T A R İ H KISMI:
METLER — PARSLAR - PARTLAR
SASANİLER VE SON DEVİR
X. İRAN
A. UMUMİ MALÛMAT
1. İRANIN COĞRAFÎ VAZIYETİ VE İKLİMİ
T a r i h î İRAN sahası Dicle ve Fırat vadilerile

İndüs nehri arasında muhtelif parçalara, mmtaka-
l a r a a y r ı l m ı ş , y ü k s e k d a ğ l a r , g e n i ş çöl m a n z a r a l a r ı ,
ı r m a k l a r ve yeşilliklerle resimli bir sahife halinde
dir. Ş i m a l d e n c e n u b a d o ğ r u ş i p h i m ü n h a r i f ş e k l i n d e
u z a n a n b u kıt'a g a r p t e Z a ğ r o s s i l s i l e s i n d e n b a ş l a r .
Şarkta Hindistamn garbışimalîsini örten S ü l e y m a n
dağlarile karşılaşır. B ü t ü n İran dört taraftan y ü k
s e k d a ğ l a r l a ç e v r i l m i ş b i r y a y l a d ı r . Ş i m a l d e asıl
t ü r k ç e adile (Alan) dağlatın (Kafkaslar-Aleni mon-
tes) aşağı etekleri, H a z a r denizinin bir parçası,
daha sonra Öğüz (Oksus-Ceyhun) nehri vardır.
C e n u b u garbide Basra körfezi, dağların arkasın
dan y a y l a n ı n eteklerini. D i c l e y e u l a ş t ı r m a k için
iyice k a r a y a girmiş, uzamış bir vaziyette g ö r ü î ü r .
T a r i h î İran k ı t ' a s ı i k i m i l y o n altı y ü z b i n k i l o
m e t r e t e r b i m d e araziyi tşğal eder. B u g ü n k ü siyasî
İran b u n u n y a r ı s ı n d a n a n c a k i k i y ü z elli b i n k i
l o m e t r e k a d a r f a z l a b i r p a r ç a s ı n d a n t e ş e k k ü l et
miştir.
K a d î m İran hava v e iklim itibarile o kadar
m u h t e l i f m m t a k a l a r ı i h t i v a e t m e k t e d i r ki, u m u m î b i r
tarif h i ç b i r ş e y i f a d e e t m e z . D ü n y a n ı n h e m e n en
g ü z e l y e r l e r i l e y a s a m a y a e n az m ü s a i t k ı s ı m l a r ı
bu kirada birleşmiş denilebilir. Hazar denizinin
İran yaylasına müteveccih dağlık sahilleri hayatın
v e tabiatin k e n d i s i n i i n s a n l a r a en z i y a d e sevdir
diği u f u k l a r d a n biridir. M a n z a r a y a k ı n d a n g ü z e l
v e tatlıdır. U z a k t a n a y n i s a h i l i k u ş a t a n A l b u r z
( E l b ü r z ) dağları r u h l a r a gizli b i r k o r k u hissi verir.
Ebedî karlar altında g ö k l e r e ç e k i l m i ş billur bir
perde gibi parlayan şahikalar, beş bin beş yüz metre
irtifaa k a d a r ç ı k a r . Âhura Mazdanm milleti, İ r a n l ı l a r
bu dağları m u k a d d e s addediyorlardı. Fakat y ü k s e k
v o l k a n l a r ı n bıraktığı k a r a r m ı ş taş y ı ğ ı n l a r ı , ç ö k
m ü ş yerler, ve uzak manzaraların m e ş k û k i y e t
içindeki derin, anlaşılmaz manaları, Avestanm
zihinlerde yarattığı k o r k u n ç devleri yine o şahi
k a l a r d a yaşattı. İran e f s a n e l e r i d e v l e r d e n b a h s e
derken, bilhassa Alburz dağının (Demavent) deni
len y ü k s e k tepelerini hatırlatıyordu. Demaventte
gizli d e v l e r o s m a n l ı ş a i r i Nefirim müstehcen bir
h i c v i y e s i l e D ö r d ü n c ü M u r a t d e v r i n i n şiir lisanına
k a d a r intikal etmiştir.
Alburzun şimal mailesinde Geylan (Gilan) ve
Mazendran vilâyetleri mevcuttur. Buralarda hava
g a y e t m u t e d i l d i r . T o p r a k h e r t ü r l ü m e y v a l a r v e çi
ç e k l e r yetiştirir. Etraf yeşil o r m a n l a r v e mer'alarla
örtülüdür. İranın şimalindeki bu güzellik c e n u b a
d o ğ r u i n i l d i k ç e k u r a k l ı k v e h a r a ı e t i n v e r d i ğ i ikli
mi bir hastalık ve sefalet i ç e r s i n d e k a y b o l u r . Y a y
l a n ı n iç tarafları b ü t ü n m a n a s i l e çöldür. Ş i m a l m ı n -
ta'kası i ç i n o k a d a r y ü k s e k b i r s a a d e t o l a n A l b u r z
dağları, k e n d i s i n d e n u z a k l a ş a n y e r l e r için serin
r ü z g â r l a r ı tutan, y a ğ m u r l a r ı g e r i ç e v i r e n b i r d u
var, b i r set h a l i n e gelir. Zaten y a y l a y ı k u ş a t a n
b ü t ü n dağlar bu tesiri y a p m a k t a d ı r .
COĞRAFÎ VAZİYET
İ r a k m iç t a r a f l a r ı n a d o ğ r u ç ö l l e r y a k ı n y e r
lerde, b a d i s e m u m denilen zehirli rüzgârlar e s e r .
Ağır bir r ü z g â r dalgası insanı b i r d e n b i r e boğ
maya müsaittir. Y a ğ m u r toprağa inmeden havada
t e b a h h u r eder. Bazı k e r e ufukta bakır r e n g i n d e
sisler hâsıl olur. B u n l a r içinde rüzgârın getirdiği
toz z e r r e l e r i t e k a s ü f e t t i k ç e , a d e t a m ü t e h a r r i k
ve z e m i n d e n y ü k s e k bir k u m tabakası bulut ha
linde etrafı örter. H a v a yazın v e s o n b a h a r ayla
rında s u b u h a r m d a n o kadar m a h r u m d u r ki,
gece gündüz açıkta bırakılan parlak madenler
paslanmaz. G e c e yolda y ü r ü y e n atların k u y r u k
larından salkım salkım kıvılcımlar saçıldığı vaki
o l u r . D a ğ l a r d a n i n e n n e h i r l e r e k s e r i y a k u m çöl
leri i ç e r s i n d e b a z ı f e y i z l i v a h a l a r v ü c u d e getir
dikten s o n r a d ü d e n l e r d e n süzülür ve k a y b o l u r .
Yayla, kalın bir tabaka halinde y u v a r l a k çakıl-
taşları, k u m v e t o p r a k l a k a r ı ş ı k b i r b a l ç ı k ile ör
tülüdür. Bazı yerlerde epeyce derin olan b u tabaka
a ç ı l ı p k a l d ı r ı l d ı k t a n s o n r a e t r a f ı n a m u h a f a z a si
perleri y a p ı l m a y a lüzum kalmaksızın k u y u l a r v e
tahtelârz galeriler açılabilir; t o p r a k o k a d a r taşsız
dır. B u h a l İ r a n y a y l a s ı n ı n jeolojik teşekkülât
noktai n a z a r ı n d a n d ö r d ü n c ü devirden evel sular
altında b u l u n d u ğ u n a delâlet eder. Merkezdeki
çöl d ü n y a n ı n en k u r u v e y a ğ m u r s u z noktasıdır..
T a h r a n d a n M e ş h e d e k a d a r s e n e n i n bazı m e v s i m
lerinde nadir yağmurlar yağar. Fakat Tahrandan
Isfahana kadar uzanan sahada y a ğ m u r h e m e m he
men bahar m e v s i m i n e münhasırdır. Horasan, irakı.
A c e m v e F a r s i s t a n m ı n t a k a l a r ı çöl r ü z g â r l a r ı n d a n
mahfuzdur. Buranın dağ kısımlarında ormanlar
ve a k a r sular, ovalar, dereler vardır. Ş a r k a d o ğ r u
imtidat eden ç ö l l e r d e yazın h a r a r e t n e k a d a r şid-
detli i s e k ı ş ı n s o ğ u k o d e r e c e m ü e s s i r d i r . C e n u p
ta B a s r a k ö r f e z i v e U m m a n s a h i l l e r i h a v a c a hattı-
i s t i v a n ı n a l t ı n d a b u l u n a n A f r i k a s a h i l l e r i n d e n far-
kedilmez. Hava sıcak ve kurudur. Bu kuruluk,
o h a v a l i y e a l ı ş m a y a n l a r için v a h a m e t i m u c i p olur.
2. İRAN ADININ MENŞEİ
Y u k a r d a k i c o ğ r a f î tafsilâta g ö r e , ş ö y l e b a s i t v e
u m u m î b i r tarif y a p ı l a b i l i r .
Mezopotamyadan Hindistana kadar uzanan
geniş bir kıta tarihte İran adım almıştır.
Partim v e Sasanüev zamanında kullanılan
Huzvareş l i s a n ı n d a b u i s i m Eran ş e k l i n d e t e l â f f u z
edilirdi. K a d i m Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n İran hu
dutları içindeki muhtelif k a v m l e r v e m e m l e k e t
l e r h a k k ı n d a k u l l a n d ı k l a r ı Arya, Aryana, Aryane
isimleri ayni asıldan çıkmıştır. Bu isimleri bir
:
arada tetkik eden muhtelif garp âlimleri t ü r k ç e d e
t e v k i r e ait b i r k ı y m e t i f a d e e d e n e r , ( e r k e k , m e r t ,
hakikî insan, k a h r a m a n ) kelimesini nazarı dikkate
| a l m a k s ı z ı n b u n l a r ı n o m a n a l a r l a a l â k a d a r bir (er)
I k e l i m e s i n d e n a l ı n d ı ğ ı n d a ittifak e t m i ş l e r d i r .
S a n s k r i d e ( A r y a ) k e l i m e s i sıfat h a l i n d e , sa
dık, muti, m ü k e m m e l , v e isim halinde, efendi, üs
tat m a n a l a r ı n a k u l l a n ı l ı r . A r y a m a n dost, a r k a d a ş ,
aryaka, h ü r m e t e lâyık adam, kayınpeder, âryata
namusluca harekete demektir. Zentçede kelime
(erya) şeklinde m a z b u t t u r ; manası: sadık, muti,
k a n u n a r i a y e t e d e n . A y n i k e l i m e h u z v a r e ş t e (er)
p â r s î d e (er) ş e k l i n d e g ö r ü l ü r .
Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n arya v e aryana sı g i b i
pârsînin eri, huzvarcşiu e r i , zentçe nin erya sı da
k a v m l e r e v e m e m l e k e t l e r e tatbik o l u n m u ş t u r .
Ş u p e k k ı s a i z a h a t t a n İran a d ı n ı n t ü r k ç e i l e
m ü n a s e b e t i istidlal e d i l e b i l i r . F a k a t , ş i m d i y e k a
dar h e m e n hiç tetkik e d i l m e m i ş olan bu m e v z u
u n b ü t ü n İran v e ö n l i k t a r i h i l e a l â k a s ı , bizi b a h
sin d a h a g e n i ş v e e s a s l ı b i r s u r e t t e m ü t a l e a s m a
sevkediyor.
A ş a ğ ı d a g ö r ü l e c e k t i r ki, İ r a n ı t e s i s e d e n l e r , , j
bu kıt'anın g a r b ı c e n u b î s i n d e k i dağlık mıntaka- i
l a r d a y a ş ı y a n Anzanit türkleri idi. B u n l a r , g a r p
â l i m l e r i n i n a n c a k ' b i r Taam lisanı d i y e t a v s i f ede¬
b i l d i k l e r i b i r Türk - OğuTUhçesf konuşuyorlardı.
İlk İran h ü k ü m d a r l a r ı n d a n bazılaUnın oğulları I
ve kendileri doğrudan doğruya türkçe isimler
t a ş ı d ı l a r . D a r a l a r d a n b i r i n i n adı O k u s (Oğvz) d u r - |
D i ğ e r i n i n k i Kodaman d ı r . Hiştasp m b ü y ü k oğlu
İle Serkeşin ( X e r e x s ) filo k u m a n d a l a r ı n d a n b i r i I
A r y a m a n (Aryamanüs) ismile tarihe gesmistir. I
T u r a n lisanı k o n u ş a n bir c e m i y e t içersinde
C a z l a r , Kodamanlarla beraber zikredilen Arya-
man a d ı n ı n aslı b i r ç o k l i s a n â l i m l e r i t a r a f ı n d a n
(er) k e l i m e s i ile b i r l e ş t i r i l d i k t e n s o n r a bunun
türkçeden başka bir lisandan çıktığını düşünme
ğe i m k â n k a l m a z . Lisaniyatın en m ü s p e t delilleri
o imkânı bütün bütün nezediyor:
T ü r k ç e d e (er) m ü n f e r i t b i r t a b i r d e ğ i l d i . U y -
g u r c a d a ( e r e n ) t ı p k ı (er) g i b i h ü r m e t e l â y ı k k i m
seler h a k k ı n d a kullanılır. Lügat m a n a s ı : erkek,
mert, recül. Z a m a n ı m ı z d a İran, T ü r k i y e ve Mezo-
potamyada y a ş ı y a n alevi T ü r k l e r k e n d i m e z h e p
b ü y ü k l e r i n e e r e n l e r d e r l e r . Erat ( y a h u t , arat), h ü
k ü m d a r ı n , i l b e y i n i n etrafında, t o p l a n a n bir b u r j u
v a z i s ı n ı f ı d ı r . H ü k ü m d a r a i l e s i n e m e n s u p tikin ler,.
ahalinin v ü c u h ve eşraf k ı s m ı n ı teşkil e d e n ökeler,,
a s k e r l i k s ı n ı f l a r ı n ı t e m s i l e d e n su v e çeri l e r d e n
s o n r a Erat ta başlıbaşma bir zümre vücude
getirmektedir.
T ü r k ç e d e (er) t a b i r i n i n asıl k e n d i m e d l u l d e
i r t i b a t ı n ı k u v v e t l e t e y i d e d e n b u m u h t e l i f v e şü
m u l l ü rabıtalar k a r ş ı s ı n d a ârî lisanlar z ü m e r s i o
m e d l u l l e a l â k a d a r t e k b i r cezri, aslî b i r m a d d e y i
ihtiva etmez. B u n a r a ğ m e n şarktan g a r b e yayıl
m ı ş olan muhtelif milletlerden h e p s i n i n t a r i h i n d e
m e n ş e i m a l û m o l m a y a n b i r er y a h u t ar u n s u r u
k a v m , k a b i l e ve e ş h a s i s i m l e r i n e k a r ı ş m ı ş t ı r . Kaf
k a s y a O s s e t l e r i k e n d i l e r i n e îron d e r l e r . M e m l e k e t
l e r i n i n adı ir dir. Çitler a r a s ı n d a aryaha, arimaspi
g i b i k a b i l e l e r v e aryapit, ariyante i s i m l e r i n d e hü
k ü m d a r l a r vardı. Tasit C e r m e n kabilelerinden
en m u h a r i b i n i n ârî l e r olduğunu naklediyor.
C e r m e n c e d e t a r i h î e ş h a s atları o l a r a k ariyobindüs,
•aryariküs, aribald, ariblint, ariman gibi u n v a n l a r
s a y ı l ı r . A n g l o s a k s o n c a d a âr, İ s k a n d i n a v y a l i s a n ı n
d a aer, ş e r e f v e m u z a f f e r i y e t d e m e k t i r . Meşhur
l i s a n i y a t â l i m i Bopp sanskri lügat kitabında bu
I k e l i m e l e r i s a n s k r i n i n arya sila b i r l e ş t i r m i ş t i r .
İ r l a n d a l i s a n ı n d a er m u h t e l i f k u l l a n ı ş l a r ı a r a
s ı n d a b ü y ü k , asil, i y i m a n a l a r ı n a g e l d i ğ i g i b i t ı p k ı
t ü r k ç e d e k i m e d l u l ü ile e r v e k a h r a m a n m a n a s ı n a
da k u l l a n ı l ı r . İ r l a n d a i s m i a y n i t a b i r d e n t e ş e k k ü l
etmiştir. B u n u bize h a b e r v e r e n lisaniyat müte
h a s s ı s ı Pikte — k i F r a n s a d a P a l e o n t o l o g i e lin-
g u i s t i q u e m e t o d u n u v a z e t m i ş t i r . — İ r l a n d a lisa-
n ı n d a k i ( e r - y i ğ i t ) t a b i r i n i n kimri l e h ç e s i n d e k e l i m e
b a ş ı n a g e l e n v e te'kit, tafdil a l â m e t i o l a n ( e r )
edatile m ü ş t e r e k o l d u ğ u n d a ş ü p h e e d i l m i y e c e -
ğini söliyor.
B u l i s a n d a g ö r ü l e n ( e r - t a n ) a d ı n ı Ş p i g e l (iyi
c i s i m - i y i t e n ) d i y e t e r c ü m e etmiştir. D e m e k ki,
tan t ü r k ç e v e f a r i s î n i n (ten) i n d e n b a ş k a h i ç b i r ş e y
d e ğ i l d i r [1].
B a ş a g e l e n er d e a y n e n l i s a n ı m ı z d a k i er-yiğit
k e l i m e s i l e b i r l e ş t i r i l m e k t e d i r [2].
Ş u b a h i s t e m u k a y e s e v e tetkikat m e v z u u ola
rak aldığımız kelime ve tabirlerden yalnız türkçe
olanlar m ü s t e s n a olduğu halde, diğerleri lisan mu
k a y e s e l e r i n d e en b ü y ü k bir salâhiyeti b u l u n a n
g a r p â l i m l e r i n i n ârî t a b i r i h a k k ı n d a y a p t ı k l a r ı tet
kiklerden alınmıştır. Bu kelimeler arasındaki bazı
sâit v e t e l â f f u z f a r k l a r ı n ı t a t b i k a t ı n y a n l ı ş l ı ğ ı , h a t t a
m e ş k û k i y e t i h a k k ı n d a delil ittihaz e t m e ğ e k a l k ı ş
m a k , k e n d i z e v k v e m a n t ı ğ ı m ı z l a b ü t ü n bir ilim
âlemini teçhil e t m e k kabilinden bir cür'et olur.
A v r u p a âlimlerinin b u bahiste i h m a l ettikleri n o k
ta, e r l e a r ı n , y a h u t irin tebadülündeki lisaniyat
kanunlarını aramamak, yahut bilmemek değil,
m u k a y e s e n i n a s l ı n ı t e ş k i l e d e n er k e l i m e s i ü s t ü n
de a r a n a n yiğitlik, k a h r a m a n l ı k ve asillik manala
r ı m h â l â k u l l a n d ı ğ ı b u t a b i r d e y a ş a t a n e s k i v e asil
T ü r k dilini k a l e a l m a m a k t ı r .
/ r a n d a n , ir d e n , ârî d e n b a h s e d e n l e r b u t a b i r
l e r i n a s l ı n ı . bula= b u l a s a n s k r i d e h a r e k e t m a n a
s ı n a g e l e n er c e z r i n d e b u l m u ş l a r d ı r . O n l a r ı b u iç
tihada s e v k e d e n amil, ârîlik h u d u d u n u mutlak
surette türklükten.turanlılıktan ayrıksı ve dar bir
saha içinde a r a m a y a saik olan t e m a y ü l d ü r . Irk ve
[1] T e n t ü r k ç e d e n farisîye g e ç m i ş t i r . Aslının t ü r k ç e

o l d u ğ u tın (ruh, soluk) k e l i m e s i l e m ü n a s e b e t i n d e n anlaşı
lır. L i s a n ı m ı z d a kablessarf teşekküllerin izini m u h a f a z a
eden bu gibi m ü ş t e r e k b i r ç o k tabirler m e v c u t t u r . .
[2] Er in te'kit v e tafdiljmanasınan g e l m e s i en k u v v e t l i
v e en iyi olanı g ö s t e r m e s i n e isnat ediliyor. H e r lisanda
böyle sıfatlardan a l ı n m ı ş edatlar vardır.
lisan aileleri fikrini son devirlerin h u s u l e getirdiği
f a r k l a r a h a s r e t m i y e r e k t ü r k ı r k ı n ı n v e t ü r k lisa
nının da dahil o l d u ğ u g e n i ş v e ş ü m u l l ü b i r s a h a y a
n a k l e d i n c e b u g ü n için m e ç h u l olan b i r ç o k ırkî
v e tarihî h a k i k a t l e r y a v a ş y a v a ş m e y d a n a çıka
caktır.
Y u k a r k i m u k a y e s e l e r e g ö r e İranın aslı Eran-
dır. B u da t ü r k ç e n i n er v e ereni g i b i e r l e r , k a h r a
manlar, asiller m a n a s i l e bir h a n e d a n , y a h u t bir
kabîle bir z ü m r e u n v a n ı olarak kullandıktan
s o n r a evvelâ millete, s o n r a o n u n yaşadığı s a h a y a
teşmil edilip kalmıştır. B u g ü n k ü m a l û m a t ı n hudut
l a r ı d a h i l i n d e iranlıhk ve ( M l i k lisan itibarile an
c a k bu tarzda izah edilir. Y u k a r d a s ö y l e d i ğ i m i z
| g i b i , i l k hanilerden b ü y ü k bir k ı s m ı n ı n Turanlı
I ve Anzanit olmaları bu hakikati bir k e r e daha
I k u v v e f l e l e y i d eder.
3. İRAN IRKI V E IRANIN TARİHÎ

DEVRELERİ
f r a n k l ı k b a r i z b i r h a l d e t e e s s ü s ettiği t a r i h e
k a d a r iki s a f h a g e ç i r m i ş t i r . B i r i n c i s i istilâ v e
m u h a c e r e t l e r devridir. Orta Asya, Hindistan v e
Kaide taraflarından gelen muhtelif k a v m l e r İran
da y e r l e ş m i ş l e r d i r . B u s a f h a d a i r a n l ı h k ancak
coğrafî bir m a n a ifade eder. İ k i n c i d e v r e d e lisan,
din v e a n ' a ı s a t n o k t a i n a z a r l a r ı n d a n geçirilen
istihaleler m ü ş t e r e k bir iranlıhk v ü c u d a getir
miştir.
Avestanm lisanında İran ve iranlı tabirleri,
j Turan, turanlı m u k a b i l i n d e kullanılmıştır. İranlı
t olmayan ırklar u m u m i y e t l e turanlı addedilir. Bu
I t e l â k k i g ö s t e r i r ki, m i l â t t a n altı a s ı r e v v e l , y a n i
Avestamn yazıldığı tarihlerde ırkı evsaf m e v z u -
b a h s o l m a k s ı z ı n y a l n ı z l i s a n , y a ş a y ı ş v e din şart
ları i t i b a r i l e d e ğ i ş e n b i r c e m i y e t i r a n l ı l ı ğ ı t e m s i l
etmiştir. O n u n h a r i c i n d e g e r e k Medya v e İranda, s
g e r e k etrafta en z i y a d e m ü n t e ş i r u n s u r T u r a n l ı l a r , i
yani Türklerdi.
G a r p t a y a p ı l a n ırkî tasniflerde İranlılar (Arya
l a r ı n b ü y ü k k o l l a r ı n d a n birini teşkil e d e r l e r . Ar
y a l a r d a n b i r k ı s m ı P e n c a p v e G a n j v a d i l e r i n i istilâ
e t m i ş t i r . B u z ü m r e ( H i n d u ) 1ar k o l u n u v ü c u d a
getirmektedir. Diğer bir kısım Hazarın şimalinden
Avrupaya geçmiştir. Bu Hind- Avrupalılar koludur.
Ü ç ü n c ü b i r g r u p ilk A r l a r , ( A r y a l a r ) m u h i t i n d e
( Cenubî Sibirya? ) yaşamıştır.
( V e n d i d a d ) m birinci faslında bu z ü m r e n i n
asağıki sahalara geldiği v e yerleştiği bildirilir:
S e m e r k a n d , M e r v , H e r a t , Kabil, H e l m e n d , B a k t r i -
yan, H i r k a n ı , Arakozi, Medya, Aşağı Fırat, Ş a r k î
Mezopotamya, P e n c a p ve henüz katiyetle tesbit
e d i l e m i y e n diğer dört y e r !
Esasını dinî bir an'anadan alan bu son Arya
lar tasnifi ı r k l a r ı t a h d i t e d e n m u a y y e n s e c i y e l e r l e
izah edilmiş değildir.
• Birçok antropolojistler müşterek evsafa malik
bir İran ırkının mevcudiyetini reddederler. B u g ü n
bile bazı l e h ç e v î farklarla a y n i lisanı k o n u ş a n u m u
mî kütlenin ırkî hususiyetlerde i n k ı s a m a u ğ r a m a s ı
tarihî birliğin a n c a k dinî v e siyasî rabıtalarda
a r a n m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n e delâlet eder. ,
Klasik İran tarihi b e ş d e v r e y e ayrılmıştır.
B u n u a ş a ğ ı d a n y u k a r ı şu tarzda sayabiliriz:
1 — Son zamanlar
2 — Sasanîller devri
3 — Partlar devri
4 - A k a m a m ş l a r (Kiyaniyan) devri.
5 — M e t l e r d e v r i v e o n a t a k a d d ü m e d e n za
manlar.
Siyasî iran tarihi milâttan e v v e l V I I inci asırda
] ç ı k a n bir Met h a n e d a n i l e başlar. Bazı m ü v e r r i h ve
I a r k e o l o g l a r Metleri turanlı, Parsları ârî a d d e t m e k
temayülünde"Tû'lunmıIşlardır. B u t a k s i m i n ifade
e t m e k istediği ırkî v e içtimaî farkı teyit için ortaya
k o n u l a n deliller ş i m d i y e k a d a r faraziyat h u d u d u n u
İ geçmemiştir.
O j e n Pittar ş ö y l e diyor:
" M e t l e r ve P a r s l a r k e n d i k u d r e t v e h a k i m i y e t
leri d e v r i n d e Antropoloji noktai n a z a r ı n d a n m ü
tecanis birlikler mi v ü c u d e getiriyorlardı? Y o k s a
bunlar iranlılaşmış kavmlerin bir toplantısından
b a ş k a b i r ş e y değil m i idi? T a r i h ç e e h e m m i y e t i n i
inkâr etmek kabil olmayan bu mes'ele halihazırda
halledilmemiş olduğu gibi ilerde de halledilir zan-
nında bulunulmamalıdır!,,
I B u h ü k ü m kısmen doğrudur. Tarihin herhangi
j m u a y y e n bir devrinde ayni hususiyetlere malik
ırkî v e içtimaî b i r iranlılığm v ü c u d u i l m e n ispat
.1 e d i l e m e z . F a k a t s o n r a d a n m ü ş a h h a s b i r ş e k i l a l a n
; iranlı timsalinin ilk inkişaflarında ve o n d a n evel-
; ki tabakalarda bilhassa Orta Asyadan gelen bir
t ü r k u n s u r u n u n k u v v e t l e amil o l d u ğ u İran din ve
lisanlarının ilk s a f h a l a r ı n d a g ö r ü l e n intihalardan
istidlal edilebilir.
• S o n Arkeolojik keşiflere göre milâttan 2 5 asır
e v v e l İ r a n a ilk m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n a k l e d e n un
surlar tarihin eşiğinde belirirler. Önde giden
kafileler Hazar d e n i z i k u m l u k l a r ı n d a n A r a k s ır
mağına doğru uzanır. Yollarının üzerinde bazı
d o l m e n l e r v ü c u d a g e t i r e n b u insanlar k a b a b i r su¬
— 338 —
rette i ş l e n m i ş b i r t u n ç , E l e k t r o m , altın e ş y a v e
ç a n a k ç ö m l e k gibi levazımla b e r a b e r Orta Asya-
n ı n ehlî h a y v a n l a r ı n ı n a k l e d e r l e r .
Y i r m i n c i a s ı r d a i k i n c i b i r istilâ i l k d a l g a y ı
kuvvetlendirir. Şimalden ve cenuptan gelen bir
çok kabileler İranın m e r k e z yaylasına girerler.
Bunlar arazi üzerinde yerleştikten sonra uzun
m ü d d e t k e n d i ferdî v e m ü s t a k i l vaziyetlerini m u
hafaza ederler. Muhtelif kabilelerin siyasî bir k u v
vet h a l i n d e t o p l a n m a ğ a b a ş l a m a s ı Â s u r î l e r tara
fından gördükleri tazyikler üzerinedir.
T a r i h ç e m a z b u t b u l u n a n ilk âsurî istilâlarının
nasıl ve n e z a m a n başladığını âsur v e s i k a l a r ı n d a n
a n l ı y o r u z ; Milâttan evvel X I I inci asırda âsur or
duları İran yaylasına girer. Burada Elamitler ve
Uraurtlularvgibi k e n d i l e r i n d e n b a ş k a bir m a h i y e t t e
kabilelere tesadüf ederler.
Âsurîlerin daimî bir m ü c a d e l e halinde b u l u n
dukları garbî v e şimalî İran kabileleri Parsovalar
Andialar, Abdadanalar, Mandalar. Bikiniler Medya-
Ular y a n i , Metler dir. İ ş t e b u s o n k a b i l e d i r k i , k r a l
ları N i n u v a ( N i n i v e ) n m s u k u t u n d a n biraz e v v e l m ü
tecanis kabileleri k e n d i h a k i m i y e t i altında topla
mağa muvaffak olmuştur-
İlk â s u r a k ı n l a r ı (Teglatpalasar)la ( A s u r n a s i r -
pal) a r a s ı n d a (m. e. 1 1 0 0 d e n 8 2 0 y e k a d a r ) v u
kua gelmiştir.
İran an'aneleri Âsur ve Kaidelilerin istilâların
dan efsanî bir lisanla bahsetmiştir. B u a n ' a n e l e r e
göre İranlılar tarihlerinin en m ü h i m ve buhranlı
bir d e v r i n d e c e n u b u g a r b î d e n g e l e n k o r k u n ç bir
istilâdan k u r t u l m a k için C e y h u n u n ö b ü r tarafın
daki b ü y ü k T ü r k kaanını yardımlarına ç a ğ ı r m a k
mecburiyetinde kalmışlardır. Kurunu vustada
y a z ı l a n b ü y ü k B u n d e h e ş , k i t a b ı Zengin i s m i n e b i r
devin zehirli gözlerile baktığı insanları ö l d ü r d ü ğ ü
nü, İranlıların b u devi i m h a için E f r a s i y a b a m ü r
acaat ettiklerini, E f r a s i y a b m (Frazı abîler, T ü r k
l e r ) İ r a n a g i r e r e k Z e n g â b ı öRTuTHüTkleh "'"sonra
buraya hâkim olduğunu kaydediyor.
Bu hâdise İran an'anecilerinin P i ş d a d y a n adım
verdikleri yarı efsanî bir h ü k ü m d a r l a r tabakası
nın h â k i m i y e t i z a m a n ı n a tesadüf e d e r .
Pişdadyan tarihi ş i m d i y e kadar esaslı bir su
rette tetkik e d i l m e m i ş t i r . Ş a r k v e g a i p eserleri
üzerinde yapılacak ş ü m u l l ü bir m u k a y e s e bu
d e v r e v e b u t a b a k a y a ait h a t ı r a l a r ı n b ü t ü n b ü t ü n
hayalden ibaret olmadığını ortaya koyabilir. Bu
tarzda bazı t e t k i k l e r d e n a n l a ş ı l ı y o r ki, a n ' a n e l e r
ü ç ü n c ü binlik asırda (Millenium) M e d y a y a ve İra
n ı n bazı k ı s ı m l a r ı n a h â k i m o l a n E l a m v e g a r b î
Türküstan h ü k ü m d a r l a r i l e Âsurdan, Kaideden ge
len müstevlileri birbirine karıştırarak bunların
t e m s i l ettiği d e v r e y e P i ş d a d y a n z a m a n ı a d ı n ı v e r
mişlerdir. '
İran m ü v e r r i h l e r i Efrasyap T ü r k l e r i n i n tenkil
ettikleri Z e n k â b ı Y e m e n H i m y e r î l e r i l e birleştirdik
leri b i r a r a p h ü k ü m d a r ı o l m a k ü z e r e t a n ı r l a r . P i ş
d a d y a n h ü k ü m d a r l a r ı n d a n C e m ş i d i ö l d ü r e n v e o¬
nun yerine geçen D a h h a k Zenkâbın evlâdındarıdır.
B u n u İran h ü k ü m d a r ı Feridun i m h a etmiştir.
Y a k u b ibnin N e d i m Kitabilfihristinde Cemşidin
T u s t e r e tâbi b i r ş e h i r d e n ç ı k t ı ğ ı n ı , b a b a s ı n ı n adı
(Unç Han) olduğunu kaydediyor. Tuster şimdilik
( Ş u s t e r ) ş e h r i n i n a r a p l a r c a t a h r i f e d i l e n a d ı d ı r . Aşa
ğıda ilk A k a m a n ı ş h ü k ü m d a ı ı K u r u s a ( K e y h u s r e v )
dair v e r e c e ğ i m i z izahattan anlaşılacağı veçhile,
b u r a s ı A n z a n i t T ü r k l e r i n i n y a ş a d ı ğ ı b i r s a h a idi.
Araplar Cemşidi (Metoşalih) ismile tanırlar. Meto
ismi T ü r k l e r e y a b a n c ı değildir. H u n h ü k ü m d a r l a
r ı n d a n b i r i m ete, y a h u t M o t e a d ı n ı a l m ı ş t ı r . Ş u
pek sarih malûmattan C e m ş i d i n bir T ü r k - Â n z a n i t
hükümdarı olduğuna ş ü p h e kalmaz. Diğer bazı
an'aneler Cemşidin A z e r b a y c a n a gittiğinden, orada
g ü n e ş e k a r ş ı altın b i r t a h t ü z e r i n d e o t u r d u ğ u n
dan b a h s e d e r .
V u k u a t ve rivayetler bir yere getirilince âsur
k i t a b e l e r i n i n milâttan e v v e l X I I nci asırla V I I I inci
asır a r a s ı n d a k i M e d y a v e İran s e f e r l e r i n e dair
i h t i v a ettiği m a l û m a t ile k a r ş ı l a ş m a k t a d ı r .
Demek,, bu devrin tarihî v u k u a t ı şarktan gelen
Efrasiyap ordularile Anzan muhtitinden çıkan türk
kuvvetlerinin muhtelif z a m a n l a r d a bazan Âsurî-
l e r l e , b a z a n da b i r b i r l e r i l e m ü c a d e l e l e r i n d e n i b a
rettir. B u t a r i h t e b a ş l ı b a ş ı n a b i r İ r a n ı r k ı n d a n -
bahsedilemez.
4. İKAN LİSANLARI
İran lisanları bize başlıca dört şekilde k e n d i n
tanıtır.
1 — Zent lisanı
2 — Paraca (Pers)
3 - Pehlevî, y a h u t H u z v a r e s (Araplar, Züvar-
şen derler).
4 — Parsî (Afgan v e B ü l û ç lisanları, ossetce ve
saire)
Zent lisanı — Zent keljrnesi lügat noktai naza
r ı n d a n ( m a n a v e tefsir) d e m e k t i r . İ r a n P e y g a m b e r i
Z e r a t u ş t r a n m kitabı olan Avesta b u lisanda yazıl-
mıştırll].
[1] Z e n d , A v e s t a v e Z e n d a v e s t a t a b i r l e r i hakkındaki
telâkkiler şark ve garp eserlerinde farklıdır.
L i s a n ı m ı z d a m e z h e p s i z , itikatsız gibi bir ma
n a d a kullanılan- (zındık) k e l i m e s i n i n aslı ( z e n d i k )
tir k i z a h i r î m a n a y ı d e ğ i ş t i r e n , i t i z a l c i ( s c h i s m a -
tique) m a n a s ı n a alınmıştır.
Bu telâkki daha doğrusu İranlılardan bize
k a d a r intikal e d e n bu söz, Avestaya, y a h u t onun
tefsirlerine inananların daha evvelki zümreler
t a r a f ı n d a n itizal i l e i t h a m o l u n d u ğ u n a d e l â l e t
eder. Zaten a ş a ğ ı d a a y r ı c a izah e d e c e ğ i m i z gibi,
İranda, Zeratuştranm z u h u r u ve Avesta dini
b i r ç o k kanlı m ü c a d e l e l e r ve ihtilâflarla karşılan
mıştır.
Zentçenin k e n d i n e m a h s u s bir yazısı vardır
ki, S â m î b i r m e n ş e d e n a l ı n m ı ş t ı r . A v e s t a d a b u y a z ı
kullanıldığı z a m a n İranın g a r b i n d e k i ahali kendi
l i s a n l a r ı n ı en e v v e l T ü r k ü s t a n d a n ç ı k t ı ğ ı m u h a k
k a k olan çivi yazısıle yazıyorlardı.
Zent lisanı eski farisîye sıkı bir surette yakın,
fakat ondan farklı bir lehçedir. Darmistetere göre
Afganistanın zent lisanı k o n u ş u l a n s a h a y a dahil
olması lâzımgeliyor. Diğer müellifler bilâkis bu
lehçenin anasıl H i r k a n i y e (Curcan), M e d y a y a ve
Azerbaycana mahsus olduğunu söyliyorlar. Bun
ların hepsi t a h m i n d e n ibarettir.
E s k i farisî ( p a r s ç a ) — A k a m a n ı ş l a r z a m a n ı n d a n
kalan saraylar v e a b i d e l e r d e k i kitabeler üç lisan üze
rine yazılmıştır. B u n l a r d a n biri A n z a n i t diğeri
Âsurî, ü ç ü n c ü s ü k a d î m farisîdir. B u son lisanın ya-
ı zıldığı çivi yazısı nev'ini en evvel tahlil e d e n G r o t e -
f e n d d i r . O n d a n s o n r a B u r n o u f , L e s s e n t a m a m e n o¬
k u m u ş t u r . A k a m a n ı ş k i t a b e l e r i n i n i h t i v a ettiği k e
l i m e l e r dört y ü z ü g e ç m e z . B u n u n l a b e r a b e r ş u
m a h d u t s e r m a y e lisanın sarf ve m a h a r i c i n i y e n i d e n
tesise mâni olmamıştır.Bazı müellifler kadîmfarisîyi
zent lisanının daha eski bir şekli addediyorlar.
Bazıları z e n t ç e n i n m ü ş t e r e k Hind - A v r u p a lisa
nına kadîm îarisîden daha yakın bulunduğuna
kanidirler. Ü ç ü n c ü bir fikre göre, zent ve kadîm
farisî z a m a n z a m a n b i r b i r i n e h â k i m o l m u ş t u r . B u
l i s a n ı n b ü t ü n lâfzî u n s u r l a r ı m a l û m o l s a y d ı h a k
k ı n d a d a h a kat'î b i r h ü k ü m v e r i l e b i l i r d i .
Pehlevî lisanı - Pehlevice Partların kullan
d ı k l a r ı l i s a n d ı r . E s k i farisî l i s a n ı n ı n y a ş a d ı ğ ı d e
virden beş asır sonra, Sasanîler z a m a n ı n d a bu
l e h ç e ' h e n ü z m e y d a n d a idi. (Milâttan s o n r a I I I ü n
cü asırdan VII inci asra k a d a r ) zent akaidinin
t e r c ü m e ve tefsirleri bu lisanda yazılmıştır.
Pehlevî metinler garip ve ahenksiz bir man
zara gösterir. Zamirler, isimler ve fiillerin k ö k l e r i
(cezirler) ç o k defa s â m î bir lisana m e n s u p t u r .
Lahikalar, terkipler ve tasrifler irancadır. Bazan
l a h i k a l a r v e b a ş e d a t l a r ı da k ö k l e r g i b i d o ğ r u d a n
d o ğ r u y a sâmî olabilir. Âramî k e l i m e l e r i n iran
k e l i m e l e r i n i o k u t m a k için bir r e m z , bir işaret
g i b i k u l l a n ı l d ı ğ ı da g ö r ü l ü r .
Meselâ Sasanî hükümdarlarının muahedelere
m a h s u s unvanı ( m a l i k â n malikâ ) diye yazılıyor,
(sahan — ş a h ) diye o k u n u y o r d u . İşte b u n e v i ru
m u z l u yazı u s u l ü d ü r ki h u z v a r e ş n a m ı n ı almıştır.
Bazı şark müellifleri h u z v a r e ş yazısı h a k k ı n
da b i z e iki u s u l n a k l e d e r l e r . B i r i n c i s i ş i m d i d e d i
ğ i m i z g i b i s â m î y a z ı p farisî o k u m a k t ı r . K ü ş t (et)
yerine (beşer) y a z m a k gibi ; ikincisi ayni m a n a d a
b i r l e ş e n â r a m î v e farisî h e r iki k e l i m e y i b i r a r a
da z i k r e t m e k t i r . Nan ( e k m e k ) yerine, (nan - hu-
buz) d e m e k gibi. B ö y l e şeyler pehleviceyi aslından
pek çok uzaklaştırmıştır.
Pârsî — Bazı müelliflere göre, pârsî lehçesi
•
pehlevicenin huzvareş şeklinden kurtulmuşudur.
P e h l e v i c e bir metnin m u a h h a r bir iran âlimi tara
fından o k u n m a s ı bu lehçeyi v ü c u d a getirmiştir.
Ş u h a l d e p â r s î d e n i l e n l i s a n s â m î r u m u z a t ile
t e s b i t e d i l e n u m u m î dilin p e h l e v î y e n i s b e t l e d a h a
y e n i bir t e ş e k k ü l tarzı o l m a k lâzımgelir.
Pârsî ve huzvareş gramerlerinde parsça' v e
zentçede görülen eskilik manzarası -yoktur. Pârsî
daha ziyade şimdiki farisîye (persan) yakındır.
B u r n u f v e Ş p i g e l ( S p i e g e l ) e g ö r e , X I inci asrın bida
yetlerine k a d a r İranda pârsî k o n u ş u l m u ş t u r . Yeni
farisî h e m e n hemen Firdevsînin Şehnamesile
başlayan bir edebiyat lisanıdır.
Tarihî İran dilinin geçirdiği karışık safhalar
buraya kadar telhise çalıştığımız tasnifle izah
e d i l m i ş o l m a z . B a z ı d e v i r l e r v a r d ı r ki, İ r a n d a h ü
kümdarlar,' mu'bitler, halk ve m e m u r l a r k e n d i
aralarında ayrı ayrı lisanlar k o n u ş m u ş , ayrı ayrı
yazılar kullanmışlardır. Sasanîler z a m a n ı n d a hü
kümdarlar ve aristokrat tabaka kendi m e n s u p -
larile h u z ( o ğ u z ) lisanı k o n u ş u r l a r d ı . Z e v k v e
e ğ l e n c e â l e m l e r i n d e y i n e b u lisan h â k i m d i . S e v -
at t a r a f l a r ı n d a h a l k m u h a b e r e l e r i n i Süryanî l i s a -
nile yapıyordı. Resmî muahedelerde kulla
n ı l a n y a z ı ile h ü k ü m d a r ı n h u s u s î m u h a b e r e l e
rinde tatbik edilen yazı usulü v e lisanlar b a ş k a
idi. F e l s e f e v e tıp k i t a p l a r ı a y r ı c a b i r y a z ı ile is
tinsah ediliyordu. Bu yazılar ve lisanlar arasında
bütün bütün m u a m m a tarzında olanlar bulun
d u ğ u gibi h a l k ı n devlet e s r a r ı n a vâkıf o l a m a m a s ı
i ç i n s a r a y a d a m l a r ı n d a n b a ş k a s ı t a r a f ı n d a n isti
mali şiddetle m e n e d i l e n yazı v e tekellüm tarzları
da vardı.
B ü t ü n b u k a r ı ş ı k l ı k l a r ı n asıl lisan ü z e r i n d e d e -
rin intibalar b ı r a k m a d ı ğ ı n ı z a n n e t m e k tabiî yanlış
tır. B a z ı l i s a n î d e l i l l e r a l e l û m u m f a r i s î n i n b ü n y e v î
teşekküllerinde haricî amillerin müessir olduğunu
i s p a t e d e r . B u a m i l l e r a r a s ı n d a t ü r k ç e b i r i n c i de
receyi işgal etmektedir. İlk nazarda asıllarının
farisî o l d u ğ u z a n n e d i l e n b i r ç o k k e l i m e l e r t ü r k ç e -
d e n a l ı n m ı ş t ı r . Â r a m î v e p e h l e v i c e a r a s ı n d a k i ih
tilâfın b a z ı n u m u n e l e r i t ü r k ç e ile farisî a r a s ı n d a
da g ö r ü l m e k t e d i r .
Bahis, şimdiye kadar hiç tetkik edilmemiş
olduğu i ç i n k ı s a c a b i r k a ç m i s a l l e t e y i d i zait
görülmemelidir:
Bürhanıkatı tercümesinde (can) k e l i m e s i n e
m u k a b i l t ü r k ç e d e (zvındrık) sözünün kullanıldığı
zikredilir. B u n u n nasıl telâffuz edileceği m a z b u t
değildir. Y u k a r ı d a j h u z v a r e ş l e h ç e s i n e dair verdi
ğ i m i z i z a h a t k e l i m e n i n aslı h a k k ı n d a y a k ı n b i r
ihtimalden b a h s e d i l m e s i n e müsaittir.
F a r i s i n i n en k a d î m l e h ç e l e r i n d e n s o g u t c a d a
iivan, can d e m e k t i r , (Tirik) t ü r k ç e t i r i l m e k mad
d e s i n d e n , z i h a y a t olan ş e y , diri m a n a s ı n a gelir.
Z i v a n t i r i k , b i r b i r i n i tefsir e d e n iki m ü ş t e r e k ta
b i r d i r . B u t ı p k ı ( n a n - h u b u z ) g i b i iki l i s a n a r a s ı n d a
y a p ı l a n b i r (atfı t e f s i r ) ş e k l i d i r . K ü ş t y e r i n e ( b e ş e r ) ,
şehinşah y e r i n e (malikân malikâ) d e n i l m e k gibi ter- j
c ü m e v e t a h v i l ş e k l i için d e ş u m i s a l i k a y d e d e l i m :
T ü r k ç e d e b a l ı k h e m ş e h i r , k a s a b a , h e m de su
da y a ş a y a n h a y v a n a t ı n b i r n e v ' i m a n a s ı n a k u l l a n ı
lırı Farisînin muhtelif lehçelerinde, m a h (şehir)
m a h i (balık) kelimeleri ayni şerait altında teessüs
etmiştir: Y a l n ı z şu iki misalin v ü c u d u ispat e d e r
ki, İ r a n d a v e İ r a n c i v a r ı n d a f a r i s î n i n â r a m î g i b i
t ü r k ç e ile d e k a r ı ş t ı ğ ı v e b i r b i r i n i i z a h i ç i n k a r
ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı b a z ı d e v i r l e r g e ç m i ş t i r . A ş a ğ ı k i keli¬
— 345 —
m e l e r farisînin a y n e n t ü r k ç e d e n aldığı unsurlar
dan k ü ç ü k bir kısmını temsil e d e r :
TÜRKÇE FARİSÎ
Kon-mesken, ikametgâh, (dağ ke-

' & >v &
I HHa na n ,h h ane
v
' . n d en: e k(kS(aSo noagukt farıTt uU rF kK --
s iı ss im
^, Ş "
merı ) . . . .
çe konağın aynıdır.)
Kan Hun
Kanca(kancar)-eğriliğinesaplanan \ H nVanrarl
kıvrık demir j n a n c e r
V J K a n c d r
Tamuğ-cehennem J !AN]HR) ^
' i g Ç
drah)
Kor-ziyadar bir hale gelecek kadar \ /g U n e ş )
y a n m ı ş ateş /
Akkor-beyaz ateş, nari beyza . . Ahker
G
- û s e s G û
( s ö
y l e
>
M a m ş - y ü r ü y ü ş tavur, hareket . \ M
(manımaktan) .. f
Kışı-şahıs, insan Kes
° ( o n l a r )
° > a n
Us-akıl ve temyiz Huş

Kırt-küçük Hurd, hürde
Tüm-soğuk Z e m (kış, s o ğ u k )
Çay-dere, ırmak Cuy
Yara, yarık Yâre
Para, parça (barca) Pâre
Basa-sonra, arkadan gelen (uygurca) Pes
Çalanğu - kahramanlık, zafer v e
h ü k ü m d a r l ı k alâmeti o l a r a k alın \ Ç e l e n k
ü z e r i n e takılan altın b a ş l ı k
)
T ü r k ç e ile farisî arasındaki münasebeti izah

için b u k a d a r m i s a l kâfidir. Bugünkü malûma
tımız M e d y a v e İran s a h a s ı n d a k i lisan karışıklık
larının n e z a m a n başladığını t a h m i n e [müsait de
ğildir. Metler v e parsovalar tarih sahnesine gir¬
— 346 -
dikleri z a m a n i ç l e r i n d e a r a m ı v e farisî iki m ü ş
terek isimle anılan kabileler vardı. P a r s o v a kabi
l e l e r i n d e n b i r i n i n adı M a r a f î l e r (Maraphiens) dir.
Mar-efi k e l i m e s i S â m î ve İranî iki u n s u r d a n
m ü r e k k e p t i r . İkisi de yılan m a n a s ı n a gelir. E r m e
nilerin Metlere M a r l a r (yılanlar) dedikleri bazı
e s e r l e r d e m a z b u t t u r [1].
5. İRAN DİNİ
İ r a n ı n i l k dini, y a h u t d i n l e r i h a k k ı n d a k i m a
lûmat henüz lüzumu kadar tekemmül etmemiştir.
G a r p t a en s o n y a z ı l a n d i n l e r t a r i h l e r i b u m e v z u
ü z e r i n d e k i t e t k i k v e k a n a a t l e r i n i d a h a z i y a d e ih
timali e s a s l a r a istinat e t t i r m e k t e d i r .
J . B r i k u (J. B r i c o u t ) ş ö y l e d i y o r :
" E s k i d i n l e r t a r i h l e r i n d e b i r ç o k n o k t a l a r ihti
laflıdır. E k s e r i b i l g i l e r i m i z silintili, m e t i n l e r az
ve tefsirler ş ü p h e l i d i r . Bol bol v e s i k a l a r l a teyit
edilen Elen (Hellen) v e R o m a dinleri bile bu hü
k ü m d e n müstesna kalamaz. Fakat dinler tarihinin
• hiçbir kısmındaki şüphe ve tereddütler İran-Pers
dininin tetkikinde görüldüğü kadar ç o k ve ağır
değildir.,,
B u m e ş k u k i y e t l e r b i l h a s s a ilk v e s o n İ r a n din
lerinin bir kül halinde mütaleasma çalışılmasından
ileri g e l i y o r . I r k v e l i s a n h u s u s l a r ı n d a b ü t ü n
manasile müstakil ve devamlı bir vahdet göstere-
m i y e n tarihî İ r a n ı n din b a h s i n d e o birliği m u h a
faza e t t i ğ i n e i h t i m a l v e r i l m e m e l i d i r . İ r a n d i n i sa
bit b i r ş e k i l a l ı n c a y a k a d a r ş a r k v e g a r b i n , y a n i
[11 M a n n T o t e m i k b i r i s i m o l m a s ı p e k z i y a d e m u h t e
meldir. Orta A s y a d a n Mısıra k a d a r y ı l a n ı n m a b u t ittihaz
edildiği bazı devirler geçmiştir. Hindin m u k a d d e s kitabı
olan V e d a l a r d a y ı l a n m a b u d u n u n izleri g ö r ü l ü r .
T ü r k i s t a n v e M e z o p o t a m y a m n , d i ğ e r t a r a f t a n da
Hindin tesirleri a r a s ı n d a ç a l k a l a n m ı ş ve en kanlı
inkilâplar geçirmiştir. Binaenaleyh İ r a n ı n dinî
hayatım, dinin fikirler v e vakıalara verdiği m a b a -
dettabiî şekiller, a y i n l e r v e itikatlar ü z e r i n d e m ü -
taleadan ziyade siyasî inkilâplara karışan m ü t e h a -
lif v a z i y e t l e r i n d e o k u m a k d a h a d o ğ r u d u r . A k a -
m a m ş hükümdarı Kuruş kendi sülâlesinden bah
s e d e n k i t a b e d e c e d d i Tehespin S u m m e r ve Akkat
i l â h l a r ı n d a n Bel v e IV'eöonın aziz t u t t u k l a r ı k ı r a l -
hk evlâdından olduğunu zikretmiştir. Bu kitabe
d e İ r a n a v e İ r a n ı n d i n i o l a n m a z d e i z m e ait t e k
bir kelime yoktur.
Kuruş kendini Babilonya, Summer, Akkat ve
Dört mıntaka h ü k ü m d a r ı diye zikretmiş, ecdadı
h a k k ı n d a da (Susyan kiralı ve b ü y ü k h ü k ü m d a r )
tabirlerini kullanmıştır. G e r e k Kuruş, gerek baba
ları din itibarile senevî, iki v a r l ı ğ a m u t e k i t o l m a k
t a n z i y a d e Elam v e Babil muhitlerinde hâkim olan
natürizm itikatlarına v e mevziî ilâhlara m e r b u t
görünmektedirler. Şark eserlerinin Sâsanî m u c i t
lerinden naklettiği rivayetlere g ö r e D a r y ü s ü n tahta
geçtiği z a m a n a k a d a r İran halkı lisan v e fikirce
p e k iptidaî b i r h a l d e b u l u n u y o r d u . İ n s a n l a r m a k
s a t l a r ı n ı v u z u h ile i f a d e d e n a c i z d i l e r .
Medyahlarm ve K u r u s u n devletçilik v e m e d e
niyet hayatında gösterdikleri müterakki inkişaflar
k a r ş ı s ı n d a b u lisan v e fikir karışıklığı a n c a k m ü s
p e t b i r v a k ı a ile i z a h o l u n a b i l i r k i , o da s o n d a d a n
h u z v a r e ş lisanile yeniden m e y d a n a çıkan r u m u -
zat ve m u a m m a u s u l ü n ü n h e r ş e y d e h u s u l e getir
diği a n l a ş ı l m a z , k a r ı ş ı k intihalardır. B u r u m u z a t
t e m a y ü l ü g a y e t tabiî o l a r a k e n z i y a d e din m e s e
lesinde kendini göstermiştir.
Ü ç ü n c ü A k a m a n ı ş h ü k ü m d a r ı D a r y ü s - aşa
ğıda g ö r ü l e c e ğ i v e ç h i l e — İ r a n aristokrasisini vü
c u d a g e t i r e n y e d i a i l e r e i s i l e ittihat e d e r e k h ü
kümdarhğı ele g e ç i r d i k t e n s o n r a y e n i bir din
inkılâbı yaptı.
Son İran peygamberi Zeratuştra aradığı hima
yeyi D a r y ü s ü n babası ve H i r k a n y a kiralı Küştas-
pın ş a h s ı n d a b u l d u . B u d i n i n i n t i ş a r ı n a İ r a n an'a-
nalarının H i y a v u n a l a r dediği H u n l a r kılıçla mu
k a v e m e t ettiler, Z e r a t u ş t r a H u n l a r l a v u k u a g e l e n . :
m ü c a d e l e d e turanlı bir asker tarafından öldü¬

rüldü,
D a r y ü s ü n s a l t a n a t ı b ü t ü n M u ğ l a r m k a t l i ile
b a ş l a m ı ş t ı r . M u ğ l a r t u r a n l ı i d i l e r . T a r i h i n ş u iki
m ü s p e t k a y d i ilk ve son İran dinlerinin geçirdiği
i n k ı l â b ı en v a z ı h b i r l i s a n l a i z a h e d e r .
B a ş l a n g ı ç t a İ r a n l ı l a r ı n a l l a h ı T ü r k ü n g ö k tan
rısına verilen m ü ş a h h a s bir mahiyetten ibaretti.
Allah " g ö k ü n b ü t ü n ç e v r e s i , diye tavsif ediliyordu.
" İ l a h l a r ı n e n m e t i n i , , o idi. Ç ü n k ü " o n u n l i b a s ı
g ö k l e r i n k u b b e s i idi,, v ü c u d u n a m ü t e n a h i v e ha
kimi mutlak olan nurdu. Gözleri ayla küneşti.
G i d e g i d e ilâh i l k m a h i y e t i n i b ü t ü n b ü t ü n k a y b e t
m e k s i z i n m ü c e r r e t bir şekil'aldı. V e h e m e n he
men tamamile maddeden tecrit edildi. Önce
leri A l l a n ı n t a s v i r i i ç i n â s u r t i m s a l i i n t i h a p edil
mişti. H e y k e l t r a ş l a r o n u n i n i v e abidelerinin üstün
de kanatlarını a ç a r a k süzülen kanatlı bir ç e m b e r
d e n y a r ı v ü c u d i l e g e ç m i ş b i r h a l d e t a s v i r ettiler.
Daha sonra İran padişahlarına kendi emir ve
iradelerini ilham eden y ü k s e k boylu bir hükümdar
g i b i g ö s t e r i l m i y e b a ş l a d ı . Adı A h u r a m a z d a idi.
Bu tabir herşeyi bilen demekti. Ahuramazdanın
( e b e d î l û t ü f k â r l a r ) i s m i n d e altı y a r d ı m c ı s ı v a r d ı .
Haddizatinde b u n l a r türk dini gibi natürist bir
dinin tabiî m a b u t t a n d ı ; g ü n e ş , ay, yer, r ü z g â r l a r
sular!... F a k a t din m a d d î ş e y l e r d e n mücerredata
intikal ettikçe hepsi mahiyetini değiştirdi ; r u h u
lâtif, e n saf olan, t e m e n n i y e l â y ı k hükümdarlık,
ebedilik, akıl v e h i k m e t gibi m a n e v î m e f h u m l a r
dinî itikatlarda . y e r l e r i n , suların v e g ü n e ş l e r i n
m a k a m ı n a geçti.
İ r a n dini artık s â m î dinler gibi m a n e v i y a t
ü z e r i n e iptina eden bir itikatlar m a n z u m e s i şek
linde görünüyordu. B u n u n k e n d i s i n e mahsus ayin
leri, k o z m o g o n i k (tekvini) felsefesi, a h l â k ı y a t düstur
ları vardı. İran dinine dair b u g ü n elde b u l u n a n ki
taplar Sasanîler zamanında zaptedilen metinlerdir.
Part hükümdarlarından Volojes İskenderin
tahribatından kurtulan parçaların toplanılmasını
emretmişti. O z a m a n ele g e ç e n l e r bir a r a y a geti
r i l m e y e başlandı. N i h a y e t VI m c ı asrın ortalarında
İkinci Ş a p u r tarafından mürettep bir şekle konuldu.
Bu külliyat arasında k a d î m bir lisanla yazılmış
b a z ı f a s ı l l a r m e v c u t t u r . B u n l a r d a i f a d e e d i l e n fi
kirlerden bir kısmının A k a m a n ı ş h ü k ü m d a r l a r ı
z a m a n ı n d a dinî v e r u h a n î a d d e d i l e n m e t i n l e r d e n
sızdığı sarih bir surette g ö r ü l ü y o r . Fakat bütün
A v e s t a n ı n a y n i v ü s u k ile i l k ş e k l i n i muhafaza
ettiğine h ü k m e t m e k b i r az g ö ç t ü r . M e t l e r v e
Parsların dinlerine dair y u n a n m ü v e r r i h l e r i n i n
v e r d i k l e r i pek c ü z i m a l û m a t bile b i r ç o k n o k t a
larda Avestanın telkinlerinden farklıdır.
Halihazırda Akamanış hükümdarlarının ne şer
v e k a r a n l ı k ilâhı A n k r o m a n y o y i ( e h r e m e n ) t a n ı
d ı k l a r ı , n e de iki i l â h v e i k i v a r l ı k f i k r i n i n a k a m a
n ı ş k a n u n l a r ı n d a s o n r a k i k a d a r v u z u h ile t e f r i k
v e t a n z i m edilmiş o l d u ğ u iddia edilemez.
M E D Y A VE İRAN MEDENİYETİ
Metlerin ve Parsların itikatları hiç ş ü p h e s i z

Sasanîlerin s o n r a d a n topladıkları Avestaî itikatlar
d a n z i y a d e t ü r k n a t ü r i z m i n e y a k ı n d ı r . B i r az
evvel bahsettiğimiz g ö k tanrı itikadı b u n u kafi
y e d e teyit eder.
6. M E D Y A VE İRAN MEDENİYETİ
E s k i A s y a ile M e z o p o t a m y a n m garbındaki
m e m l e k e t l e r a r a s ı n d a v u k u b u l a n b i r ihtilâl İ r a n
harsını v ü c u d a getirmiştir. B u n u n tarihe intikal
eden ş e k l i n d e millî ve ibdaî bir v a h d e t a r a n a m a z .
G e n i ş h u d u t l a r ü s t ü n d e en süratli a d ı m l a r l a iler
leyen a k a m a n ı ş o r d u l a r ı n ı n zaferi m e m l e k e t ka
pılarım muhtelif medeniyetlerin karışık tesirlerine
açmıştır. A k a m a n ı ş m e d e n i y e t i n d e Mısırın, Feni-
k e n i n , Y u n a n i s t a n ı n , Â s u r u n v e K a i d e n i n iyi t a n
zim edilmemiş intibaları görülüyor. Bu devirden
evelki M e d y a m e d e n i y e t i safha, safha iptidaî bir
şekilden m ü t e k â m i l vaziyete doğru y ü r ü y e n bir
harsı temsil eder.
Metler san'at v e fikirce k o m ş u l a r ı n ı n birço
ğuna faiktiler. K ü ç ü k Kafkas milletleri t u n ç eşya
n ı n en k a b a n u m u n e l e r i n i v ü c u d a k e t i r d i k l e r i b i r
z a m a n d a ayni san'at Metlerde hususî ve bariz bir
inkişaf arzediyordu. Son Arkeoloji keşifleri Metler
de s a n a y i i n ü ç t e k â m ü l s a f h a s ı g e ç i r d i ğ i n i g ö s t e r i r .
Birinci safhada silâhlar gayet basittir. Ç a n a k
ç ö m l e k g i b i ş e y l e r iptidaî b i r t a r z d a i m a l e d i l m i ş
tir. B u , M e d y a s a h a s ı n d a birtakım kaba dol
m e n l e r inşa edildiği en eski bir d e v r e tesadüf eder.
İkinci safhada mezarlara m a h s u s şeyler b ü y ü k
bir t e r a k k i y i ifade etmektedir. B u devrin m e z a r
larında yan y a n a k o n u l m u ş y e k p a r e taşlar y e r i n e
s u r e t i m a h s u s a d a i n ş a e d i l m i ş k ı s ı m l a r k a i m ol
muştur.
Son safhada san'at k e n d i hususiyetlerinin m ü n -
t e h a s m a varmıştır. Artık h e r ş e y d e şekiller bediî
bir d u y g u y a delâlet e d e c e k k a d a r güzel ve zariftir.
F a k a t bütün bu güzellikler içinde tabiatin en
basit bir taklidine tesadüf edilemez. Yapılan işlerde
resim ve resme benzer tezyinat yoktur.
İranın şimalinde bu medeniyet mütevali inki
şaflarla ilerlediği sırada k ü ç ü k K a f k a s , milletleri
demir madenlerini b ü y ü k bir faaliyetle işletiyor
lardı. Biraz sonra, G i l a n v e Taliş c i v a r ı n d a d e m i r
cilik hakikî bir inkılâp d e v r i n e girmiştir. Bu dev
rin e s e r l e r i n d e yalnız i n s a n resimleri g ö r ü l m e k l e
k a l m ı y o r ; z a m a n ı m ı z d a k i İran k a l e m k â r l ı ğ ı n ı n en
güzel numuneleri o zamanın bakır kapları üstün
deki işlemelerle başlamış bulunuyor.
Ş i m d i y e k a d a r b u l u n a n e s e r l e r e göre, bu san'
at c e r e y a n ı m i l â t t a n e v v e l V I m c ı a s r a , y a n i s i y a s î
tefevvukun Metlerden Anzanitlere intikalile ortaya
çıkmıştır.
A v e s t a n ı n a h l â k i y a t e s a s l a r ı en z i y a d e h a k i
kate riayeti, aile h a y a t ı n ı ve t o p r a k ü z e r i n d e ça
lışmayı teşvik etmiştir.
H ü k ü m d a r h e r s e n e en ç o k evlât yetiştiren aile
lere mükâfatlar dağıtırdı.Kuru ve ç o r a k araziyi sula-
m a k i ç i n tesisat y a p a n z ü r r a m evlâtları b e ş n e s l e ka
dar bu arazinin hasılatını almak h a k k ı n ı haizdiler.
Anadoluda b u l a n a n bir satrap Fıratm g a r b ı n a
m a h s u s nebatatı yetiştirmeğe muvaffak olduğu
için D a r y ü s tarafından t e b r i k edildiğini (Herodot)
kaydediyor.
İran m i m a r l ı k ve heykeltraşlıkta en ziyade
Kaide ve Babili taklit etmiştir.
B. TARİH KISMI
METLER T a r i h t e Medya v e Pers isimlerinin

m e y d a n a ç ı k m a s ı Asur Kiralı Ü ç ü n
c ü Salmanasarin 8 3 7 d e y a p t ı ğ ı b i r s e f e r l e alâ
k a d a r d ı r . B u a s e f e r i n tafsilâtı a r a s ı n d a Parsovala-
rın y u r t l a r ı v u z u h ile s e ç i l i y o r . B u n l a r o z a m a n
Zap ve Diyala nehirlerinin m e m b a l a r ı a r a s ı n d a k i
dar bir m ı n t a k a y a s ı k ı ş m ı ş g ö r ü n ü y o r l a r . B u r a d a
virmi vedi bevin h â k i m olduğundan bahsedilme
si Par / o m l a r ı n d a ğ ı n ı k b i r s e m i y y e ( e l a n ) h a y a t ı
yaşadıklarına delâlet eder.
İ r a n d e s t a n l a r ı n ı n Maday lav dediği Metler
o v a k ı s m ı n ı i ş g a l e d i y o r l a r d ı . Metlev k e n d i z a m a n
larına göre m u n t a z a m ve m ü t e m e k k i n bir cemi
y e t t e ş k i l â t ı n a m a l i k t i l e r . A h a l i Muglav { M a g e ),
Arizant l a r , Buz lar, Strokat lav, Budiya lar, Paretak lar
i s i m l e r i n d e altı z ü m r e y e a y r ı l ı y o r d u . B u t e ş k i l â t
Hindistamn kast hayatından ziyade z ü m r e ve ka
bileler a r a s ı n d a bir nevi m ü s t a k i l s e m i y y e ( elan)
t a s n i f i n i a n d ı r ı r . Kastlar içtimai tabakalardır. S e m
iyye ve kabileler cemiyetin ü s t v e alt t a b a k a
larını değil, anasırı m ü r e k k i b e s i n i teşkil e d e r l e r .
Muglav m u h a k k a k Türktürler. Kabilenin bü- „
yükleri' ruhanî" smTft~vücuda " getiriyorlardı. Bazı I '>
i h t i m a l l e r e g ö r e , Arizant l a r a s k e r , b u z l a r çiftçi Bu-
diyalar k ö l e v e a m e l e , Strokat l a r d a v a r s a h i p l e r i , I
Paretaklar g ö ç e b e sınıflarını temsil e t m e k t e idiler. J
Metlerin içtimaî teşkilâtında ayrıca bir t ü c c a r I
sınıfı y o k t u . G e r e k Metler, g e r e k Parsovlar ticareti '
şerefsiz bir meslek addediyorlardı.
Şimdiye k a d a r y a z ı l a n Met v e İran t a r i h l e r i n i n
\ * S. T.
b a z ı l a r ı n d a Metler hiç aslı o l m a y a n ırkî tasniflere
, tâbi tutulmuştur.
I Bazı garp müellifleri bu kabilelerden ikisinin
I turanla d i ğ e r l e r i n i n ârî o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r l e r .
B a z ı l a r ı t a h k i k s i z i s t i d l a l l e r i b i r a z d a h a i l e r i var¬
, dırarak M a l a r ı turanla, Budnja lan arap, mer'a
, j s a h i p l e r i n i pars, ç i f ç i l e r i y e r l i , m u h a r i p l e r i a-rya
i a d d e d e r l e r . B u ırkî tasnifi y a p a n l a r M a l a r ı n
] türk ( t u r a n l ı ) olduğunu tasdik etmekle beraber
î o n l a r ı n d a İ r a n î l e r g i b i {arya) lisanı namına
I t a s a v v u r edilen m u h a y y e l bir lisan k o n u ş t u k l a r ı n ı
ileri sürüyorlar. B ü t ü n b u n l a r â s u r c a d a n a l m a n
sınıf v e kabîle i s i m l e r i n d e n çıkarılan m a n a l a r l a ,
o zamanki kavmlerin yaşayışları ve rabıta ve
ihtilâfları ü z e r i n d e y a p ı l a n t a h m i n l e r d e n ibarettir.
Meselâ B o a l a r ı n arap addedilmesi isimlerinin
b e d e v î , b a d i y e l i ile t a s a v v u r e d i l e n münasebe
t i n d e n d o l a y ı d ı r . M u h a k k a k o l a n ş u d u r ki, m i l â t -
I t a n o n , o n iki a s ı r e v e l Mediya herşeyden ziyade
| b i r t ü r k , b i r t u r a n l ı m u h i t i idi. A h a l i n i n b i r k ı s
m ı n ı T ü r k l e r i n t e ş k i l ettiği b ü t ü n g a r p m ü e l l i f -
| l e r i t a r a f ı n d a n itiraf e d i l m e k t e d i r .
Y u n a n m ü v e r r i h i Herodot kabîle teşkilâtını
a y n e n y a z a r . O n d a n s o n r a b ü t ü n Metler hakkında
i z a h a t v e r i r . Herodota g ö r e , Met 1er u m u m î s u r e t t e
s ü r ü ve davarlarıle g e ç i n e n bir millettir. K e n d i l e
r i n i n atları, s ı ğ ı r l a r ı , k o y u n l a r ı v e k e ç i l e r i v a r d ı r .
B e k ç i köp kler beslerler. Bir yerden bir y e r e göç
tükleri zaman arabalara binerler. Arabaların teker j
l e k l e r i - ş i m d i k i kağnılar g i b i - k a i m ağaç kütük
lerinden yapılmıştır.
Aileler e r k e ğ i n h â k i m i y e t i altındadır. Erkek
b i r k a ç k a d ı n a l ı r . Metlerin kabîle halinde yaşa
m a l a r ı u m u m î b i r l i k l e r i n i i h l â l e t m e z . Millî b i r
t e h l i k e k a r ş ı s ı n d a b i r l e ş i r l e r . Metlerin âsur tari
h i n d e i k i n c i defa m e v z u u b a h s e d i l m e s i Dördün
c ü Şamsi-dat z a m a n ı n a tesadüf ediyor. Şamsi-dat
Ü ç ü n c ü Salmansarm halefidir. Âsurîler b u tarihte
Medya ü z e r i n e b ü y ü k b i r a k ı n y a p ı y o r l a r . Ş i d d e t l i
b i r m u h a r e b e Metleri m a ğ l û p ediyor. İstilanın
k o r k u n ç l u ğ u h a r b i n n e t i c e l e r i n d e n a n l a ş ı l ı r . Şam-
si-dadm o r d u l a r ı Âsur a d ö n d ü ğ ü z a m a n g e t i r i l e n
esirler b ü y ü k bir kütle teşkil ediyordu. İğtinam
edilen atlar v e m e v a ş i b i r ç o k b i n l e r e baliğ o l m u ş t u .
M. e. 8 2 4 v e 8 1 2 s e n e l e r i a r a s ı n d a v u k u b u l a n b u
m u h a r e b e d e Metler m ü s t e v l i l e r e h e r s e n e m u a y y e n
bir h a r a ç v e r m e k şartile s u l h u istihsal ediyorlar.
F a k a t b u h a l o n l a r a a ğ ı r g e l i y o r Şamsı-dad m oğlu
Ü ç ü n c ü Nirari z a m a n ı n d a (m. e. 8 1 0 ) , y a p ı l a n
ş a r t b o z u l u y o r . Â s u r î l e r t e k r a r Medyaya giriyorlar.
Bu defaki muvaffakiyet o kadar b ü v ü k olmıyor.
Hatta Â s u r î l e r m a ğ l û p o l u y o r l a r denilebilir.
Nirarinin hayatında Medya üzerine yedi defa
a s k e r s e v k e d i l d i ğ i m a z b u t t u r . B u t a r i h î k a y i t Met¬
lerin d ü ş m a n l a r ı n a karşı s o n d e r e c e mukavemet
ettiklerini gösterir. Âsurîler b u m ü k e r r e r akın
l a r d a h i ç b i r d e f a i l k g e l d i k l e r i n o k t a d a n i l e r i gi
dememişlerdir.
Medyanın altmış y e t m i ş senelik tarihi baştan
b a ş a m ü c a d e l e i l e g e ç m i ş t i r . Ü ç ü n c ü Tiğlat Pala-
sar t a h t a o t u r d u k t a n s o n r a ( m . e. 7 4 5 ) i l k işi M e d
y a y ı istilâ e t m e k o l m u ş t u . B u istilâ M e d y a i ç i n
h a k i k î b i r f e l â k e t o l d u . Tiğlat Palasar Metlerin
m e m l e k e t i n e girince selefleri gibi karşısında bir
leşmiş bir kabileler, o y m a k l a r ordusu buldu. İki
t a r a f ta t a a r r u z e d i y o r d u . N e t i c e d e y i n e Âsur
payitahtına binlerce esirler, ve birçok ganimetler
getirildi.
Tiglat Palasar m k u m a n d a n l a r ı n d a n biri Âsurî-
l e r i n Bikni ( B i l l u r d a ğ ) a d ı n ı v e r d i k l e r i Demavent
d a ğ ı n a k a d a r y ü r ü d ü . O n l a r için d ü n y a n ı n şimal
h u d u d u orada bitiyordu. 7 3 7 de M e d y a b ü y ü k
bir ihtilâl n e t i c e s i n d e b a ş t a n b a ş a y a ğ m a edilmişti.
B u ihtilâlde en u z a k vadiler, en arızalı dağlar
aşıldı. Bütün m e m l e k e t b i r tufanın t a h r i p l e r i n e
uğradı. Medya bu felâketler içinde varlığını kay
betmiyor, bilâkis daha sonraki bir inkişafa hazır
lanıyordu.
Âsurîlerin gayesi bu inkişafa evelden mâni
olmaktı. 7 3 7 ihtilâlinden on beş sene sonra 7 2 2 de
S a r g o n ( S a m e r i y e ) yi z a p t e d e r e k Beniisrail kıratlığı
ahalisini M e z o p o t a m y a y a ve M e d y a y a nakletmişti.
Yahudiler bu tarihte H a b u r nehri kıyılarına ve
Met yurtlarına dağıldılar. 7 1 5 senesinde ayni hü
k ü m d a r s o n b i r istilâ f i k r i l e A z e r b a y c a n a g i r m i ş t i .
U r m i y e g ö l ü n ü n c e n u b u n d a Mannay l a r l a y a p ı l a n
bir m u h a r e b e müstevlilerin galebesile neticelendi.
Mannay lar A f e t l e r d e n d i . B u n l a r ı n r e i s i o l a n Dayak-
ko Âsurîlerin eline esir düştü. Âsurîlerin esir
aldıkları b ü y ü k adamları sağ bıraktıkları nadirdi.
B u n a r a ğ m e n h e r n a s ı l s a Dayakko nun hayatını
m u h a f a z a ettiler. K e n d i s i n i a i l e s i l e b e r a b e r S ü r i y e d e
H a m a şehrine gönderdiler. Medya bir müddet
daha Âsurîlerin b o y u n d u r u ğ u altında kaldı.
Dayakko ismi kadîm Y u n a n tarihlerinde Met
İ m p a r a t o r l u ğ u n u n m ü e s s i s i o l a r a k g ö s t e r i l e n De-
yokesle m ü ş t e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r isimPer a r a
sındaki m ü m a s e l e t Âsurîlerin esir ettikleri Dayak-
ko ile M e t h ü k ü m d a r ı Dayakko nun ayni şahıs
o l d u ğ u n u ispat etmez. Ç ü n k ü bu ikinci Dayakko-
nun Medya Devletini vücuda getirdikten sonra
m e m l e k e t t e n ç l k t ı ğ ı n a dair tarihî bir k a y i t yok¬
— 356 —
t u r . Dayakko nun esareti Metlerin m u k a v e m e t i n i
k ı r m a m ı ş t ı . Sannaşarib in o ğ l u Asar Haüon zama
nında ( t a k r i b e n 6 7 4 ) Âsurîler M e d y a y a bir k e r e
d a h a g i r d i l e r . İstilâ o r d u s u D e m a v e n t d a ğ ı n a k a
dar geldi.
M e d y a n ı n m. e v . 7 0 8 s e n e s i n d e n 7 8 8 e k a d a r
devam eden 8 0 senelik tarihinde ihmal edilme
m e s i l â z ı m g e l e n e n m ü h i m v a k ' a Arbakes{\] ismin
de bir k u m a n d a n ı n z u h u r u d u r . Bu a d a m Metleri
kendi y ü k s e k idaresi altında birleştirerek Âsurlu-
l a r a m u k a v e m e t g ö s t e r m i ş , h a t t a b i r k a ç d e f a on
ları m a ğ l û p e t m i ş t i r . Z a t e n m u h a r e b e l e r i n o de
r e c e u z a m a s ı v e b e ş on s e n e d e b i r k e r e n ü k s e d e n
bir hastalık, bir sara nöbeti gibi t e k e r r ü r ü âsur ve
met ordularının çarpışmalarında neticelerin âsur
kitabelerine yazıldığı gibi h e r z a m a n Âsurlular
lehinde olmadığını gösterir. Âsurîler bu esnada
olsa o l s a M e t l e r i m u v a k k a t b i r h a r a c a b a ğ l ı y a c a k
k a d a r bir m u v a f f a k i y e t istihsal e d e b i l i y o r l a r d ı .
Y u n a n m ü v e r r i h l e r i n d e n Kinitli Stezya ( C t e s i a s
de Cnide) B ü y ü k Met İ m p a r a t o r l u ğ u n u n (Arbakes)
le b e r a b e r o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n a v e o n d a n s o n r a Ku
rusun, y a n i ilk İ r a n Devletini tesis e d e n ( K e y h u s -
r e v ) in z a m a n ı n a k a d a r d e v a m e t t i ğ i n e k a n i d i r .
Stezya b u h a n e d a n ı n e r k â n ı n ı a y r ı a y r ı i s i m l e r l e
z i k r e t m i ş t i r . Arbak tan s o n r a Mandok ve Susarmus
g e l i r . B a z ı m ü e l l i f l e r M a n d o k l a Dayakko yu birleş
t i r m i ş l e r d i r . Ş u tafsilâta g ö r e M e t İ m p a r a t o r l u ğ u
Dayakko nun zuhurundan 8 0 sene evvel teessüs
etmiş addolunabilir.
Herodot u n r i v a y e t i n e g ö r e Dayakko bir hû
k ü m d a r h a n e d a n ı n a m e n s u p değildi. Kendisi ka
[1] Â r b a ğ t ü r k ç e s i h i r manasınadır.
bîle arasında derin bir adalet ve hakşinaslık duy-
gusile mütehassis bir a d a m diye tanındı. Bir köy
den bir kabileye, daha s o n r a bütün bir n e m l e k e -
te i n t i k a l e d e n b u ş ö h r e t Dayakko nun ikametgâ
hını k e n d i k e n d i n e v ü c u d a gelen bir m a h k e m e , bir
adalet kapısı haline k o y m u ş t u . H e r h a n g i bir m u
a m e l e d e birbirile anlaşamayan insanlar adaletin
s ö z ü n ü i ş i t m e k için o n a m ü r a c a a t e d i y o r l e r d ı . B i r
m ü d d e t s o n r a Dayakko ferdî ç a l ı ş m a n ı n b ü y ü k bir
c e m i y e t h u k u k u n u temin e d e m i y e c e ğ i n i anladı.
M a h k e m e s i n i kapadı. F a k a t Metler yine o n u aradı
l a r v e n i h a y e t h ü k ü m d a r l ı ğ a i n t i h a p ettiler. H a n g -
matananın, ( E k b a t a n - H e m e d a n ) Metlerce payitaht
ittihaz e d i l m e s i Dayakko nun intihabından sonradır.
Milletinin r u h u n a nüfuz etmeyi bilmiş olan b u
b ü y ü k adam h ü k ü m e t teşkilâtının bazı noktala
rında Âsurîleri taklit etmişti. 7 0 8 den 6 5 5 e ka
dar d e v a m eden h ü k ü m d a r l ı k zamanını met kabi
lelerinin müttehit bir millet halinde birleşmesini
t e m i n e h a s r e t t i . Â s u r î l e r b u e s n a d a b ü t ü n faali
y e t l e r i n l e Şarkî A n a d o l u t a r a f l a r ı n ı z a p t a ç a l ı ş ı y o r
lardı. Marnlar ve BabiUilerle uğraşmak onları
M e t l e r i m ü s t e r i h b ı r a k m ı y a m e c b u r etti.
Dayakko z a m a n ı n d a Â s u r î l e r yalnız Ellipi de
nilen K i r m a n ş a h havalisine tecavüz edebildiler.
M e m l e k e t i n diğer tarafları h u z u r ve asayiş içinde
idi. D a y a k k o Hangmatana da b ü y ü k b i r s a r a y y a p
tırdı. V e o r a y ı p a y i t a h t i t t i h a z etti. D e v l e t i n b ü t ü n
h a z n e l e r i y e d i s u r l a m u h a f a z a "edilen Hangmatana
s a r a y ı i ç i n d e idi.
Dayakko n u n h a l e f l e r i , Fraukt, kiyaksar ve Astiyağ
dır. Fraurt m e m l e k e t i n d e faydasız ve semeresiz
bir fedakârlıktan başka hatıra b ı r a k a m ı y a n bed
baht bir h ü k ü m d a r d ı r . P e k kısa s ü r e n hayatı kendi¬
— 358 —
sinin şahsı ü z e r i n e tam bir fikir v e r e b i l e c e k k a d a r
sarih b i r t e r c ü m e i h a l m e y d a n a çıkarmamıştır. Gö
r ü l ü y o r ki, Fraurt H a n g m a t a n a n m yeni devlet mu
hitinde tam m a n a s i l e müstakil ve şerefli bir vatan
düşüncesinin içine gömülmüş ve senelerce onun
la b ü y ü k r u h u n a k u v v e t l i v e h ı r ç ı n b i r i r a d e tel
k i n e t m i ş t i . H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n ilk g ü n l e r i p a r s l a r l a
m e s k û n yerleri m e t b a y r a ğ ı n ı n altında t o p l a m a k
m ü c a d e l e s i l e geçti. Maksat, millî v e coğrafî birliği
temine muvaffak olduktan sonra memleketin h e r
yıl Â s u r h a z n e l e r i n e d ö k t ü ğ ü ö d e n m e z haraç
borcundan kurtulmaktı. Hakikatte bundan büyük
bir vazife v e saadet olamazdı. Fakat b u n a m u v a f f a k
olunamadı. Karşıda bulunan düşman, o zamanın
en m ü k e m m e l o r d u l a r ı n a s a h i p t i . B u n a k a r ş ı m e t
o r d u s u h e n ü z m u n t a z a m bir a s k e r l i k h a y a t ı n a gir
m e m i ş t i . S i l â h l a r ı iptidaî v e k u v v e t s i z d i . Fraurt
Â s u r h u d u d u n d a g i r i ş t i ğ i ilk t e c r ü b e d e b u h a k i
k a t i a n l a d ı . F a k a t iş i ş t e n g e ç m i ş t i . H ü k ü m d a r
ilk m u h a r e b e d e m a k t u l d ü ş t ü .
Mağlûbiyet Metler için m ü h i m bir ders oldu.
Fraurt u n ö l d ü ğ ü g ü n d o ğ a n ç o c u k at ü s t ü n d e
b ü y ü m e y e başlamıştı. Artık Metlerin o r d u s u ferdî
i r a d e l e r i n s e v k i l e h a r e k e t e d e n d a ğ ı n ı k v e inti
zamsız bir o r d u değildi.
Fraurtun yerine geçen Kiyaksar mahdut bir
zaman içerisinde Âsur süvarilerinden pek çok
fazla v e s i l â h ç a , t e r b i y e c e o n l a r a k a t k a t f a i k b i r
o r d u y e t i ş t i r m i ş t i . M e t l e r , ilk f ı r s a t t a s i l â h l a r ı n ı
h u d u t t a n u z a t t ı l a r . Â s u r istilâ e d i l d i . Ninive de
m u h a s a r a edilmişti. F a k a t talih y e n i b i r e n g e l
m e y d a n a ç ı k a r d ı Ninivenin Açlıkla teslim olması
artık bir g ü n m e s e l e s i h a l i n d e i k e n Orta A s y a d a n
g e l e n Ç i t l e r i n M e d y a y a g i r d i k l e r i işitildi.
Metler vatanlarını k u r t a r m a k için m u h a s a r a y ı
b o z d u l a r ; a y a k üstü bir m u s a l â h a y a p a r a k k e n d i
s ı n ı r l a r ı n a g e ç t i l e r . A s k e r y o r g u n b i r h a l d e idi.
M e t l e r g e l i n c e y e k a d a r çit o r d u s u derbentlerden
A l a n d a ğ l a r ı m a ş m ı ş , A z e r b a y c a n a g i r m i ş t i . Kiyak
sar U r m i y a g ö l ü n ü n ş i m a l i n d e Ç i t l e r e t e s a d ü f etti.
R u h l a r ı n d a ayni kudreti taşıyan iki k a r d e ş nesil
arasında elim bir yurt ve hayat k a v g a s ı başladı.
Millî a s a b i y e t l e r i n i h e n ü z m e n ş e i n d e k i kuvvetle
m u h a f a z a eden Orta Asya çitleri zaten y o r g u n bir
h a l d e k i Metleri, m a ğ l û p e t t i l e r . Kiyaksar galiplerin
tekliflerini dinledi. F a k a t k a b u l edemedi. Çitler
m e m l e k e t i baştanbaşa y a ğ m a etmiye başladılar.
Çit o r d u s u Medyada yerleşmişti. Akın sahaları
b u r a d a n A k d e n i z k ı y ı l a r ı n a k a d a r imtidat edi
y o r d u . İstilâ 2 8 s e n e s ü r d ü . Kiyaksar kendi yur
d u n d a Çitlerin e s i r i g i b i y a ş ı y o r d u . B i r g ü n t e r t i p
ettiği h i l e ile Çit l e r i n b a ş b u ğ u n u ö l d ü r t t ü . Çit 1er
başsız, dağınık ve m e y u s bir m u k a v e m e t t e n sonra
e t r a f a d a ğ ı l d ı l a r (m. e. 6 1 5 ) .
Artık h e r ş e y tabiî h a l i n e avdet etmişti. Kiyak
sar m e m l e k e t i Çit l e r i n i s t i l â s ı n d a n k u r t a r d ı k t a n
bir müddet sonra Âsurîlere karşı Babil h ü k ü m
d a r ı N a b u k o d o n o s o r l a b i r l e ş t i . Y a p ı l a n itilâf m u
cibince Diclenin membaından Kızdırmağa kadar
olan saha Metlere terkedilmişti. B u r a d a Lidyalı-
ların h u d u d u başlıyordu.
Kiyaksar garba yürüdü. Kendisine mukavemet
g ö s t e r e n y e r l e r i k o l a y l ı k l a z a p t e t t i k t e n s o n r a idd
i a l ı l a r l a k a r ş ı l a ş t ı . Lidya o z a m a n p o f l a r ı n ida
r e s i a l t ı n d a b u l u n u y o r d u . M u h a r e b e z a r u r î fasıla
l a r l a altı s e n e d e v a m etti. İ k i t a r a f t a n h i ç b i r i k a t i
surette mağlûp olmıyordu. Tabiî bir hâdise musa-
lâhanın aktina sebep o l d u ; 5 8 5 senesi mayısının
2 8 inde g ü n e ş tutulmuştu. O z a m a n için b ü y ü k bir
m a n a s ı o l a n b u h â d i s e a y n i batıl v e iptidaî itikat
ları taşıyan m e t v e lidya a s k e r l e r i n e bir anda
silâhlarını bıraktırdı. Babilliler arada h a k e m olmuş
tu. K ı z ı l ı r m a k i k i m e m l e k e t a r a s ı n d a t a b i î bir
h u d u t o l a r a k k a b u l e d i l d i . B u n d a n b i r yıl s o n r a
Kiyaksar k e n d i y e r i n i Astiyağa b ı r a k a r a k v e f a t etti.
Kiyaksar kelimenin - bütün kuvvetile azmi
v e i r a d e s i y e r i n d e , k u d r e t l i b i r ı s l a h a t ç ı d ı r . Za
m a n ı n d a met o r d u s u d a h a e v v e l k e n d i s i n i m a ğ
l û p e d e n âsur ordularını bitirecek bir derecede
intizam buldu. Ve bu intizam ona Anadolunun
y a r ı s ı n ı k a z a n d ı r d ı . M a a l e s e f h a l e f i Astiyağ ihti
ş a m ve d e b d e b e d e n b a ş k a bir şeye aklı e r m e y e n
zayıf bir a d a m d ı . O H a n g m a t a n a s a r a y ı n ı b o y u n
larından altın z i n c i r l e r s a r k a n k ı r m ı z ı elbiseli
nedimler ve musahiplerle doldurmaktan ve bir
takım merasimle zaman geçirmekten başka birşey
bilmiyordu. B i r d e n b i r e tereddinin son derecesine
düşen bu saray ahalinin nazarında menfur bir
d e b d e b e y u v a s ı o l m u ş t u . İ l k Akamanış hükümdarı
Kuruş a s k e r i l e Medya y a g i r d i ğ i z a m a n a h a l i n i n
y a p t ı ğ ı işi k e n d i s i n i n t â b i i y e t i n i k a b u l etmekten
i b a r e t k a l d ı . B u s u r e t l e Met h a n e d a n ı düşüyor
v e y e r i n e Akamanış lar geliyordu.
C. PARSLAR
1. KURUŞTAN EVVEL VE SONRA
KURUSUN
N E Ş ' E T I
n^T/tf?^•"r f
ZTiı
1 ba h ndeParsovalarm
H
vi a r
7
a s m d a y a
"
M r HftS'îlHi ?
R fi soy lemistik Zap ırmağı
iLr r V T b a y C a n m K U t U r
cıvarmaan, ikincisi buleymamyenm şarkmdak

d a ğ l a r d a n ç ı k a r a k D i c l e y e d ö k ü l e n iki nehir, d a h a
Âsurîler z a m a n ı n d a Y u k a r ı Zap, Aşağı Zap isim
leri i almıştır. Diyala n e h r i İ r a n ı n E r d i l a n eyale
tinden çıkar. Muhtelif istikametlerde d ö n e m e ç l e r
ve kıvrıntılar yaparak g a r b ı c e n u b î y e akar, ve
öbürleri gibi Dicleye karışır.
Diyalanm yatağından aşağıda Loristan dağları
' v a r d ı r . D a h a c e n u b a i n i l i n c e Huzistana girilir. Bu
g ü n h a r a p bir h a l d e b u l u n a n H u z i s t a n kıt'ası m e ş
hur şehirlerinden birine nisbetle Ahvaz ismini de
alır.
i t e m a m ? H ü k ü m d a r ı Kuruş u n ( K e y h u s r e v ) i l k
İ r a n D e v l e t i n i t e s i s ettiği S u s y a n s a h a s ı b u r a d a d ı r .
Susyamn merkezi şimdiki (Şüster) civarında hara
b e l e r i g ö r ü n e n ( S u s ) ş e h r i idi. Sus a d ı g a y e t e s k i
dir. M i l â t t a n 2 1 , 2 2 a s ı r e v e l a y n i ş e h r i p a y i t a h t
i t t i h a z e d e n Elamlar onu yine bu isimle/tamyorlar-
dı. B a z ı g a r p m ü e l l i f l e r i k a d î m y u n a n m ü v e r r i h
l e r i n d e n n a k l e n Susyana Ukuz l a r m e m l e k e t i ( P a y s
d ' U x i e n s ) d e m i ş l e r d i . Sus, Susyan, Huz, Ahvaz, Ukuz
y a h u t Z7fcs t a b i r l e r i n i n m u h t e l i f d e v i r l e r d e b i r b i r i n
den tebadül etmiş m ü ş t e r e k bir kelimeden ibaret
o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . B a z ı m ü e l l i f l e r Susun farisîde
s u s a m çiçeği d e m e k olan (sevsen) y a h u t (susen) le
m ü n a s e b e t i n i bazıları da b u i s m i n h i n t c e d e (şeker
k a m ı ş ı ) m a n a s ı n a o l a n ( h u s ) tan a l ı n d ı ğ ı n ı zan
netmişlerdir. Bn ihtimallerin ne kadar zayıf oldu
ğ u n u s ö y l e m e ğ e l ü z u m y o k t u r . Asıl i s m i n S a m ı
lisanlara «mahsus bir tasarruf neticesinde (Gus)
şekline girmiş olan (Oğus) tabirinde aranması
lâzımgeldiğini gösteren b i r ç o k deliller vardır.
Samîler Oğuzlara Guzlar, y a h u t Gus lar derler.
Oğuz t ü r k ç e d e v a d i m a n â s ı n a g e l i r . B u k e l i m e n i n
v a k t i l e o ğ u z , u g u z ş e k i l l e r i n d e de k u l l a n ı l d ı ğ ı o
y o l d a k i l e h ç e v î t e b a d ü l l e r d e n a n l a ş ı l ı r . K ü ç ü k ordu-
v e k a b i l e l e r h a l i n d e y a ş a m a k için g e n i ş vadiler-
ve dere boyları a r a y a n y ü k s e k boylu, uzun saçlı
v e g ü r s a k a l l ı T ü r k l e r Oğuzlar a d ı n ı a l m ı ş l a r d ı r .
(S) ile (k) v e (ha) d a i m a t e b a d ü l eder. T ü r k ç e
r e n k i s i m l e r i n d e n sarı (aslı: sarig) S a n s k r i d e hark,
f a r i s i d e z a r (altın) v e ( z a r d ) ş e k i l l e r i n e g i r m i ş t i r .
Y u n a n m ü e l l i f l e r i asıl Medya denilen Irakı
Acem in ş a r k ı n d a n c e n u b a d o ğ r u S u s y a n m u h i t i n e
k a d a r u z a n a n d a ğ l a r d a k i Oğuzlar m a t l a r ı n ı Cosse,
Uxie, t a r z ı n d a t a h r i f e u ğ r a t m ı ş l a r d ı r . M i l â d ı n bi
r i n c i a s r ı n d a y a ş ı y a n A m a s y a l ı İstrabo y a g ö r e su-
sidin ( S u s y a n ) ş a r k t a r a f ı n d a n y ü k s e l e n v e o n u
F a r s i s t a n d a n a y ı r a n d a ğ l ı k m m t a k a y a Uxie d e r l e r .
A r a z i v i v a r a n ı r m a k l a r Farsistan a aürlükle erecii
veren arızalı v e dar vadiler v ü c u d a getirir B u
m ı n t a k a d a (lJxip )N
ler vakarlar Daha vnkfirrla Ao^fl
m e m l e k e t i v a r d ı r B u r a s ı d a v ü k s e k da&larla k u s a
tılmTshr Medya n m a l t m d a fvanTsusuan.m ş a r k ı n a
dofrra UkZİ d e m l e n v e H e r d e l « ! , r X n a n şahikalar
Kosseenler dağları ^Monts d e C o s s e e n e s ) adım
alır. t
Kosöylar v e Okziler in t ü r k l ü ğ ü n d e z e r r e k a - [ U
d a r ş ü p h e y o k t u r . B i r ç o k g a r p m ü e l l i f l e r i Susyan-\ A
•da s ö y l e n i l e n ( a n z a n i t ) l i s a n ı n ı n b i r T u r a n l e h - I f
ç e s i o l d u ğ u n u itiraf e d e r l e r . Koslar l a AmanMer in. 1
birliği de b u itirafa dahildir. O h a l d e a y n i milletin •
Oğuzlar d a n b a ş k a b i r s e y o l d u ğ u n a n a s ı l i h t i m a l
v e r i l i r ? B a z ı g a r p m ü e l l i f l e r i L o r i s t a n v e H u z i s t a n "*\
d a l l a r ı n d a v a s ı v a n Oauzları b u g ü n k ü Bahtivarî- I
lerle birleştirirler Bahtmari ler Türktürler Fakat /
bir iran lehçesi ' k o n u ş u r l a r Ufred Mori ( A l f r e d
medyun, SkSSSuiSSTcdS
Maurv) bunların milh simalarını T ü r k l e r i n tesirine
Loristanda henüz
- t ü r k l ü ğ ü n izleri t a m a m e n k a y b o l m a m ı ş t a - . Bahti
yarı l e r l e k o m ş u y a ş ı y a n d ö r t b ü y ü k k a b i l e n i n
ikisine Kusgöllüler ve Gündüzlüler (yahut Kun-
duzlu) denilir.
İ r a n İ m p a r a t o r u Kuruş k e n d i s i n i n A n z a n ş e h
r i n d e y a ş ı y a n b i r h a n e d a n a m e n s u p o l d u ğ n n u bil
dirmiştir. Anzan yahut A n s a n Oğuzlarla m e s k û n
o l a n H u z i s t a n ( O ğ u z i s t a n ) ş e h i r l e r i n d e n biri idi.
E s k i Y u n a n v e İ r a n a n ' a n a c ı l a r ı Kuruş u n do
ğ u ş u n u v e ırkî ş a h s i y e t i n i tesbit için b i r b i r i n e ya
k ı n b a z ı efsanî v a k ' a l a r k a y d e d e r l e r : ( D e l f ) m a
bedi kâhinleri şöyle bir kehanette bulunmuşlardı:
" B i r g ü n b i r ( e s t e r ) M e t l e r i n h ü k ü m d a r ı ola
c a k t ı r . O z a m a n , e y hafif a y a k l ı L i d y a l ı ! s a k ı n
durma, hemen Ermüs kumluklarına kaç, ve kork
maktan utanma!,,
B u n u n a k l e d e n Diyodor k e h a n e t i n m a n a s ı İra
n ı n L i d y a y ı istilâ e t m e s i n d e n s o n r a a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı
y a z ı y o r . O z a m a n ı n m e n k ı b e l e r i n e g ö r ; , Kuruş a n a
t a r a f ı n d a n Medya lı, b a b a t a r a f ı n d a n Pars tı. D e l f i n
kehanetindeki(ester) s ö z ü n ü bazıları s o n r a d a d n bu
. ihtilâfa ait b i r k i n a y e g i b i t e l â k k i ettiler.
S o n t e t k i k l e r , Kuruş u n d o ğ u ş u hakkındaki
| m e n k ı b e l e r i n ırkî bir k ı y m e t i olmadığını ispat
J etti. Y u k a r d a söylediğimiz veçhile, Met l e r l e
j Pars l a r a r a s ı n d a ı r k ç a a y r ı l ı k o l d u ğ u n u g ö s t e r e -
I c e k b i r delil y o k t u r . B i l â k i s y u n a n m ü e l l i f l e r i n
d e n a l ı n a n m a l û m a t Medya v e Pars muhitlerinde
.vasıvan i n s a n l a r ı n a v n i lisanla konuştuklarına
ayni elbiseyi g i y d i k l e r i n e delâlet ediyor F a k a t
b u iştirak bazı müelliflerin z a n m gibi h e r iki
tarafın ârîliği l e h i n e k a y d o l u n a c a k bir esas de
ğ i l d i r . Kuruş
p a r s o v a i s e v ^ n e k a d a ı • Â r î i s e o k a d a r da T u r a n l ı
idi. Y u k a r d a ı r k v e l i s a n b a h i s l e r i n d e v e r d i ğ i m i z
malûmatı burada daha geniş bir noktadan mütalea \ .
edebiliriz: K u r u s u n bıraktığı kitabelerde yalnız I
(Anzan) dan b a h s e d i l e r e k İ r a n a dair b i r k e l i m e - \ ]
bir tabir z i k r e d i l m e m e s i delâlet eder ki, İran . •
ve iranlı atları a n c a k Birinci Daryüsten sonra "
meydana çıkmıştır. Metlerle Parsovalar, müşterek.!
bir ırka m e s u p iseler, aradaki rabıta iranlıhk '
değil anzanitlik o l m a k lâzımgelir. A n z a n d a öteden- |
beri bir turan lisanının k o n o ş u l d u ğ u , artık tered- ;
dütle k a r ş ı l a n a b i l e c e k b i r m e v z u h a l i n d e n çıkmış¬
tır. B u n d a n d o l a y ı d ı r k i , Kurusun ahlafı olan İ r a n f
hükümdarları bıraktıkları mahkûkât metinlerini
ü ç l i s a n ü z e r i n e t e r t i p e t m i ş l e r d i r . B u l i s a n l a r d a n jj
b i r i n c i s i B a b i l o n y a l i s a n ı d ı r k i Samî d i r . K a i d e v e |
Surdan F i n i k e y e k a d a r b u lisan kullanılıyordu.
İkincisi k a d î m farisîdir. Devletin resmî lisanı b u
idi. Ü ç ü n c ü s ü A n z a n l i s a n ı d ı r ki, Kossoylarm kul
l a n d ı ğ ı b i r T u r a n l e h ç e s i d i r . /. Demorga na göre
o tarihte bütün S u s y a n ovasın dirVe c e n u b u g a r b î ' '
d a ğ l a r ı n d a b u T u r a n l i s a n ı k o n u ş u l u y o r d u . Susta •\
keşfolunan birçok elam ve anzanca yazılar
i s p a t etti k i A n z a n ve Susyan memleketleri
b i r b i r i n e s ı k ı s u r e t t e b a ğ l ı idi v e a y n i l i s a n ı
s ö y l ü y o r d u . B u lisan tâ A k a m a n ı ş l a r z a m a n ı n a
kadar gelen yeni Anzanit lisanında yaşadı.
İ l k d e f a Hanri Ravlîuson Bisütun kayalığm-
daki m a h k û k â t t a ü ç ü n c ü sütunun bir Turan i \
lehçesine tahsis edildiğini anladı. Ve birçok . j
tetkikler, çalışmalardan sonra yeni Anzanit lisanı- 1
nın a n a hatlarını b u l d u . B i r d e n b i r e h u s u l e g e l e n
f i k i r , b u l i s a n ı n Metlere ait o l m a s ı idi. Hanri Rav-
Umandan s o n r a Fr. Lenorman, Norri, J . Opert gibi.
âlimler ayni fikri m u h a f a z a v e takip ettiler- I
T a k a t t e t k i k a t a r t t ı k ç a o, k a n a a t te a r t m a d ı . J.
Halevy 1 8 8 0 senesinde (yahudilik tetkikleri ve
hıristiyan felsefesi) u n v a n l a r ı n ı taşıyan iki m e c m u a
i l e n e s r e t t i & i m a k a l e l e r d e Kurusun bir Anzanit
h a n z a d e s i o l d u ğ u n u ortaya k o y d u . B u zatın iddiası
I - e v v e l k i n d e n d a h a s a r i h v e kat'î idi. A k a m a n ı ş l a r
zamanından kalan kitabelerde üçüncü sütunu
ise-al e d a n m e t i n l e r i n metçe vi de&il Susyan lisa-
m m temsil etmesi bu davanın esasını teşkil eder.
Yün*ITTI ssırdcirı b e r i i l i m â l e r n i r ı d e ys.siy3.ri v e h â k i m
o l a n t e l â k k i d a h a z i y a d e b u n o k t a ü z e r i n d e te
m e r k ü z etmiş gibidir. Halbuki ayni lisanın bir
a r a l ı k Met l e r d a m l a r v e A.tızcLYi'it l e r a r a s ı n ds.
m ı ı ^ t e r e k h ı ı l ı ı n m a m a ^ ı irin hiçbir makul sebenten
bahsedilemez Henüz lüzumu' kadar ilerlememiş
olan Toponimi ve lisaniyat tetkikleri arasında
b i r b i r i n e b a ğ l a n m a m ı ş ' d a ğ ı n ı k bazı esaslar
ka k i kafi e r VAT d ı r k i M e r i varları M e z o n o t a m v a v a
-ve o r a d a n H u z i s t a n â v e A r z ı F a r i s e k a d a r u z a n a n
o-pnic; sj,ha ü z e r i n d e - t ü r k r e n i n h â k i m o l d u & u b i r
devir b u l u n d u ğ u n u en sarih delillerle teyit eder.
Zaten vukuat bu devre doğru irca edilmeden
Kurusun t e s i s ettiği A k a m a n ı ş i m p a r a t o r l u ğ u n u n
mahiyeti lâyikile anlaşılmaz. • &
Y u k a r d a b i l m ü n a s e b e b i r k a ç sözle işaret edip

- g e ç m i ş t i k : Elam h a k i m i y e t i n i n e n z i y a d e m u z a f f e r
-olduğu tarih milâttan 21, 2 2 asır e v v e l k i bir
d e v r e r a c i d i r . B u t a r i h t e Elam hükümdarlarının
p a y i t a h t ı t ı p k ı A k a m a n ı ş l a r g i b i S u s ş e h r i idi.
Bunların nüfuz ve hakimiyetleri garpte Akdeniz
kıyılarına, ş a r k t a i s e Baktriyan dan ötede Çin
Türküstam na dayanıyordu. Bahtiyarı dağlarında
- y a ş ı y a n l a r — b i r f r a n s ı z â l i m i n i n t a b i r i ile — Ç i n
. m e d e n i y e t i n d e n s ı ç r a y a n kıvılcımı etrafa yaydılar.
Bu medeniyetin merkezi Türküstandı. Elam
İmparatorluğunun vüs'ati v e azameti p e k u z u n
s ü r m e d i . M i l â t t a n e v v e l X X H I ü n c ü a s r a d o ğ r u Ha-
mmorabi nin S u s a h â k i m o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z .
Hammorabinin şahsı h a n g i ırka, hangi milliyete
m e n s u p olursa olsun, b u n u n geçirdiği devir Sus
y a n s a h a s ı n d a Samî b i r l i s a n ı n devlet l i s a n ı o l d u ğ u
bir devirdir. B u z a m a n l a r cenuptan şimale doğru
ayni sahaya yeniden Samî unsurlar süzülüyordu
B u n d a n sonra henüz bütün safhaları karanlık
bir halde d u r a n uzun m ü c a d e l e asırları devam
etti. Elam h ü k ü m d a r l a r ı k a r a r g â h l a r ı n ı Susyan ın
m e r k e z i n d e y e n i d e n t e s i s ettiler. H ü k ü m d a r Kotrok
Nakonta n m o ğ l u Kin Kinak Susta tekrar yirmi
mabet v e bir o kadar metfen v ü c u d a getirdi. Eski
s ü t u n l a r ı ' t e k r a r i h y a ile ü z e r l e r i n e dinî k i t a b e l e r
yazdırdı. B u kitabeler y i n e S a m î bir lisanla ya
zılmıştı. Fakat altlarına hükümdarın kendisile
evlâtlarının atları t ü r k ç e o l a r a k ilâve edildi. Elam
h ü k ü m d a r l a r ı n ı n t ü r k İ ü ğ ü n ü v e Hammorabi den
evvelki devirde Türkistandan Akdenize kadar
h â k i m o l a n Susyan D e v l e t i n i n b i r Türk - Oğuz İm
paratorluğundan b a ş k a b i r ş e y olmadığını ispat
eden bu tarihî v e a r k e o l o j i k v e s i k a y a Babilon-
y a v e Â s u r m u h i t l e r i n i n T o p o n i m i v e s i k a l a r ı da
i l â v e e d i l m e l i d i r . Babil in e n k a d î m i s m i Tin-
tirki d i r . T i n t i r e k i k a d î m t ü r k ç e d e ( h a y a t a ğ a c ı )
demektir.
B u t a b i r i n a y n i m a n a y ı i f a d e ettiği g a r p â l i m
l e r i n i n itirafı a l t ı n d a d ı r . H a y a t a ğ a c ı Babüin or
tasında takdis edilen ağaçtı. Artık m ü s p e t tarih
ve müspet bilgiler safhasına giren bütün bu gibi
i z l e r v u z u h l a g ü s t e r i r k i Elam l a r ı n m i l â t t a n y i r m i
iki asır evvel Diclenin ş a r k ı n d a k i S u s y a n kıfasın-
d a t e m e r k ü z e t t i r d i k l e r i O r t a A s y a - A k d e n i z ha
k i m i y e t i b i l h a s s a M e z o p o t a m y a ile O ğ u z d a ğ l a r ı
a r a s ı n d a k i b i r T ü r k k ü t l e s i n i n e s e r i idi. M i l l â t t a n
evvel sekizinci ve yedinci asırda tebarüz eden
Medya, Asur v e Babil mücadeleleri ayni sahalar
ü z e r i n d e v u k u b u l a n ırkî ve siyasî bir t e f e v v u k
d a v a s ı n ı n t a r i h e i n t i k a l e d e n s o n s e r p i n t i l e r i ol
m u ş t u r . M e d y a İ m p a r a t o r u Kiyaksar zamanında
B a b i l l i l e r l e y a p ı l a n itilâf e s k i Elam İmparatorlu
ğunun mirasını ikiye bölmekten başka birşey
değildi.
Babil in h a k i m i y e t i S u r i y e v e F i l i s t i n e k a d a r
u z a n ı y o r d u . Hangmatana asıl Â s u r s a h a s i l e A z e r b a y -
c a n a v e o r a d a n Kapadokya ya k a d a r t a s a r r u f edi
yordu. Âsurun tam m e r k e z i n i teşkil eden Zap ve
D i y a l a ı r m a k l a r ı a r a s ı n d a s ı k ı ş a n Parsovalar Sus- .
y a n a i n d i k t e n s o n r a Elam hakimiyetini düşün
d ü l e r . K a d î m Elam imparatorları gibi Anzan
t ü r k ç e s i k o n u ş a n Kuruş u n t e ş e b l ü s ettiği g a y e
Medya v e Babil in p a y l a ş t ı ğ ı m i r a s ı b i r l e ş t i r m e k t i .
B u n a m u v a f f a k o l m a k i ç i n ilk y a p ı l a c a k iş B a b i l
üzerine yürümek değildi; Met İ m a r a t o r u Fra-
urtun d ü ş ü n d ü ğ ü g i b i k ü ç ü k v e m ü s t a k i l p r e n s
likler halinde yaşıyan k o m ş u ve ırkdas kabileleri,
Metleri, Oğuzları v e Parsovaları bir araya getir
m e k t i , kuruş Metlerle Parsovaları birleştirmekle
bu gayeyi t e m i n e m u v a f f a k oldu.
AKAMANIŞ- muvaffakiyetlerini biraz da

LAR ailesinin kendisinden evvel Susıyan-
da tesis ethgı otoriteye m e d y u n d u r .
K u r u s u n haleflerinden Daryus, Bısutun (Bağışla
na ilahların yeri) k a y a l ı k l a r ı n a yazdırdığı kita
b e d e şu yolda tavsif e d i y o r :
(Ben D a r y ü s ü m . B ü y ü k h ü k ü m d a r , Şehinşah, I
P e r s k i r a l ı v e v i l â y e t l e r k i r a l ı , Hiştaspm oğlu §
Arsamesin, Akamanışm torunu.)
K i t a b e d e İ r a n h a n e d a n ı n ı n ilk c e d d i v e m ü e s -
sisi o l a r a k g ö s t e r i l e n Akamanış—ismindende anla
şıldığı v e ç h i l e — b i r aka, bir kabîle reisidir [1]. Bu
n u n riyaset ettiği h a n e d a n S u s ı y a n ş e h i r l e r i n d e n *
A n z a n ı M e t l e r , y a h u t d a h a e v v e l Â s u r î l e r t a r a f ı n - fi
d a n b i r n e v i y u r t l u k o l a r a k a l m ı ş t ı . Akamanışlar }JJP
m asıl v a t a n ı Persepolis ( I s t a h r ) m ş i m a l i ş a r k î - ''
sinde şimdi Mür gap denilen nehir üzerindeki
P a z a r g a t ş e h r i idi. Y u n a n coğrafyacısı İstrabo
Akamanışları Martlar v e Patişörler le beraber ;
İranlıların bellibaşlı üç kabilesinden biri olarak

zikreder. Diğer muhtelif kayıtlar bunların son
yurtlarına nisbetle (Pazargatlar) ismini alan nüfuz
lu b i r k a b î l e a r a s ı n d a y ü k s e l m i ş b ü y ü k v e m u t e
ber bir soy, bir h a n e d a n teşkil ettiklerine delâlet
etmektedir. Parsovalar Metler gibi muayyen
kabilelere ayrılmıştı. Bir kısmı m e m l e k e t i n yerli
ve zürra sınıfını v ü c u d a getiriyordu. D i ğ e r kısım
h e n ü z k ü ç ü k a ş i r e t l e r h a l i n d e idi. Y e r l i o l a n l a r
şunlardı:
Pazargatlar, Marafiler, Maesepler, Pantallar, Der-
üçler, Kirmanlar. Göçmül olanlar şunlardı:
[1] A k a m a n ı ş t a m a m i l e t ü k ç e b i r t a b i r s a y ı l m a k l â z ı m -
gelir. L i s a n ı m ı z ı n m u h t e l i f l e h ç e l e r i n d e ( m a n ı m a k ) y ü r ü
m e k , h a r e k e t e t m e k m a n a s ı n a kullanılır.- ( M a n ı ş ) y ü r ü
yüş, tavur, kareket diye mazbuttur. (Akamanış) ağa tavurlu,
a ğ a gibi h a r e k e t e d e n d e m e k t i r . ( M a n ı ş ) k e l i m e s i farisîye
( meniş ) tarzında geçmiştir. Kelimenin bu lisanda hiçbir
c e z r e , h i ç b i r c e v h e r i filîye istinat e d e m e m e s i a s l ı n ı n t ü r k ç e
olduğunda iştibaha m e y d a n vermez. Akamanış yazdığımız
manasile bir isimden, y a h u t r e s m î u n v a n d a n ziyade h a l k ç a
verilmiş bir lâkabı andırır.
— 369 — 24
Danneler, Martlar, Dropikler, Sagartlarl îstrabo-
n u n k a b î l e d i y e t a v s i f ettiği Marjlar ve Patişörler
d a h a z i y a d e bir sınıf v e s o y gibi t e l â k k i edilebilir.
Milâttan evvel IX u n c u asırda Âsuriler tarafın
dan r e k z e d i l e n bir s ü t u n d a 2 7 P a r s m e m l e k e t i n i n
Âsura tâbi o l d u ğ u kaydedilmiştir. H a k i k a t a en
y a k ı n b i r i h t i m a l ile Parsovalar Metlerle Asurîlerin
mücadeleleri esnasında Susiyana ve diğer cenup
eyaletlerine inmişlerdir. Zaten İran ve Medyanın
coğrafî vaziyeti, b ü y ü k h a r p l e r , istilâlar k a r ş ı s ı n d a
m u h a r i p k a b i l e l e r i n z a m a n z a m a n m u h t e l i f not-
talarda toplanmalarını iktiza ettiriyordu. B i r k a ç asır
i ç e r s i n d e p a y i t a h t ı n b i r k a ç defa d e ğ i ş m e s i , Â z e r -
b a y c a n d a n H e m e d a n a , Susa v e Persepolise nakli
e t r a f t a k i d a ğ l a r ı n t e ş k i l ettiği m ü d a f a a sınırları
a r k a s ı n d a y e n i m e v z i l e r a l m a k ihtiyacından ileri
g e l m i ş t i r . Arızan ş e h r i n i n m e v k i i h e n ü z b e l l i ol
m a m ı ş t ı r . F a k a t b u n u n Sus ş e h r i n e n i s b e t l e d a h a
ş a r k t a b u l u n d u ğ u k u v v e t l i b i r t a h m i n ile i l e r i
sürülmektedir.
İ l k Parsova akasile b ü y ü k İran hükümdarı
kuruş a r a s ı n d a ü ç h ü k ü m d a r g e ç m i ş t i r . Asurbanapal
Susun t a h r i b i n e h i t a m v e r d i ğ i z a m a n Anzanda aka-,
h k m e v k i i n i T e e s p i s m i n d e biri m u h a f a z a e d i y o r
d u . T e e s p e o t a r i h t e Elamın ş a r k tarafını ele geçi
r e r e k A n z a n k i r a l ı n a m ı n ı aldı. Akamanış Devleti
nin dairei h ü k ü m e t i Orvatis ( Tab ) ırmağından
H ü r m ü z b o ğ a z ı n a k a d a r olan sahayı ihata e d i y o r
du.
Parsovalar kendi mevkilerini bilhassa Elamlı-
lar a l e y h i n d e giriştikleri mücadelelere med
y u n d u r l a r . Teespten s o n r a g e l e n d i ğ e r iki hü
k ü m d a r , Metlere tâbi bir beyliğin ve kabîle
hayatının sükût ve inkıyadını yaşadı. Fraurtun
ı
Medya ve Pars kabilelerini birleştirmek için göze
aldırdığı u z u n ve m ü s e l l â h t e ş e b b ü s l e r diğer bir
ç o k m ü s t a k i l k a b i l e l e r g i b i o n l a r ı da m a ğ l û p
etmiş ve sinirlendirmişti. B u n u n m e r a r e t i n i his
s e d e n g e n ç Ağradat ( K u r u s u n i l k a d ı b u idi)
b ü y ü k b a b a l a r ı n d a n daha b ü y ü k bir cür'etle siya
set s a h a s ı n a g i r d i . K e n d i s i n i n h ü k ü m d a r l ı k m e v
kiine gelmesile Medyalılara karşı hazırlanan geniş
b i r ihtilâl h a r e k e t i a r a s ı n d a u z u n b i r z a m a n g e ç
m e d i . Akamanışlarm b u millî birlik t e ş e b b ü s l e
rini b i r b i r i n e y a b a n c ı iki milletin mücadelesile
i z a h e t m e k ç o k y a n l ı ş t ı r . İ r a n ile M e d y a a r a s ı n
d a k i ihtilâf b i r h a n e d a n k a v g a s ı n d a n b a ş k a h i ç -
birşey değildi.
Kurusun şahsında vuruşmak ve uğraşmaya
h a z ı r l a n a n b ü y ü k k u v v e t , Hangmatana sarayının
tefessüh eden a h l â k î benliği i ç i n d e k i m ü s r i f vaz'ı
i h t i ş a m ı d e v i r m e ğ e a z m e t m i ş b i r i h t i l â l v e in
kılâp kuvvetidir. Mücadele e d e c e k olanlar ayni
ı r k ı n iki t a r a f a a y r ı l a n k a b î l e ç o c u k l a r ı idi. B u n
d a n d o l a y ı d ı r ki, m ü c a d e l e p e k az s ü r d ü . P a z a r -
gat s u r l a r ı n ı n ö n ü n d e m e d y a v e pars orduları
b i r k a ç defa çarpıştıktan s o n r a Metler s i l â h l a r ı m
aşağı indirdiler.
Bu teslimiyetin hakikî sebebi K u r u s u n temsil
ettiği b i r l i k v e y ü k s e l m e g a y e s i n i n a n l a ş ı l m a s ı d ı r .
Bunda g e n ç h ü k ü m d a r ı n Metlerle a k r a b a olma
sı da b ü y ü k b i r t e s i r i c r a e t m i ş t i .
* M e d y a - İ r a n t a h t ı n ı n Kiyaksar hanedanından
Akamanış ailesine geçmesile hiçbirsey değişme
miştir. E v v e l c e o l d u ğ u gibi i m p a r a t o r l u ğ u n a s k e
rini y i n e Metler v e P a r s l a r teşkil ettiler. Y i n e
bütün kumandanlar, ve saray adamları onlar
a r a s ı n d a n intihap edildi. H ü k ü m e t i n idaresi evel-
k i n i n a y n i idi. T e s l i h a t t a e n u f a k b i r t e b e d d ü l
hâsıl olmadı. İ ç l e r i n d e Y u n a n l ı l a r d a dahil o l d u ğ u
halde birçok muasır milletler nazarında Metler
ve P a r s l a r daima Metler namını muhafaza ediyor
lardı. D e ğ i ş e n bir e s a s v a r s a devletin haricî siya
seti idi. M e t l e r B a ö t f l i l e r e v e Şartlara muahe
delerle bağlı idiler. Yeni hükümdarın hiçbir
t a r a f l a b ö y l e b i r ilişiği y o k t u . O l ü z u m g ö r ü l d ü ğ ü
zaman memleketin y ü k s e k menfaatlerini kendi
y ü k s e k iradesi noktasından m u h a k e m e edebilirdi.
B u n u n l a b e r a b e r h e n ü z devletin siyasetinde
y a r ı n a ait b i r ş e k i l , b i r i s t i k a m e t a r a m a k s ı r a s ı
g e l m e m i ş t i . Kurusun n ü f u z u Medyanın h e r tara
fında iyice yerleşmiş sayılamazdı. Ş a r k vilâyetleri
yapılan inkılâba muhalifti. Bu vaziyet Medyanın
eski müttefiki olan L i d y a K i r a l ı Krezüsün dik
katini celbettı. O n a g ö r e şarkta b ü y ü k bir k u v
v e t i n t e e s s ü s ü Lidya n m i s t i k b a l i i ç i n p e k v a h i m
o l a b i l i r d i . Krezüs hiç tereddütsüz karar verdi:
K ü ç ü k bir vesile bularak Kızdırmağın ötesinde
h a z ı r l a n a n inkişafı d u r d u r m a ğ a , ç ü r ü t m e k v e yıp
r a t m a ğ a ç a l ı ş a c a k t ı . İ l k f i k r i ilk t e ş e b b ü s t a k i p
etti. . M ı s ı r d a v e B a b i l d e yapılan gizli ittifak
müzakereleri arasında Y u n a n i s t a n m a b e t l e r i de
k e n d i k â h i n l e r i v e hatiflerile k o n u ş u y o r d u . Delf
m a b e d i n i n y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z k e h a n e t i o za
m a n m e y d a n a çıktı. F a k a t D i y o d o r u n kaydettiği
sonraki anlayışlardan bütün bütün başka bir tarzda
tefsir o l u n d u . *
Medya tahtına bir ester çıkıncaya kadar Lidya
n ı n m u z a f f e r o l a c a ğ ı n ı b i l d i r e n s ö z l e r Krezüs ü n
m a ğ l û b i y e t i n i değil, bilâkis muzafferiyetini tepşir
e d e n b i r fal g i b i k a b u l e d i l d i ; e s t e r a y a ğ ı a l t ı n d a
k a l m a k sözü izmihlal m a n a s ı n a alınmıştı.
H e r ş e y y o l u n d a g i t s e idi İ r a n u m u m î b i r istilâ
karşısında kalacaktı. Fakat düşünülmiyen bir hâ
d i s e b ü t ü n t e ş e b b ü s l e r i a l t ü s t etti. B a z ı y e r l e r d e n
ücretli a s k e r t o p l a m a k için gönderilen bir m e m u r
verilen p a r a y ı a l a r a k İ r a n a firar etmişti.
Krezus bir t e c a v ü z e hazırlandığı sırada iran
o r d u s u n u n K a i d e ü z e r i n d e n Kapadokyaya doğ
ru y ü r ü d ü ğ ü n ü Nabonidin gönderdiği adamlar
d a n h a b e r aldı.
Ordu o devre göre m ü m k ü n olduğu kadar
süratli vesaitle h a r e k e t e d i y o r d u . K u r u ş Kaide
tarafından geçeceğini ora h ü k ü m e t i n e bildirme
mişti. N i n i v e y e y a k ı n bir geçitten D i c l e y i atladı.
Şimale doğru uzanan dağları sağ tarafında bırak
tı. M e z o p o t a m y a y ı ; e n l i l i ğ i n e g e ç e r e k Kapadokya
ö n ü n e g e l d i . Kurusun askeri arasında develer
üstüne binmiş birçok süvariler göze çarpıyordu.
Anadolu o z a m a n a kadar devenin ne olduğunu
g ö r m e m i ş t i . M a n z a r a b u m u h i t için g ü l ü n ç o l m a k
tan z i y a d e k o r k u n ç t u .
İvanüer Lidya h u d u t l a r ı n ı b o ş b u l m a d ı l a r . K r e z u s
h a z ı r l a n m ı ş t ı . D e r h a l t o p l a n a n Lidya askeri m. e
5 4 6 senesi b a h a r ı n d a K a p a d o k y a y ı işgal ettikten
sonra düşmanla kendi arasında geniş bir boşluk
b ı r a k m a k i ç i n Piterya (Boğaz köy) kalesinden
ö t e s i n i b o ş a l t m ı ş , t a h r i p e t m i ş t i . İ l k ç a r p ı ş m a Ku
ruş u n y o r g u n a s k e r i n i z e d e l e d i . M a ğ l û b i y e t g e ç i
ci idi. F a k a t Kuruş, o r d u s u n u n d i n l e n m e ğ e i h t i y a c ı
o l d u ğ u n u anladı, ü ç aylık bir m ü t a r e k e istedi. B u
t e k l i f Krezüsünde işine geliyordu. H e n ü z hiç bir
harekette bulunmayan müttefiklerinin yardımını
t e m i n için en aşağı o k a d a r bir z a m a n a l ü z u m vardı.
Mütareke zamanını Kuruş pek boş geçirmedi.
H a s m ı n ı a r k a t a r f t a n v u r m a k i ç i n İ y o n y a l ı l a r ı it
t i f a k a d a v e t ettiği g i b i Lidya m n i ç e r s i n d e b i r ih
tilâl ç ı k a r m a ğ a da t e ş e b b ü s e t m i ş t i . F a k a t b u te
şebbüslerinden hiçbir fayda hâsıl olmadı. İyon-
yalılar Lidyalılarla dost o l m a l a r ı n d a n z i y a d e İra
nın t a h a k k ü m ü n d e n k o r k t u k l a r ı için Kurusun
teklifini reddettiler. M ü c a d e l e y e n i d e n başladığı
z a m a n Lidya nm ü ç a y l ı k m ü t a r e k e d e n k u v v e t ç e
h i ç b i r istifade e d e m e d i ğ i anlaşıldı. Bir g ü n s a b a h
tan a k ş a m a k a d a r d e v a m e d e n ş i d d e t l i b i r m u
h a r e b e d e n s o n r a Krezüs ordularını kızdırmağın
garbına ç e k m e ğ e m e c b u r oldu.
İ k i n c i b i r muharebeKrezuşünordusunu b ü t ü n
b ü t ü n p e r i ş a n b i r h a l e k o y d u . Lidya Kıratlığının
z e n g i n altın m a d e n l e r i n i b o ş a l t a n , o r t a y a s a ç a n K r e
züs nihayet d e r m e çatma bir askerle bir kaleye
k a p a n m ı ş t ı . 4 0 g ü n m u h a s a r a d a n s o n r a b u r a s ı da
zaptedildi. Artık İran A n a d o l u n u n m ü h i m bir kıs
m ı n a h â k i m o l m u ş t u . Maspero n u n itiraf ettiği g i b i
Kurusun Lidyahlara karşı kazandığı zafer tarihte
y e n i b i r d e v i r a ç m ı ş t ı r . Krezüs ün ü ç s e n e d e h a z ı r
ladığı o r d u n u n 'birkaç g ü n d e m a h v o l m a s ı İ r a n ı n
t e f e v v u k u n u b ü t ü n d ü n y a y a tanıttı. B i l h a s s a ş a r k
h ü k ü m d a r l a r ı k e n d i zâflarım anladılar. Şarkta en
b ü y ü k siyaset İranla m ü c a d e l e y e sebep olabilecek
bir vesilenin ortaya çıkmasına mâni olmaktan
ibaretti. K u r u ş k u m a n d a n l a r ı n d a n birini a n a d o l u -
da b ı r a k a r a k İ r a n a d ö n d ü . F a k a t o r a d a d u r m a d ı .
K a p a d o k y a hudutlarında başlayan m u h a r e b e şim
di T ü r k ü s t a m n b o z k ı r l a r ı n a i n t i k a l e t m i ş t i .
Kurusun bu son a k ı n ı n d a n m a k s a t h e r ş e y d e n
evel m e m l e k e t i n vahdetini tamamlamaktı. K u r u ş
i l k defa Baktriyana h ü c u m etti. D ü n y a n ı n e n m ü
h i m a s k e r l e r i o r a d a idi. B u n a r a ğ m e n B a k t r i y a n l ı -
lar b i r k a ç m ü s a d e m e d e n s o n r a kolaylıkla Kurusa
t e s l i m o l d u l a r . Steziya bu inkıyadın sebebini
t a r i h e t e v d i e d i y o r : B a k t r i y a n l ı l a r Kurusun Asti
yağ la m ü n a s e b e t i n i , y a h u t a y n e n S t e z y a n m t e v c i -
h ı l e , Astiyağm kızile e v l e n d i ğ i n i işittikten s o n r a hü
kümdarın kendilerine yabancı olmadığını anlamış,
silâhlarını b ı r a k m ı ş l a r d ı . B u hâdise ilk Pazargat
m u h a r e b e s i n d e n s o n r a bir'defa d a h a t e k e r r ü r edi
y o r d u . Baktriyan m i l t i h a k ı , Margıam (Merv), Ova
razmiyayı (Hârizm), Soğdianı (Semerkand) Arka
s ı n d a n s ü r ü k l e d i . Kuruş bütün Sirderya üzerinde
birçok kaleler yapmıştır. Bunlardan en m e ş h u r u
y u n a n m ü e l l i f l e r i n i n Cyropolis dedikleri (UraTübe)
kalesidir. K u r u ş hareketini Sistana kadar temdit
etti. B u r a d a y a ş ı y a n Saka y a h u t Çaka l a r s e r v e t l e r i
ve kahramanlıklarıle meşhurdular. Sakalar kendi
lerine teklif edilen kayıtsız v e şartsız tâbiiyeti red
dettiler. M u h a r e b e başladı. S o f t a l a r ı n h ü k ü m d a r ı
Amor Ağa ( A m o r g e z ) e s i r d ü ş t ü . K u r u ş m u v a f f a
k i y e t i n i n kat'î o l d u ğ u n u z a n n e d i y o r d u . B i r a z s o n
r a y a n ı l d ı ğ ı m a n l a d ı . Amor Ağanın z e v c e s i etra
fına t o p l a d ı ğ ı y e n i b i r k u v v e t l e K u r u ş o r d u s u n a
h ü c u m etti. M u h a r e b e S a k a l a r ı n l e h i n d e n e t i c e
lendi. Bir a v u ç k a h r a m a n k o c a bir o r d u y u hırpa
lamış v e b i r ç o k esir almıştı. M u h a r i p kadın esirleri
k o c a s i l e m ü b a d e l e etti. D a h a f a z l a m u k a v e m e t i m
k â n s ı z d ı . Sistan B e y l i ğ i h e r yıl m u a y y e n bir v e r g i
v e r m e k ş a r t i l e m ü s a l â h a v ı k a b u l etti. B u itilâf
Sakaları imparatorluğun şarktaki cephesini mu
hafaza eden bir k u v v e t haline k o y m u ş t u . Kurusun
Getrosie (Mekran) çölünde susuzluk ve yiyecek-
sizlik y ü z ü n d e n bir o r d u k a y b e t t i ğ i g ö r ü l ü y o r .
T ü r k ü s t a n d a y a p ı l a n iş İ r a n v e M e d y a n ı n ş a r k
hudutlarını tam bir e m n i y e t altına almıştı. B u
T ü r k ü s t a n seferi 5 4 5 ten 5 3 9 a k a d a r 6 s e n e
d e v a m etti. B u n d a n s o n r a B a b i l l e a n l a ş m a k l â z ı m
geliyordu.
İran ve M e d y a d ı n 10 s e n e d i r geçirdiği b ü y ü k
i n k ı l â p h a y a t ı k a r ş ı s ı n d a Susyanm k o m ş u s u olan
m e m l e k e t , Kaide mazinin ihtişamına gömülmüş
b i r ö l ü idi. O r a d a h i ç b i r i d e a l m a d d î h a y a t a h â k i m
değildi. Ahali daha z i y a d e dinlerde m e ş g u l d ü l e r .
Eski Kaide muğlanla Beniisrail papazları
birbirlerile kehanet, ayin ve malûmat yarışı
yapıyorlardı. Harranlı bir k â h i n e n i n oğlu olan
K ı r a l Nabonit devletin idaresini oğluna b ı r a k a r a k
bir k ö ş e y e çekilmişti. O n u n b ü t ü n iştigali e s k i
m e z a r l a r a ait m a h k û k â t ı a r a m a k t a n i b a r e t t i . A ğ ı r
tuğlalar üstüne h a k k e d i l m i ş metinleri h ü k ü m d a r
d e r i n b i r m e r a k ile o k u y o r v e s ı r a y a k o y u y o r d u .
K â h i n l e r h e r k e s t e n z i y a d e Nabonidin üzerinde
nafizdiler. O n u elleri içinde bir o y u n c a k gibi kul
l a n ı y o r l a r d ı . İ r a n o r d u l a r ı h u d u t t a n g ö r ü n d ü ğ ü za
m a n (m. e. 5 3 8 ) Nabonit memleketi kurtarabilmek
için k e n d i vasıtalarının e n b ü y ü ğ ü n e müracaat
etti; k â h i n l e r h e m e n koştular. Mabutlara k u r b a n l a r
takdim ederek milletin günahlarını çıkarttılar.
Memleketin diğer yerlerinde bulunan mabut
lar b ü y ü k b i r itina ile h ü k ü m e t m e r k e z i n e n a k l e
diliyordu. K u r u ş dindar ahalinin mabutlarına karşı
son vazifelerini y a p m a l a r ı n a m â n i olmadı. Ken
dilerine b i r k a ç haftalık m ü s a i t bir z a m a n bıraktı.
Bazı m ü v e r r i h l e r iran ordusunun Dicleyi geç
tikten sonra (Rutum) şehri ö n ü n d e Kaidelilerle
çarpıştığını k a y d e t m i ş l e r d i r . Kuruş sütununda
B a b i l i n ( m u s a d e m e s i z v e h a r p s i z ) alındığı yazılı
dır. R u t u m d a k i m ü s a d e m e l e r her halde kısa
sürmüştü. Babilin düşmesi ü z e r i n e b ü t ü n im¬
— 376 —
paratorluk en ufak bir heyecan, bir sarsılma
hissetmeden İrana intikal etmiş oluyurdu. Sür
yanîler, Araplar, Fenikeliler m e m l e k e t i n geçirdiği
inkılâbı a n c a k yıllık vergilerinin d ü n k ü metbuları
yerine ondan daha kuvvetli bir efendiye ödenmesi
y o l u n d a t e f s i r ettiler.
Kuruş t ı p k ı k e n d i s i n d e n e v e l k i AsurBanapal lar
Asarhadonlar Sargonlar, Tiglat Palasar lar gibi
m a b u t Bel Maradoknn elini tutarak a y i n l e r v e
dualarla^Bâbil kiralı o l m u ş t u ( 2 0 mart 5 3 8 ) . Aha
liyi h o ş n u t e t m e k için b u k a d a r ı k â f i d i .
Kuruş u n B a b i İ d e k i h a r e k â t ı y a l n ı z s i y a s î a h l â k ı
hususunda bir miyar olmakla kalmaz. Kendisinin
ruhuna, duygularına,dinî telâkkilerine ve en sonra
y a ş a d ı ğ ı z a m a n ı n i t i k a t l a r ı n a b u v a s ı t a ile i n t i k a l
edilebilir.
Arızanda b i r Oğuz a i l e s i n d e n y e t i ş m i ş o l a n b u
adam muhitin dört tarafından süzülen, içeri sızan
muhtelif itikatlar araısnda hakikatin, daha doğru
su h a k i k a t zannedilen, şeyin a n c a k değişen şekiller
ve g ö r ü n ü ş l e r d e n ibaret o l d u ğ u n a hatsî bir kanaatla
nüfuz etmişti. N a z a r ı n d a şekillerin b ü y ü k bir kıy
meti y o k t u . Tabiatın f e v k m d a k i k u d r e t ve b ü y ü k
l ü k h e r ş e k i l d e t a k d i s e d i l e b i l i r d i . K e n d i millî
m u k a d d e s a t ı n ı h i ç r e n c i d e e t m e k s i z i n Kaide ilâh
larına o kadar sarahatle hürmetkârlık göstermesi
ve onların dinlerine, ayinlerine inkıyadı ancak
böyle bir zihniyete delâlet edebilir. Müteassıp bir
h ü k ü m d a r ? hele K u r u ş gibi galip bir cihangir,
veievki zahiren olsun, bu m ü s a m a h a y a temayül
edemezdi. B u noktada niçin ısrar e t m e k istediği
mizi ilerde v u k u a t ı m u h a k e m e ettiğimiz z a m a n
daha kat'î bir surette i z a h a çalışacağız.
K u r u ş s o n h a r e k e t i l e t a r i h e din v e v i c d a n
h ü r r i y e t i n i ilk t e l k i n e d e n a d a m d ı r . B u n d a n en ç o k
i s t i f a d e e d e n l e r Sargon un Filistinden naklettiği
y a h u d i s ü r g ü n l e r i o l d u . Kuruş Babil haznelerini
a ç t ı r a r a k K u d ü s m a b e d i n d e n g e t i r i l e n altın v e gü
m ü ş vazoları yahudilere verdi. Onlara bu vazolarla
b e r a b e r h ü r r i y e t l e r i de iade edilmişti. Y a h u d i l e r
den bir k ı s m ı yıkılan mabetlerini ihya i ç i n ' v a t a n
l a r ı n a d ö n d ü l e r . Kurusun Filistin m e n f i l e r i n e k a r ş ı
i l t i z a m ettiği h i m a y e d e i k i a m i l a r a n m ı ş t ı r . B i r i n
cisi Babilin zaptında y a h u d i l e r i n g ö s t e r d i k l e r i y a r
dımdır. İkincisi Filistinde Mısırla İran imparator
luğu arasına minnettar bir u n s u r u n g i r m e s i n d e n
k a z a n ı l a c a k siyasî faydadır. Hiç ş ü p h e s i z b ü t ü n
b u f i k i r l e r Kurusun din h u s u s u n d a k i m ü b a l â t -
sızhğma karışmıştı. Yahudilerin kendisini çok-
danberi bir halaskar, bir mesih gibi b e k l e m i ş
oldukları muhakkaktır.
Nebi Elyesa kitaplarında dünya üzerine ağır
bir ç e k i ç gibi inen Babil t a h a k k ü m ü n ü kırmak
için bir h a l a s k a r ı n o r a y a a d ı m adım y ü r ü d ü ğ ü n ü
t e p ş i r e t m i ş t i . Kuruş un hareketile nebilerin bu
tepşiri a r a s ı n d a g ö r ü l e n irtibat o z a m a n l a r ı n tari
hinde birbirine b e n z i y e n hatıralar bıraktı. Beniis-
r a i l i n M u s a s ı ile • İ r a n ı n Kuruş u a y n i şeydir.
Kurusun Babili aldıktan sonraki hayatı bütün
tafsilâtile t a r i h e g e ç m e m i ş t i r . M a l û m o l a n b i r ş e y
varsa kendisinin son günlerde yeniden Türküstan
taraflarile u ğ r a ş m a ğ a m e c b u r i y e t görmesidir.
Vukuatın aldığı r e n k İranın g a r b i n d e k i m u
v a f f a k i y e t l e r i n u z u n b i r m ü d d e t Kuruş a ş a r k ı u¬
nutturduğunu, orada imparatorluk aleyhine fikir
l e r v e c e r e y a n l a r h a s ı l o l d u ğ u n u v e en s o n r a b a z ı
kabilelerin içeri İrana doğru m ü t e c a v i z v e tehdit-
kâr bir vaziyet aldığını gösteriyor. K u r u ş şarkta
bu hareketleri d u r d u r m a k için t e k r a r silâh kul
lanmağa lüzum g ö r d ü ğ ü z a m a n d a n sonradır ki
vukuatın dalgaları arasında erimiş, k a y b o l m u ş t u r .
K u r u ş tarihin en bariz s i m a l a r ı n d a n biridir.
Zamanında iran ve Medya İ m p a r a t o r l u ğ u Tür-
küstandan Akdenize kadar uzanıyordu.
KAMBİS K u r u ş tahtını b ü y ü k oğlu K a m b i s e

bırakmıştı. Fakat K a m b ı s butun im
paratorluğa tevarüs etmiyordu Şarkta Harzem,
BaMnyan Partıya v e Kırman vilayetleri Kurusun
i k i n c i o ğ l u Bardıyanm i d a r e s i a l t ı n d a ıdı B u m a n
zara H ü k ü m d a r l ı k salahiyetim ikiye bölünmüş
gibi garip bir vaziyete k o y m u ş t u . K a m b ı s b u n a
p e k az b i r z a m a n k a t l a n d ı . B a b a s ı n ı n c e s a r e t v e
fütuhat duygularını derin bir zulüm ve kindarlıkla
birleştiren yeni Iran h ü k ü m d a r ı kardeşini esraren
giz b i r s u r e t t e ö l d ü r t m ü ş t ü . Bardıyanm ölümün
den k i m s e h a b e r d a r değildi. Ahali k e n d i s i n i n ora
dan k a y b o l d u ğ u n u işittikleri z a m a n bile ö l d ü ğ ü n e
ihtimal vermediler. T ü r k ü s t a n d a bir kaleye k o n u
larak m u h a f a z a edildiği halka telkin olunmuştu.
K a m b i s d ö r t s e n e k a d a r k e n d i s i n e itaat e t m e k
istemiyen vilâyetleri yatıştırmakla uğraştı. O n d a n
sonra yine fütuhat başladı.
K u r u s u n b a z ı d ü ş ü n c e l e r i o ğ l u n u n ş a h s ı n d a da
ha kati bir inkişafla tebarüz ediyordu. Iranı bütün
dünyaya hâkim ve metbu tanıtmak bu devletin
, s i y a s e t i n d e t e k b i r e s a s , b i r u m d e idi. Kambis
ordularını topladı. Mısıra doğru y ü r ü y o r d u .
Mısır Fir'avunu Amasis fırtınayı daha uzaktan
görmüştü. Memleketi yalnız kara tarafından müda-
• faa i k i n c i b i r t e h l i k e y i d a v e t e d e b i l i r d i , i y o n l a r l a
Fenikeliler Iranla müttefiktiler. Bunların deniz
y u l u ile b i r k u v v e t g ö n d e r m e l e r i i h t i m a l e ç o k
yakındı. Amasis bu ihtimale karşı Greklerle bilhas
sa S a m o s T i r a n ı Polikratla s e r i b i r ittifak y a p t ı .
G r e k l e r Amasise b i r filo ile m ü z a h e r e t e t m e ğ i
t e m i n ettiler. K a m b i s G a z z e y e g e l m i ş t i . Orada
b e d e v i l e r l e bir m u a h e d e aktetti. B u n l a r k e n d i l e
rine gösterilen bazı menfaatlar karşısında İran
o r d u s u n u n çöldeki su ihtiyacını t e m i n e d e c e k l e r d i .
O r d u Filistinden Mısıra g i t m e k için ç ö l ü n içersi
n e girdi. B i n l e r c e d e v e su dolu tulumlarla u f k u n
kırmızı sathında y ü r ü y e n ve dalgalanan bir çizgi
bir hayal gibi ilerliyordu.
Amasis iyi b i r a s k e r v e k u d r e t l i b i r i d a r e a d a m ı
idi. M ı s ı r o n u i l k m ü s a d e m e d e k a y b e t t i . Y e r i n e o ğ l u
Ü ç ü n c ü Psametikgeçti.Şimdi o r d u n u n başında ha
kikî bir reis yoktu. İkinci bir m ü s a d e m e Mısırlıları
dağıttı ( m . e. 5 2 5 ) . PsamMik d ü ş m a n ı n Mısıra geç
m e s i n i m e n için K a n a l ı m u h a f a z a y a m e c b u r d u .
B ö y l e bir ş e y e t e ş e b b ü s edilmedi. Psametik
hayatım k u r t a r m a k k a y d ı n a düştü. Menfise kaçtı.
K e n d i s i n i a l m a k için giden a s k e r ahalinin şiddetli
m u k a v e m e t i n e uğradı. Şehri muhasara ettiler.
B i r k a ç g ü n s o n r a ş e h i r v e Psametik t e s l i m edil
d i ğ i g i b i b ü t ü n Y u k a r ı M ı s ı r da İ r a n l ı l a r ı n e l i n e
g e ç m i ş t i . Kambis Menfisi beğendi. G a r b e y ü r ü m e k
i ç i n b u r a s ı en m ü s a i t b i r t a a r r u z n o k t a s ı o l a b i l i r
di. Sahillere Kartacalılar hâkimdiler. Sirana-
ik h ü k ü m d a r ı k e n d i s i n e beş yüz bin gümüş
para gönderdi. K a m b i s b u n u istihfafla k a b u l t
etti, v e a v u ç l a a s k e r l e r i n e d a ğ ı t t ı . O r d u içinde
b u l u n a n F e n i k e l i l e r Kambisin Kartaca üzerine
hareketine muvafakat etmediler. Kendi eski müs
temlekelerini tahrip ettirmek istemiyorlardı. O hal
d e g i d i l e c e k y o l y a l n ı z s a h r a v e H a b e ş i s t a n y o l u idi.
K a m b i s Tep ten ( T h e b e s ) elli b i n a s k e r ç ı k a r d ı .
B u n l a r gittikleri y e r d e n dönmediler. A m m o n çölü
n ü n k u m l a r ı i r a n a s k e r l e r i n i ö r t m ü ş t ü (m. e. 5 2 4 ) .
îlk t e ş e b b ü s ü n muvaffakıyetsizliği K a m b i s i yeni ha
reketlerde b u l u n m a k t a n m e n e t m e d i . Bizzat ordusu
b a ş ı n d a Nil vadisi ü z e r i n d e i l e r l e m e ğ e başladı. N ö -
be yolu tutulmuştu. B u r a d a n b a ş k a o r d u y u besli-
y e c e k s a h a y o k t u . O r d u Koroska y a k a d a r Nili t a k i p
etti. O n d a n s o n r a Nabat K ı r a l l ı ğ ı i s t i k a m e t i n d e ç ö l
g e ç i l m e ğ e başladı. Y o l u n dörtte bir k ı s m ı n d a su
b u l m a k k a b i l d e ğ i l d i . K a m b i s b i r ç o k telefat v e r d i k
ten s o n r a M ı s ı r a a v d e t i k a r a r l a ş t ı r d ı . Ç e k i l e n z a h
m e t e g ö r e istihsal edilen fayda p e k m a h d u t t u . Y a l n ı z
S i y e n n a h i y e l e r i n d e n b i r k a ç ı İ r a n a rapte dilmişti.
B i r i n c i Daryüs zamanında Mısırın cenubun
daki Habeşler İran tebaasından sayılıyorlardı.
K a m b i s y a r ı y o l d a k a l a n Nabata seferinden sonra
iki s e n e d a h a M ı s ı r d a v a k i t g e ç i r d i .
Ç ö l ü n k o r k u n ç h a t ı r a s ı , z a y i ettiği o r d u l a r v e e n
s o n r a o ş e r e f s i z , m e y u s d ö n ü ş a s a b ı n ı b i t i r m i ş t i . Za
ten k ü ç ü k y a ş t a n b e r i v ü c u d u n u h ı r p a l a y a n a ğ ı r s a r a
nöbetler iiçinde yaptığını bilmiyordu. Mısırlılar onu
karşılarında daima k o r k u n ç bir zalim olarak gör
düler.
N i h a y e t v a t a n ı n a d ö n m e k için M ı s ı r d a n h a r e
k e t etti ( 5 2 2 ) . S u r i y e d e k e n d i s i n e f e n a b i r h a b e r
verdiler. Bazı vilâyetler isyan etmişlerdi. İhtilâlin
b a ş ı n d a k a r d e ş i Bardiyayz b e n z i y e n biri vardı.
H a l k b u n u b i z z a t k a y b o l a n Bardvya diye telâkki
ediyordu. K a m b i s i n aldığı h a b e r b u n d a n ibaret kal
madı. M e m l e k e t t e k e n d i s i n i n h i ç b i r taraftarı b u l u n
madığını, onu mahlû bir h ü k ü m d a r tanıdıklarını,
s a h t e Bardiyanm bütün k u v v e t ve iktidarı eline
aldığını söylediler. K a m b i s kendini öldürdü.
İ r a n d a s a h t e Bardiya rolünü oynı-
SAI
îr " AR
AR. y a n a d a m Gomata isminde bir me- J
cusî papazı i d i ; s o n r a k i bir tabir ile

b i r m u ' b i t t i . K l a s i k İ r a n t a r i h i Gomata yı s a h t e
Semerdis adı ile t a n ı r . Gomata yalancı şahsiyeti ile
ele aldığı k u v v e t i h e r ş e y d e n e v e l m e n f i b i r din
teşebbüsünde kullandı. Mevkiinde kalabildiği
yedi aydan ibaret zaman zarfında birçok mabet
l e r i t a h r i p ettirdi. Sahtekârlık pek çabuk mey
d a n a çıktı. K e n d i s i n i Medya d a k a p a n d ı ğ ı b i r
k a l e d e m u h a s a r a ettiler. E t r a f ı n d a b u l u n a n a d a m -
larile beraber öldürdüler.
Gomata d a n s o n r a i r a n t a h t ı B i r i n c i Daryüs e
intikal
o d u Namzetleri b i n e k a t l a r ı n ı aenis bir tavlava
k o v d u l a r S a b a h l e y i n ilk k i s n e v e n atın s a h i b i h ü
daha a ü n e s
etrafa yayılmamıştı S ü k û t içinde uzaktan D a r y ü
i n t i h a b ı n b ö y l e fal v e k u r a ile y a p ı l m a s ı n a m
zetlerin istihkakça farkları olmadığım gösterir.
Bısutun kıtabesındekı kayde gore Daryus'Akamanış
soyundandır. Fakat Kuruşla müşterek bir koldan
gelmemiştir. K u p o n u n l a u ç u n c u batında birle
ş i r . Daryus ün h ü k ü m d a r l ı k m e v k i i n e g e l m e s i n i
takıp eden b i r k a ç yıllar muhalifleri yatıştırmak,
teskin e t m e k l e geçmişti. G ö r ü l ü y o r kı ne D a ç y u s u n
i n t i h a b ı , n e d e o n d a n e v v e l Gomata nm tahakkü
m ü m e m l e k e t t e k e n d i s i m s ü k u n v e i n k ı y a t ile
k a b u l e t t i r e n nafiz b i r t e s i r h u s u l e g e t i r m e m i ş t i ,
i l k m u h a l e f e t Elam m u h i t i n d e z u h u r etti V a k t ı l e
AK k aammaann ı y li a r ı n A n z a n H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı e l l e r i n d e n
aldıkları b a ş k a bir h a n e d a n evlâtlarından Atrina
ailevî k a k k ı n ı i s t e m e k için a y a ğ a kalkmıştı. Etra
fında k e n d i s i n e y a r d ı m e d e n b ü y ü k bir k u v v e t
v a r d ı . B a b i l d e Nabonid in i k i n c i o ğ l u o l d u ğ u n u id
dia e d e n Nidintübel s a h t e Semerdis in z u h u r u n d a n
• b i r k a ç g ü n s o n r a Nabokotonosor adı i l e k e n d i s i n i
h ü k ü m d a r ilân e t t i r d i . D a r y ü s E l a m i ş i n i n h a l l i n i
cenerallarınaî bıraktı. K e n d i s i bir o r d u ile B a b i l e
y ü r ü d ü . H e r iki s a h a d a y a p ı l a n h a r e k e t m u v a f f a
k i y e t l e n e t i c e l e n d i . Atrina, ve Nabokotonosor cür'etli
teşebbüslerini hayatlarile ödediler.
A y r ı l ı k t e m a y ü l l e r i az ç o k h e r y e r d e m a h s u s t u .
Medyanın y e r l i o r d u s u Kiyaksar evlâtlarından
Fraurt u k ı r a l l ı k m e v k i i n e g e t i r d i . M e d y a istik
lâlini i s t i y o r d u . D a r y ü s b a ş k a y e r l e r d e k i i h t i l â l i
bastırdıktan s o n r a Medya ya geldi. Fraurt la
ç a r p ı ş t ı . Fraurt R e y e k a ç m ı ş t ı . B i r az s o n r a e l e
geçti. Hükümdar burnunu, kulaklarını, dilini
kestirdikten, gözlerini de o y d u r d u k t a n s o n r a iki
sene Hangmatana sarayının kapısında zincirle
bağlı o l a r a k a h a l i y e t e ş h i r e t m i ş v e s o n r a astır
mıştı.
İhtilâl v e h o ş n u t s u z l u k T ü r k ü s t a n h u d u t l a r ı n
dan Lidya ya k a d a r türlü türlü ş e k i l l e r d e s e k i z
sene sürüklendi. B u müddet zarfında hükümetin
ilân ettiği s e f e r l e r o n d o k u z d u r . D o k u z k i ş i i s t i k
lâl v e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n a k a l k t ı ğ ı i ç i n s i l â h
kuvvetile tenkil edilmiştir. Bu suretle husule gelen
intizam bütün imparatorluğun manzarasını değiş
tirdi. K u r u s u n d i n v e m i l l e t k a y ı t l a r ı h a r i c i n d e
t e s i s ettiği M e d y a - İ r a n t e f e v v u k u y e r i n e m e m
l e k e t e m ü ş t e r e k b i r din v e m u t l a k b i r i d a r e
sistemi veren bir İran Devleti kaim olmuştu.
2. KURUŞ — DARYÜS
K a d î m İran tarihinin en ziyade tahlile m u h t a ç

k ı s m ı Gomatamn z u h u r u n u takip eden b ü y ü k ve
kanlı inkılâp devresidir. En son zamanda yazılan
b i r k a d î m İ r a n t a r i h i s a h t e Semerelisin yıktırdığı
mabetlerden b a h s e d e r k e n şöyle d i y o r :
" P e r e l e r i n m a b e d i y o k i u . Gomatamn tahrip
ettiği i b a d e t h a n e l e r e v e l c e f e t h e d i l e n m e m l e k e t
l e r d e o l m a l ı ! k e n d i s i n i b u ifrata s e v k e d e n h a l i n
din t a a s s u b u o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . , ,
T a r i h i n b i z e k a d a r v â s ı l o l a n tafsilâtı, K a m b i s -
ten s o n r a İ r a n İ m p a r a t o r l u ğ u i ç e r s i n d e b i r m a b e t
mücadelesinin z u h u r u n u gösteriyor. İstrabo v e
saire gibi y u n a n m u h a r r i r l e r i K a m b i s z a m a n ı n d a
bazı m a b e t l e r i n y ı k ı l d ı ğ ı n ı m e v z u u b a h s e t m i ş l e r -
dir. B u t a h r i b a t K a m b i s t e n b i r h a y l i z a m a n s o n r a
Daryüsün oğlu K e r k e s tarafından yabancı m e m
leketlere k a d a r teşmil edilmişti. Sicilyalı D i y o d o r
K e r k e s i n m a h z a Delfteki Apollon m a b e d i n i yık
m a k için o r d u sevkettiğini yazıyor. B u iki y ı k m a
d e v r i a r a s ı n d a b i r de i h y a v e t a m i r d e v r i g e ç
miştir. D a r y ü s m a h u t Bisutun kitabesinde Gomata
mn yıktırdığı mabetleri ihya ettiğinden bahsetmiş
tir. D e m e k k i m a b e t l e r u z u n b i r i n k ı l â p g e ç j r m i ş t i .
B a z ı m ü e l l i f l e r Gomata vak'asmın maksadını temin
için D a r y ü s tarafından tasni edildiğine k a n a a t
e t m i ş l e r d i r . Hali h a z ı r d a b u s ö z ü t e v s i k e d e c e k
b i r delil b u l u n a m a z . F a k a t ' y ı k ı l a n m a b e t l e r i n n e
tarzda tamir edilmiş olduğu tarih nazarında daima
şüpheli kalacaktır. İhtimalki Daryüs ibadethane
ler y e r i n e a t e ş g e d e l e r i n ş a etmişti.
Ateşgede, mabet meselesi doğrudan doğruya
bir türklük, v e sonraki iranlıhk bahsi gibi telâkki
KURUŞ-DARYÜS ! ^ i i
o l u n a b i l i r . Manjüs Fontanm s a r a h a t l e i f a d e ettiği

gibi, A l l a h i ç i n e v l e r y a p m a k sırf T u r a n z i h n i y e - |
V
tidir. Â r î l e r i n m a b e t l e r i a ç ı k h a v a v e o r m a n d ı .
H e r o d o t şu izahatı v e r i y o r :
"Benim bildiğime göre, Parslarca heykel, ma
bet, v e m e z b a h l a r i n ş a s ı g a y r i m e ş r u d u . Bunları
y a p a n l a r n a z a r l a r ı n d a a k ı l s ı z v e deli s a y ı l ı r l a r d ı .
Hakikatte onlarda G r e k l e r gibi Allanın insanlar
dan b a ş k a bir m a h i y e t i o l m a d ı ğ ı n a kanidiler zan
n e d e r i m . G r e k l e r , Zeüse e d a ğ l a r ı n ü z e r i n d e k u r
banlar arzederlerdi.,,
H e r o d o t u n b i z e b i l d i d i r ğ i P a r s l a r dinceMet ler ve
Anzanitlerle m ü ş t e r e k olan ilk İranlılar d e ğ i l d i r l e r .
Mabetleri istemiyen sonraki İran dinidir. Zeratu-
ştramn Avestasmda hiçbir mabet meselesi mev-
z u u b a h s o l m a m ı ş t ı r . İ r a n p e y g a m b e r i y a l n ı z Al-
laha ibadet için y a k ı l a c a k ateşin m e ş r u bir y e r e
konulmasını tavsiye ediyordu.
Ş u h a l d e l â l e l e d e r ki, y ı k ı l a n i b a d e t h a n e l e r
Kurusun yaşadığı z a m a n l a r d a h â k i m olan b a ş k a
b i r din s i s t e m i n i n m a h s u l ü idi. S o n r a k i dim
c e r e y a n l a r ı b u n l a r ı t a h r i p ettirdi. İ n k ı l â b ı n m e n ş e
ini Zeratuştra nın şahsında ve taraftarlarında ara
mak lâzımgelir.
Ş i m d i y e k a d a r b u i s i m e t r a f ı n d a v a p ı l a n tet
kikler b i r k a ç noktada t e m e r k ü z etmiştir. Bazıları
şu k a n a a t i i l e r i s ü r m ü ş l e r d i r : Zeratuştra a d ı ta
rihte bir k a ç defa y a ş a m ı ş t ı r . Milâttan 2 0 , 2 2 asır
e v v e i Medya da z u h u r e d e n b i r d i n m ü e s s i s i b u
ismi taşıyordu. Sonradan gelenler onun k o y d u ğ u
esasları bazan takip, b a z a n da i h l â l ettiler..
İ k i n c i b i r f i k i r ş u d u r : Kuruşla Daryüs zamanı
arasında biri diğerini b e n i m s e y e n iki Zeratuştra
gelmiştir. S o n r a k i avesta dini Babil y a h u d i l e r i n -
— 385 — 25
den ö ğ r e n d i ğ i şeyleri k e n d i d ü ş ü n c e l e r i n e k a r ı ş
tıran bir Zeratuştranın eseridir.
Her halde Avestanın son şekilde alâkadar bir
Zeratuştra mevcuttur. Ve bu adam — vukarda
uzunuzadı izah edildiği g i b i — m e n s u p o l d u ğ u M e d -
ya m u h i t i n d e telkinlerini k i m s e y e k a b u l ettire
m e d i ğ i i ç i n Baktriyan h ü k ü m d a r ı Eüstaspm ya
n m a gitmiş orada muvaffak olmuş, dinini tesis
e t m i ş t i r . Metlerin- reddettikleri bu yeni din,
hangi kuvvetle m e y d a n a çıktığı bilinmiyen
Gomata m n Ş u u u r s u z taassubile eski millî m a
b e t l e r i y ı k ı p b i t i r d i k t e n s o n r a Küstasp m oğlu
b i r k u r a ile h ü k ü m d a r l ı k mevkiine çıkıver-
m i ş t i r . B i r b i r i n i t a k i p e d e n i h t i l â l l e r a y r ı l ı k te
ş e b b ü s l e r i v e dinî m ü c a d e l e l e r t e k b i r amilin
t e s i r i a l t ı n d a d ı r : Kuruş u n t e s i s ettiği e s e r i k e n d i
enkazı üstünde başka bir heyete k o y m a k !
İhtimalki başlangıçta G o m a t a y ı teşvik edenler
- bazı m ü v e r r i h l e r i n i m a ettikleri g i b i — D a r y ü s ü n
taraftarları olmuştu; G o m a t a bunların elinde bir
aletten b a ş k a bir şey değildi.
K u r u ş b a ş l a d ı ğ ı işte s a m i m î idi. O M e d y a v e
İran ittihadının t e f e v v u k u altında ş a r k l a g a r b ı
birleştirecek siyasî bir esas k u r m a ğ ı d ü ş ü n m ü ş t ü .
Bunda h i ç b i r temsil fikri, h i ç b i r dinî m a k s a d ı
yoktu. İdaresi altındaki m e m l e k e t l e r ayrı ayrı
k e n d i h ü k ü m d a r l a r ı n ı , dinlerini v e millî inkişaf
larını muhafaza edeceklerdi.
İ r a n ı n ilk h â k i m d l d u ğ u y e r l e r l e r d e y a ş ı y a n m i l
letler bu u m u m î m ü s a m a h a v e ' h ü r r i y e t p e r v e r l i k
siyasetinin k ı y m e t i n i b i r b i r i n d e n d a h a iyi takdir
ediyorlardı. B a z a n tarihte en k ü ç ü k b i r h â d i s e
b a ş h b a ş i n a b i r d e v r i i z a h e d e r . Kambis Mısırda
K a r t a c a - ü z e r i n e y ü r ü m e ğ i t a s m i m ettiği z a m a n
KURUŞ - DARYÜS
kendisile müttefik olan Fenikelilerin b u n a muvafa

k a t e t m e m i ş v e Kombisi azminde vazgeçirmiş
olduklarını yukarda söylemiştik; bundan bilhassa
m ü ş t e r e k bir hatıranın tesiri de amil o l m u ş gibi
g ö r ü n ü r . F e n i k e l i l e r i n K a d i k s t e m a b u t l a r ı Melkart a
ait b i r m a b e t l e r i v a r d ı k i b ü t ü n g a r p m ü s t e m l e
k e l e r i n i n d i n î m e r k e z i h a l i n d e idi. M a b u t Melkart k a
d î m y u n a n v e lâtin h e r k ü l l e r i n i n a y n i idi. H e r ü ç
millet b u n u takdis ediyordu. H a l b u k i m a b u t Mel-
karhn gemilerle İspanyaya gitmesini temsil eden
e f s a n e d e F e n i k e l i l e r e M e t l e r v e P a r s l a r da k a r ı ş
tırılıyordu. M a b u d u n etrafındaki askerler arasında
b u n l a r da m e v c u t t u l a r . B u hatıra hangi devre
ait o l u r s a o l s u n Melkart m b a ş k a b i r i s i m a l t ı n d a
M e t l e r v e P a r s l a r a ait i l â h l a r a r a s ı n d a da takdis
e d i l d i ğ i n e d e l â l e t e d e r . Kuruş v e Kambis zamanla
r ı n d a h e n ü z Elam m u h i t i n d e e n e s k i z a m a n l a r d a n
intikal e d e n m ü ş t e r e k bir din a n ' a n e l e r i izlerini
t a m a m e n kaybetmemişti. Kuruş Anzanlı bir Oğuz
sıfatile b u a n ' a n e l e r i n h e p s i n e k ı y m e t v e r d i . B u
n u n için Babilliler k e n d i s i n i bir Babil h ü k ü m d a r ı ,
Yahudiler bir rehakâr, Metler bir Türk, bir Anza
nit d i y e t a n ı d ı l a r . Lidyadan başka heryerde birçok
t a r a f t a r l a r b u l d u . V e h e r y e r i k o l a y l ı k l a t e s h i r etti.
Daryüsün İran Devleti bu gidişin bütün bütün
a l e y h i n d e b i r İ r a n a r i s t o k r a s i s i ile k a r ı ş ı k A v e s t a î
b i r din s i s t e m i n i e t r a f ı n a z o r l a k a b u l e t t i r e c e k b i r
v a z i y e t aldı.
M e d y a E l a m v e A n z a n m u h i t l e r i n d e Daryüs ün
yaptığı ıslahat imparatorluğun idaresini birden
b i r e sıkı b i r m e r k e z i y e t altına k o y m u ş t u . Görü
nüşte h e r y e r k e n d i millî m ü e s s e s e l e r i n i m u h a f a z a
ediyordu. Fakat herşeyin fevkinde Satrap vardı.
B u n u doğrudan doğruya m e r k e z intihap ediyor
ve kendisine h e r türlü salâhiyeti veriyordu. M ü h i m
memleketlere gönderilen Satraplar hükümdarın
e t r a f ı n d a t o p l a n m ı ş o l a n i m t i y a z l ı y e d i Dars a i l e s i n
den intihap edilirdi. B u S a t r a p h k l a r adeta m a h d u t
bir İran aristokrasisine verilmiş bir inhisardı. Baş
ka u n s u r d a n gelenler, m e s e l â Metler b ü y ü k bir
Satraphğa geçemezlerdi. İran aristokrasisi içinde
temessül eden Parslara verilen imtiyaz buna
m ü n h a s ı r değildi. M e m l e k e t i n h e r tarafı ağır
v e r g i l e r altında inleyip d u r d u ğ u halde Parslar
b u n d a n azade idiler. Metler s e n e v i y ü z bin k o y u n ,
d ö r t b i n k a t ı r , ü c b i n at v e r m e ğ e m e c b u r d u l a r .
Buna karşı Parslar yalnız h ü k ü m d a r ı n tesadüfen
kendi memleketlerinden geçmesi esnasında kendisi
ne bazı hediyeler takdimde mükellef tutulmuşlar-,
di. B i r k o y u n d a n b i r b a r d a k s ü t e , b i r a v u ç u n a
kadar en kıymetsiz birşey veren bütün mükelle
f i y e t i n i ifa e t m i ş o l u y o r d u . A h a l i n i n Daryüsle se
lefleri h a k k ı n d a k i telâkkisi i d a r e n i n tâbi o l d u ğ u
farkları izah eder; h e r k e s şöyle s ö y l ü y o r d u : Kuruş
b i r b a b a idi. Kambis b i r e f e n d i o l d u . Daryüs ka
zanca acıkmış' bir muhtaçtır. Ş u tafsilât Kurusun
t e s i s ettiği İ r a n - M e d y a " h e g e m o n y a s ı k a r ş ı s ı n d a
Daryüs h ü k ü m e t i n i n ne d e m e k o l d u ğ u n u göster
m e k için kâfidir. '
Daryüsün verdiği şekil iran aristokrasisini
m ü s t a k i l ve millî bir devlet haline k o y d u . Medya
Elam v e Aman muhitleri, hatta T ü r k ü s t a n a y a k ı n
bazı yerler y a v a ş y a v a ş ve bariz bir t a h a k k ü m l e
o n d a t e m e s s ü l e t t i l e r . İ ş t e Anzan Akamanışlarıle
kendisinin ayni aileye m e n s u p olduğunu ancak
k e n d i k i t a b e s i l e t e v s i k e d e b i l e n Daryüsün ailesini
a y ı r a n v e Anzanitlerin, Oğuzların türklüğünü tari
he unutturan amil budur.
3. D AR Y ÜTEN İSKENDERÎN ÖLÜMÜNE
KADAR
D a r y ü s etraftaki ihtilafları b a s t ı r d ı k t a n s o n r a
gözlerini Hindistana v e garp tarafına dikmişti.
İlk hedefi Hindistan sahası oldu; b u r a d a yaptığı
s e f e r k e n d i s i n e ilk a d ı m d a g e n i ş Heptahindu
( P e n c a p ) o v a l a r ı n ı k a z a n d ı r m ı ş t ı r . Daryüs Hintte
uzun müddet m e ş g u l o l m a k istemedi, (indüs)
n e h r i ü z e r i n d e t e s i s ettiği b i r filo H i n t i s t a n S a t r a p -
hğmın h u d u d u n u bu ırmağın uzanabildiği saha
ü z e r i n d e t e s b i t etti. F i l o n u n k u m a n d a n l ı ğ ı n a Skılak
i s m i n d e b i r g r e k g e t i r i l m i ş t i . B u a d a m altı a y g e
m i l e r l e M e k r a n , G e d r o s i e ve Arabistan sahillerin
de dolaşarak İranın m e v c u d i y e t i n i tanıttırdı. Yu
n a n i s t a n Daryüs i ç i n h e r y e r e t e r c i h o l u n m a k lâ-
z ı m g e l e n b i r istilâ s a h a s ı idi. F a k a t o n d a n e v e l Av
rupa Çitlerini, yani simdi k ı s m e n C e n u b î R u s y a y a
tesadüf eden saha da ve Karadenizin şimalindeki
G ö ç m ü l T ü r k l e r i itaat.altma a l m a k lâzımdı. D a r y ü s
<Swstan Sart h u d u d u n a k a d a r a s k e r î b i r y o l y a p t ı r d ı .
B u n u n b o y u iki bin dört yüz k i l o m e t r o y a varıyor
du. Y o l ü z e r i n d e m u h t e l i f p o s t a m e r k e z l e r i t s s i s
etti. M e n z i l l e r d e a t l a r d a i m a h a z ı r d ı . H e r m e r k e z
aldığı şeyi son süratle öteki m e n z i l e n a k l e d i y o r d u .
Çitler o z a m a n servet ve cesaretlerde m e ş
h u r d u l a r . D a ğ l a r d a k i altın m a d e n l e r i n i i ş l e t m e k
o n l a r ı z e n g i n e t m i ş t i . Daryüs Çitler ü z e r i n e ha
reket etmeden evvel Kapadokya Satrab! Arya-
mana Karadenizin şimalinde bir akın yaptırdı
(m. e. 5 1 5 ) . G e t i r i l e n e s i r l e r o r d u n u n h a r e k e t i i ç i n
l â z ı m o l a c a k m a l û m a t ı v e r d i l e r . Daryüs s e k s e n b i n
k i ş i l i k b i r o r d u ile İ s t a n b u l b o ğ a z ı n ı g e ç t i . T r a k -
y a n ı n ş a r k t a r a f ı n ı itaat a l t ı n a a l d ı k t a n s o n r a İyon-
ların yaptıkları g e m i l e r l e tertip edilen b i r k ö p r ü
ü z e r i n d e n T u n a y ı geçti. G ö ç m ü l bir halde bulu
nan Çitler h i ç b i r y e r d e iran o r d u s u ile t e m a s a
meydan vermediler. İki ay Tuna ve Don nehir
leri arasında dolaşan o r d u y i y e c e k v e i ç e c e k t e n
son d e r e c e muztaripti. Çitler iran o r d u s u n u n doğ-
rulduğu istikamet üzerine zahireleri yaktıkları gibi
k u y u l a r ı da d o l d u r u y o r l a r d ı . Daryüs b u fena ş e r a i t
altında daha şimale ç ı k a r a k bazı köyleri yaktıktan
v e rasgeldlği şeyi y a ğ m a ettikten s o n r a geldiği yol
ü z e r i n d e n geri d ö n d ü . SatrapMegabesAa kumandası
altına verilen s e k s e n bin gisilik ordu T r a k y a n m
tâbiiyetini temin etmiş v e M a k e d o n y a y ı tazyıka
b a ş l a m ı ş t ı . B u v a z i y e t İ r a n ile Ş i m a l î Y u n a n i s t a n !
yakından karşılaştırmış oluyordu. Aradaki müna
s e b e t p e k k ı s a b i r z a m a n i ç i n Atmanın gösterdiği
bir inkiyat ve teslimiyete benziyen bir şekilde
d e v a m etti. A t i n a l ı l a r d a h i l î s i y a s e t l e r i n e ait b a z ı
vak'alarda yakındaki satraplarm müdahalesini
i s t e y e c e k k a d a r ileri g i t t i l e r . F a k a t b u h a l k o l a y c a
a k s i n e d ö n d ü . L i d y a S a t r a b m ı n Naksosa karşı
yaptığı bir akında b ü y ü k bir muvaffakıyetsizliğe
u ğ r a m a s ı e v v e l â İyonları, daha sonra bunlara
iltihak eden diğer eyaletlerle b e r a b e r Atinalıları
İ r a n ı n a l e y h i n e t e ş v i k etti. M ü t t e f i k l e r b i r d e n b i r e
Şarta t e c a v ü z ettiler.
Daryüs ü h a y a t ı n d a e n z i y a d e m ü t e e s s i r e d e n
h â d i s e l e r d e n b i r i b u idi. H u s u s î a d a m l a r ı n a h e r -
gün yemeğe oturduğu zaman kendisine Atinalı
ların yaptığı fenalığı hatırlatmalermı emretmişti.
B u h u s u m e t İ r a n l a Y u n a n i s t a n m iki asır birbirile
v u r u ş m a s ı n ı intaç etmiştir.
Daryüsün Y u n a n i s t a n a karşı giriştiği iki m u
h a r e b e d e n b i r i n d e o r d u n u n l e v a z ı m ı n ı t a ş ı y a n filo
şiddetli bir fırtınaya tutulmuş, yarıdan ziyadesini
k a y b e t m i ş t i . İ k i n c i defa A d a n a o v a s ı n d a b ü y ü k
b i r k u v v e t t a h ş i t e d i l d i . Altı y ü z s e k s e n g e m i ile
A v r u p a y a k a s ı n a geçirilen bu ordu, lehinde v e
aleyhinde neticelenen birkaç çarpışmadan sonra
Maraton da m a ğ l û b i y e t e u ğ r a d ı . Y u n a n l ı l a r b u
n u n l a m e m l e k e t l e r i n i i s t i l â d a n k u r t a r d ı l a r ( m . e.
490).
D a r y ü s Mısıra gitmişti. B u r a d a bazı ıslahat yaptı.
Mısırlıların m u h a b b e t i n i k a z a n m a k için kullandığı
en b ü y ü k v e en m ü e s s i r vasıta dinî d u y g u l a r ı
o k ş a m a k oldu. R u h a n î z ü m r e m e m n u n d u . Bir
satrabm idaresi altında h ü k ü m d a r l ı k m a k a m ı n ı
m u h a f a z a e d e n Fir'avun v e ailesi de m e m n u n d u .
Fakat k ö y l ü l e r vergilerin ağırlığından son d e r e c e
ıstırap ç e k i y o r l a r d ı . İhtilâl bu ıstırabın tabiî bir
i f a d e s i h a l i n d e o r t a y a ç ı k t ı (m. e. 4 8 6 ) . Daryüs
b u n u n l a iştigal e d e m e d i . A y n i s e n e n i n s o n b a h a r
m e v s i m i n d e v e f a t etti. Y e r i n e o ğ l u Kertesi getir
diler. İran tarihi en ufak bir yenilikle d e ğ i ş m i ş
değildi. Y i n e evelkiler gibi ordular toplanacak,
i s t i k l â l i s t i y e n y e r l e r s i l â h l a s u s t u r u l a c a k , fütu
hat ve intikam m u h a r e b e l e r i yapılacaktı. Mısır
ihtilâli a y n i v a s ı t a ile b a s t ı r ı l d ı . O n d a n s o n r a
Y u n a n i s t a n a geçildi. İ m p a r a t o r l u k h u d u d u için
deki milletlerden hiçbiri bu m u h a r e b e y e iştirakten
müstesna tutulmamıştı. Ordu Çanakkle boğazının
e n m ü s a i t iki n o k t a s ı n d a k u r u l a n köprülerden
A v r u p a kıyısına geçti. r
Yunanlılar müstevlileri Termopil geçidinde
karşıladılar. B ü y ü k m u h a r e b e l e r başladı. İranlılar
b a ş k a bir yoldan T e r m o p i l i n a r k a s ı n a geçtiler, ve
Atinayı yaktılar. Salaminde girişilen son bir
m u h a r e b e iran o r d u s u n u b ü t ü n b ü t ü n z e d e l e d i .
Kerkes yeğeni Mardonu (Mardonios) ordusunun
başında bırakarak Asyaya çekildi.
Dört yüz altmış beşte saraylara ve h ü k ü m d a r a
m a h s u s b i r facia, s a r a y a d a m l a r ı n ı n i h a n e t v e sui
k a s t ı Kerkes in m e z a r ı n ı h a z ı r l a d ı . ' H a l e f l e r i İ r a n ı n
h a r p hayatını K e n d i hayatları k a d a r uzattılar.
Üçüncü Daryüs kodaman z a m a n ı n d a idi ki, e n
g a r i p b i r a n l a ş m a m a k s i y a s e t i , i r a n p a r a s ı ile g r e k
.altını a r a s ı n d a k i f a r k m e s e l e s i İskender in İ r a n a
y ü r ü m e s i için vesile oldu. İ s k e n d e r k e n d i asrı
i ç i n m u t a v a s s ı t s a y ı l a c a k b i r k u v v e t l e İ r a m istila
etti. S o n kat'î m u h a r e b e Erbil ( A r b e l ) d e o l m u ş t u .
Daryüs ordusu burada son b o zg u n l u ğ a uğradı.
. B a k t r i y a n S a t r a b ı Nobi (m. e. 3 3 0 ) k e n d i s i n i ö l
d ü r d ü . Akamanış İmparatorluğu İ s k e n d e r i n istilâ-
sile artık tarihe k a r ı ş m ı ş t ı . İlk İ r a n D e v l e t i n i n
hayatı iki y ü z d o k u z s e n e d e v a m etmiştir.
D. PARTLAR
İskenderin İrana girmesile ölümü arasında yedi

senelik bir zaman geçmiştir. İskender Asyada bü
tün manasile bir iran imparatoru halinde yaşadı
denilebilir. İranın h ü k ü m d a r l ı ğ a m a h s u s bütün
âdetlerini kabul etmiş, iran imparatorlarının k ı r m ı z ı
renkte geniş elbiselerini giymiş, onların taçlarını
b a ş ı n d a g e z d i r m i ş t i . Daryüs ü n s a t r a p l a r m d a n b i
r i n i n k ı z ı Roksanla izdivaç etmesine r a ğ m e n haya
tını b ü y ü k b i r z e v k v e s e f a h e t â l e m i i ç i n d e g e ç i r i
yordu. H e r k e s eski iran h ü k ü m d a r l a r ı gibi o n u n
ö n ü n d e de y e r e k a p a n m a ğ a m e c b u r d u . Ö l ü m ü bir
sefahet g e c e s i n i n s a b a h ı n a k a r ş ı o l d u . B a ş ı n ı n altına
koydukları demir kalkan burnundan boşanan
kanla ıslanmıştı. Avrupada y e r i n e y e ğ e n i n i ge-
•
.tirdiler. A s y a İmparatorluğunda kendisini is-

tihlâf e d e c e k k i m s e y o k t u . Z e v c e s i n i n iki a y
sonra doğuracağı çocuk dünyaya gelinceye kadar
P e r d i k a s (Perdicase) i s m i n d e biri h ü k ü m d a r naibi
intihap edildi. Satraplıklar İ s k e n d e r i n k u m a n d a n
l a r ı n a i n t i k a l e t m i ş t i . B u n l a r ı n k e n d i i d a r e l e r i al
tındaki m e m l e k e t l e r d e tam bir istiklâlle y a ş a m a ğ a
b a ş l a m a l a r ı için u z u n bir z a m a n g e ç m e d i .
Muhtelif eyaletleri birbirine bağlayacak mer
kezî bir k u v v e t k a l m a m ı ş t ı . R e k a b e t l e r m u h a r e
b e l e r e karıştı. Neticede Asyanın b ü y ü k bir kısmı
S u r i y e v e İ r a n k ı t ' a l a r ı S e l e f k ü s ( S e l e u c u s ) ü n ida
resi altında toplandı. Tarihe' Selefküsler (Seleucides)
i s m i l e y e n i b i r h ü k ü m d a r l ı k ç ı k ı y o r d u (m. e. 3 1 2 ) .
Üçüncü Selefküsün hükümdarlığı zamanında
P a r t l a r İ r a n ı k u r t a r m a ğ a t e ş e b b ü s ettiler. İ h t i l â l
Arsak i s m i n d e b i r t ü r k b a ş b u ğ u n u n r i y a s e t i al
t ı n d a m e y d a n a ç ı k m ı ş t ı . Part l a r t a r i h ç e m a z b u t
o l m a y a n bir z a m a n d a Çin T ü r k ü s t a n m d a n gel
m i ş l e r d i r . Selefküsler a l e y h i n d e m ü c a d e l e y e gir
d i k l e r i g ü n e k a d a r ( m . e. 2 5 5 ) H a z a r d e n i z i n i n
c e n u b u ş a r k î s i n d e Hirkanya ( H y r c a n i e - C u r c a n ) ya
y a k ı n b i r s a h a d a m e ç h u l b i r h a y a t g e ç i r d i l e r . Ar
sak B a k t r i y a n h l a r a k a r ş ı y a p t ı ğ ı m u h a r e b e d e m a k
tul d ü ş t ü . K e n d i s i n i n y e r i n e g e l e n İ k i n c i Arsak — k i
Tiridat a d ı n ı a l m ı ş t ı r — Hirkani Kırallığını zabtetti.
Halihazırda Esterabat denilen (Zadrakarta) P a h
l a r ı n ilk h ü k ü m e t m e r k e z i d i r . Tiridat la b e r a b e r
( B a k t r i y a n ) g r e k l e r i d e Selefküs aleyhinde hare
kete geçmişlerdir. Bu son hareket Partlara Suri-
y e y i k a z a n d ı r d ı . Tiridat b ü y ü k h ü k ü m d a r u n v a n ı n ı
almıştı.
Paraflar hakkında yapılan tetkikler d a h a zi
yade bunların Türk ırkından olduklarını mey¬
— 393 —
d a n a ç ı k a r ı y o r . A l f e r t M o r i n i n (Al r e d M a u r y ) M.
Belodan n a k l e n yazdığına göre Partiar, Türkler
v e Komanların m e n s u p o l d u k l a r ı a i l e d e n d i r . (M.
Belo) K o m a n lisanının do&rudan d o ğ r u y a t ü r k ç e
o l d u ğ u n a k a n i idi.
Herodot b u n l a r a P a r t h i e n s= P a r t i a r ismini
veriyor. Çivi yazısile yazılmış kitabelerde Partla-
rın m e m l e k e t l e r i n e P a r t v a denilmiştir. B u i s i m
ayni saha civarındaki yerlerde (Pahlavî) şekline
g i r m i ş t i . K u r u n u v u s t a d a R o m a n l a r a v e r i l e n Po-
lovzes a d ı n ı n a y n i k e l i m e d e n b a ş k a b i r ş e y o l m a
d ı ğ ı n a k a n a a t g ö s t e r i l i y o r . Alfret Mori işte ş u
fikirdedir:
"Atrek ( E t r e k ) h a v z a s ı n d a s a k i n o l a n Türk ko
luna m e n s u p Turan kabîle l e r i m i l â t t a n i k i a s ı r e v e l
cenubuşarkîye doğru ilerlemişlerdir. Bunların
d i ğ e r k ı s ı m l a r ı n ı n d a b i r ç o k a s ı r l a r s o n r a Hazar m
ş i m a l i n e ç ı k t ı k l a r ı v e T h e i s s e ( T i s z a ) , v e Tunaya ka
d a r i l e r l e m e k s u r e t i l e C e n u b î R u s y a y ı i s t i l â l a r ı al
t ı n d a b ı r a k t ı k l a r ı z a n n o l u n a b i l i r . Siküller (Sicu-
l e s ) y a n i Transilivamja(Transylivanie) Zekleri (Szek-
ler) —ki k e n d i atlarını taksim o l u n d u k l a r ı kazalar
dan (Szek) almışlardır.— Bazı müellifler tarafından
H u n l a r ı n a h l â f ı a d d e d i l m i ş l e r d i r . , , Zeklerin ve bun
larla m ü ş t e r e k bir aileden oldukları bildirilen
P a r t l a r ı n Türk o l d u k l a r ı m g ö s t e r m e k i ç i n b u k a d a r
izahat kâfidir zannederiz.
Partim k e n d i l e r i n i n Akamanış hanedanından
olduklarını söylüyorlardı. Bu rabıta y u k a r d a Aka
manışlar, Oğuzlar*Parsovalar hakkında verdiğimiz
m a l û m a t ı teyit eder. Partların iddiası d a h a b a ş k a
b i r n o k t a y ı t e n v i r e m e d a r o l u r k i , b u da Akama-
mş ların mensup o l d u k l a r ı Parsova ların tıpkı
Partiar g i b i Çin Türküstanı ndan gelmiş olmaları
dır. P a r t i a r t e s i s e t t i k l e r i d e v l e t l e e s k i İ r a n İ m p a -
ratorluğunu yeniden vücuda getirmiş oluyorlardı.
F a k a t îskenderin istilâsı İran ü z e r i n d e o k a d a r
d e r i n t e s i r l e r b ı r a k m ı ş t ı ki b u d i r i l i ş i n h a k i k î b i r
canlanma olduğuna marnlamıyordu.
K l a s i k i r a n t a r i h l e r i Tartlar (Eşkdniyan) dev
rine pek az bir kısım ayırabilmiştir. Firdevsînin
Ş e h n a m e s i n d e E s k â n i y a n a tahsis edilen parça
b i r k a ç sahifeyi g e ç m e z . Bazı müellifler bunun
Firdevsl d e v r i n d e Tartların t ü r k l ü ğ ü n e ait f i k r i n
d a h a kat'î o l m a s ı n d a n ileri geldiğini söylemiş
l e r d i r . Metlerin Romalılarla mücadeleye girmesi
Tartlar z a m a n ı n a tesadüf eder. R o m a salname
l e r i b u m u h a r e b e l e r i n h a t ı r a l a r ı n ı m u h a f a z a et
m i ş t i r . Tartlar la Romalılar arasındaki çarpışma
l a r ı n b i r i n c i s i v e e n m e ş h u r u Kırasüs ordusunun
m a h v ı n ı intaç eden m u h a r e b e d i r . R o m a patrisi-
y e n l e r i n d e n Krassüs Suriye hükümetini deruhde
e t m i ş t i . Tartlara k a r ş ı a ç a c a ğ ı b i r m u h a r e b e ile
diğer patrisiyenlerin yaptıklar seferleri, kazandık
ları f ü t u h a t ı g ö l g e d e b ı r a k m a k i s t e d i . N e a s k e r
t o p l a m a n ı n k ü ç l ü ğ ü , n e de kabilelerin b e d d u a v e
lanetleri kendisini bu sebepsiz kan d ö k m e k vah
şetinden vazgeçirmedi. E r m e n i s t a n kiralı müttefiki
idi. M e ş h u r R o m a k u m a n d a n l a r ı n d a n Kasiyüs te
muavinliğinde bulunuyordu. Bunların muhale
f e t i n e r a ğ m e n Mezopotamya o v a l a r ı n a daldı.
O r a d a ( K e r h a ) y a n ı n d a Tart H ü k ü m d a r ı Oro-
desin k u m a n d a n ı Sürena t a r a f ı n d a n k u ş a t ı l d ı . K e n
di o ğ l u i l e b e r a b e r 3 0 0 0 0 k i ş i l i k b i r o r d u k a y b e t - »
t i k t e n s o n r a k e n d i s i d e telef o l d u ( m . e. 5 3 ) . R o
m a l ı l a r Tartlarla k a r ş ı k a r ş ı y a m u h a r e b e n i n im
k â n s ı z l ı ğ ı n a k a n i idiler. Onlarla harbettikleri
z a m a n bir taraftan ü z e r l e r i n e bir o k y a ğ m u r u
y a ğ d ı r ı r l a r , d i ğ e r y a n d a n a t l a r ı n ı s o n s ü r a t l e koş¬
— 395 —
t u r a r a k k a ç a r l a r d ı . Partların milâttan evel 255
s e n e s i n d e başlayan hakimiyetleri milâttan sonra
2 2 6 s e n e s i n e kadar d e v a m etmiştir. Bu m ü d d e t
zarfında kendilerinden 3 0 h ü k ü m d a r gelmiştir.
Part Devletinin hayatı, bilhassa son z a m a n l a r ı Ro
malılara karşı yaptıkları muharebelerle geçer.
Sasanîler Farsistanda y e n i bir devlet, y e n i bir
h a n e d a n t e s i s e t t i k l e r i z a m a n Partlar Nisibin
(Nusaybin) surları ö n ü n d e Romalılarla v u r u ş u y o r
.ve o n l a r ı İ r a n a s o k m u y o r l a r d ı .
E. SASANÎLER VE SON DEVIR
Bütün kadîm c e m i y e t l e r d e olduğu gibi İranî-

l e r a r a s ı n d a da h ü k ü m e t t e ş k i l â t ı ö t e d e n b e r i m e r
kezî ve müşterek müesseselerden ziyade züm
r e l e r v e k a b i l e l e r i n h u s u s î s a l â h i y e t l e r i n e , ida
r e l e r i n e tâbidi. H e r z ü m r e y a h u t k a b î l e doğ
rudan doğruya kendi arasından seçilen ocak
v e aile b ü y ü k l e r i n i n idaresi altında b u l u n u y o r d u .
• B u n u n s e b e b i b e l l i idi.
Z ü m r e l e r d e bilgiler v e t e c r ü b e l e r a n c a k ailevî
b i r o c a k t e r b i y e s i n e istinat e d i y o r d u . K a b î l e h a y a
tında ise vadiler ve kaleler cemiyetleri daima
birbirlerinden müstakil parçalara ayıran bir ge
ç i n m e v e m ü d a f a a v a s ı t a s ı o l m a k t a idi. İ r a n ı n
Partlar zamanındaki içtimaî manzarası bilhassa
bu iki şekilde g ö z e çarpar. H e r şehir, y a h u t h e r
kale surlarının içersinde bir derebeyliği ve z ü m r e
h a y a t ı y a ş ı y o r d u ' Susyan, Isfahan, Darabkerd gibi
büyük yerler ve şehirler kendi beylerini h ü k ü m
dar tanımışlardı. Bu dağınık vaziyette h e r h a n g i
bir ailenin iki üç ş e h i r ü s t ü n d e tesis e d e b i l e c e ğ i
nüfuz memleketin umumî hakimiyetine doğru
atılmış bir adım sayılabilirdi.
Partiar h e n ü z k u v v e t l i b i r o r d u ile İ r a n ı n b i r
t a r a f ı n d a Roma yı m a ğ l û p e d e r k e n d i ğ e r b i r t a r a
f ı n d a u f a c ı k b i r a i l e n i n , b i r Sasanî hanedanının
b i r d e v l e t t e ş k i l e t m e s i işte b u n ü f u z l a o l m u ş t u .
K ü ç ü k bir kale muhafızlığından birdenbire İran
h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a y ü k s e l e n Ardışir mevkiini kendi
c ü r ' e t v e c e s a r e t i l e b e r a b e r b a b a s ı Babek in t e ş e b
büslerine m e d y u n d u r . B u hanedanın m e y d a n a çık
tığı g ü n l e r d e Darabkerd k a l e s i n i n asıl h â k i m i v u
r u l d u . Ardışir in b ü y ü k k a r d e ş i Şâpur zevcesinin
k o n a ğ ı n d a anî bir k a z a y a uğradı.
Ardışir in b i r ç ı ğ g i b i h a r e k e t e g e l i r g e l m e z b ü
y ü y e n h a k i m i y e t i o k a d a r s e r i o l d u ki, P a r t H ü
k ü m d a r ı I V ü n c ü Artaban galip ordusile Susyanda
Ormozdağan o v a s ı n a i n d i ğ i z a m a n on'u k e n d i s i n
d e n d a h a k u v v e t l i b i r o r d u ile k a r ş ı s ı n d a b u l
m u ş t u , ilk m ü s a d e m e d e Artaban mağlûp olan
o r d u s u n d a n ölü olarak ayrıldı. Artık İran tamamile
Ardışir in e l i n d e idi. P a r t l a r ı n Sasanî l e r e b ı r a k t ı ğ ı
tarihî vazife m e m l e k e t i Romalılara karşı müdafaa
edecek bir orduyu evelce olduğ gibi ayak
ü s t ü n d e t u t m a k t ı . Sasanîier dört asır bu vazifeyi
m u v a f f a k i y e t l e ifa ettiler. S a s a n î l i k t a r i h i n i n e n
d o ö r u h u l â s a s ı iste ş u b i r k a ç k e l i m e d e n i b a
rettir.
Sasan i s m i Ardışirin büyük babası Sasandan
g e l m i ş t i r . B u a d a m Persepoliste Anahita ( Nahid,
Z ü h r e ) m a b e d i n i n m u ' b i d i , y a n i m u ğ ı idi. Ardışir
in a h l â k ı y a t a ait b i r e s e r i m a z b u t t u r . B u i k i k a y i t
Sasan ailesinin kendi zamanına göre medenî ve
m ü n e v v e r bir muhitte yetiştiğini gösterir. Sasanî
ler son pars m e z h e b i n i n yani Mazdeizmi tedvin
v e t e y i t e t t i l e r . Venedikte Mihitarist manastırı kü
t ü p h a n e s i n d e b u l u n a n E r m e n i c e v e S ü r y a n î bazı
e s e r l e r - ki fransız m ü s t e ş r i k l e r i tarafından ter
c ü m e edilmiştir-Sasaraleri yaşatan askerî kuvvet
lerin bilhassa türk ordularından m ü t e ş e k k i l oldu
ğ u n u g ö s t e r i y o r . S ü r y a n î Mikail tarihine göre bir
aralık İstanbul surlarına kadar ilerliyen Sasanî
o r d u l a r ı n ı n b a ş ı n d a karadoğan isminde bir k u m a n
dan b u l u n u y o r d u . O zaman Sasanîler Romalılardan
aldıkları ganimetlerden bir kısmını Horasanın
şark hudutlarında yaşıyan türk hakanına gön
derirlerdi. Sasanîlik islâmiyetin teessüsünden son
r a , y a n i İ k i n c i H a l i f e Ömer-ül-Faruk tarafından
g ö n d e r i l e n b i r o r d u n u n i s t i l a s ı ü z e r i n e t a r i h sa-
h i f e s i n d e n silindi.
8 2 0 senesine doğru halifelerin kuvvetten düş
mesi İ r a n a yeniden hayat verdi. Araplar birbirini
m ü t e a k i p İran vilâyetlerini kaybettiler. Tahirîier
Saffarî\er,Sâmânîler,Âli Büveyh, Gaznevîler muhtelif
d e v l e t l e r t e ş k i l ettiler. B u h a n e d a n l a r ı n y e r i n e e n
s o n S e l ş u k î l e r k a i m oldu. İlk h ü k ü m d a r 1 0 3 7 de
Bağdadi zaptettikten sonra İrana h â k i m olmuştu.
Harzem S u l t a n l ı ğ ı Selçukî Devletine hitam vedi.
F a k a t Cengizin z u h u r u Harzem hükümetini uzun
m ü d d e t s ü r d ü r m e d i . 1 2 2 5 te b u h ü k ü m e t t e İ r a n
d a n ç e k i l d i . Cengizin torunlarından Holâgıll258de
Bağdadâ g i r m i ş ve hilâfete n i h a y e t vermişti. 1 3 3 5
ten 1381 e kadar İran yalnız bir karışıklık içinde
g ö r ü l ü r . 1 3 8 9 da A k s a k Timur İ r a n a g i r e r v e h ü
k ü m e t i ele alır. Âli Timurun inhilâli 1 4 9 9 dadır.
» B u n d a n s o n r a İ r a n D e v l e t i Saf emlere i n t i k a l e t m i ş t i r .
Safevîler bütün İrana tasarruf etmişlerdi. Fakat
O s m a n l ı l a r garp vilâyetlerini kendilerinden almış
lardı. Devleti en ziyade sağlamlaştıran Şah Abbas-
t ı r . B u n u n z a m a n ı n d a T e b r i z f e t h e d i l d i . Ve Hürmüz
P o r t e k i z l e r d e n a l ı n d ı . Ş a h Abbas m vefatı İ r a n ı
SASANÎLER
y e n i d e n bir inhitata düşürdü. 1 7 2 2 den sonra

Afganlılar İ r a n ı istilâ ettiler. O s m a n l ı l a r A z e r b a -
yıcana girmişlerdi. Halbuki sonradan Ruslar
H a z a r v i l â y e t l e r i n d e Derbendi, Bakuyu ve Gilanuı
b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı istilâ e t m i ş l e r d i r . M u h t e l i f g a l i p
ler İranı parçalamıştır. 1 7 4 7 ve kadar d e v a m d eden
Avşar tüklerinden Nadir Şahın saltanatı b u c ü m
l e d e n s a y ı l a b i l i r . Zent k a b i l e s i n d e n kerim Han m
geçirdiği d e v r e (1761 - 1 7 7 9 ) İran için y e n i bir
inkişaf ve varlık hayatı sayılabilir. O n d a n sonra
dahilî m u h a r e b e l e r basgösterir, v e bu m u h a r e b e
l e r 1 7 9 4 t e kaçar hanedanının müessisi Mehmet
Ağahanm z u h u r u n a k a d a r d e v a m e d e r . İkinci kaçar
H ü k ü m d a r ı Fetih Ali Şah k a d î m İ r a n ı n g a r b i n d e
y e n i b i r d e v l e t v ü c u d e getirdi. B u zat F r a n s a İm
p a r a t o r u Birinci Nabolyonlz tedafüi v e t e c a v ü z !
b i r m u a h e d e aktetti. F a k a t 1 8 2 7 d e R u s y a ile
yapılan m u h a r e b e l e r devleti yeniden k u v v e t t e n
düşürmüştü.
ORTA ASYA
ORTA ASYADA T Ü R K MEDENİYETİ TARİ

H İ N E U M U M Î B İ R N A Z A R - M . E, I I I Ü N C Ü
ASIRDAN SONRA O R T A ASYADA K U R U
LAN V E O R A D A N YAYILAN T Ü R K
DEVLETLERİ.
XI. ORTA ASYA
A. O R T A ASYADA T Ü R K MEDENİYETİ
T A R İ H İ N E U M U M İ BİR NAZAR
Bütün dünyaya medeniyet neşretmiş olan

T ü r k l e r asıl v a t a n l a r ı o l a n O r t a A s y a d a da m u h
telif d e v i r l e r d e y ü k s e k m e d e n i y e t l e r t e ' s i s e t m i ş
lerdir.
Fakat Orta Asyada T ü r k medeniyeti normal
b i r surette, fasılasız inkişaf e d e m e m i ş t i r . Bunun
s e b e p l e r i n i a n l a m a k için O r t a A s y a n ı n i k l i m i a h v a
lini göz ö n ü n d e t u t m a k gerektir.
Son cümudiyeler çekilip, Orta Asyanın b ü y ü k
bir k ı s m ı k u r u d u k t a n sonra, tarihten e v v e l k i de
virlerin bizden en uzak asırlarında cenubî Sibirya
ile b u g ü n Kırgız stepleri i s m i n i taşıyan kıt'alar
ı r m a k l a r göllerle dolu gayet m ü m b i t sahalar teşkil
ediyordu. B u r a d a müsait şerait sayesinde T ü r k l e r
medeniyetçe inkişaf ederek gayet kesif bir m a d e n
m e d e n i y e t i tesis etmişlerdi. B u d e v i r d e b u s a h a d a
y a ş ı y a n T ü r k l e r a y n i z a m a n d a z i r a a t ç i i d i l e r . Zi
raat ve m a d e n c i l i ğ e dair sözler bütün T ü r k lehçe
lerinde aynidir. Bu, Türklerin, d ü n y a y a yayılmadan
evvel bütün T ü r k l e r i n ayni sahada yaşadıkları za
m a n d a h i z i r a a t l e u ğ r a ş m ı ş , m a d e n i ş l e m e s i n i bil
m i ş o l d u k l a r ı n ı ispat eder. B u d e v r i n k a ç asır sür
d ü ğ ü t a h m i n edilemez. T ü r k ırkının lisanı, u m u m î
evsafı, ruhî t e m a y ü l l e r i b u d e v i r d e t e k e v v ü n v e
t e ş e k k ü l etmiştir. Bu d e v i r d e T ü r k ı r k ı n ı n m e r
k e z i s ı k l e t i Altay d a ğ l a r ı h a v a l i s i o l d u ğ u t a h m i n
olunmaktadır. T ü r k l e r müsait şerait sayesinde
gayet ç a b u k çoğaldılar. Altaydan şarkta Baykal,
garpte Urala, Ş i m a l d e Sibiryaya, cenupta Çin v e
İrana kadar yayıldılar. B u devirdeki T ü r k m e d e
n i y e t i n i n e n m ü h i m e s e r l e r i Kurganlar dır.
KIIRPANI AR K u r
g a n , pek eski devirlerde yaşamış
Orta Asya T ü r k l e r i n d e n k a l m a m e
zarlara (Tumuluslara) verilen isimdir. Ural dağla
rından Yenisey nehri havalisine kadar bütün
cenubî Sibiryada ve Kırgız steplerinde binlerce
K u r g a n l a r a tesadüf olunur. O havalide y a ş ı y a n
T ü r k l e r bu K u r g a n l a r a hiç d o k u n m a z l a r , o n l a r a
bir nevi m u k a d d e s şeyler nazarile bakarlar.
On yedinci asırda Sibirya Ruslar eline geç
tikten s o n r a c e n u b î S i b i r y a n m b i r ç o k y e r l e r i n d e
rus muhacirleri yerleştirildi.
Ekserisi tepecik şeklinde olan K u r g a n l a r r u s
m u h a c i r l e r i n i n dikkatini celbetti. Ruslar b u m e
zarları deştiler, kazdılar. O z a m a n ş a y a n ı h a y r e t
b i r ş e y k e ş f e d i l d i : M e z a r l a r t u n ç , altın, g ü m ü ş , b a
kır ve d e m i r d e n yapılmış alet v e ziynet e ş y a l a r i l e
d o l u idi. B i r k ı s ı m r u s m u h a c i r l e r i z i r a a t i b ı r a k t ı ,
b u k u r b a n l a r ı k a z m ç ı k a r ı l a n t u n ç v e altın e s v a v ı
satmakla maişetlerini temin etmeğe başladılar. B u
s u r e t l e b i r k a ç s e n e z a r f ı n d a b ü y ü k s e r v e t l e r istih¬
sal e d e n R u s l a r " g ö r ü l d ü . B i r i n c i P e t r o h ü k ü m e t i n
mı"ıc;2sırl<=>«;inrlf»n hn=;lra PCıırcranların ka7i]ms<;ını
menetti Harrivaünilmı h e v e t l e r m u r a k a b e s i a l t m d a
Z S T S B U S ^ S ^ İ Î S
h e y e t t e ? S a f ı n d a n u s ^ e to^îfta b S S S L
K u r g a n l a r ı t e t k i k l e b i r ç o k â l i m u ğ r a ş m ı ş t ı r . Ar
k e o l o j i â l i m l e r i K u r g a n l a r ı iki k ı s m a t a k s i m e d i
yorlar :
1) B r o n z d e v r i n e ait K u r g a n l a r .
2 ) D e m i r d e v r i n e ait K u r g a n l a r [ 1 ] .
Birinci nevi Kurganlar bilhassa Yenisey nehri
h a v a l i s i ile A b a k a n s t e p l e r i n d e b u l u n u r . D e m i r
d e v r i K u r g a n l a r ı n a ise Irtiş v e T o b o l n e h i r l e r i
havzasında tesadüf olunur. Fakat bronz devri
Kurganları arasında demir devri Kurganlarına
ve bilâkis demir devri Kurganları sahasında bronz
d e v r i K u r g a n l a r ı n a da tesadüf o l u n m a k t a d ı r .
B r o n z devri K u r g a n l a r ı n ı n milâttan evvel
3 , 0 0 0 s e n e ile 5 0 0 a r a s ı n d a k i d e v r e ait o l d u k l a r ı
tahmin olunmaktadır. Fakat hakikatta bronz Kur
g a n l a r ı n ı n bazılarının daha eski olması ihtimali de
kuvvetlidir. Ş i m d i y e k a d a r tetkik edilmiş bronz
d e v r i K u r g a n l a r ı m i l â d a y a k ı n a s ı r l a r a aittir.
T u n ç (bronz) devri K u r g a n l a r ı n d a b u l u n m u ş
eşya şunlardır:
K ı h ç [kılıçların sapı e k s e r i y a h a y v a n şeklin
dedir] ok ucu, süngü, bıçak, orak, k a y ç ı [makas],
balta, i ğ n e , biz, b u r g u .
K o ş u m t a k ı m ı n a ait e ş y a : t o k a , ö z e n g i , g e m .
E v b a y a t ı n a ait e ş y a : k a z a n , t a v a .
Ziynet eşyasından: küpe, düğme, bilezik,ayna,
h a y v a n şeklinde yapılmış muhtelif ziynet eşyası.
Ziynet eşyasının çoğu altından m a m u l d ü r .
. Demir devri kurganlarına gelince, bunların
e k s e r i s i m i l â t t a n e v v e l V i n c i a s ı r ile m i l â t t a n s o n r a
V I I i n c i a s ı r a r a s ı n d a k i d e v r e aittir. F a k a t V I I i n c i
a s ı r d a n s o n r a k i d e v i r l e r e ait k u r g a n l a r da v a r d ı r .
[1] B u t a k s i m . W . R o d l o f f u n t a k s i m i d i r . «Aus Sibirien»

cilt II, fasıl VII
D e m i r devri kurganlarında b u l u n m u ş eşya
şunlardır:
K a z m a , b u r g u , balla, bıçak, ok ucu, k a l a y l a m a
aletleri, kılıç, s ü n g ü , zırh, ç a k m a k ; k o ş u m t a k ı m ı n a
ait e ş y a d a n : g e m , ö z e n g i ; e v h a y a t ı n a ait ş e y l e r d e n :
ç a k m a k ; z i r a a t e ait ş e y l e r d e n : s a b a n d e m i r i , o r a k .
B u n l a r d a n b a ş k a muhtelif ş e y l e r : türlü b ü y ü k
lükte tokalar, k e m e r tezyinatı, kopçalar, muhtelif
b ü y ü k l ü k t e ç i v i l e r . D e m i r d e v r i n e ait k u r g a n l a r d a 1
b u l u n m u ş e ş y a n ı n da b i r ç o ğ u altın v e b a k ı r d a n
yapılmıştır. Demir devri kurganlarında k e m i k t e n
y a p ı l m ı ş ziynet eşyası v e ç ö m l e k l e r de b u l u n -
rnuştur[l].
TÜRKLERDE H
« İ k İ d e
™
kurganlarında bulun- n
MADENCİLİK m u ş e
yapılışmdakı nefaset,
Ş Y a n ı n
güzellik, san'atkarm y ü k s e k m e h a r e t i
şayanı hayrettir. Moskova, Lenlngrat m ü z e l e r i n d e
s a k l a n m a k t a olan, k u r g a n l a r d a n ç ı k a r ı l m ı ş e ş y a
numunelerini gördüğü zaman insan bunların
milâttan evvel devirlerde, yapılmış eşya o l d u ğ u n a
inanmak istemiyor; bunları bugün Avrupa şehir
lerinden birinde yapılmış eşya zannediyor. Le-
ningrat, Moskova müzelerinden başka Sibiryada
T o m s k , K r a s n o y a r s k m ü z e l e r i n d e de k u r g a n l a r d a
b u l u n m u ş eşya çoktur. Avrupa müzelerinden Lon-
dranın (Britiş m u s e u m ) u n d a da güzel bir k o l l e k -
siyon vardır.
(1] K u r g a n l a r h a k k ı n d a m ü h i m e s e r l e r : t
D. G. M e s s e r s c h m i d t " S i b i r s k i e d r e v n o s t i , , St. P e t e r . 1 8 8 8 .
W . W . Radloff, " A u s S i b i r i e n , , cilt II, fasıl V I I s.s. 6 8 - 1 4 3
A. V. A d r i a n o f f , " V ı b o r k i i z d n e v n i k o v k u r g a n n ı k h r a s k o -
pok. M i n u s i n s k 1 9 0 0 .
A. M . T a l l g r e n , " C o l l e c t i o n T o w o s t i n d e s a n t i g u i t e s p r e h i s -
toriques de Minusink,, Helsingfors 1900
K u r g a n l a r d a b u l u n m u ş m a d e n d e n m a m u l eş
y a n ı n ç o k l u ğ u b i r s u a l tevlit e d i y o r : E s k i T ü r k l e r
m a d e n l e r i n e r e d e n a l ı y o r l a r d ı ? Altay dağlarının
pek çok yerlerinde keşfolunmuş maden ocakları
ve izabe fırınları bu suale cevap veriyor. T ü r k l e r
madenleri kendileri verden çıkarıyor, kendileri
i ş l i y o r l a r d ı . Y a n i Eski Türkler madenden eşya yap
m a s ı n ı b i l d i k l e r i gibi, m a d e n l e r i i ş l e m e s i n i , i s t i m a l
edilebilecek hale g e t i r m e s i n i de biliyorlardı, d i ğ e r
tabirle, T ü r k l e r m a d e n c i l i k san'atinin bütün şekil
leri v e b ü t ü n u s u l l e r i n e a ş m a i d i l e r . E s k i T ü r k
ü l k e l e r i n d e k a d î m d e v i r l e r d e işletilip b ı r a k ı l m ı ş
maden ocakları gayet çoktur. Ekserisi bakır ma
deni ocaklarıdır. Bu ocaklardan bazılarının yer
altındaki koridorları, tam asrımızda yapılmış ocak
lar g i b i m ü k e m m e l b i r s u r e t t e a ğ a ç d i r e k l e r l e
(sütunlarla) dayatılmıştır.
Bu ocakların çokluğu, Türklerin madenleri
a n c a k k e n d i ihtiyaçları için değil, d i ğ e r m i l l e t l e r e
s a t m a k için de ç ı k a r d ı k l a r ı n ı ispat ediyor.
Kurganlarda bulunmuş eşyadan Türklerde
m a d e n c i l i k san'atinin gayet ünlü bir san'at o l d u ğ u
da a n l a ş ı l m a k t a d ı r . L e n i n g r a d ı n " E r m i t a j , , m ü z e
sinde kurganlarda b u l u n m u ş eşya arasında ç e k i ç
tutmuş bir m a d e n işçisini temsil eden k ü ç ü k bir
bakır heykel bulunuyor. Bundan başka kurgan
larda p e k ç o k k ü ç ü k çekiçler b u l u n m u ş t u r . Anla-
şıhyorki, T ü r k l e r , bu gibi h e y k e l l e r i ve k ü ç ü k
çekiçleri bir ziynet olarak kullanıyorlardı.
Eski Türkler bakır, tunç ve demirden b a ş k a
.altın d a h i ç ı k a r ı r l a r d ı . Orta Asyanın birçok
y e r i n d e m e t r u k altın m a d e n i o c a k l a r ı k e ş f o l u n -
muştur. Bu maden ocaklarında bakır aletler
bulunmuştur. Bugünkü türk ülkelerinin türlü
y e r l e r i n d e m a d e n i z a b e s i n e m a h s u s f ı r ı n l a r da
keşfedilmiştir.
T ü r k l e r d e m a d e n c i l i k san'atinin bütün usul
l e r i n i n m a l û m o l d u ğ u n u t a r i h î d e v i r l e r e ait v e s i k a
l a r d a t e y i d e t m e k t e d i r . M e s e l â Tukyu türklerinin
vergileri onlar için m a d e n d e n eşya y a p m a k su-
retile ödedikleri tasrih edilmektedir.
Milâda yakın asırlarda Asya Türk-

ORTA ASYA- l e r i n i n b i r k l s r m h a y v a n beslemek-
^^SS: \ > Söçeoe
e
hayatla y a ş a m a ğ a baş-
NTN DEĞİŞMESİ " y o r . B u hayatı istihalenin sebebi
ni A s y a n ı n i k l i m i t a h a v v ü l ü n d e a r a
m a k lâzımdır.
E s k i devirlerden b u g ü n e k a d a r Orta Asya ted
r i c î s u r e t t e d a i m a k u r u m a k t a d ı r [1]. O r t a A s y a d a
ırmakların adedi gittikçe azalmakta, m e v c u t ne
hirlerin sulan eksilmekte, göller kurumakta
d ı r . E s k i d e n m e v c u t b i r ç o k g ö l l e r b u g ü n y o k ol
muştur. Coğrafya âlimlerine malûm bu hâdise
t ü r k ırkı tarihinin anahtarı sayılmalıdır. Orta
A s y a n ı n diğer m ü h i m iklimî vasfı şimali ş a r k î d e n
e s e n rüzgârların ç o k l u ğ u ve şiddetidir. B u rüz
gârlar Orta Asya sularının t e b a h h u r u n d a n hâsıl
olan buharları Orta Asya c e n u b u n d a k i ülkelere
götürür. B u rüzgârların Orta Asyaya getirdiği
[1] A s y a n ı n k u r u m a s ı m e s e l e s i n e d a i r m ü h i m e s e r l e r :
E l l s w o r t h H u n t i n g t o n , " T h e r i v e r s of C h i n e s e Turkestan
a n d t h e d e s s i c a t i o n of A s i a . » G e o g journal
1 9 0 6 . Cilt 2 8
A. B o u t q u i n , "L'Asie centrale. L a q u e s t i o n du desseche-
m e n t du globe,,
Dr. Edar Brückner, "Klimaschwankungen und Völker-
wanderungen„
A l m a n a c h der keiser. Akad. W i e n 1912
sey ise k u m l a r d a n ibarettir. B u suretle Orta Asya
k u r u d u ğ u n i s b e t t e k u m istilâsı a l t ı n d a k a l m a k t a
dır. K u m l a r t e d r i c e n m ü m b i t s a h a l a r ı i ş g a l e d e r e k
b i r z a m a n y e ş i l e k i n l i k l e r d e n v e m a h s u l d a r tar
l a l a r d a n i b a r e t o l a n sahaları ıssız k u m l u k l a r a
tahvil etmektedir.
B u g ü n geniş k u m sahralarından, steplerden
ibaret olan sahaların vaktile mümbit, m a h s u l d a r
sahalar olduğu türlü emarelerden istihraç olun
maktadır. (Kum sahralarında 2 - 3 , bazan 4-5
metre kalınlığında k u m tabakası altında s u y o l l a r ı
"Arklar,, b u l u n m u ş t u r . ) •
Son bin sene zarfında Orta Asyayı k u m l a r ı n
istilâsı d a h a s e r i b i r c e r e y a n a l m ı ş o l d u ğ u a n l a -
siliyor.
B u n d a n 7 asır m u k a d d e m z a m a n a
ESKİ TÜRK
ŞEHİRLERİ k a d a r milâdî 6 mcı asırla 13 ü n c ü
asır arasında garbî Türkistan ile
Kırgız steplerinin cenubî kısmında birçok şehir
ler m e v c u t o l d u ğ u n u çin v e islâm m ü v e r r i h l e r i
eserlerinden öğreniyoruz. B u g ü n bu şehirlerin
yerini k u m tabakaları kaplamıştır. Tarihî şehir
h a r a b e l e r i n i n y e r i n i tayin - e t m e k a n c a k k u m l a r a
k a r ı ş m ı ş m e b z u l çinili toğlalar, nefîs ç ö m l e k kırın
tıları g i b i m e d e n i y e t b a k i y e l e r i s a y e s i n d e m ü m
kün olmaktadır. Bugün medeniyetten m a h r u m
Kırgız - kazakların oturdukları sahanın birçok
y e r l e r i ş e h i r h a r a b e l e r i , m e d e n i y e t e n k a z ı ile do
ludur.
Bu harabelerin bir kısmı tarihen m a l û m şehir
l e r i n e n k a z ı d ı r . M e s e l â Otrar, Cent, Yangı - Kent
Sağnak h a r a b e l e r i gibi. Diğerleri, tarih isimlerini
zaptetmemiş şehirlerin harabeleridir. Pek çok
şehirlerin, tarih isimlerini k a y d e t m i ş o l d u ğ u halde,
y e r l e r i t a y i n e d i l m e m i ş t i r . B u c ü m l e d e n Atlak,
Atbaş, Almalık, Balasagun, Talaş, Kulan, Barshan,
Sus, S u y a p , Nuzket, S ü t k e n t Ili-Balık, Şelci gihi
T ü r k şehirlerinin isimleri sayılabilir. B u g ü n bütün
b u , vaktile büyük bir Türk medeniyeti merkezi olan
şehirlerin yerinde k u m ve rüzgârdan başka bir
şey yoktur.
Son zamanlarda yapılan hafriyat neticesinde
Çinî T ü r k i s t a n d a k u m altında elliden ziyade ş e h i r
harabesi bulunmuştur.
Orta Asyanın eskiden m ü m b i t arazisinin k u m
çölü haline gelmesi yukarda izah edilmiş iki
hâdisenin m e v l û d u d u r : Orta Asyanın tedricî ku
r u m a s ı , k u m l a r ı n istilâsı.
Suların azalması, ırmak, çay v e göllerin kuru
ması neticesinde eskiden mümbit sahalar çorak
step h a l i n e gelmiştir. M u k i m ahali oturduğu
yerleri, köyleri, kasabaları bırakıp b a ş k a vatan
aramağa, yahut göçebeliği ihtiyar etmeğe m e c b u r
olmuştur. Metruk yahut tahrip edilmiş şehirlerin
b u l u n d u ğ u s a h a l a r ı t e d r i c î s u r e t t e k u m l a r istilâ
etmiştir. Yeşil tarlalar step olmuş, stepler k u m
sahrası olmuştur. O n u n için Orta A s y a türkle¬
rinin eski medeniyetleri n e r e d e ? sualine: k u m l a r
altında, diye c e v a p v e r m e k d o ğ r u olur.[l]
[1] E s k i T ü r k ş e h i r l e r i h a k k ı n d a e s e r l e r :
A u r e l Stein, " S a n d b u r i e d ruins«of Khotan,, L o n d o n 1 9 0 3 .
W. Barthold, «Otçet o p o e z d k e v sredniyü Aziyü> S.
Petersburg 1897.
P. K. K o z l o f î , Trudı ekspeditsii imp. ros. geog. obşçstva
soverşennoy v 1 8 9 9 - 1901.
R. P u m p e l l y , E x p l o r a t i o n i n T u r k e s t a n . . . E x p e d i ü o n of 1 9 0 3
Washington 1905.
B u k u m ve harabeler altındaki eski türk me
deniyetleri son zamanlara kadar ne Türklerin
kendilerine v e ne de Avrupanın ilim â l e m i n e
m a l û m idi. A n c a k s o n 5 0 - 6 0 yıl z a r f ı n d a O r t a
Asyada yapılan hafriyat sayesindedir ki T ü r k l e r i n
eski medeniyetleri ve bu medeniyetlerin yüksek
liği h a k k ı n d a b i r f i k i r h â s ı l e t m e k m ü m k ü n o l d u .
Türk ırkının mazisi hakkında Avrupa müsteşrik
âlimlerinin fikirleri değişti.
Orta Asyanın tedricî k u r u m a s ı türk

T U R K ı R K ı TA- ı r tarihî m u k a d d e r a t ı için m ü -
k ı n m
YTNIN'COĞ h i m
netice tevlidetti:
b i r k a c
RAFÎ ŞERAITI 1 — T ü r k ırkının bir kısmını g ö ç e b e

NETICESIDIR h a y a t l a y a ş a m a ğ a m e c b u r etti. G ö
çebelik türk tarihinde iklim tahav-
vülü neticesi bir zaruret olmuştur. Müsait coğrafî,
iklimi şartlar içinde yaşıyan Türkler hiçbir
zaman göçebe hayata meyil göstermemişlerdir.
2 — T ü r k vatanlarının bir kısmının step haline
gelmesi, t ü r k ırkının, hayatî, iktisadî menfaatleri
birbirinden farklı, mütezat iki z ü m r e y e b ö l ü n m e
sini m u c i p oldu- '
3 — Steplerde hayat şeraitinin ağırlığı, g ö ç e b e
Türklerin coğrafî sahanın şartlarına makûsen
mütenasip bir surette daima çoğalmaları, g ö ç e b e
Türklerde garba, cenuba muhaceret ihtiyacını,
yeni vatan a r a m a k meylini doğurdu.
4 — Muhacereti muvaffakiyetle yapabilmek
için teşkilât l ü z u m u anlaşıldı. B u n d a n T ü r k l e r d e
askerlik ve inzibat ruhu doğdu. inzibat itiyadı
Türkleri devletçi bir millet yaptı.
5 — Askerlik, askerî teşkilât s a y e s i n d e Türk
m u h a c e r e t l e r i f ü t u h a t ş e k l i n i aldı.
6 — F ü t u h a t y a p m a k için garba, c e n u b a d o ğ r u
y ü r ü y e n step T ü r k l e r i ilk ö n c e yol ü z e r i n d e k i
m ü m b i t T ü r k ü l k e l e r i n i tahtı itaate a l d ı l a r , o n l a r ı
da f ü t u h a t a i ş t i r a k e m e c b u r ettiler. Ç ü n k ü f ü t u
hatın m u v a f f a k i y e t l e n e t i c e l e n m e s i için m ü t e m e -
d d i n T ü r k l e r i n t e k n i k v e m a l û m a t l a r ı n d a n da isti
fade l ü z u m u n u anlıyorlardı.
7 — Bu suretle m ü m b i t türk medeniyeti yu
vaları daimî surette şimalden, steplerden gelen
türk dalgalarının darbelerine maruz kaldılar.
Türk muhaceretlerinin bütün esbabını iyice
k a v r a m a k için Orta A s y a n ı n tedricî k u r u m a s ı n
dan, r ü z g â r l a r ı n şiddetinden, m ü m b i t sahaları k u m
lar istilâ e t m e s i n d e n b a ş k a , O r t a A s y a i k l i m i n i n
diğer şeraitini de göz ö n ü n d e t u t m a k lâzımdır.
Orta Asya i k l i m i n i n m ü h i m bir vasfı da i k l i m i n
sertliğidir. Y a n i m e v s i m l e r i n d e r e c e i harareti ara
sındaki büyük farklardır. Orta Asyanın yazları
f e v k a l â d e s ı c a k t ı r . V a s a t i h a r a r e t f e v k a s s ı f ı r 3 5 dir
(Sudan hararetine müsavidir). Bazan bu hararetin
6 5 - 7 0 e çıktığı g ö r ü l ü r . Kış ise f e v k a l â d e s o ğ u k
tur. S o ğ u k l u k N o r v e ç ü l k e s i n i n v a s a t i b ü r u d e t i d i r .
Tahtessıfır 3 0 ile 3 5 a r a s ı n d a d ı r . Orta A s y a d a yağ
m u r nadiren görülen bir hâdisedir. Orta Asyanın
bazı a k s a m ı n d a s e n e l e r c e y a ğ m u r y a ğ m a z . Yaz ga
y e t k u r u d u r . K ı ş ı n s t e p l e r k a i m b i r k a r t a b a k a s ı al
tında kalır. G ö ç e b e T ü r k l e r bu kışları yeraltındaki
evlerinde geçirirler; ev haricinde binlerce kilo
metre u z a n a n * k a l ı n k a r tabakası, şiddetle esen
soğuk rüzgar ve onun hazin feryadından başka
hiçbirşey yoktur. Ancak arasıra bu rüzgâr
sesine uzaktaki kurtların uluması karışır. G ö ç e b e
Türkler bu hazin i n l e r i n d e kışı g e ç i r m e k için
yazın m u k i m z ü m r e l e r e sattıkları k o y u n v e atlar
m u k a b i l i n d e kâfi erzak alabildiler ise n e âlâ! O
z a m a n b u inler de onlara bir saadet yuvası gibi
g ö r ü n ü r . F a k a t , e ğ e r b i r s a r i illet neticesinde
yahut kışın s o ğ u k l u ğ u y ü z ü n d e n hayvanları ölüp
c e n u p t a k i z ü m r e l e r l e e r z a k a m ü b a d e l e için gö-,
c e b e T ü r k l e r h a y v a n l a r d a n da m a h r u m k a l d ı l a r s a ,
yahut cenupta kıtlık olup mukim zümreler
göçebelere zahire satmak istemedilerse, g ö ç e b e
T ü r k l e r k a r altındaki s o ğ u k inlerde y i y e c e k t e n de
m a h r u m kalırlardı. G ö ç e b e Türklerin ağır hayat
şeraiti b u n d a n ibaretti. T ü r k l e r d e m u h a c e r e t v e
fütuhat c e r e y a n l a r ı n ı tevlit eden b u şerait o l m u ş
tur. Bu gibi ağır şerait içinde yaşıyan Türkler
için c e n u b u n sulu, sıcak, m ü m b i t k ı t a l a r ı n a gidip
yeni bir vatan aramak, orada y e r l e ş m e k arzusu
ç o k defa m u k a d d e s b i r m i l l î i d e a l ş e k l i n i a l m ı ş t ı r .
Her devirde Türklerin cenuba, garba doğru yü
r ü m e k temayülü ibraz etmelerinin derin esrarım ı
b u ş e r a i t t e a r a m a k l â z ı m d ı r . T ü r k l e r i n tâ k a b l e t - I
t a r i h d e v i r l e r d e n o n a l t ı n c ı a s r a k a d a r s ü r e n , Çi¬
ne, Hindistana, İrana, M e s o p o t a m y a y a , A n a d o l u v a , I
A v r u p a y a m u h a c e r e t l e r i n i n e n m ü h i m â m i l i As-
yanın k u r u m a s ı ve b u n u n neticesinde bir kısım
T ü r k l e r için iktisadî h a y a t ı n a ğ ı r l a ş m a s ı o l m u ş t u r ,
T ü r k m u h a c e r e t ve fütuhatları iklimî tahavvüller
n e t i c e s i n d e hâsıl olan iktisadî zaruretten doğ
muştur. Bu muhaceretler sayesindedirki Türkler
s a r ü t e c e n u n t a b ü v ü k k ı t a l a r zantettiler orada
n i z a m ' inzibat a s a y i ş v e e m n i y e t tesis ettiler Bu
suretle m ü t e m e d d i n devletler v ü c u d e getirdilerfl].
[1] İ k l i m ile m i l l e t l e r i n t a r i h i a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t e
dair eserlerden m ü h i m l e r i :
E. H u n t i n g t o n , Civilisation and Climate
New Haven 1915.
Bereket
Türk vatanlarının versin,
SYFTİ"MSP" b
P ü
kumlardan
t ü n a k s a m ı s t e v e
KEZLERI değildir. Orta Asyada b u g ü n e

i b a r e t
kadar kurumamış büyük nehirler

vardır. B u nehirlerin etrafındaki T ü r k l e r türlü
isimler altında y ü k s e k m e d e n i y e t l e r k u r m u ş l a r
dır. O t u r m a h a y a t m ü m k ü n o l a n m ü m b i t s a h a
lar c ü m l e s i n d e n Ş i m a l î M o ğ o l i s t a n d a k i S e l e n g a -
O r k h o n havalisini,' B a l k a ş ile I s s i k - K ü l a r a s ı n d a k i
Y e d i s u m m t a k a s ı i s m i n i t a ş ı y a n İli n e h r i h a v a
lisini, Ç i n î T ü r k i s t a n d a k i T a r ı m n e h r i v a d i s i n i , g a r
bî T ü r k i s t a n d a k i Ç u , İ n c i ( S i r d e r y a ) v e Ö k ü z ( A m u -
derya) nehirleri havalisini zikretmek lâzımdır.
Bu sahaların herbirinde m u a y y e n bir devirde
T ü r k l e r y ü k s e k m e d e n i y e t l e r tesis etmişlerdir.
T â milâttan evvelki asırlarda O r k h o n havalisi T ü r k
leri m e d e n i y e t ç e ç o k y ü k s e l m i ş l e r d i .
n :. I v l V T , m v Hyung-nu i s m i i l e m a l û m ş a r k î H u n -
BU Y U K 1UKK . - . . . . . . . ... .
DEVLETLERI medeniyeti o devir ı ç m y ü k s e k
l a r ı n
, medeniyet sayılmalıdır. Şarkî Hunlar

M o g o l ı s t a n d a n idil h a v z a s ı n a k a d a r u z a n a n b ü y ü k
F
Ratzel AnthroDoeeoeranhie s 73-368
E.
S e m p l e , I n f i u e n c e of efioeraphical environnement
L o n d o n . N e w - Y o z k . 1 9 1 1 . s. 4 7 3 - 5 1 5 - .
E. R e c l u s , L' H o m m e et la T e r r e . P a r i s V i d a l d e la
B l a c h e L e s c o n d i t i o n s e-eoı?raDhip-ues et l e s F a i t s s o c i a u x
c H e d i n T h r o u o - h Asia I o n r i o n 1 8 9 3
v p n
Gocebeli&in'sebenleri hakkında eserler' '

F B r ü c k n e r K l i m L h L n k u n ^ e n und Völkerwande
n I „ ; n A l m a n a e h d e r KeT.er Akad D W Z n IQİ2
TÜRK kZZnihl^H^ DAIR ' «u£TER

T KIN m^-^rf^l^^R^rSton H «
j . ıu«tpvuui X\CL.IICI ct_ııt;t> buı id. ıu ı ı ctııutı ucb peupicb,, to
P A R I
T T Ü W T' Fmitrratı'nn Hpc , l p c n w n p, r i c IfiOR
uyidivy, *L ı_,mıg\ aııon ues peupıes» rârıs IÖZD.
ve m u n t a z a m bir devlet tesis etmişlerdi. B u ü l k e d e
asayiş ve inzibat h ü k ü m sürüyordu. Hunların
m ü k e m m e l kanunları vardı, m a h k e m e ve hapisha
neleri vardı. Devlet muhtelif büyüklükte idarî
sahalara bölünmüştü.
Hunların türlü mahiyette u m u m î halk içtima
ları o l u r d u . H u n d e v l e t i k u v v e t l i b i r a s k e r î t e ş k i
lâta m a l i k t i . B ü t ü n H u n h a l k ı a s k e r î i n z i b a t a t â b i
idi. H e r T ü r k b i r a s k e r idi.
B u devirde T ü r k l e r ziraate de ehemmiyet
verirlerdi. H e r T ü r k bir arazi parçasına malikti.
H u n l a r d a m a d e n c i l i k san'ati de ilerlemişti. H u n l a r
m a d e n d e n h e r türlü alet v e e ş y a imal e t m e s i n i
bilirlerdi.
M i l â t t a n s o n r a k i d e v i r l e r d e de, O r k h o n , S e l e n g a
havalisi m e r k e z i o l m a k üzre kuvvetli türk dev
letleri k u r u l m u ş t u . B u d e v r i n T ü r k l e r i n e Çinli
l e r « T u k y u » [1] i s m i n i v e r i y o r l a r . M i l â t t a n s o n r a
teessüs etmiş büyük türk devletlerinden biri,
A l t a y t ü r k l e r l i t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş b a ş ı n d a Bu
rum v e İstemi Han b u l u n a n devlettir.
B u d e v l e t i k i k ı s ı m d a n i b a r e t idi. Ş a r k î k ı s m ı n d a
Bumın Han a h f a d ı h â k i m idi, g a r b î k ı s m ı n d a [bu
g ü n k ü garbî TürKİstanda] İstemi Han ve ahfadı
hüküm sürüyordu.
İstemi Han devrinde ( 5 6 2 - 5 7 6 ) garbî Tuk
y u d e v l e t i d ü n y a n ı n en k u v v e t l i devletlerinden
biri idi. T ü r k İ m p a r a t o r u İ s t e m i H a n , z a m a n ı n ı n
b ü t ü n b ü y ü k h ü k ü m d a r l a r ı ile s i y a s î m ü n a s e b e t
lerde bulunuyordu. Bizans ve İran h ü k ü m d a r
larına sefirler gönderir, onlardan sefaretler k a b u l
ederdi.
[11 T u k y u « T ü r k » k e l i m e s i n i n Ç i n c e tellâffuzudur.
— 415 —
İranın S a s a n y a n 'sülâlesi h ü k ü m d a r l a r ı n d a n
H ü s r e v N u ş i r e v a n (m. s o n r a 5 3 1 - 5 7 0 ) İ s t e m i H a n
kızile e v l e n m e ğ i bir şeref addetmişti.
Türk h ü k ü m d a r ı İran ve Bizans imparatorla

rına yazdığı mektupları v e sefirlerin itimatname
l e r i n i t ü r k d i l i n d e v e t ü r k y a z ı s ı ile y a z a r d ı .
İstemi Han devrinde T ü r k l e r arasında m a d e n

san'ati f e v k a l â d e ilerlemişti. Türkler altından,
g ü m ü ş t e n ve b a ş k a m a d e n l e r d e n h e r türlü alet
v e eşya yaparlar, b u n l a r ı diğer milletlere satar
l a r d ı . 5 6 9 da İ s t e m i H a n p a y i t a h t ı n a g ö n d e r i l m i ş
b i r B i z a n s sefiri, Z e m a r q u e , Türkiyede gördüğü
altından yapılmış e ş y a n ı n güzellik noktai naza
rından İstanbulda yapılan maden mamulâtından
k a t ' i y y e n d u n o l m a d ı ğ ı n ı itiraf e d i y o r . R u m s e f i r i ,
İ s t e m i H a n ı n m ü t e a d d i t s a r a y l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü al
tın e ş y a n ı n m e b z u l l ü ğ ü n d e n b a h s e d i y o r . T ü r k
imparatorunun sarayında tavus şeklinde yapıl
mış ayaklar üzerine oturtulmuş alim tahtlar,
altın sütunlar, altın m a s a l a r , sandalyeler, ve
pek çok alündan m a m u l ev eşyası g ö r d ü ğ ü n ü
hayretle hikâye ediyor. Türklerin bir k ı s m ı n ı n
m a d e n m a m u l â t ı y a p m a k v e s a t m a k l a m e ş g u l ol
duğunu söylüyor.
B u m ı n ve İstemi H a n l a r tarafından tesis edilmiş

bu devlet yedinci asrın ortalarına doğru sukut
etti. F a k a t y e d i n c i a s ı r n i h a y e t l e r i n e d o ğ r u m e r
k e z i g e n e Orhon v e h a v a l i s i o l m a k ü z r e y e n i b i r
Türk devleti t e e s s ü s etti. B u d e v i r d e T ü r k l e r s i y a
setçe yeniden yükseldikleri gibi medeniyetçe de
ilerlediler. Bu devir Türkleri birçok kitabeler
taşıyan abideler bırakmışlardır.
Orhon abideleri ismile m a l û m abi-
devirde, (sekizinci asırda)
İST
ESKİTURKDI- d e l e r b u
UND
Orhon havalisinde yaşıyan Türkler
den k a l m ı ş eserlerdir.
O r h o n k i t a b e l e r i n d e n v e Çin v a k a y i n a m e l e r
inden bu devirde Türklerin yüksek bir m e d e
niyet seviyesine erişmiş oldukları anlaşılıyor.
Orhon kitabelerinden bu devirde Türklerin
gayet k o y u millî ş u u r sahibi bir millet olduklarını,
bütün Türkleri birleştirmek rehberlerin y ü k s e k
gayesi olduğunu, Türklerin kendilerine m a h s u s
kanunları m e v c u t olduğunu, devlet memurlarının
türlü sınıflara b ö l ü n m ü ş o l d u ğ u n u , T ü r k devleti
nin Moğolistanm şarkındaki Kadırkan ( H i n g a n )
dağlarından Aral gölüne, Sibiriyadan D e m i r k a p ı -
ya (Efganistana) kadar uzandığını öğreniyoruz.
O r k h o n k i t a b e l e r i n d e k u l l a n ı l a n lisan s a f t ü r k ç e -
dir. Y a z ı s ı t ü r k y a z ı s ı d ı r . H a l b u k i o d e v i r d e b u g ü n
kü mütemeddin Avrupa kavmlerinden hiçbiri ne
b ö y l e inkişaf e t m i ş lisana, n e de millî ş u u r a malikti.
Ç i n î T ü r k i s t a n t ü r k l e r i d e tâ i s l â m i -
t t e n evvelki devirlerde medeni-
İ . ^
ÇİNÎ T U R K ı S - v e
TA NI A T
C yette c o k ilerlemiş bir z ü m r e teşkil
MEDENIYETI ^ . :
d _ .
y o r l a r d ı ç n î jerle
T
Ş
ü r k i s t a n ş e h i r
d o l u idi. Zi r a a t v e s a n ' a t l e u ğ r a ş a n b u T ü r k l e r
san'at ve hirfetlerde ç o k t e r a k k i etmişlerdi. Çinî
Türkistan Türklerinin kendilerin e m a h s u s yazıla
rı, i n k i ş a f e t m i ş e d e b i y a t l a r ı d a v a r d ı . S o n z a m a n
larda ineiliz rus fransız bilhassa alman âlimleri
tarafından yapılrmş hafriyat neticesinde Çinî T ü r
kistan türkleri lehcesind eislâmiyetten e v v e l g a v e t
zengin bir edebiyat yaradılmış o l d u ğ u ispat olun
muştur. Eski şehirlerin harabeleri, mabet enkazı
arasında b u l u n a n v a z m a e s e r l e r bus-ün R a U W
— 417 — 27
Fransa ve Almanyanm kütüphane ve müzelerinde
saklanmaktadır. Bilhassa Berlin şehrinin etnografı
m ü z e s i n d e k i U y g u r eserleri birkaç dolap doldu
r a c a k kadar çoktur. B u eserlerin b u g ü n bir k ı s m ı
tamamen okunup almanca tercümelerde beraber
neşrolunmuştur. B ü y ü k bir kısmı daha okunma
mıştır. U y g u r (Çinî T ü r k i s t a n d a islâmiyetten ev
velki devirlerde y a ş a m ı ş T ü r k l e r e b u isim veril
mektedir) edebiyatının bütün b u l u n m u ş eserleri
okunup neşrolunduğu zaman bu edebiyatın
e h e m m i y e t ve kıymeti d a h a iyi a n l a ş ı l a c a k t ı r .
Eski Uygur mabet harabelerinde bulunmuş eşya
arasında yazma eserlerden başka birçok nakışlı
d u v a r tezyinatı gibi san'at eserleri de b u l u n m u ş t u r .
İslâmiyetten evvelki devirlerde Çinî T ü r k i s -
t a n m g a y e t kesif bir m e d e n i y e t o c a ğ ı o l d u ğ u n u Çin
müverrihlerinin eserlerinden de anlamak müm
k ü n d ü r . Yedinci aşırın başlarında Çinî T ü r k i s t a n
d a s e y a h a t e t m i ş o l a n Ç i n l i Hyuven- Thsangm bu
ü l k e T ü r k l e r i h a k k ı n d a v e r d i ğ i m a l û m a t b u de
v i r d e Çinî T ü r k i s t a n d a T ü r k l e r i n medeniyetçe
ç o k y ü k s e l m i ş o l d u k l a r ı n ı g ö s t e r i y o r [1]. X u n c u
asır n i h a y e t l e r i n e d o ğ r u ( 9 8 1 de) Çinî T ü r k i s t a n m
daha islâmiyeti kabul etmemiş Türklerinin mer
kezi olan Bişbahk ş e h r i n d e k i Arslan Han sarayını
z i y a r e t etmiş olan bir Çin sefiri U a n g - Y e n - T i b u
devirde Bişbahk havalisinde beş yüz kadar ma
bet b u l u n d u ğ u n d a n , B i ş b a l ı k t a bu m a b e t l e r ya
nında k ü t ü p h a n e b u l u n d u ğ u n d a n , şehirlerde evle
r i n b i r k a ç k a t l ı o l d u ğ u n d a n , Ç i n î T ü r k i s t a n ahali¬
.
[1] E d o u a r d C h a v a n n e s , D o c u m e n t s s u r l e r Tou-Kiue
( T u r c s ) O c c i d e n t a u x , St. P e t e r s b o u r g 1 9 0 3 .
Stanislas Julien, M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s occiden-
t a l e s ete. V o y a g e s d e s P e l e r i n s b o u d d h i s t e s . P a r i s 1853
sinin ziraat v e türlü san'atlarda f e v k a l â d e m a h i r
o l d u ğ u n d a n b a h s e d i y o r [1].
Çinî T ü r k i s t a n d a ş e h i r h a r a b e l e r i n d e bulun
m u ş U y g u r e d e b i y a ü b u n u teyit e t m e k t e d i r .
Çinî T ü r k i s t a n d a islâmiyet intişarından s o n r a
da m e d e n î d e v i r l e r g ö r ü l d ü . K a r a h a n i l e r sülâlesi
devri Türkistanın medeniytçe parlak devirlerinden
biridir. B u d e v i r d e de Çinî T ü r k i s t a n d a halis bir
T ü r k dilinde y ü k s e k bir edebiyat yaratılmıştı.
Cengiz fütuhatı v e o n d a n s o n r a k i Çinî T ü r k i s t a n
ahalisinin başına gelen felâketler neticesinde b ü y ü k
bir kısmı k a y b o l m u ş olan bu edebiyatın güzel
b i r n u m u n e s i ( K u t a d g u B i l i g ) dir.
1 0 6 9 da Y u s u f H a s H a c i p t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş
b u b ü y ü k b i r cilt t e ş k i l e d e n e s e r h e r c i h e t t e n
dikkate d e ğ e r bu abide, T ü r k l e r i n iftihar edebile
c e ğ i b i r e s e r d i r . K u t a d g u B i l i g b i z e II i n c i a s ı r d a
T ü r k harsinin seviyesini, Türklerin ahlâkî hukukî,
felsefî t e l â k k i l e r i n i g ö s t e r i y o r .
K u t a d g u B i l i g saf t ü r k ç e b i r l i s a n d a y a z ı l m ı ş t ı r .
İslâm devri eseri olmasına r a ğ m e n bütün eserde
kullanılan arapça ve a c e m c e kelimelerin adedi
yüz kadardır.
Çinî T ü r k i s t a n t ü r k l e r i tâ on b i r i n c i a s ı r d a
y ü k s e k m e v z u l a r ü z e r i n d e öz t ü r k ç e sözlerle fikir
i f a d e e d e b i l i r l e r d i . T ü r k dili tâ o d e v i r d e i s l e n m i ş
m ü k e m m e l b i r e d e b î dil ş e k l i n i a l m ı ş t ı r .
K u t a d g u B i l i g A c e m l e r i n Ş a h n a m e s i ile m u a s ı r
dır. A r a l a r ı n d a 3 0 — 3 5 yıl k a d a r z a m a n f a r k ı v a r
dır. Şahname Kutadgu Bilig t e n e v v e l y a z ı l m ı ş t ı r .
[1] W . S c h o t t , " Z u U i g u r e n F r a g e , , II A b t e i l u n g s a h i f e
2 7 - 5 6 Berlin 1 3 7 5 .
J . V. K l a p r o t h , A b h a n d l u n g ü b e r die Sprache und
Schrift der U i g u r e n . Sahife 2 3 - 2 8 . Berlin 1812.
Kutadgu Bilig te k u l l a n ı l a n t ü r k ç e s ö z k ö k l e r i n i n
adedi Ş a h n a m e d e k i a c e m c e söz sayısından fazladır.
GARBÎ TÜR- Keza Arapların " M a v e r a ü n n e h i r „ de-
K İ S T A N D A dikleri S i r d e r y a (İnci) ile A m u d e r y a
T Ü R K M E DE- ( ö k ü z ) a r a s ı n d a k i s a h a d a d a b i r k a ç
NİYETİ d e f a t ü medeniyeti
r k yükselmiştir.
Tâ İ s k e n d e r i Kebirin T ü r k i s t a n a h ü c u m u dev
rinde burada büyük şehirler mevcut olduğu
s a b i t t i r . M e s e l â : S e m e r k a n t ş e h r i tâ o d e v i r d e
( m i l â t t a n e v . 3 3 0 d a d a ) d a m e v c u t idi.
B u h a v a l i y i A r a p l a r istilâ ettiği d e v i r d e [ s e k i
zinci asır başında] Buhara, S a m a r k a n t Hanlıkları
g a y e t m ü r e f f e h m e d e n î ü l k e l e r idi.
B u h a r a H a n l ı ğ ı n ı n o d e v i r d e k i payitahtı olan
B a y k e n t şehrini Araplar müteaddit defalar yağ
m a etmişlerdir, ve h e r defasında yüzlerce deve
y ü k ü m e b z u l altın e ş y a g ö t ü r m ü ş l e r d i r .
G a r b î T ü r k i s t a m n Harezmşahlar devri de Tür-
kistanm bir medenî inkişaf devridir. Arap m ü v e r
rihlerinin rivayetine göre bu devirde Türkistan
şehirleri medrese ve kütüphanelerle d o l u idi.
Y a l n ı z Merv şehrinde bes yüz kadar kütüphane
m e v c u t o l d u ğ u m e r v i d i r . T i m u r t o r u n l a r ı n ı n ha
kimiyeti devri garbî Türkistamn en parlak de
vridir. B u devirde T ü r k i s t a m n bütün şehirle
rinde muhteşem b i n a l a r inşa edildi. Y ü z l e r c e
saray gibi m u a z z a m medreseler, camiler, köprü
ler, h a n l a r yapıldı. B u d e v i r d e S a m a r k a n t d ü n
yanın en b ü y ü k »ilim merkezlerinden b i r i idi.
T ü r k i s t a m n müteaddit b ü y ü k m e d r e s e l e r i n d e dinî
ilimlerden başka, dünyevî ilimler de tedris olunur
du. M e d r e s e l e r b i r e r d a r ü l f ü n u n mahiyetini haiz
idi. T ü r k i s t a n medreselerinde bütün ilimlerde
y ü k s e k salâhiyet sehipleri z u h u r etmişti.
Bilhassa riyaziyat v e h e y e t ilmi ç o k ilerlemişti.
S a m a r k a n t t a Timur u n h a f i d i Ulug Bek b ü y ü k b i r
r a s a t a n e inşa ettirmişti. B u r a s a t a n e o d e v r i n
e n m ü k e m m e l r a s a t a n e s i idi. Z a m a n ı n ı n e n b ü
y ü k h e y e t ş i n a s l a n n d a n s a y ı l a n Ulug Bek birçok
diğer âlimİerile b e r a b e r bu rasatanede yaptığı
h e y e t e ait r a s a d ı m ü ş a h e d e l e r i n i "Zayçei Ulug Bek,,
ismile m a l û m eserde tesbit etmiştir. B u z a y ç e
u z u n m ü d d e t A v r u p a â l i m l e r i a r a s ı n d a d a h i iti
mat edilir bir m e h a z sayılmıştır[l].
T ü r k ü n p e k ç o k diğer m e d e n i y e t asarı gibi bu
r a s a t a n e de s o n z a m a n l a r a k a d a r k u m altında kal
mıştı. T ü r k i s t a n T ü r k l e r i arasında m e d e n i y e t yeri
ne tarikat k a i m olduktan, rasatane v e kütüpha
neler yerini tekkeler tuttuktan sonra, bu rasatane-
n i n y e r i b i l e u n u t u l m u ş t u . B u n d a n 2 2 yıl ö n c e
1 9 0 8 d e r u s a t i k i y a t c ı l a r ı n d a n W. B Viatkin rasata-
n e n i n m a h a l l i n i k e ş f e t t i . B ü y ü k m a s r a f l a r l a haf
riyat yaptırarak dört b u ç u k asır k a d a r k u m altında
kalmış olan bu m u a z z a m binayı m e y d a n a çıkardı.
R a s a t a n e n i n ilmî m ü ş a h e d e l e r y a p m a ğ a h i z m e t
eden merdiven şeklinde mermerden yapılmış,
r a k a m ve harflerle m ü z e y y e n m u a z z a m duvarları,
her görenin hayretini mucip olmaktadır.
Bu rasataneyi ziyaret eden bütün şuurlu
T ü r k l e r her cihetten türk dehası m a h s u l ü olan
bu m u z z a m ilim abidesini g ö r d ü ğ ü z a m a n derin
bir t ü r k l ü k g u r u r u hissediyorlar. T a a s s u p ve
cehalet kurbanı olmadığı zaman T ü r k ü n neler *
[1] U l u g B e y i n b u e s e r i t â y e d i n c i asır ortalarında,

1 6 6 5 te, İ n g l i z â l i m l e r i n d e n D ı . T h o m a s H y d e tarafından
t e r c ü m e edilip n e ş r o l u n m u ş t u r ; Y ü z yıl s o n r a 1 7 6 7 d e
y e n i d e n b a s t ı r ı l m ı ş t ı r . S o n r a l a r ı M. Sedillot t a r a f ı n d a n F r a n -
sızcaya tercüme olunmuştur.
y a p a b i l e c e ğ i n e b u r a s a t a n e p a r l a k bir delildir.
Türkistanm medeniyet asarı bu rasataneye
m ü n h a s ı r değildir. T ü r k i s t a n m bütün b ü y ü k şehir
lerinde, bilhassa S a m a r k a n t ile B u h a r a d a pek
c o k b a ş k a m u a z z a m b i n a l a r da v a r d ı r .
T i m u r î l e r d e v r i n d e T ü r k i s t a n d a bir t ü r k tarzı
m i m a r î s i v ü c u d e gelmiştir. B u tarzı m i m a r î dün
y a n ı n m e ş h u r klâsik m i m a r l ı k sistemlerinden biri
sayılır. B u g ü n e k a d a r T ü r k i s t a n m m e d r e s e , cami,
v e türbelerine takliden binalar yapılmaktadır.
L e n i n g r a t ş e h r i n i n m e ş h u r b ü v ü k c a m i i Timurî l e r
t a r z ı m i m a r î s i n e t a k l i d e n y a p ı l m ı ş t ı r [1].
Bu devirde Türkistanda nefîs san'atlerin bütün
diğer ş u b e l e r i de ç o k inkişaf etmiştir. Türkistan
k ü ç ü k mikyasta resim yapan birçok ressam çıkar
m ı ş t ı r . Avrupada yanlış olarak "Mignature persane,,
isniile malûm bu resimlerin ressamlarının çoğu
a s ı l l a r ı i t i b a r i l e Türkler idi.
T i m u r î l e r d e v r i n d e e d e b i y a t da i n k i ş a f ı n s o n
n o k t a s ı n a v a r m ı ş t ı . Çağatay edebiyatı ismile ma
lûm b u edebiyat d ü n y a n ı n en m ü n k e ş i f edebi
yatlarından biridir. A s y a t ü r k l e r i n i n en b ü y ü k
e d i p v e şairi Mir Ali Şir Nevaî de b u d e v i r d e
vasamıstır eserlerini b u devirde vazmıstır Mir
Ali' Ş i r N e v a î v e o n u n i z i n d e n g i d e n yazıcıların
eserleri sayesinde garbî Türkistan lehçesinde
i ş l e n m i ş b i r e d e b î dil y a r a t ı l m ı ş t ı r
B u İzahattan g ö r ü y o r u z ki T ü r k i s t a n m m ü m b i t
sahalarında birçok defalar türlü devirlerde türlü
i s i m f e r altında T ü r k l e r tarafından m e d e n i y e t l e r
tesis edilmiştir. .
[1] N . I. W e s e l o w s k i Nadgrobnı pamyatnik Timura V
Samarkande.
E.T. Smirnoff,« D r e v n o s ü v o k r e s t n o s t i a h Taşkenta.
W. Barthold, Ulug Bek i yego Vremya
B u r a d a m ü h i m b i r s u a l v a r i d i h a t ı r o l u y o r . Ni¬
çin t ü r k m e d e n i y e t l e r i fasılasız inkişaf e t m e m i ş t i r ?
Niçin, meselâ, garbî T ü r k i s t a n d a İstemi d e v r i n d e n /
sonra Samanîler devrine kadar Harezmşahlar dev- J
r i n d e n s o n r a T i m u r î l e r d e v r i n e k a d a r g e ç e n de
virlerde türk medeniyeti inhisafa u ğ r a m ı ş t ı r ? Par- |
l a k d e v i r l e r a r a s ı n d a n i ç i n f a s ı l a l a r o l m u ş t u r ? Bu¬
nun s e b e b i n i a n l a m a k s ı z m türk tarihi anlaşılmaz.
Y u k a r d a k i i z a h l a r d a n a n l a ş ı l d ı ki t ü r k v a t a n
ları b i r b i r i n d e n b a r i z b i r s u r e t t e a y r ı l a n i k i s a h a y a
bölünür:
K u r a k çöller, [stepler].
M ü m b i t vadiler.
Birinci sahada y a ş a m a ğ a m e c b u r olan T ü r k l e r
göçebe Türklerdir. Bunlar daima m ü m b i t sahalara
hicret ihtiyacı hissetmişlerdir. Şeraitin müsait olma
ması yüzünden göçebe Türklerin medeniyeti göçe
b e l i k l e telifi k a b i l o l a n b i r s e v i y e d e n y ü k s e l m e m i ş -
lerdir. M ü m b i t vadilerde oturan Türkler, n e r e d e
yüz sene kadar sulh ve asayiş içinde yaşayabildiler
ise orada bir m e d e n i y e t k u r m u ş l a r d ı r . F a k a t m u
kim T ü r k l e r nadiren 1 0 0 - 2 0 0 sene rahat oturabil- :
mislerdir. Y u k a r d a izah edildiği üzere, şimalden

garba, c e n u b a m ü t e ş e k k i l bir a s k e r kütlesi halinde
y ü r ü y e n göçebe Türkler mümbit saha Türkleri
arazisinden geçtikleri zaman m u k i m Türkleri de
İrana, Hinde, A v r u p a y a doğru sürüklemişlerdir.
Medenî Türkleri bu muhaceret ve fütuhat hare-
ketlerineiltihak etmeğe m e c b u r etmişlerdir. Ç ü n k ü
g ö ç e b e T ü r k l e r b ü y ü k fütuhatları muvaffakiyetle
neticelendirmek için m u k i m m e d e n î Türklerin
san'atlarına, bilgilerine muhtaç idiler. Medenî
T ü r k l e r i ç i n i k i t ü r l ü hattı h a r e k e t m u t a s a v v e r i d i .
Y a g ö ç e b e T ü r k l e r e a r z ı itaat e t m e k y a h u t g ö ç e b e
kardeşleri şimale püskürtmek. M ü m k ü n olduğu
z a m a n m e d e n î T ü r k l e r b u s o n hattı h a r e k e t i t a k i p
etmişlerdir. Fakat bu her z a m a n m ü m k ü n olmı-
yordu. Şimalden gelen kuvvetli dalgalar medenî
T ü r k l e r i t a v ' a n y a h u t k e r h e n k e n d i l e r i n e itaata
m e c b u r ediyorlardı. M u k i m T ü r k l e r i n g ö ç e b e T ü r
k l e r e tâbi olması, h a r p n e t i c e s i n d e olsun, sulhî
s u r e t t e o l s u n a y n i n e t i c e l e r i t e v l i t e d i y o r d u : bir
sahada türk medeniyetinin ya büsbüün sönmesi yahut
memedeniyet seviyesinin inmesi.
G ö ç e b e T ü r k l e r de m e d e n î sahada yerleştiler-
mi, derhal kendileri y e n i d e n bir m e d e n i y e t yarat
mağa başlamışlardır.
O r t a A s y a d a b ü t ü n T ü r k t a r i h i b u iki t ü r l ü
I Türk zümresinin mücadelesinden ibaret olmuştur,
dersek mübalâğa olmayacaktır.
Türklerin bir kısmı m e d e n i y e t yaratmıştır,
ikinci bir kısmı hayatî zaruret icabatı neticesinde
bu medeniyeti yıkmağa m e c b u r olmuştur. Türk
tarihi b u n u ispat e d e c e k m i s a l l e r l e d o l u d u r ( T u k
yu Türkleri medeniyetini şimalden gelen Uygurlar
y ı k m ı ş t ı r . Çinî T ü r k i s t a n d a k i U y g u r m e d e n i y e t i n i
h, C e n g i z k u m a n d a s ı altında gelen şimal T ü r k l e r i tah-
-1 r i p e t m i ş t i r . T i m u r î l e r d e v r i m e d e n i y e t i n i n s ö n m e s i -
î n e ş i m a l d e n g e l e n Ö z b e k l e r istilâsı s e b e p o l m u ş t u r .
T ü r k medeniyetinin mutat olduğu üzere nor
m a l bir surette fasılasız inkişaf edememesinin
s e b e b i türk ırkının iki z ü m r e y e b ö l ü n m ü ş olma-
ı s i d i r . B u da e s k i T ü r k v a t a n l a r ı n ı n i k l i m î ş a r t l a r ı
nın bir neticesidir. B u n a r a ğ m e n T ü r k l e r ağır
şartlar i ç i n d e d e b i r k a ç defa asıl v a t a n l a r ı n d a , O r t a
A s y a d a da y ü k s e k m e d e n i y e t l e r yaratmışlardır.
Ç ü n k ü medeniyet yaratmak T ü r k ü n cibilliyetinde
m ü n d e m i ç bir ihtiyaçtır.
Y a z ı d e ğ i ş m e s i m i l l e t l e r için b i r m e
TÜRKLERDE
denî v e tarihi istihale m e b d e i n i ifade
YAZI
eder. Yazı kablettarih devirlerde Türk-
i ler tarafından icat edilip d ü n y a y a y a y ı l m ı ş o l d u ğ u
i tahmin olunmaktadır. H e r halde Dicle, Fırat hav-
[• . z a s m a y a z ı y ı g e t i r e n Sümerler olmuştur.
İ T ü r k l e r A s y a d a b u n d a n s o n r a da t ü r l ü d e v i r -
\ lerde türlü yazı usulleri icat etmişlerdir. T a r i h e n
i ' m a l û m t ü r k d e h a s ı m a h s u l ü o l a n v a z ı Orhon —
r Yenisey y a z ı l a r ı a d ı ile m a l û m d u r .
I Bu yazı Yenisey ve O r k h o n nehirleri havali-
f sinde b u l u n m u ş eski türk kitabelerinin yazısıdır.
Bu eski t ü r k yazısı otuz sekiz alâmetten ibarettir.
f B u n l a r d a n d ö r d ü s e s l i (sait) h a r f l e r d i r . K a l a n o t u z
İ:. d ö r d ü b i r v a h u t i k i sesi b i r d e n i f a d e e d e n s a m i t
harflerdir. B u ses ifade e d e n a l â m e t l e r d e n (harf-
j l e r d e n ) b a ş k a sözleri b i r b i r i n d e n a y ı r m a k için
kullanılan iki n o k t a d a n ibaret bir nevi durak
I" alâmeti vaı dır.
!•' B u T ü r k alfabesinin menşei h a k k ı n d a türlü
fikirler s ö y l e n m i ş t i r . Bazı h . rflerin b a ş k a alfabeler
d e n a l ı n m ı ş o l d u ğ u f i k r i de i l e r i s ü r ü l m ü ş t ü r [1].
B u g ü n e k a d a r b u alfabenin b a ş k a yazılardan alın
mış o l d u ğ u ispat o l u n m a m ı ş t ı r . B u yazıları o k u m a k
u s u l ü n ü k e ş f e d e n Wühelm Thomsen türk harfleri
n i n m e n ş e i h a k k ı n d a t ü r l ü f i k i r l e r s e r d e t t i k t e n , ba¬
L. zı h a r f l e r i n b a ş k a a l f a b e l e r d e n a l ı n m ı ş o l m a s ı ihti
m a l i n i de s ö y l e d i k t e n s o n r a k a l a n h a r f l e r i n m e n ş e i
h a k k ı n d a k i m ü t a l e a l a r m ı şı* s u r e t l e h u l â s a e d i y o r :
"Bütün bu fikirler delilden m a h r u m birer
tahmin ve nazariyelerden ibarettir. B ü t ü n bu
fikirleri söyledikten sonra bu harfleri (Orhon
[1] D o n n e r , S u r l ' o r i g i n e d e l ' a l h p a b e t ttuu r c

yazısı harflerini) örneği olmıyan, yeni yaradılmış
ş e k i l l e r g i b i t e l â k k i e t m e l i y i z , , [1].
B u suretle O r h o n yazıları harflerinin bir kıs
m ı n ı n m ü s t a k i l i c a t m a h s u l ü o l d u ğ u t a s d i k edil
miş oluyor. Bazı harf şekillerinin diğer milletler
den alınmış olması ihtimali vardır.
Fakat ekseri harflerin istiare m a h s u l ü olmayıp
ayni d e h a m a h s u l ü o l d u ğ u n u g ö s t e r e n cihetleri de
zikretmek lâzımdır:
B u harfler tetkik edildiği zaman, b u n l a r ı n he
psinin ü ç u n s u r d a n t e r e k k ü p ettiğini g ö r ü y o r u z :
1) b i r d o ğ r u hat, 2 ) Y a y ş e k l i n d e b i r i ğ r i hat,
3) nokta. Harflerin ç o ğ u d o ğ r u hatlardan ibarettir.
Harfler türlü yazılardan istiare suretile yapılmış
olsa idi h a r f u n s u r l a r ı n d a b u v a h d e t g ö r ü n m e z d i .
O r h o n yazılarile k u r g a n l a r d a b u l u n m u ş bazı
eşya üzerindeki alâmetler arasında göze çarpar
müşabehetler vardır.
Orhoıı yazılarındaki alâmetlerin bazılarının
bugüne kadar türk kabilelerinde damga şeklinde
k u l l a n ı l m a s ı da b i r d e r e c e y e k a d a r b u n l a r ı n t ü r k
m a h s u l ü o l d u ğ u n a delil olabilir. Ç ü n k ü T ü r k
l e r d e d a m g a k u l l a n m a k p e k e s k i d i r [2].
[1] W . T h o m s e n " İ n s c r i p t i o n s d e l ' O r k h o n d e c h i f f r e e s , ,

p. 5 1
Yenisey- Orkhon Yazılan hakkında mühim eserler:
Wilhelm T h o m s e n , "İnscriptions de l'Orkhon dechiffrees,,
W . R o d l o f f P. M e l i o r a n s k i , D r e v n e T ü r k s k i y e P a m i a t n i k i
v K o ş o - T s a y d a m e . İ. R A s p e l i n , " i n s c r i p t i o n s d e l ' Y e n i s e i . . .
D o n r i e r , L: - O r i g i n e d e l ' a l p h a b e t t u r c . H e l s i n g f o r s .
W . T h o m s e n o p . cıt.
[2] N. M a l i t s k i " O s v y a z i T ü r k s k i k h t a m g s O r k h o n s k i m i
pismenami,,.
Türkistan atikiyat derneği zabıtnameleri 1897 - 8
s. s . 3 4 - 7 .
ESKİ T Ü R K HARFLERİNİN ŞEKİLLERİ
S AİTLER:
a ve e
! = f ve İ
) = O v e U
N .. ..
I = O ve U
SÂMİTLER:
n = k M
^ = k (O) I dan evvel ve sonra
sL = k (O)0 U dan evvel ve sonra
^ = k iö)
R , ••
I I — K O ve U den evvel v
)|( = g il)
f~ g (df)
ESKİ TÜRK HARFLERİNİN ŞEKİLLERİ
(Mabait)
1= t <J>)
h._ t ( O )
d (Kalın)
x= d (İnce)
1-p
b a b (Kaim)
^ =: 0 ^ s b (İnce)
D = y (Kalın sâitlerden evvel)
^ = y ( t n c e sâitilerden e v v e l )
ORTA ASYA
(Mabait)
J ss 1 (Sâitlerden sonra)
1. ng
).
• ı
n< Kalın sâitlerden evvel ve s o n r a )
>.
n (İnce sâitlerden evvel ve s o n r a )
4. I" (Kalın şâirlerden evvel v e s o n r a )
T. T (İnce sâitlerden evvel ve s o n r a )

1
N = L (Kalın şâirlerle)
T. L (İnce sâitTerle)
X = c
(Mabait)
İÇ
S (Kalın sâitlerle)
S (İnce sâitlerle)
ş
z
nd
nç
L d (L t)
, ( B u iki nokta bir ses ifade etmeyip, ancak
* (kelimeleri biribirinden ayırmak için kullanılır.
YAZI S E K L İ :
)NhMD: r^RTPh-nm ^ ^
(Tanrı Türkü yaşatsın)
— 430 -
V I I inci a s ı r d a n s o n r a tarihî s e b e p l e r netice
s i n d e T ü r k l e r a r a s ı n d a b a ş k a b i r y a z ı u s u l ü inti
ş a r e t t i : Uygur yazısı. U y g u r yazısı t ü r k m a h s u l ü
d e ğ i l d i r . B u y a z ı ta V i n c i a s ı r d a Ç i n î T ü r k i s t a n a
S u r y e d e n getirilmiştir. Bu yazıyı T ü r k l e r arasın
d a n e ş r e d e n h ı r i s t i y a n m i s y o n e r l e r o l m u ş t u r . Uy
gur yazısı bir vakit S u r y e d e müstamel yazının
türk diline u y d u r u l m u ş şeklidir.
Çinî T ü r k i s t a n m e d e n î y ü k s e l m e devrinde
T ü r k l e r b u yazıyı istimal ederlerdi. Çinî T ü r k i s t a n
d a b u l u n m u ş i s l a m i y e t t e n e v v e l k i d e v r e ait U y
g u r c a e s e r l e r v e i s l â m i y e t d e v r i n d e y a z ı l m ı ş Ku-
tadgu Büiggibi k i t a p l a r b u y a z ı ile y a z ı l m ı ş t ı r .
İslâmiyetin intişarile, T ü r k l e r arasında, X u n c u
asırdan itibaren, arap- harfleri y a y ı l m a ğ a başladı.
Fakat arap harflerinin intişarı u y g u r harfleri
nin istimalini d u r d u r m a d ı . Muhtelif T ü r k z ü m r e
leri a r a s ı n d a u y g u r h a r f l e r i n i n i s t i m a l i X I V ü n c ü
a s r ı n s o n l a r ı n a k a d a r d e v a m etti [1].
1 9 2 8 e kadar bütün Türkler arasında kullanı-
[1] İ s l a m i y e t t e n evvelki u y g u r edebiyatına dair eserler.

W . Radloff, Çinî T ü r k i s t a n d a b u l u n m u ş t ü r k ç e y a z ı l a r
dan "Huastuanift,, ismindeki duayı o k u d u
v e t e r c ü m e etti.
A.Von Le Coq, İslamiyetten e v v e l k i t ü r k y a z ı l a r ı n ı n bazıla
rını aşağıdaki isimlerle neşretti:
A . V o n Le Coq, "Ein christliches und eın manichaîsches
M a n u s c r İ D t f r a o - m e n t in t ü r k i s c b e r S D r a c h e
fusTuriân! ^pracne
S i t z , K. P . a k a d . w i s s e n . 1 9 0 9 . S. 1 2 0 6 .
A. V o n L e C o q , " T ü r k i s c h e m a n i c h a i c a a u s C h o t s c h o . I. a b h .
K . P. a k a d . w i s s e n , B e r l i n 1 9 1 1 .
W . F . K . M ü l l e r , " U y g u r i c a , , i s m i l e Çinî T ü r k i s t a n d a bulun
m u ş yazıların birçoğunu almanca tercü-
m e s ü e b e r a b e r neşretti. U i g u r i c a . I-V,
W . B a n g ve, A. V o n G a b a i n , T ü r k i s c h e T u r f a n t e x t e I. I I .
lan a r a p harfleri t ü r k l i s a n ı n a hiç u y g u n olmı-
y a n b i r y a z ı s i s t e m i idi. K u v v e t l i s a i t l e l e r l e d o l u
t ü r k l i s a n ı sait a l a m e t l e r i p e k az o l a n b u A r a p
y a z ı s i s t e m i i ç i n d e e s i r g i b i idi.
B u arap alfabesi d ü n y a n ı n en m u ğ l â k alfabe
l e r i n d e n b i r i d i r . H e r h a r f i n ü ç ş e k l i m e v c u t ol
m a s ı , h a r f l e r i n y a z ı d a r a p t e d i l m e s i b u y a z ı y ı öğ
renmeyi çok müşkülleştiren c i h e t l e r idi. A r a p
harflerini istimalde d e v a m etmek Türklerin mede
n i l e ş m e s a y r u r e t i n i a ğ ı r l a ş t ı r a n b i r a m i l idi. O n u n
i ç i n 1 9 2 8 d e , a r a p h a r f l e r i y e r i n e , lâtin a l f a b e s i n i
türk diline u y g u n bir şekle s o k m a k suretile yeni
b i r t ü r k a l f a b e s i icat o l u n d u .
. .. Orta Asya türkleri, tarihî d e v i r l e r i n

ESKI T U R K L E - . . . \ . . , ' ı .t-4
bidayetlerinde sağlam hukukiesas-
u
RIN H U K U K U
N A U M U M Î B I R lara istinat e d e n c a m i a l a r t e ş k i l et-

NAZAR mislerdi. Türklerde nikâha müste
nit b i r a i l e s i s t e m i tâ t a r i h t e n e v v e l
ki d e v i r l e r d e t e e s s ü s e t m i ş t i . N i k â h , m e r a s i m l e i c r a
olunan bir m ü h i m m u k a v e l e telâkki olunurdu.
N i k â h i ç i n a n a v e b a b a n ı n r ı z a s ı ş a r t idi. G ü v e y i n
g e l i n i n v e l i l e r i n e b i r m i k t a r m a l v e r m e s i â d e t idi.
Eski T ü r k l e r bu g ü v e y tarafından verilen mala
kahng d i y o r l a r d ı . Kalmg e k s e r i y a at v e k o y u n l a r
dan ibaret olurdu. T ü r k camialarında kadınlar koca
ların vesayeti altında ezilmiş bir z ü m r e o l m a k t a n
u z a k idiler. K a d ı n , a i l e n i n h u k u k s a h i b i b i r a z a s ı
sayılırdı. K o c a s ı n ı n vefatı t a k d i r i n d e kadının» ve
r a s e t v e ç o c u k l a r ü z e r i n d e velayet h a k k ı v a r d ı .
( O r h o n k i t a b e l e r i n e g ö r e Kutluk Hanm vefatından
sonra oğullarının v a s i s i v a l i d e l e r i Bilge Hatun
olmuştur).
Türklerin hukuku medeniye esaslarından
birini ayrıca zikretmek lâzımdır. T ü r k l e r d e ha
yatta kalan biraderlerin vefat eden biraderle
rin z e v c e l e r i l e e v l e n m e s i b i r i ç t i m a î v a z i f e te
lâkki olunurdu. B u âdet z a m a n ı m ı z a kadar bazı
türk zümreleri arasında yaşamaktadır. Türk
lerde mülkiyet müessesesi kablettarih devirlerde
doğmuştur. Çin v e k a y i n a m e l e r i , h e r Hyung -
Nu nun k e n d i n e m a h s u s bir arazisi o l d u ğ u n u
s ö y l ü y o r l a r . Çin tarihleri T ü r k l e r i n hayvanlara
vurdukları damgalara mülkiyet alâmeti ismini
veriyorlar.
Türklerde mülkiyet müessesesinden doğan
mukavelevî m ü n a s e b e t l e r d e pek eskiden m a l û m
idi. T ü r k l e r m u k a v e l e m e f h u m u n u i f a d e için t ü r l ü
kelimeler kullanırlardı. Merasimle yapılan bir nevi
vicdanî taahhüdü t a z a m m u n eden mukavelelere
and, d i y o r l a r d ı . U m u m i y e t l e m u k a v e l e n i n i s m i
bıçgas idi. H ü k ü m d a r l a r a r a s ı n d a k i m u a h e d e y e
baçig deniliyordu.
H u k u k u a m m e müesseselerine gelince, eski
Türklerin bu sahada m ü n k e ş i f bir h u k u k yarat
mış olduklarını görüyoruz.
Türkler devlete il, h a k i m i y e t e kut diyor
l a r d ı . T ü r k t e l â k k i s i n d e d e v l e t : gayesi asayiş ve
adalet olan bir nafiz hakimiyete itaat eden müs
takil ve müteşekkil bir camia demektir. İl b a ş ı n d a
han b u l u n u r . Han e s k i T ü r k l e r i n t e l â k k i s i n d e b i r
h ü k ü m d a r olmaktan ziyade bir y ü k s e k m e m u r
d u r . Han ili türelere u y g u n b i r s u r e t t e i d a r e et
m e k l e m ü k e l l e f t i r . T ü r e , s a r i h v e y a h u t z ı m n î su
rette, m i l l e t t a r h ı n d a n k a b u l o l u n m u ş h a y a t k a i d e
lerinden ibarettir. T ü r e l e r üç yolla v ü c u d e g e l m i ş
kaidelerdir: Örf şeklinde tedricen teessüs etmiş
kaideler, hanların millet tarafından k a b u l o l u n m u ş
buyurukları, h a l k i c t i m a l a r ı n d a ittihaz olunmuş
kararlar.
Eski Türkler h a l k a büdün diyorlar. Türk
elinde halkın devlet i d a r e s i n d e rolü vardır. Her
devirde T ü r k camialarında muhtelif mahiyette
h a l k i ç t i m a l a r ı y a p ı l d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . İlin h a y a
tındaki mühim m e s e l e l e r b u büdün ictimala
rında hallolunurdu. Silâh taşımağa muktedir
olan her e r k e k u m u m î halk içtimalarına iştirak
e t m e k h a k k ı n ı h a i z idi. B u h a l k içtimalarına
v e r i l e n Kurultay i s m i M o ğ o l d e v r i n d e n s o n r a ta-
a m m ü n etti. Handan b a ş k a da devlet i d a r e s i n d e
ona yardım eden m e m u r l a r vardır. Bunlar beyler
dir. Beyler türlü sınıflara b ö l ü n m ü ş t ü r .
T u k y u türkleri devrinde başlıca üç sınıf
beyler g ö r ü y o r u z : Şadapüler, tarhanlar, buy
ruklar
Şadapitler devlet i ç i n d e en y ü k s e k m e m u r l a r
idi. B u n l a r ı n m a n s ı p l a r ı i r s î idi. İ k i n c i d e r e c e m e
m u r l a r tarhanlardı. Bunlar hizmetleri sayesinde
y ü k s e l m i ş b ü y ü k m e m u r l a r idi. Adi memurlara
u m u m i y e t l e buyruk diyorlardı. M e m u r l a r işgal
ettikleri m a n s ı p ve r ü t b e l e r e g ö r e ayrıca u n v a n
l a r da t a ş ı r l a r d ı . Hanın b i r a d e r i n e Yabgu d e r l e r d i .
B i r v i l â y e t i i d a r e e d e n p r e n s l e r e şat, u m u m i y e t l e
p r e n s l e r e tegin d i y o r l a r d ı . B u y ü k s e k u n v a n l a r
d a n b a ş k a alpaga, tutun g i b i u n v a n l a r da v a r d ı .
T ü r k devletleri kuvvetli bir disipline müstenit
d e v l e t l e r idi.
B u inzibat m a k u l ceza kanunları sayesinde
t e m i n o l u n u r d u . T â Hyung-Nu devrinde cürümler
a ğ ı r c ü r ü m l e r , hafif c ü r ü m l e r d i y e i k i y e t a k s i m
e d i l m i ş t i . A ğ ı r s u ç l a r ı n c e z a s ı i d a m idi. Hunlar
da m u h a k e m e u s u l ü g a y e t s e r i idi. H i ç b i r m a z -
n u n on g ü n d e n f a z l a h a p i s h a n e d e k a l m a z d ı . O n u n
i ç i n hun h a p i s h a n e l e r i n d e m a h p u s az b u l u n u r d u .
T â ŞarMHun d e v r i n d e c e z a h a k k ı d e v l e t e m ü n h a s ı r
b i r h a k o l m u ş t u . T ü r k l e r d e ç o k t a n b e r i h u s u s î inti
k a m u s u l ü zail o l m u ş t u .
Cürümlerin hu şekilde ikiye inkısamını Tukyu
denilen Türkler devrinde de görüyoruz. Bu devirde
ağır cürümlerden olarak vatana h ı y a n e t , katil,
başkasının zevcesile g a y r i m e ş r u m ü n a s e b e t gös
t e r i l m i ş t i r . Eski Kırgızlara ait v e s i k a l a r d a a ğ ı r
c ü r ü m l e r arasında harpte gevşeklik göstermek,
elçilik vazifesini ifada k u s u r , salâhiyeti o l m a k s ı
zın h ü k ü m e t işlerine m ü d a h a l e , eşkıyalık sayıl
mıştır.
Bu ceza k a n u n l a r ı n d a n eski Türklerin devlet
dahilinde inzibatı temin mes'elesine b ü y ü k bir
e h e m m i y e t atfettiklerini g ö r ü y o r u z .
T ü r k l e r i n h u k u k u d ü v e l e ait t e l â k k i l e r i d e
•çok m ü n k e ş i f idi. Hun, Tukyu v e Uygur H a n l a r ı
t a r a f ı n d a n Çin, İran v e B i z a n s h ü k ü m d a r l a r ı n a ya
zılmış mektuplar sayesinde Türklerin beynelmilel
m ü n a s e b e t l e r h a k k ı n d a k i telâkkilerini tesbit e t m e k
m ü m k ü n olmuştur. Eski Türklerin telâkkisine gö-
.re milletler a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t l e r , m u a h e d e l e r e
istinat eder. M u a h e d e l e r e riayet bir ahlâkî borç
tur, m u a h e d e l e r i b o z m a k bir cezayi istilzam eden
c ü r ü m d ü r . K o m ş u devletler arasında münasebette
e s a s sulhtur. H a r p daima bir m u a h e d e n i n bozul
m a s ı n d a n doğan, hâdisedir. Devletler arasında fikir
m ü b a d e l e s i elçiler vasıtasile temin olunur. Elçile
rin şahsiyeti m a s u n d u r . B u esas eski T ü r k l e r d e
elçiye ölüm yok v e c i z e s i l e i f a d e o l u n m u ş u t r .
T ü r k l e r i n devlet teşkilâtı kuvvetli bir m e r k e z î
h a k i m i y e t ile h a l k ç ı l ı k e s a s ı n ı telif f i k r i n e i s t i n a t
ediyor. Handan başlayıp bir nefere kadar bütün
T ü r k l e r d e türeye r i a y e t g e r e k l i ğ i d u y g u s u ha
k i m idi. T ü r k ü n H a m e m r e t m e s i n i , h a l k ı , a s k e r i
itaat e t m e s i n i b i l i r d i . F a k a t h e r T ü r k i ç i n h a y a t t a
kılavuzluk e d e n türe idi. Türk ırkının ruhî
h a s l e t l e r i n d e n biri türeciliktir. B u s a y e d e d i r ki
T ü r k ellerinde her z a m a n inzibat ve asayiş h â k i m
olmuştur.
T ü r k ırkını cihan tarihinde devletçi idareci,
inzıbatçı bir ırk olarak tanıtan, T ü r k l e r i n y e r yü
z ü n ü n türlü k ı s ı m l a r ı n d a p e k ç o k devletler tesis
edip türlü milletleri asayiş içinde idare edebil
melerini temin eden amil T ü r k l e r i n bu ç o k sağ
l a m h u k u k u a m m e e s a s l a r ı o l m u ş t u r . [1]
(1] T ü r k h u k u k u f a s l ı i ç i n i s t i l a d e e d i l m i ş eserlerin
mühimleri:
D e Groot, die H u n n e n d e r v o r c h r e s t l i c h e r Zeit
J. B i ç u r i n , «Sobranye svedenii o narodakh obitavşikh
v e S r e d n e y Azii v d r e v n i y e v r e m e n a » St.
Petersburg 1851.
E. H . P a r k e r , «A T h o u s a n d y e a r s of T a r t a r s »
S. A. J u l i e n , Documents historiqus sur les Tukioue
( t u r c s ) . J . A. s e r i e V I c i t I I I , I V .
W. Thomsen, Inscription de l'Orkhon de chiffrees
W. Radloff, Die D e n k m â l e r v o n Koscho-Zaidam .iste
L i e f e r u n g St. P e t e r s b u r g 1 8 4 3
W.Radloff, Kudatku-Bilik des Jusuf Chass-Hadschil
a u s B a l a s a g u n St. P e t e r s b u r g 1 8 9 1
H. Vambery, «Das T ü r k e n v o l k in s e i n e n e t h n o l o g i s c h e n
und ethnographischen Beziehungen»
H. Vambery, «Die p r i m i t i v e C u l t u r d e s Turko-Tatarisc-
hen Volkes»
V. V. B a r t h o l d , « D i e h i s t o r i s h e B e d e u t u n g d e r a l t t ü r k i s c h e n
Inschriften.
D.Samokvasoff, «Sbornik obiçnago prava Sibirskikh ino
rotsef»
Din, içtimaî bir m ü e s s e s e d i r . Her
ESKI. T Ü R K . . m ü e s S e s e g i b i din d e ait ol-
LERIN DINI uıuraorac gıuı
rhı&n kavmin fikrî V P mpHpnî t<=kâ-
mullerde h e m a h e n k olarak inkişaf etmışür D e m e k
k ı bir k a v m i n geçirdiği dini safhaları a r a ş t ı r m a k
suretıle o k a v m i n medeniyetteki k ı d e m i m , içtimai
ti m
e kkââm
nüı l vü anrüdnı r . .m
Şue r hhaall edlee r b
i ni ri kaz
a v çmoikn , t ahkadriirc î e tt ems ierk
den azade olarak, tabiî'bir cereyanla geçirdiği
dinî safhaların m ü t e k â m i l şekilleri ne k a d a r eski
ise o k a v m i n m e d e n i v e t i , içtimaî t e k â m ü l ü de
01 nisbette k a d î m d e m e k t i r .
Y a ş a d ı k l a r ı dinî d e v i r l e r b u noktai n a z a r d a n
t e t k i k e d i l d i ğ i z a m a n T ü r k l e r i n e n iptidaî ş e k i l l e r
den m ü t e k â m i l safhalara y ü k s e l d i k l e r i tarihin, eski
milletlerin h e p s i n d e n kıdemli olduğu t e b e y y ü n
etmektedir. Tarihî d e v i r l e r e intikal edebilen millî
efsanelerle dinî a y i n l e r d e kırıntıları g ö r ü l e n bazı
telâkkiler, Türklerin pek eski zamanlarda bir
n e v i totemcilik devri yaşamış olduklarını göster
mektedir. Bu devirlerde T ü r k l e r i n içtimaî teşek
külleri de totemcilik ile a h e n k t a r olan klan
e s a s ı n a m ü s t e n i t b u l u n u y o r d u . E n e s k i T ü r k efsa-
S i b i r y a n m R u s o l m a y a n k a v m l e r i n i n örfî
hukuku mecmuası
D. K o ç n e f f Yakutların hukukî hayatı (Rusça)
A. L o m a k i n Türkmenlerin örfî k u k u k u
E. N. Y a k u ş i n , Rusyadaki gayri Rus kavmlerin örfî h u ¬
* kuku (Rusça)
N : A. K o s t r o f f Koybal Türkleri, Çulım Türkleri, Kaçın
Tatarları
N . A. K o s t r o f f , Y a k u t l a r ı n örfî h u k u k u . ( R u s ç a )
A. L e v s c h i n , Description d e s h o d e s et d e s s t e p p e s d e s
Kirghiz-Kazak S,1848 Paris
n e l e r i n d e k'an t e ş k i l â t i l e totem d i n i n i n b a r i z iz
leri p e k g ü z e l s e ç i l m e k t e d i r .
T u k y u l a r m kurttan inmiş oldukları h a k k ı n d a k i
e f s a n e ile U y g u r v e O ğ u z e f s a n e l e r i n d e totem
d i n i n i n p e k e s k i d e v i r l e r e ait h a t ı r a l a r ı y a ş a m a k
t a d ı r . T u k y u e f s a n e s i n d e totem k u r t , U y g u r ef
sanesinde i s e h u ş a ğ a c ı d ı r . Ebülfadtl Reşidettin
v e îbni Bibi g i b i m ü v e r r i h l e r t a r a f ı n d a n O ğ u z l a r ı n
klan teşkilâtına dair verilen m a l û m a t arasında
bunların evvelce geçirmiş oldukları totemcilik
devrine ait i z l e r g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . Her iki
tarihçi de Oğuzları teşkil e d e n y i r m i dört b o y d a n
h e r b i r i n i n b i r ungun u o l d u ğ u n u kaydediyorlar.
Ungunlar, şahin.kartal, tavşancıl, s u n g u r ve ç a k ı r
gibi a v c ı kuşlardır.' T a r i h ç i l e r i n bu u n g u n l a r a dair
v e r d i k l e r i m a l û m a t , t a m a m i l e din tarihlerindeki
totem telâkkisine uygundur. Filhakika Ebülfadtl
Reşidettin in izahına nazaran ungun mübarek
manasınadır. T o t e m dinine m e r b u t olan k a v m l e r
n a z a r ı n d a da totem m ü b a r e k ve mukaddestir.
B u n d a n başka ekseri totemler gibi bu ungun
lar da b i r e r h a y v a n d ı r . T o t e m dininde totemi
ö l d ü r m e k , etini y e m e k n a s ı l m e m n u i s e O ğ u z
larda da bir b o y a m e n s u p fertlerin o boyun
ungun unu ö l d ü r m e l e r i , e t i n i y e m e l e r i ö y l e c e
memnudur. D e m e k ki Oğuzların b o y teşkilâ
t ı n d a g ö r ü l e n ungunlar, onların bir z a m a n l a r y a
şamış oldukları totemcilik devrinin bir hatırası
olarak kalmıştır.
Mahmut Kaşgarî, eski T ü r k takviminde bir
d e v i r teşkil e d e n on iki yılın sıçan, öküz, k a p l a n ,
t a v s a n , e j d e r h a , y ı l a n , at, k o y u n , m a y m u n , t a v u k ,
it v e d o m u z g i b i o n i k i h a y v a n i s m i n i t a ş ı d ı k l a r ı n ı
h a b e r veriyor. Bu on iki h a y v a n ı n vaktile bir
t a k ı m T ü r k k l a n l a r ı n a ait t o t e m o l m a l a r ı m ü s -
t e b a t d e ğ i l d i r . Radloff u n Altay T ü r k l e r i n i n , sirjev-
skinm de Y a k u t l a r ı n dinleri h a k k ı n d a v e r d i k l e r i
m a l û m a t totem teşkilâtı kırıntılarının bunlar arasın
da b u g ü n e k a d a r y a ş a d ı ğ ı m g ö s t e r i y o r .
İ ç t i m a î i l k t e ş e k k ü l o l a n klan bir aile ma
h i y e t i n d e idi. F a k a t b u a i l e d e e f r a d ı b i r b i r l e r i n e
b a ğ l a v a n rabıta k a n d a ş l ı k değil, ayni t o t e m e m e r -
b u t i y e t idi. İ ç t i m a î t e k e m m ü l n e t i c e s i n d e b u ipti
daî t e l â k k i d e ğ i ş e r e k e f r a t a r a s ı n d a k a n d a ş l ı k k a r a
beti b a ş g ö s t e r i n c e t a b i a t i l e klan ç e m b e r i kırıldı.
Y e r i n e ayni k a n d a n g e l e n aileler müttehidesi olan
boy k a i m o l d u . İ ç t i m a î t e k e m m ü l ile h e m a h e n k
o l a n dinî t e l â k k i de a y n i s u r e t l e d e ğ i ş t i ğ i n d e n
totemcilik d e m e v k i i n i t a b i a t i l e animizme bıraktı.
A n i m i z m devri, fikrin r ü y a ve ö l ü m gibi insanı
yakından alâkadar eden vak'alara sebep arayacak
d e r e c e d e inkişafile başladı. Bu sebebi araştıran
iptidaî i n s a n l a r , k e n d i l e r i n d e c e s e t t e n b a ş k a az
ç o k maddî bir varlık, bir eş b u l u n d u ğ u n u tahay
y ü l ettiler. C a n ç e k i ş e n b i r a d a m d a h a y a t ı n s ö n
d ü ğ ü n ü bildiren alâmetin son nefes olması, onları
bu varlığın soluk nev'inden bir şey o l d u ğ u n u
k a b u l e şevketti. R ü y a hâdisesi ise bu varlığın, ce
sedi m u v a k k a t e n t e r k e d e r e k istediği y e r l e r d e do
laşabileceği z a n n ı n ı v e r d i ğ i n d e n , b u eş, h a y a l e t
gibi bir ş e y t e l â k k i edildi. İ n s a n l a r bir defa k e n
dilerinde cesetten ayrı böyle bir varlık kabul edince
b u n u tedricen hayvanlara, nebatlara, ağaçlara,
d a ğ l a r a d a t e ş m i l e d e r e k o n l a r a da b i r e r r u h i s n a t
ettiler. İ ş t e b u k a n a a t y e r l e ş t i k t e n s o n r a d ı r k i e c
dada i b a d e t dini başladı.
H e r soyda biri ' b ü y ü k atanın, diğeri b ü y ü k
a n a n ı n r u h u o l m a k ü z e r e iki man m e v c u t o l d u ğ u n -
d a n s o y f e r t l e r i c e t - a t a r u h u ile c e t - a n a r u h u n u t a k
d i s ettiler. O n l a r n a m ı n a y a n a n s o y ö d ü n ü s ö n -
d ü r m e m e ğ e çalıştılar.
Ç i n t a r i h l e r i n d e , Hiyungnu devletinin teşekkü
l ü n d e n a s ı r l a r c a e v v e l e ait o l a n animizm devrinin
m e r a s i m halinde yaşıyan şöyle bir hatırasından
b a h s e d i l i y o r . "Hiyungnu l a r s e n e d e b i r defa L o n g -
Ş i n g ş e h r i n d e u m u m î b i r t o p l a n ı ş y a p a r a k ata
larının ruhuna, göğe v e yere k u r b a n keserler.,,
Ayni âdetin T o k y u l a r d e v r i n d e de yaşadığı y i n e
çin m ü v e r r i h l e r i n i n " T u k y u asilzadeleri h e r s e n e
cetlerinin metîenlerini ziyaretle ruhlarına k u r b a n
keserler.,, yolundaki kayıtlarından anlaşılıyor.
T ü r k l e r d e , boyların ittihadile b ü y ü k k a b i l e l e r
t e ş e k k ü l ettikten sonra bidayette ecdada perestiş
m a h i y e t i n d e olan a n i m i z m de t e k e m m ü l e d e r e k
m e v k i i n i arzî n a t ü r i z m e bıraktı. Fakat, t o t e m i z m
g i b i b u da b ü s b ü t ü n k a y b o l m a d ı . İ z l e r i b a z ı a y i n
v e i b a d e t l e r d e y a ş a m a k t a d e v a m etti. N a t ü r i z m
devri, ecdadın ruhları yerine bunların m u k a d d e s
m a k a m l a r ı olan dağlar, b ü y ü k ı r m a k l a r , b ü y ü k
ormanlar ve ağaçlar ikamesile başlar. Bu suretle
Yer-Su denilen yeryüzü mabutları doğdu.
Çin v e k a y i n a m e l e r i n d e deniliyor k i : " H u n l a r
( H i y u n g n u l a r ) , s o n b a h a r d a a t l a r s e m i z l e d i ğ i za
m a n b u n l a r ı çayırların ve h u b u b a t ı n hâmisi olan
mabutlara k u r b a n ederlerdi. Kurbanlar merasimi
m a h s u s a ile o r m a n ı n e t r a f ı d e v r e d i l d i k t e n s o n r a
kesilirdi.,, »
A y n i dinî m e r a s i m T u k y u l a r d a da v a r d ı . B u n
l a r da Yer-Sulara k u r b a n k e s t i k l e r i g i b i cet-ata ad
d e t t i k l e r i Bozkurt n a m ı n a d a s e n e d e b i r defa d i n î
merasim yaparlardı.
Orhon kitabelerinde görülen Yer-Sular, arzî
natürizm devrinin mabutlarıdır. Arzı natürizm
d e v r i n d e m e r k e z i n v e d ö r t c i h e t i n Yer-Su l a n ol
d u ğ u gibi muhtelif kabilelerin de k e n d i yurtlarına
m a h s u s birer hususî mabutları vardı.
T ü r k l e r b u d e v i r d e a ğ a ç , ateş, d e m i r v e su
gibi u n s u r l a r a karşı bir hissi tazim besliyor, bun
lara kutsî bir m a h i y e t atfediyorlardı.
T ü r k l e r i n m ü t e f e r r i k kabileler halinde yaşa
d ı k l a r ı z a m a n l a r a ait arzî n a t ü r i z m , b i r k a b i l e rei
s i n i n d i ğ e r k a b i l e l e r i t a h t ı itaate a l a r a k h â k i m b i r
s ü l â l e t e s i s ettiği y a n i i ç t i m a î t e ş e k k ü l k a b i l e h a
linden millet ş e k l i n e y ü k s e l d i ğ i z a m a n d a n itibaren
yerini semavî n a t ü r i z m e bıraktı. S e m a v î natürizm
t a r i h i n O r t a A s y a n ı n i l k b ü y ü k T ü r k d e v l e t i ola
r a k t a n ı d ı ğ ı Hiyungnu devletinin z u h u r u n d a n çok
z a m a n evvel başladı. Bu şekli dininin kıdemi bize
Hiyungnu devletinin teşekkülünden asırlarca evvel
T ü r k c e m i y e t i n i n Orta A s y a d a millî t e ş e k k ü l e m a
lik bir h e y e t o l d u ğ u n u a n l a t m a k t a d ı r . S e m a v î na
t ü r i z m d e v r i b a ş l a d ı k t a n s o n r a m a b u t l a r b i r i arzî,
diğeri semavî o l m a k üzere ikiye ayrıldılar. Bu
m a b u t l a r a k a r a r g â h o l a n y e r ile g ö k te a y r ı c a kut
s i y e t k a z a n d ı l a r . G ü n e ş i n , a y ı n m a b u t t a n ı n m a s ı da
bu devirde başladı. Ort Asya T ü r k l e r i n i n milâttan
y i r m i iki a s ı r e v v e l s e m a v î n a t ü r i z m d e v r i n i y a
şadıkları anlaşılıyor.
Milâttan ( 2 2 0 5 ) s e n e e v v e l Ç i n i n t a r i h î ilk s ü -
. l â l e s i o l a n Hiya H a n e d a n ı n ı k u r a n b ü y ü k Yunun \
m i l l î T ü r k m e n k ı b e s i n d e k i Dibbakoy Han o l d u ğ u /
i h t i m a l i n i i l e r i s ü r e n De Cugines Ç i n t a r i h l e r i n e is
tinaden b u d e v i r l e r d e O r t a A s y a d a b i r d e v l e t k u r
m u ş o l a n Şün-Goeyin de bu h a n e d a n a m e n s u p
olduğunu söylemektedir. D e m e k ki Orta Asya
T ü r k l e r i milâttan y i r m i iki asır e v v e l devlet k u r a n
4
bir millet haline y ü k s e l m i ş l e r d i . Çinin mitolojik

j T b e ş h ü k ü m d a r ı n ı n s o n u n c u s u o l a n Şün t a r a f ı n d a n
I b ü y ü k Tufanın t a h r i b a t ı n ı b e r t a r a f e t m e ğ e m e m u r
\ i e d i l e n Yu y a " P e „ y a n i B e v u n v a n ı v e r i l m i ş oldu¬
' • ğ u n a d a i r Şu-king de g ö r ü l e n b i r k a y ı t De Guignes yi
teyit etmektedir.
En eski Çin üsturelerinin tetkiki, Hiyalarm
\ ' } daha o devirlerde m ü t e m e d d i n bir heyeti içtimaiye
/ halinde bulunan Orta Asya T ü r k l e r i n e m e n s u p
. o l d u k l a r ı n ı , Ç i n e ilk d i n i d e b u n l a r ı n g ö t ü r d ü k l e ¬
! İrini gösteriyor.
Orta Asyada semavî natürizm dininin bu eski
liği v e g ü n e ş l e a y ı n d a h a o z a m a n l a r d a m a b u t
^ t a m T c ı ğ ı d ü s ü n ü l ü T s e , a m e r l e r d e ; i l e r d e görü¬
. len, b i l â h a r a b u n l a r v a s ı t a s i l e S e m e r e l i l e r e , İbranî-
l e r e g e ç e n g ü n e ş v e a y m a b u t l a r ı n ı n m e n ş e i an¬
] laşıhr. D e m e k ki Orta A s y a d a s e m a v î natürizm
başladığa z a m a n l a r d a g a r b e h i c r e t e d e n S ü m e r l e r ,
\ Etiler b u dini de b e r a b e r g ö t ü r m ü ş l e r d i r .
G ö k l e yerin, güneşle ayın m a b u t telâkkisi.
! : Hunlar d e v r i n d e reSM""'OT^WTWTCt. Hipungnu
h ü k ü m d a r l a r ı n ı n Tanrı kutu u n v a n ı n ı taşıdıkla¬
rım k a y d e d e n çin müverrihleri, b ü y ü k Metenin
S Çin İ m p a r a t o r u n a g ö n d e r d i ğ i m e k t u p l a r a (gök
• ile y e r i n d o ğ u r d u ğ u , g ü n e ş l e a y ı n t a h t a g e ç i r d i ğ i
Hiyungnularm b ü y ü k Tanrı kutu ihtiramla Çin
i m p a r a t o r u n d a n r i c a e d e r ki...) i b a r e s i l e b a ş l a d ı ğ ı
nı da h a b e r v e r i y o r l a r . B u i b a r e Hunlar (Hiyun
G N U L A R M g ö k ile y e r i m u k a d d e s , , g ü n e ş l e - a y ı d a
• mabut tanıdıklarını vazıhan göstermektedir.
Orhon kitabelerinde b u a k i d e d a h a s a r i h t i r . Ki¬
t a b e l e r d e g ö k ile y e r , g ö k i l â h l a r i l e y e r m a b u t l a -
"^T rı b i r b i r l e r i l e karşılaştırılmışım. O r h o n k i t a b e s i n i n
V başında "Öze k ö k tanrı, asra yağız y e r kılundukta,
ikin ara kişi oğlu kılınmış,, yani y u k a r d a m a v i
gök, aşağıda yağız y e r yaratıldıktan sonra ikisinin
arasında insan oğlu yaratıldı, denilmektedir. Kita
b e n i n d i ğ e r b i r y e r i n d e Gök tanrı i l e m u k a d d e s -
Yer-Sular karşılaştırılmış, Gök, ziyanın v e mükâ
fatın, Y e r d e z u l m e t i n v e m ü c a z a t ı n mümessili
gibi gösterilmiştir. T u k y u l a r da g ü n e ş m u k a d d e s
olduğundan hakanların saraylarının, otağlarının
kapıları daima şarka m ü t e v e c c i h b u l u n u r d u . Ha
kanlar her sabah kalktıkları zaman şarka tevec
c ü h l e g ü n e ş i takdis eder, tahta oturdukları z a m a n
lar d a y ü z l e r i ş a r k a m ü t e v e c c i h o l u r d u . T ü r k l e r i n
Yer-Su m a b u t l a r ı b i l â h a r e a y n e n Ç i n e g e ç m i ş t i r .
A s r ı h a z ı r s i n o l o g l a r ı n d a n Edouard Chavanmsmilât
tan 2 4 9 s e n e e v v e l Ç e u s ü l â l e s i e n k a z ı ü z e r i n
d e d ö r d ü n c ü s ü l â l e y i k u r a n Tsin l e r i n n e s l e n T ü r k
olduklarını söyledikten s o n r a şu satırları yazıyor:
"Tsin sülâlesinin ecdadı kendi memleketlerinde
(Orta A s y a d a ) h ü k ü m r a n i k e n bir dinî m a n z u
meleri vardı. Bilâhara bunlardan Ç i n - Ş e - H u v a n g -
ti, b ü t ü n Ç i n i z a p t e d e r e k b u k ı t a d a i l k b ü y ü k
imparatorluğu k u r d u ğ u z a m a n eski yurdundan
g e t i r m i ş o l d u ğ u b u d i n i Ç i n l i l e r e d e k a b u l ettirdi.
Anasırı erbaadan s u y u n bereketile h ü k ü m r a n ol
d u ğ u n u ilân e d e r e k tedbirlerini b u u n s u r u n hasa-
i s i n e g ö r e t e r t i p etti.,,
C h a v a n n e s , T s i n l e r i n eski yurtlarından getirdik
leri b u d i n i n e s a s ı , y u k a r d a b u l u n a n Y e ş i l H a n
Sarı (Kara) H a n , Kızıl H a n v e A k H a n d a n m ü
r e k k e p dört m a b u d a perestiş v e n a m l a r ı n a kur
ban kesmekten ibaret olduğunu söylüyor.
" C h a v a n n e s , , Savan,M-Mnin a y l ı k e m i r l e r i n d e n
b i r f ı k r a ile k e s i l e n k u r b a n l a r ı n neler olduğunu
naklettiği anlatıyor. B u fıkrada deniliyor k i :
S e m a n ı n oğlu ilk b a h a r ı n ü ç a y ı n d a k o y u n , y a z m
üç ayında horoz, s e n e n i n ortasında öküz, son
b a h a r ı n ü ç a y ı n d a k ö p e k , k ı ş ı n ü ç a y ı n d a da
d o m u z eti y e r [ l ] . B u f ı k r a b i z e s e n e n i n h e r m e v
s i m i n d e s e m a n ı n oğulları olan h a n l a r d a n ilk
baharı temsil eden Yeşil H a n a koyun, yazın m ü
messili olan Kızıl H a n a horoz, s o n b a h a r ı temsil
eden Ak H a n a köpek, Kışın m ü m e s s i l i olan K a r a
H h a n a da d o m u z k u r b a n e d i l d i ğ i n i g ö s t e r i y o r .
G ö r ü l ü y o r k i T ü r k l e r , Tsinlev z a m a n ı n d a se
mavî natürizme yükselmiş bulundukları halde
eski t o t e m i z m v e arzî n a t ü r i z m d e v i r l e r i n e ait
ayinler yine aralarında yaşıyordu.
O r t a A s y a n ı n h e n ü z k u r a k l ı ğ a m a h k û m ol
madığı, y ü k s e k d a ğ l a r d a k i b u z k ü t l e l e r i n i n eri
m e s i n d e n hâsıl olan çaylar, sık sık y a ğ a n m e b z u l
y a ğ m u r l a r , h e r tarafı s u l a y a r a k y e m y e ş i l yap
tığı d e v i r l e r d e t a b i a t i n b ü t ü n kuvvetlerini takdis
e t m e k p e k tabiîdir. B u n u n içindir ki Türklerin
eski dinleri çok m a b u d u bir natürizmdir. Bu
din, m ü m b i t ü l k e l e r d e y a ş ı y a n z i r a a t ç i k a v m l e r i n
dinidir. Yıldızların h e r g ü n k ü devri, hasat mev
siminin senevî teakubu, bütün zevklerin neşele
rin m e m b a ı d ı r . Maişetini tabiattan alan b u k a v
min daimî surette tabiat kuvvetlerini t a k d i s et
m e s i ; g ü n e ş i , a y ı , y e r y ü z ü n e h a y a t v e n e ş e sa
çan m a b u t l a r tanıması p e k tabiîdir. Fakat ilâve
etmek i c a b e d e r ki m ü t e a h h i r devirlerde Türkle
rin b u n a t ü r i z m d i n i n d e m a f e v k a l â r z b i r t e m a
y ü l b a ş l a m ı ş n e t i c e d e Yer-Su]a.r dinî s i h r î b i r m a
hiyet alarak şamanizmi doğurmuştur.
Arzî n a t ü r i z m devrinde her hâdise hususî
[1] L e C y c l e T u r c des douzc a n i m a u x P. 36-74
— 444 —
m a b u t l a r o l a n Yer-Sulardan b i r i n e isnat ediliyor,
iyilik v e fenalık b u n l a r d a n biliniyordu. Şu halde
hadiselerin arzulara u y g u n olmasını temin için
h a n g i ş e y l e r i n Ter-Suların hoşuna gideceğini,han-
gi ş e y l e r i n d e o n l a r ı k ı z d ı r a c a ğ ı n ı b i l m e k l â z ı m d ı .
B u n u bilen v e bildirenlerin de c e m i y e t içinde
m u h t e r e m b i r m e v k i l e r i o l m a s ı p e k t a b i î idi. İ ş t e
b u s a i k l e r l e d i r k i Yer-Su ların m u h a b b e t l e r i n i k a
z a n m a k , m a z a r r a t l a r ı n d a n k o r u n m a k i ç i n b i r ta
k ı m sıhrî ayinler başlamış, bu ayinleri yapan
h u s u s î bir sınıf t ü r e m i ş t i r . B u sınıf m e n s u p l a r ı n a
e v v e l c e kam, kaman s o n r a l a r ı da saman denil
m i ş t i r . B i r n e v i z a h i t l i k v e s i h i r b a z l ı k o l a n sa
manlık saravî b ü n y e sahiplerinin yapabilecekleri
b i r iş o l d u ğ u n d a n t a b i a t i l e irsî idi. H a s t a l ı ğ a m a h
sus ilk n ö b e t a l â m e t l e r i n i n z u h u r u samanlığa
liyakatin nişanesi addolunurdu.
Şamanlar, s e m a v e arz tabakalarını ziyaret
için c e t r u h l a r ı n k e n d i l e r i n e m u a v e n e t e t t i k l e r i n i
iddia e d e r , e s r a r l ı n e f i r l e r i n i n i s t i m d a t s e s i n i ilk
evvel bu cet ruhların duyduklarını söylerlerdi.
Radlofun Altay T ü r k l e r i arasındaki ş a m a n i z m e
dair verdiği malûmata göre Yer-Su]ar& kurban
takdim edebilmek, ölenlerin ruhlarını semaJardaki
ebedî karargâhlarına g ö t ü r m e ğ e rehberlik e t m e k
samanlara m a h s u s bir imtiyazdı. Eski Türklerin
akidesine nazaran ölenlerin ruhu h e m e n semaya
ç ı k a m a z d ı . C e s e t t e n a y r ı l a n r u h l a r ı n b i r tasaffi
devri g e ç i r m e l e r i lâzımdı. Bu devirde ruhların
evlerinin civarından ayrılmadıklarına cesetlerin
etrafında u ç u ş t u k l a r ı n a inanılırdı. B u n u n için
a k r a b a s ı n a m l a r ı n a k u r b a n k e s e r Yuğ ayinleri
y a p a r l a r d ı . Ö l e n b i r a d a m ı n c e s e d i n i b u tasaffi
devrini g e ç i r m e k için 3-6 ay s o n r a defnederlerdi.
Çin t a r i h l e r i n d e T u k y u T ü r k l e r i n i n Ş a m a n i z m
d e v r i n d e n k a l a n Tuğ a y i n l e r i , c e n a z e d e f n i m e r a
s i m i h a k k ı n d a şu m a l u m a t v e r i l i y o r : T u k y u l a r
ölülerini ya i l k b a h a r d a v e y a s o n b a h a r d a y a n i iki
mevsimde defnederler. Bahar ve yaz m e v s i m i n d e
ölen bir adamı d e f n e t m e k için s o n b a h a r d a a ğ a ç
y a p r a k l a r ı n ı n sararıp d ö k ü l d ü ğ ü z a m a n a intizar
ederler, s o n b a h a r ve kış m e v s i m i n d e ölenleri de
ilkbaharda ağaçların y a p r a k ve çiçek a ç m a ğ a baş
l a d ı ğ ı z a m a n d e f n e d e r l e r [1].
Ölüleri g ö m m e z a m a n ı olan i l k b a h a r v e y a
s o n b a h a r g e l i n c e m ü t e v e f f a n ı n dostları, a k r a b a l a r ı ,
s a d a k a l a r , n e z i r l e r v e r i r . C e s e t k a z ı l a n ç u k u r a in
dirilir. Ö n d e y u ğ c u l a r v e sigitçiler o l m a k ü z e r e
hazır olanlar atlara b i n e r e k yedi defa k a b r i n etra
fını t a v a f e d e r l e r . D e v i r e s n a s ı n d a h e r k e s a ğ l a
yıp, sızlar, y ü z ü n ü b ı ç a k l a r l a çizer, g ö z y a ş l a r ı n ı
k a n a bular. Merasim bittikten sonra kabrin
ü z e r i n e taş k o n u l u r . M e z a r b a ş ı n a u z u n b i r s ı r ı k
dikilir. Ü z e r i n e bir lâvha asılır. Müteveffa hayatın
da n e k a d a r d ü ş m a n ö l d ü r m ü ş s e ü z e r i n e k o n u l a n
t a ş l a r da o k a d a r ç o k o l u r . M ü t e a k i b e n b i r at v e
bir k o y u n k u r b a n edilerek başları m e z a r başına
dikilen sırık üzerindeki lâvhanın üstüne talik
o l u n u r . V e f a t e d e n a d a m ü m e r a d a n ise, k a b r i ü z e
r i n e t ü r b e y a p ı l ı r . T ü r b e n i n iç d u v a r l a r ı n a m ü t e
v e f f a n ı n v e h a y a t ı n d a i ş t i r a k ettiği m u h a r e b e l e r i n
tasvirleri yapılır.
Çin m ü v e r r i h l e r i n i n h a b e r v e r d i k l e r i n e g ö r e
c e n a z e l e r i n defin m e r a s i m i y e n i i z d i v a ç l a r a v e s i l e
[11 Ç i n m ü v e r r i h l e r i n i n v e r d i ğ i b u m a l û m a t , Türkle
rin cenazeleri tahnit etmek usulüne vâkıf olduklarını g ö s
teriyor.
olurdu. Merasim günü, kadın e r k e k herkes en
yeni v e en süslü e l b i s e l e r d e g e l d i k l e r i n d e n bu
esnada delikanlılar kızları, kızlar delikanlıları be
ğenirler, avdette ailelerine müracaatla evlenecek
lerini söylerlerdi. G e n ç l e r i n bu talepleri ekseriya
r e d d e d i l m e z ve i z d i v a ç l a n e t i c e l e n i r d i .
S a m a n l ı ğ ı n z u h u r u h a k k ı n d a k i izahtan anlaşı
lacağı veçhile semavî natürizm devri başladıktan
sonra biri t e a b b ü d e , diğeri k e h a n e t e m ü t e v e c c i h
o l m a k ü z e r e iki m a n z u m e t e ş e k k ü l etti. M a h m u t
K a ş g a r î , T ü r k l e r i n t e a b b ü d e ait d i n î s i s t e m l e r i n e
nom, k e h a n e t e ait s i h r i s i s t e m l e r i n e yalfi, dinî
ruhanîlerine tüyün, s i h i r b a z l a r ı n a da yalfici ve
kam isimlerini v e r i y o r . K i t a b ü l b e d v e t t a r i h un
v a n l ı b i r e s e r d e d e e s k i T ü r k l e r i n din v e ş e r i a t -
lerini m u h t e v i bir kitapları olduğu v e b u n a ( N o m )
ismi verildiği tasrih edilmiştir
T ü r k l e r , i l â h m a n a s ı n a o l a r a k T a n r ı , İdi, B a y a t
ve O ğ a n lafızlarını kullanıyorlardı. Tanrı, h e m
g ö k h e m de a l l a h m a n a s ı n a g e l i y o r d u . İlahiyat
': â l i m l e r i n e d e tengrigan deniliyordu. İdi, A l l a h
ve sahip manalarına geliyordu. G ö k tanrının mü
m e s s i l i o l m a k i t i b a r i l e Hiyungnu hükümdarlarına
T a n r ı K u t , Uygur H a n l a r ı n a d a İdi K u t u n v a n l a r ı
v e r i l i y o r d u . B a y a t , da Argo türkleri n i n l e h ç e s i n d e
Allah d e m e k t i . K u d a t k u B i l i k t e b u lâfız a l l a h
m a n a s ı n a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . O ğ a n ise k u d r e t l i m a n a
s ı n a i l â h î b i r vasıftı.
T ü r k l e r i n b i d a y e t t e n b e r i g e ç i r d i k l e r i dinî» d e -
|j virlerin kırmalarım b u g ü n , Attay tûrUerile Yakut
ların dinî t e l â k k i l e r i n d e b u l a b i l m e k m ü m k ü n d ü r .
Radlofun Altaylıların dinleri h a k k ı n d a verdiği ma
lûmat, b u n o k t a i n a z a r d a n pek ziyade e h e m m i y e t i
haizdir. Bu m a l û m a t a göre, Altay t ü r k l e r i n i n kâ-
inat h a k k ı n d a m u a y y e n k a n a a t l e r i vardır. B u n l a r ,
dünyanın birçok tabakalardan m ü r e k k e p olduğu
na inanırlar. Y u k a r d a on yedi tabakadan m ü r e k
k e p olan g ö k l e r , ziya m e m l e k e t i n i , U ç m a ğ ı teş-
kileder. Aşağıda yedi veya dokuz tabakadan
ibaret olan yağız y e r de z u l m e t memleketini,
T a m u ğ u t e ş k i l e d e r . B u iki â l e m a r a s ı n d a i n s a n
ların y a ş a d ı ğ ı y e r y ü z ü vardır. Y e r y ü z ü , b ü t ü n
sekenesile beraber, yukarı göklerle aşağı yağız
y e r l e r i n t e s i r l e r i a l t ı n d a d ı r . B ü t ü n iyi r u h l a r , y a
ni i l â h l a r , m e l e k l e r , g ü n e ş v e a y d ı n l ı k ü l k e s i n i n
üst k a t l a r ı n d a y a ş a r l a r . B u m a b u t l a r , i n s a n l a r ı
yaratır, h i m a y e eder, s o n r a k e n d i ü l k e l e r i n e alır
lar. G ü n e ş v e z i y a , i n s a n l a r ı n h â m i s i , t a b i a t i n
h a y a t m e n ş e i d i r . Z u l m e t ü l k e s i n i n alt k a t l a r ı n d a
u ğ u r s u z r u h l a r ( c i n l e r , ş e y t a n l a r ) ile i n s a n l a r ı z a -
• rarlandırmak, m a h v e t m e k ve sonra ebedî karan
lıklar içersine ç e k m e k isteyen ilâhlar bulunur.
Gök mabutlarının en b ü y ü ğ ü (Tanrı Kara
H a n ) dır. G ö ğ ü n en y ü k s e k t a b a k a s ı n d a oturur.
Bütün cihanı buradan idare eder. Tanrı Kara
H a n d a n üç b ü y ü k üluhiyet s u d u r etmiştir. Bun
l a r ı n en b ü y ü ğ ü B a y ü l k e n (en u l u b e y ) d i r .
B a y ü l k e n , on a l t ı n c ı k a t g ö k t e altın d a ğ d a b i r
altın t a h t ü s t ü n d e o t u r u r . M a b u t l a r ı n e n k u d r e t -
l i s i d i r . B u n a a n c a k a ç ı k r e n k l i at k u r b a n e d i l e
bilir. K a r a H a n d a n s u d u r e d e n d i ğ e r i k i m a b u t
ta K ı z a g a n T a n r ı ile M e r g a n T a n r ı d ı r . Kızagan
» tanrı g ö ğ ü n d o k u z u n c u katında, M e r g a n T a n r ı da
yedinci katında oturur. D i ğ e r bir m a b u t olan
( G ü n a n a ) da y e d i n c i k a t t a d ı r . (Ayata) m a b u d u i s e
altıncı kat gökte i k a m e t eder.
Altay m i t o l o j i s i n d e ü ç ü n c ü k a t g ö k h a k k ı n d a
ki t e l â k k i p e k m ü h i m d i r . Y u n a n i s t a n d a g ö r ü l e n
Olimp üsturesinin nereden geldiğini gösteren bu
t e l â k k i y e g ö r e ( B a y ü l k e n ) in iki o ğ l u n u n ( M a y -
e n e i l e Maytere) m a k a m olan ü ç ü n c ü kat gökte
(Suruve)' denilen bir dağ vardır. Bu dağ yedi
( k u d a y ) y a n i y e d i i l â h ile o n l a r ı n e m i r l e r i n i y a p
m a ğ a m e m u r sıyanet m e l e k l e r i olan Yayuciler
(yaratanlar) m ikametgâhıdır. Kâinattaki bütün
hayatların m e n ş e i olan (Süt gölü) de bu dağın
civarındadır. Ak ülke yani insanların cenneti de
bu kattadır. D ü n y a d a i k e n iyilik y a p a n salih in
sanların ruhları (aktular) öldükten sonra b u ak
ülkeye giderler. Orada mabutlar arasında mesut
b i r h a y a t s ü r e r l e r . Y e r y ü z ü n d e k i i n s a n l a r ı n cet-
leri o l a n a k t u l a r , b u r a d a y e r y ü z ü n d e olduğu
gibi, soy soy, b o y b o y y a ş a r l a r . Aktular y e r y ü
z ü n d e k i torunları h a k k ı n d a g ö k ilâhları n e z d i n d e
şefaatçilik eder, onların h a y r ı n a çalışırlar.
Adaylıların yeraltı mabutları, k o r k u n ç ilâhlar
dır. B u n l a r ı n b ü y ü ğ ü y e r i n d o k u z u n c u k a t ı n d a
siyah bir taht ü s t ü n d e oturan (Erlik H a n ) dır.
Yeraltının her katında c e h e n n e m e m a h s u s bir
g ü n e ş i n k o r k u n ç şuleleri münteşirdir. Bu katlar,
insanların peşine t-kılarak onlara fenalık etmeğe
çalışan şerir ruhlarla doludur.
İnsanların en k o r k u n ç d ü ş m a n ı olan (Erlik
Han) yeraltında kendi tabileri ve şerir ruhlarla
muhattır. P e k ç o k k o r k u l d u ğ u n d a n gazabını tes
k i n i ç i n k e n d i s i n e d a i m a k u r b a n l a r t a k d i m edilir..
Kurbanların en m a k b u l ü k o y u »renkli a t l a r d ı r .
Y e r i n e n alt t a b a k a s ı n d a d ü n y a d a i k e n fenalık
yapanların cezalarım çekecekleri (kazırgan)
vardır [1].
[1] L'annee S o c i o l o g i q u e , T, 7 - P . 224

Altaylüarın hayli uzun v e k a r ı ş ı k olan dinî
m a n z u m e l e r i şu suretle hulâsa e d i l e b i l i r : y u k a r
da m a v i s e m a t a b a k a l a r i l e a ş a ğ ı d a k i yağız y e r
t a b a k a l a r ı n ı n , d i ğ e r b i r t a b i r ile a y d ı n l ı k ü l k e l e
rde karanlık ülkelerin ulu tanrısı ( T a n r ı K a r a
H a n ) dır. F a k a t K a r a H a n b u ü l k e y i doğrudan
d o ğ r u y a idare etmez. Aydınlık ülkelerinin idare
sini ( B a y ü l k e n ) e , k a r a n l ı k ü l k e l e r i n idaresini de
(Erlik Han) a vermiştir. Bayülken, iyilikleri mü
k â f a t l a n d ı r a n h a y ı r i l â h ı , E r l i k H a n da f e n a l ı k l a r ı
cezalandıran şer ilâhıdır. Birincisi hayır, ikincisi
d e ş e r m a s d a r ı d ı r . B i r i n c i s i n e ümit, i k i n c i s i n e d e
havf saikalarile ibadet edilir. T a n r ı K a r a Han,
bilfiil işe k a r ı ş m ı y a n y ü k s e k b i r v a r l ı k t ı r .
A d a y l ı l a r ı n ilâhî m a n z u m e l e r i n d e Türklerin
millet h a l i n e y ü k s e l d i k l e r i devirlerin hatırası olan
b u i k i ilâhî s i l s i l e a r a s ı n d a , k a b i l e v î h a y a t d e v i r
lerinin y a n i arzî n a t ü r i z m z a m a n ı n ı n da kırıntıları
yaşamaktadır.
Y e r y ü z ü mabutları (Yer-Su)lar olan b u ilâhlar,
on yedi h a n d a n m ü r e k k e p t i r . B u hanlar, ya göl
gelerini uzak ovalara yayan b ü y ü k dağların karlı
tepelerinde veya ülkeleri yeşillendiren, meyvalarla
dolduran b ü y ü k ı r m a k l a r ı n k a y n a k l a r ı n d a otu
rurlar.
Y e r - S u l a r m b a ş ı , en k u d r e t l i s i O ğ a n H a n d ı r .
Oğan Han, arzın ortasında yeşil ormanların
a r a s ı n d a t e p e s i ( B a y ü l k e n ) in i k a m e t g â h ı n a e r i ş e n
bir çam ağacının bulunduğu merkezî noktada
i k a m e t eder. O ğ a n m iki oğlu vardır. B i r i n i n adı
S u H a n , d i ğ e r i n i n adı d a D e m i r H a n d ı r .
Adetleri on yediye çıkarılan Y e r - S u l a r , y a bir
kabile, bir ülke v e y a bir ırmak, bir dağ ismini
taşırlar. B u n a g ö r e vaktile b u n l a r ı n ayrı ayrı
k a b i l e l e r e ait b i r e r h u s u s î ilah o l d u k l a r ı k a b u l
e d i l e b i l i r . B u n l a r , T ü r k l e r i n millî vahdetlerini
h e n ü z i d r a k e t m e m i ş o l d u k l a r ı d e v i r l e r e ait m a
butlardır.
Adaylılar, h e r i n s a n a biri h a y ı r ilahı B a y ü l k e n ,
diğeri şer ilâhı E r l i k H a n tarafından m e m u r iki
r u h u n m ü e k k e l o l d u ğ u n a inanırlar. B u n l a r d a n ev
v e l k i s i iyi, i k i n c i s i f e n a r u h t u r . B u r u h l a r , y a ş a d ı ğ ı
müddetçe insana refakat ederler. Altaylılarm bu
dinî ü s t u r e l e r i Ç i n , İ r a n v e H i n d i n ü s t u r e v î d i n -
l e r i l e S ü m e r , Eti v e E g e d i n l e r i n i n m e n ş e l e r i n e
ait izleri m u h a f a z a e t m e k i t i b a r i l e p e k m ü h i m d i r .
Çinin, e s k i ü s t u r e l e r i n d e g ö r ü l e n d i n î t e l â k k i l e r
t a m a m i l e T ü r k l e r d e k i s e m a v î y e arzî n a t ü r i z m e
t e k a b ü l e t m e k t e d i r . Ç i n i n Kong-tse d e n e v v e l k i d i n i
o l a n Sinisme d e b u m ü m a s e l e t s a r a h a t e n g ö r ü l ü y o r .
B u eski dinde bütün mevcudatın babası ve anası
g i b i t a s a v v u r e d i l e n g ö k ile y e r e , (Heou-Thou) ya
atfedilen k u d s i y e t eski T ü r k l e r i n t e l â k k i l e r d e h e m -
ahenktir. Hiyungların gök hakkındaki telâkki
l e r d e s i n i z m i n Thian hakkındaki telâkkisi ayni
ş e y d i r . Ç i n ü s t u r e s i n i n i k i aslı m ü v e l l i d i o l a n ( Y i n )
ile ( Y a n g ) ı T u k y u l a r m m a v i g ö k i l e y a ğ ı z y e r i n
den b a ş k a bir şey değildir.
S i n i z m i n tanrı i m p a r a t o r m a n a s ı n ı ifade e d e n
Shang-Ti si A d a y l ı l a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z ( T a n r ı K a r a -
H a n ) dır. Şang-Ti d e n s o n r a t a s a v v u r e d i l e n s e m a v î
r u h l a r ( S h a n ) , a r z î r u h l a r v e i n s a n î r u h l a r d a da
Altaylardaki ü ç l ü k görülmektedir. Çin mitolojisinin
( P u a n - K u ) su Bayülkendir. ( T i e n - H o a n g - T i ) ,
sema mabutları ( f i - Hoang - Ti) yer mabutları,
(Yin-Hoang-Tİ)de Yer-Sulardır.
S i n i z m i n Kweileri, T s u ( r u h i e c d a t ) l a n , Al-
t a y h l a r d a k i Aktular dan başka bir şey değildir.
O r t a A s y a d a k i e c d a t p e r e s t l i k ile C i n d e bulara
karşı yapılan ayinler birbirlerinin aynıdır. Tsu-
l a r d a Aktular g i b i Şang - Ti ile i n s a n l a r a r a s ı n d a
bir vasıtadır. Şang-Ti n e z d i n d e insanların hamisi
ve şenidir.
B a z e n Şang-Ti nin b i r t i m s a h g i b i t a s a v v u r
e d i l e n güneşte, Türklerde olduğu gibi m u k a d
destir.
Zerdüşt dinine göre hayır m a b u d u olan Ahura
M a z d a ( O r m u z d ) ile ş e r i l â h ı o l a n Ahrvman dan
h e r i k i s i d e Zervane-Akeren den çıkmışlardır. Bu
ü ç l ü k , O r t a A s y a d a pek e r k e n t e ş e k k ü l eden ilâhî
m a n z u m e n i n bir şeklinden b a ş k a bir şey değildir.
Orta Asyada m ü ş a h h a s bir şekilde tasavvur edilen
ilk v a r l ı ğ ı Z e r d ü ş t F e l s e f î b i r h a l e y e b ü r ü n d ü r e -
rek namütenahi bir varlık sekline sokmuştur.
F a k a t , Ormuzd ile Alırimana atfettiği r o l , O r t a As
y a d a ( B a y ü l k e n ) ile ( E r l i k H a n ) a i s n a t e d i l m i ş
o l a n r o l l e r i n a y n ı d ı r . E s a s e n Avesta da d a h a e s k i
z a m a n l a r a ait a y e t l e r d e v â s i n i s b e t t e b i r a n i m i z m
görülmektedir. B u a y e t l e r e g ö r e c i h a n , iyi v e
fena ruhlarla malidir. Ecdadın ruhları berhayat
olanların hamisi, siyanet melekleri, (Eravashis)ûıv.
Ağaçlara, atlara, ö k ü z l e r e , k ö p e ğ e , yılana atfedilen
k u t s i y e t v a s ı f i a r i l e p e k ç o k o l a n t a b u l a r da O r t a
A s y a t o t e m i z m i n i n izleri seçilmektedir, d e s t a n ı n
t a s v i r ettiği y e d i Ameshs Spentas yani yedi mu
kaddes Ebedîler, Adaylıların mitolojisindeki Yedi
kudaydan başka bir şey değildir. H e r iki mito
lojide bu yedilere atfedilen roller birbirlerinin
aynıdır.
Yerli ve yabancı p e k ç o k unsurlarla karışmış
o l m a s ı n a r a ğ m e n H i n d i n e s k i d i n i n d e d e O r t a As
yalıların üçlü ilâhî m a n z u m e l e r i y i n e seçilebil-
m e k t e d i r . H i n t t e Vasuslar s e m a m a b u t l a r ı , Rudras
l a r y e r y ü z ü m a b u t l a r ı , Adityaslar da yeraltı ma
butlarıdır. G ö r ü l ü y o r ki D r a v i d i l e r i n H i n d i s t a n a
g e t i r d i k l e r i O r t a A s y a d i n i b u r a d a k i m u h t e l i f din¬
lere ve t e l k i n l e r e r a ğ m e n izini m u h a f a z a edebil
m i ş t i r . O r t a A s y a d a o l d u ğ u g i b i k a d î m H i n i di
n i n d e d e ( D i j a u u s P i t r a ) B a b a g ö k ile o n a m e r b u t
olan (Prithivi) Azizyer m u k a d d e s i n . Orta Asya
animizmi, Hindistanda, ecrami semaviyeye, dağla
ra n e h i r l e r e , b ü y ü k a ğ a ç l a r a i b a d e t ş e k i l l e r i n d e
yasamaktadır.
Hinde m a h s u s olan tenasüh akidesi yanında
Diravidilerin getirdikleri akide mevcudiyetini
muhafaza etmiştir. Yerli olmadığı m u h a k k a k olan
b u a k i d e , A d a y l a r d a b â l â y a ş ı y a n Aktular akide-
sidir. Hint d i n i n d e (Pitris) denilen c e t r u h l a r ı n ı n
s e m a d a ( Y a m a ) n ı n (ilk i n s a n ı n ) y a n m a g i t t i k l e r i
y o l u n d a k i a k i d e , A d a y l ı l a r ı n Aktular hakkındaki
a k i d e l e r i n d e n b a ş k a bir şey o l m a d ı ğ ı da pek
vazıhtır.
P i t l i s l e r de A k t u l a r g i b i y e r y ü z ü n d e k i t o r u n -
larile a l â k a d a r d ı r . O n l a r ı h i m a y e e d e n l e r , k e n d i
lerine yapılan nezirlerden, k u r b a n l a r d a n m e m
n u n olurlar. Altay Türklerinde o l d u ğ u gibi Biralı
m a dininde de cet r u h l a r a k u r b a n k e s m e k , nezir
y a p m a k ( Ş r â d d h a s ) en m u k a d d e s bir vazifedir.
Diravidilerde Orta Asyada olduğu gibi ölüleri için
taştan m u a z z a m k u r g a n l a r y a p m ı ş l a r d ı r . Y e r l i l e r i n
e s a s a k i d e l e r d e k a b i l i telif o l m ı y a n b u k u r g a n l a r ,
Dravidilerin menşeini göstermek itibarile p e k
mühimdir.
Orta Asyada olduğu gibi, b u a k i d e y e m e r b u t
Hintlliler a r a s ı n d a da c e n a z e l e r , h e m e n defnedil
mez. Tasaffi d e v r i n i n g e ç m e s i b e k l e n i r . B u z a m a n
g e ç t i k t e n s o n r a r u h s e m a y a ç e k i l i r . C e s e t d e def-
n o l u n u r . V e d a l a r m (Varuna) m a b u d u n a atfettikleri
rol ( B a y ü l k e n ) in r o l ü n ü n a y n ı d ı r . (Aditi) m a b u d u
da Oğan a p e k b e n z e r . V e d a n m f e n a l ı k m a b u d u
o l a n ( R u d r a ) ile E r l i k H a n a r a s ı n d a h i ç b i r f a r k
y o k t u r . R u d r a da k o r k u n ç t u r , m ü n t a k i m d i r , bir
sürü fena ruhlarla (Maruts) muhattır.
E s k i T ü r k d i n i n i n i z l e r i b u g ü n k ü Yakutlar ara
s ı n d a da m u h a f a z a edilmiştir. Adaylıların d i n l e r i n e
p e k z i y a d e b e n z e y e n Y a k u t d i n i n d e de m a b u t l a r ,
s e m a ilahları, y e r y ü z ü ilâhları, yeraltı ilâhları diye
üç m a n z u m e y e ayrılmıştır. Yakutlarla Adaylılar
a r a s ı n d a y a l n ı z m a b u t l a r ı n i s i m l e r i v e a d e t l e r i iti-
barile pek ehemmiytsiz farklar vardır. Yakutlarda
U l u t a n r ı (Art T ü y ü n A ğ a ) dır. B u A d a y l ı l a r ı n t a n r ı
K a r a H a n ı n ı n m u k a b i l i d i r . Bayülken e k a r s ı da ( O -
r o n k A y T ü y ü n ) y a n i y a r a d a n A k H a n v a r d ı r . Yakut
ların ( U l u T ü y ü n ) m a b u d u da Y e r - S u l a r B a ş b u ğ u
olan O ğ a n Handır. Yakutların ( K a d ı r g a n B o r a y
T ü y ü n ) d e d i k l e r i m a b u t ta E r l i k H a n d a n b a ş k a
bir şey değildir.
Art T ü y ü n A ğ a , m i l l i b i r l i ğ i n t i m s a l i , s u l h u n
hamisi, saadetin m e m b a ı , adalet ve h a y ı r h a h l ı ğ m
mümessilidir. G ü n e ş , b u n u n timsalidir. G ü n e ş gibi
Art T ü y ü n d e z i y a v e n u r s a ç a r , h e r ş e y e h a y a t
verir.
Art T ü y ü n , k a n d a n m ü ç t e n i p t i r . H a y v a n kanı
nın bile dökülmesini istemez. B u sebepten kendi
s i n e kurba+n k e s i l m e z , y a l n ı z o n u n g ü n ü v e m i l l î
b i r l i k b a y r a m ı o l a n i l k b a h a r d a g e n ç l e r kımız d o l u
dokuz bardağı dokuz deîa i ç m e k ve taganni etmek
s u r e t i l e k e n d i s i n e i b a d e t e d e r l e r . U l u T ü y ü n , bil
âkis intikamcı ve gazaplıdır. Sebepsiz a d l a n ı l m a z
a y a ğ ı m y e r e basınca, y e r sarsılır, zelzele kopar.
•
gazabından k u r t u l m a k için n a m ı n a kurbanlar
kesilir. Yeraltı m a b u d u olan (Kadırgan B u r a y Tü
yün) ise p e k korkunçtur. (Niyemi naya) nın yani
dev ananın kardeşidir. İsmini, korkularından ne
Samanlar, n e de başkaları ağza alamazlar. Ulu
T ü y ü n d e n b a ş k a m a b u t l a r a g ü c ü yeter, k e n d i s i n e
b e y a z alınlı b o z at k u r b a n e d i l i r .
T Ü R K L E R
R A S ı N A
A -
H A -
J^Zd^
, . ., .
mllÎLTl^Z
RİÇTEN GIREN 1 * . manıheızm v e islamiyet gibi
DINLER hariçten gelen b u y u k dinlerin tesiri
o „u e kalmışlardır
B u d d h a S a k y a m u n ı dini b u d ı z m , ilk e v v e l
şimalî Hindistanda bir imparatorluk k u r a n Yueçı-
ler arasında mtışar etmiş, b u n l a r vasıtasıle dıger
Türkler a r a s ı n a y a y ı l m ı ş t ı r .
F ^ l e r h ü k ü m d a r ı K a n i ş k a siyası bir l ü z u m
ü z e r i n e k a b u l ettıgı b u d ı z m ı n i n k i ş a f ı n a p e k ç o k
çalıştı H ü k ü m e t i n b ü t ü n m ü e s s e s e l e r i n e dini pro
paganda vazifeleri verdi. D m ı konsıllere riyaset
etti. B u d ı z m ı n e ş r e t m e k ü z r e e c n e b i m e m l e k e t l e r e
h e y e t l e r g ö n d e r d i S i k k e l e r i ü z e r i n e Buda nm r e s
m i m k o y a c a k kadar dindarlık gösterdi. Belhte,
Keşmırde Kabilde, Pencapta Budanın remadını
v e m u k a d d e s e ş y a s ı n ı hıfza m a h s u s (Stupa) lar
yaptırdı. Kitabeti sütunlar, mabetler, m a n a s t ı r l a r
i n ş a ettirdi. B u h i z m e t e m u k a b i l B u d a k i l i s e s i , m i
ladı y e t m i ş s e k i z t a r i h i n e d o ğ r u k e n d i s i n i ş i m a l î
H i n d i s t a n i m p a r a t o r u sıfatile t a k d i s etti.
Kanişka, şimalî Hint budistleri arasında de
v a m eden m e z h e p ihtilâflarına bir. n i h a y e t v e r
m e k ü z r e Peşaver de u m u m î bir konsil topladı.
B u k o n s i l d e B u d a d i n i n i n ihtilaflı n o k t a l a r ı , telif
v e t e v h i t edildi. Ş i m a l î H i n t b u d i s t l e r i n i n mahay-
ana y a n i b ü y ü k m i n h a c ı s e l â m e t d e n i l e n m e z h e p
l e r i n e ait a k i d e l e r t e s b i t o l u n d u .
Kanişka, budizmin Kostantinidir. Birinci Kos-
t a n t i n h ı r i s t i y a n l ı ğ ı n n e ş i r v e t a k r i r i n d e n e rol
oynamış ise Kanışkada budiüğin nesrinde ayni
r o l ü ifa e t m i ş t i r .
Milâdî b i r i n c i a s ı r d a şimalî H i n d i s t a n ı z i y a r e t
e d e n c i n s e y y a h ı Hiouen - Tsang, K a n i ş k a i s m i n i n
b u d i s t l e r a r a s ı n d a en b ü y ü k b i r v e l i g i b i t a k d i s
edildiğini y a z a r . Milâdî 4 0 2 t a r i h i n d e B a k t r i y a n ı
z i y a r e t e d e n Ç i n l i Fa-Hiya, buralarda Kanişka
t a r a f ı n d a n i n ş a e d i l m i ş b i r ç o k dinî m ü e s s e s e l e r
gördüğünü kaydeder. Budist müverrih Sanang-
seçen, K a n i ş k a d a n ş e f k a t v e atıfet k i r a l ı u n v a n i l e
bahseder.
G o t a m a n m , y a n i B u d d h a n m d i n i , Cinde b ü
y ü k b i r h ü k ü m e t k u r a n Topa Türklerinden Veyler
d e v r i n d e d e ş i m a l î Cindeki T ü r k l e r d e n Wei\er
d e v r i n d e ş i m a l î Cindeki T ü r k l e r a r a s ı n d a da inti
şara başladı.
Wei h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Tsum d e v r i n d e ( 4 5 2 ¬
4 6 5 ) B u d i z m , i l e r i n r e s m î dini idi. T s u m , b u
dizmin mütteki bir saliki oldu. Başını traş e d e r e k
b i r P a g u d a d a i t i k â f a ç e k i l d i . Tatung-Fu civarında
k i Yun-Kan m a b e d i n i t e z y i n e d e n b u d i z m e ait
güzel statüler, b u dindar h ü k ü m d a r zamanına
aittir. T^Mnun h a l e f l e r i n d e n v e l i l e r i n büyük
h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Hong i b a d e t i ç i n b i r m a n a s t ı r a
ç e k i l d i ğ i g i b i ( 4 7 0 ) , h a l e f i Koda Long-Men de k a y a
içinde oyulan m e ş h u r ü ç m a b e d i v ü c u d e getirdi.
B u d i z m i n U ^ l e r s a r a y ı n d a k i h a k i m i y e t i en z i y a
de Kiralıca Hou-Şi z a m a n ı n d a parladı. B u d i z m i n
a t e ş l i b i r s a l i k i o l a n b u k ı r a l i ç e n i n z a m a n ı salta¬
— 456 —
natı, h e r s e n e d i n î b i r a b i d e v ü c u d e g e t i r m e k l e
g e ç t i . M i l â d î 5 1 6 t a r i h i n d e p a y i t a h t ı olan Lo - Taflğ
d a m e ş h u r m u a z z a m Yong-Ning mabedini inşa
ettirdi. Lo-Yang da i n ş a e t t i r d i ğ i ( p a g o d a l a r ı n a d e d i ,
hayatının sonlarına doğru beş yüze baliğ olmuştu.
Kiralıca, ü m e r a s ı n d a n S o n g - Y u n g i s m i n d e birini
Kandahar taraflarına g ö n d e r e r e k buralardan bu-
d i z m e ait y ü z y e t m i ş k a d a r y a z m a d i n k i t a b ı
getirtti. Wei h ü k ü m d a r l a r ı n ı n b u d i z m e k a r ş ı o l a n
bu meclûbiyetleri, smaat itibarile pek mühim
neticeler verdi. T ü r k l e r arasında mimarî, resim
v e h e y k e l t r a ş h k t e r a k k i etti. Ş i m a l î C i n d e m u a z
z a m dinî m e b a n i v ü c u d e geldi.
M i l â d î V I i n c i a s ı r s o n l a r ı n a d o ğ r u da T u k y u
H a n ı Topo, budîliği kabul ve Orta Asya türkleri
arasında neşretmeğe b a ş l a d ı . Topo, b u dini, esa
r e t l e T u k y u l a r a r a s ı n a g i r e n Hoei-Lin i s m i n d e bir
B r a h m e n i n t e ş v i k i l e k a b u l etmişti. Payitahtında
b ü y ü k bir m a b e t (Kia - Lan ) yaptırdı. B u m a b e t
O r t a A s y a d a y a p ı l a n ilk Sanghârama dır.
Ç i n i n Tisi h a n e d a n H ü k ü m d a r ı n d a n b u d i z m e
ait din k i t a p l a r ı g e t i r t e n Topo, mutaassıp bir
budist oldu. Fakat kendisinden sonra bu din
Tukyular arasında yaşayamadı. Bilâhara Uygurlar
b u d i l i ğ i k a b u l ettiler, C e n g i z i n o ğ l u O k t a y d e v
r i n d e Uygurların ilk hanlıklarını k u r d u k l a r ı Orhon
havalisini ziyaret eden m ü v e r r i h Alaeddin Cüveynî
U y g u r l a r ı n B u d a dinini nasıl k a b u l ettiklerine
d a i r şöyle bir m e n k ı b e k a y d e d e r : »
" U y g u r h ü k ü m d a r ı Buğu Han H i t a y ( Ç i n ) i m
p a r a t o r u n a bir h e y e t g ö n d e r e r e k B u d a dini hak
k ı n d a da m a l û m a t a l m a k ü z r e b i r k a ç âlim gönde
r i l m e s i n i r i c a etti. İ m p a r a t o r da b i r k a ç T o i n g ö n
d e r d i . Buğu Han, k a m l a r ı d a v e t e d e r e k h u z u r u n d a
Toinlerle m ü n a z a r a ettirdi. T o i n l e r ( n o m ) d e n i l e n
din k i t a p l a r ı n d a n b i r ç o k ş e y l e r o k u y a r a k d a m l a r a
bazı sualler sordular. F a k a t k a m l a r m u k a b e l e ede
mediler. Galebe toinlerde kaldı; B u ğ u H a n da
b u d i l i ğ i k a b u l etti.,,
U y g u r l a r ı n bilâhara b u dini diğer T ü r k l e r ara
sında n e ş r e çalıştıkları anlaşılıyor. Moğolların ilk
d e v i r l e r i n d e (M. 1 2 5 3 ) s e y y a h R ü b r ü k , İli n e h r i
şimalindeki Kayalık şehrinde Budi dininde Uygur-
lara tesadüf ettiğini k a y d e d i y o r . B u n l a r ı n Kara
Kitayter devrinde bu havaliye göçtüklerini tahmin
edebiliriz.
. . Zarathustra (Zerdüşt) tarafından İran-

ZERDUŞT DİNİ ^ ^ e d j l m i ş Q İ a n m a z d e i z m a n c a k
Maveraünnehir ve Baktriyan havalisindeki Türkler

a r a s ı n a s o k u l a b i l m i ş t i r . Arap istilâsı z a m a n l a r ı n d a
Fergana, Buhara, Samarkant, Belh ve Harzem
havalisinde ateşkedeler bulunduğu anlaşılıyor.
Fakat, Z e r d ü ş t dini b u s a h a l a r ı a ş a m a m ı ş t ı r .
İSA VE MUSA H l r
y i s
&
t i
T ü r k â l e m d e ilk teması
a n l l ı n
DİNLERİ Nesturîler yasıtasile olmuştur Ayaso-

, * * t . ^ ^ « ^ f . e d e n b ü y ü k k o n s ı l m afo
roz adıgı istanbul Patrıkı N a s t u r ı y u s u n ^ d a r l a r ı
Ş a r k ı R o m a i m p a r a t o r l u ğ u ü l k e s i n d e n tebıt edil
dikler! zaman e k s e r i s i I r a n h ü k ü m e t i n e iltica
etmişlerdi Bunlar, H o r a s a n d a ilk defa (Merv) d e b i r
metrepolıtlık tesis ettiler. S o n r a da S a m a r k a n t pes-
k o p o s l u g u n u kurdular Buradan T ü r k ellerine ya
yılan n e s t u n m i s y o n e r l e r i miladı beşinci asrın
İ t a n a nısfında U y g u r l a r arasına s o k u l a r a k hayli
taraftar kazandılar. O r h o n c i v a r ı n d a U y g u r l a r a
ait b i r k i t a b e n i n ç m c e y a z ı l a n k ı s m ı n d a m i l a d ı
7 6 2 t a r i h i n d e U y g u r H a n ı îdi Kutun nesturiliği
talim etmek ü z e r e Cinden nesturî rahipleri
getirtmiş olduğu mukayyettir.
Turfanda keşfedilen eserler, hıristiyanlığm
bilhassa sekizinci ve d o k u z u n c u asırlarda Uy
gurlar a r a s ı n d a intişar ettiğini g ö s t e r m e k t e d i r .
Yedisuda birçok hıristiyan mezartaşları bulun
m u ş t u r . T u r f a n ı n ş a r k ı n d a k i Bulayık kasabasında
keşfedilen yazma kitapların kamilen hıristiyanlığa
ait o l m a s ı U y g u r hıristiyanlarınırı m e r k e z i bu
k a s a b a o l d u ğ u n u göstermektedir. O n birinci asır
e v a i l i n d e Ortus h ı t t a s i l e Koko - Hotan a r a s ı n d a s a k i n
o l a n Karait l e r ( K i r a y e t l e r ) h ı r i s t i y a n l ı ğ ı k a b u l e t m i ş
lerdir. M ü v e r r i h E b ü l f e r e ç Grigoris, bu vak'ayı kay
d e d e r k e n , b ü y ü k perhizde Karaitlerin süt i ç m e l e
rine m ü s a a d e edilmiş o l d u ğ u n u da a y r ı c a söylü
yor. 1
Selçukîlevin de i s l â m i y e t i k a b u l d e n evvel
bir aralık hıristiyan olduklarına dair bir rivayet
vardır. Hıristiyanlık, Nesturîler vasıtasile Orta
Asyaya s o k u l d u ğ u gibi, İstanbul imparatorlarının
gayretleri de Hazar T ü r k l e r i arasına girebilmiştir.
B i l â h a r a R o m a n l a r a r a s ı n d a da t a r a f t a r b u l a b i l m i ş
tir. Ş a r k î R o m a i m p a r a t o r l a r ı ü l k e s i n d e n ç ı k a r ı l a
r a k H a z a r l a r a iltica e d e n Y a h u d i l e r d e o r a l a r d a din
lerinin t a m i m i n e çalıştılar. Hazar Hanına ve bir
kısım Hazarlara Musa dinini kabul ettirmeğe mu
vaffak oldular b u g ü n K ı r ı m d a b u l u n a n v e K a r a m ı
denilen musevî Türkler bunlardan inmişlerdir.
H ı r i s t i y a n l ı k iki k d l d a n T ü r k l e r a r a s ı n a s o k u l
makla beraber, intişar ve t a a m m ü m edememiştir.
. M i l â d î ü ç ü n c ü asır sonlarına doğru.

MANI DİNİ , , „ v
. ,. . ,°
İranda z u h u r eden Manı dım, altıncı
asırda T ü r k ellerine girmiştir. B i r k a ç dinin halitası
olan m a n i h e i z m bir aralık U y g u r l a r ı n r e s m î dini
o l d u . M a v e r a ü n n e h i r h a v a l i s i n d e de h a y l i t a r a f t a r
buldu. Uygurların, d a h a Orhon b o y l a r ı n d a i k e n
maniheizmi tanımış oldukları buralarda keşfedilen
kitabelerden anlaşılıyor.
O r h o n h a v a l i s i n d e k e ş f o l u n a n U y g u r l a r a ait k i
tabelerin en u z u n u ve en z i y a d e ş a y a n ı d i k k a t olanı
cince yazılmıştır. Çince yazılmış olan b u abide
nin y a n ı n d a s u ğ u d c a yazılı k ü ç ü k bir k i t a b e d a h a
b u l u n m u ş t u r [1]. M a n i h e i z m i n U y g u r l a r a r a s ı n d a
intişarını gösteren bu kitabe Uygur yazısının
m e n ş e i n i de g ö s t e r m e k itibarile haizi e h e m m i y e t
tir. K i t a b e U y g u r l a r ı n m a n i h e i z m i m i l â d î s e k i
zinci asrın ikinci yarısı iptidalarında S u g d m i s y o
nerlerinden öğrendiklerini göstermektedir.
Sekizinci asır ortalarında U y g u r hanlığında
bulunan ( B ü ğ ü k Han) milâdî 7 6 2 tarihinde şimalî
Ç i n e yaptığı bir sefer e s n a s ı n d a S u ğ u d taraflarından
buralara gelerek ticaretle u ğ r a ş a n ve ayni zaman
d a Mani m e z h e b i m i s y o n e r i o l a n S u ğ d a k l a r ı a l a
rak payitahtına geıirdi. B u n l a r ı n telkinde m a n i h e
i z m i k a b u l etti. Ü m e r a v e k u m a n d a n l a r i l e a h a l i
d e n b i r k ı s m ı da k e n d i s i n e p e y r e v o l d u l a r . S u ğ u d c a
y a z ı l ı k i t a b e d e b u i n k ı l â p ( e v v e l c e et y i y e n k a v m ,
b u n d a n sonra pirinç yiyecek. E v v e l c e adam öldür-
[I] U y g u r H a n ı n ı n c i n c e v e s u ğ u d c a y a z ı l a n k i t a b e l e r i
y a n ı n d a O r h o n harflerile y a z ı l m ı ş k ü ç ü k bir kitabe daha
b u l u n m u ş t u r . B u n d a n a n l a ş ı l ı y o r ki m i l â d î s e k i z i n c i a s r ı n
ikinci y a n s ı n d a U y g u r T ü r k l e r i a r a s ı n d a biri c i n c e , biri
orhonca, diğeri de s u ğ u d c a o l m a k üzere üç nevi yazı kulla
nılıyordu. S u ğ u d c a kitabe bu tarihlerde Türkler arasında
o r h o n c a d a n b a ş k a y e n i bir alfabenin intişar e t m e ğ e b a ş l a
dığını g ö s t e r m e k itibarile ş a y a n ı e h e m m i y e t t i r . B u alfabe
bilâhara U y g u r yazısı olarak payidar kalmıştır.
m e k sayi olan ü l k e d e b u n d a n s o n r a hayrü hak
kaniyet h ü k ü m sürecek) sözlerde alkışlanmıştır.
U y g u r l a r ı n e n m ü r e f f e h , en m e s ' u t v e m e d e n i y e t
i t i b a r i l e en y ü k s e k d e v i r l e r i Mani mezhebinin
k a b u l ü n d e n s o n r a b a ş l a m ı ş , y ü z s e n e d e v a m et
m i ş t i r . K ı r g ı z l a r ı n t a z y i k i ile M o n g o l i s t a n d a n ç ı k a
rılan U y g u r l a r , Çin T ü r k e l i n e g e l e r e k yeni bir
h a n l ı k k u r d u k l a r ı z a m a n Mani m e z h e b i n i d e b e
raber getirmişlerdir.
. s . . İkinci Halife Ö m e r z a m a n ı n d a Kadisiye

ISLAM D Î N I . ., „ „ . , '
zaferde Sasanıler payitahtının m u k a d
deratım tayın eden Araplar N i h a y e t m e y d a n mu
h a r e b e s i n d e I r a n ı ler m s o n m u k a v e m e t k u v v e t l e
rim de k ı r m ı ş l a r d ı r . N i h a y e t zaferi yalnız b u t u n
Iranın arap hakimiyeti altına g i r m e s i n i degıl
ş a r k k a p ı l a r ı n ı n da a r a p i s t i l a s ı n a , i s l a m d i n i n e
açılmasını temin eylemişti. Iranın gayretli fakat
tahsız h ü k ü m d a r ı Yezdıcurdün Belh önündeki
m e z b u h a n e m ü c a d e l e s i de n e t i c e s i z k a l ı n c a H o
r a s a n da e l i n d e n ç ı k t ı ; m u z a f f e r a r a p orduları
Ceyhun b o y l a r ı n a , T ü r k ç i t l e r i n e d a y a n d ı , i s l a m
dınıru g ö t ü r e n a r a p o r d u l a r ı Ceyhun b o y l a r ı n a y a
naştıkları bu tarihlerde Orta Asya t ü r k l ü ğ ü elim
akıbetler içinde ç ı r p m ı y o r d u . Miladî 6 inci asır
ortalarında teşekkül e d e r e k bilâhare şarkî ve garbî
n a m l a r i l e i k i y e a y r ı l m ı ş o l a n Tukyu h a n l ı k l a r ı n d a n
ş a r k t a k i 13 s e n e e v v e l ( 6 3 0 ) Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n yı
k ı l m ı ş , m e m l e k e t l e r i istilâ e d i l m i ş t i . G a r p t a h e n ü z
y a ş a m a k t a olan H a n l ı k ise dahilî iğtişaşlarla a y n i
akibete s ü r ü k l e n m e ğ e başlamıştı. T u k y u hanlığı
zamanında M a v e r a ü n n e h i r ve Sint havzası k ü ç ü k
k ü ç ü k beyliklere bölünmüştü. Bunların başlıcaları
Suğud, B u h a r a , E s r u ş e n , Şaş, Keş, F e r g a n a , Toharis-
tan, H e y t a l , Ç a n h ü l i s t a n , K o r n e t , V a h a n , O d i y a n a ,
p r e n s l i k l e r i idi. B u b e y l i k l e r k e n d i a r a l a r ı n d a b i r
birlik v ü c u d e getiremediklerinden Araplara karşı
m u k a v e m e t e d e c e k b i r h a l d e d e ğ i l l e r d i r . B u se
bepten Maveraünnehir, Toharistan, Sint havalisi
Araplara karşı açık demekti.
Halife O m e r d e n s o n r a A r a p l a r arasında z u h u r
e d e r e k P e y g a m b e r M u h a m m e d i n en b ü y ü k h a s m ı
olan E b u s ü f y a n m o ğ l u M u a v i y e n i n islâm halifeli
ğ i n e g e ç m e s i l e n i h a y e t l e n e n s ü r e k l i b i r d e v r e i ih
tilâl A r a p l a r ı n b i r m ü d d e t ş a r k a d o ğ r u t e v e s s ü l e -
rini durdurdu.
Bu tevakkuf devresinde Garbî T u k y u Hanlığı
d a dahilî i ğ t i ş a ş l a r a i n z i m a m e d e n Ç i n i n k u v
vetli d a r b e l e r i l e yıkıldı. Çinliler nüfuzlarını Sint
b o y l a r ı n a , İritiş k ı y ı l a r ı n a , Harzem havalisine
kadar temdit ettil.r. Türk elleri milâdî 681
tarihine kadar Çin h a k i m i y e t i altında kaldı.
B u tarihte eski T u k y u hanedanı prenslerinden
Kutlu Han yeniden türk devletini ihya etti. Emevî
Halifelerinden Apdulmelikin m e ş h u r Haççacı Ho
r a s a n v a l i l i ğ i n e t a y i n ettiği t a r i h t e ( 6 9 8 ) M o g o l i s -
tarıdan C e y h u n b o y l a r ı n a k a d a r s a h a d a k i T ü r k l e r
Kutlu Han sülâlesi idaresinde bulunuyordu. Haç-
ç a ç bir taraftan M a v e r a ü n n e h i r diğer taraftan B a k -
t r i y a n t a r i k i l e T ü r k e l l e r i n i i s t i l â y a m e m u r ettiği
ümeranın muvaffakıyetsizliğini görünce Arapların
en b ü y ü k k u m a n d a n l a r ı n d a n sayılan K u t e y b e y i
bu havaliye g ö n d e r m e ğ e m e c b u r oldu ( 7 0 5 ) .
Kuteybe n i n H o r a s a n v a l i l i ğ i z a m a n ı n d a d ı r ki
Araplar T ü r k ellerine doğru ilerlemeğe başladılar.
G e ç t i ğ i y e r i k a n a b o ğ a n Kuteybe Ceyhun nehrile
B u h a r a şehri arasında ticaret ve servetile m e ş h u r
B a y k e n t şehrini y a ğ m a ettikten sonra her şeyi
y a k t ı y ı k t ı . Ş e h i r h a l k ı n ı k a t l i a m ettirdi. K u t e y b e
uzun ve sürekli bir m ü c a d e l e d e n sonra Toharis-
tan, F e r g a n a , B u h a r a v e S a m a r k a n t h a v a l i s i n i A r a p
h a k i m i y e t i a l t ı n a s o k a b i l d i . F a k a t din g ö t ü r e n
arap ordularının yağmagerliği arap ümerasının
z u l ü m v e t e a d d i s i istilâ e d i l e n y e r l e r d e b i l e i s l â m
d i n i n i n i n t i ş a r v e t a m i m i n e m â n i o l u y o r d u . 13
sene türk kanı dökerek nankör Emevîlere şanü
ş e r e f k a z a n d ı r m a ğ a ç a l ı ş a n Kuteybe n i h a y e t hiz
m e t i n i n m ü k a f a t ı n ı g ö r d ü . K a r d e ş l e r i v e e f r a d ı ha-
n e d a n i l e b e r a b e r i m h a e d i l d i . B a ş ı b i r n i ş a n e i za
fer gibi S a m d a Halife S ü l e y m a n ı n a y a k l a r ı altına
a t ı l ı r k e n r a k i b i Y e z i t b i n M ü h a l l e b te H o r a s a n v e
M a v e r a ü n n e h r i n u m u m î valiliği hü'atini g i y d i ( 7 I 7 ) .
Yeni Arap u m u m î valisi de selefinin y o l u n u
t a k i p etti. T ü r k e l l e r i n d e d i n n e ş r i y e r i n e y a ğ m a
v e k ı t a l ile v a k i t g e ç i r d i . F a k a t b u d a H a l i f e Y e z i t
bin A b d ü l m e l i k i n z a m a n ı n d a selefinin a k i b e t i n e
uğradı. Halifenin emrile bütün h a n e d a n ı efradile
b e r a b e r i m h a edildi.
B u v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e n T ü r k H a k a n ı Bil
ge, k a r d e ş i Gültekinle b e r a b e r İrtiş n e h r i n i g e ç e
r e k M a v e r a ü n n e h r e girdi. Arapların z u l ü m ve
teaddilerinden bizar olan M a v e r a ü n n e h r i n k ü ç ü k
p r e n s l i k l e r i k e n d i s i n i b i r halaskar g i b i i s t i k b a l
e t t i l e r . F a k a t Kutlu Hanın k u r m u ş o l d u ğ u b u d e v
let te m i l â d î 7 4 5 t a r i h i n d e d a h i l î i ğ t i ş a ş l a r l a y ı k ı
lınca Araplar tekrar M a v e r a ü n n e h i r d e ilerlemeğe
başladılar. İkinci T u k y u Hanlığının yıkılması Orta
A s y a t ü r k l ü ğ ü i ç i n p e k feci o l d u . V a r l ı k l a r ı n ı a n
cak birlikle gösteren T ü r k l e r birbirlerile boğuş
m a ğ a başladılar. Birçok boylar yurtlarını terkede-
r e k etrafa dağıldılar. Vaziyetten istifade e d e n Çin
liler ş a r k t a n g a r b a , A r a p l a r da g a r p t a n ş a r k a d o ğ -
•
r u i l e r l e m e ğ e b a ş l a d ı l a r . B u iki m ü t h i ş k ı s k a ç
arasında sıkışan T ü r k l e r için S e y h u n n e h r i v e
Aral gölü ü z e r i n d e n g e ç e n tek bir m e n f e z kal
mıştı. İkinci T u k y u Hanlığının i n k ı r a z ı n d a n s o n r a
a n a r ş i i ç i n d e k a l a n T ü r k e l l e r i n d e v a z i y e t şu ş e k i l
d e i n k i ş a f e t t i : Ş a r k t a Selenga boylarındaki Dokuz
Oğuzlar bir aralık b ü y ü k bir nüfuz kazandılar.
Başbuğları Kutluğ Bilge Gül Han Basmilleri
tahtı i t a a t e a l a r a k b i r m ü d d e t i ç i n e h e m m i y e t l i
bir varlık gösterdi. B i l â h a r e b u h a v a l i d e k e n d i l e
rine U y g u r l a r halef oldu. U y g u r l a r O r h o n boy
larında kuvvetli bir h ü k ü m e t k u r d u l a r . İrtiş boy
l a r ı n d a k i K a r l u k l a r da d i ğ e r b i r h ü k ü m e t k u r d u
lar. I s ı ğ g ö l ü n g a r b ı n d a îti v e Ç u n e h i r l e r i b o y l a
r ı n d a da Türkeş Devleti k u r u l d u . T ü r k e ş l e r g a r p t a n
g e l e n arap istilâsına bir m ü d d e t m u k a v e m e t ettiler.
H a t t a T ü r k m e n H a n ı Sulu M a v e r a ü n n e h r i A¬
rapların elinden almağa muvaffak oldu. Arap'
K u m a n d a n ı Kşersi kati darbelerle sarsan Sulu
H o r a s a n ı da istilâ e t m e k h a z ı r l ı ğ ı n d a i k e n Ç i n l i
l e r l e T ü r k m e n l e r a r a s ı n d a b a ş g ö s t e r e n b i r ihti
lâf k e n d i s i n i s ü r ' a t l e a v d e t e i c b a r etti. F a k a t b i l â - . .!
h a r e T ü r k m e n l e r a r a s ı n d a z u h u r eden dahili nifak
a r a p istilâsına s e b e p olan b u h ü k ü m e t i n de i n k ı
r a z ı n ı i n t a ç etti. M i l â t t a n 7 5 6 t a r i h i n d e n i t i b a r e n
k u v v e t l e n m e ğ e b a ş l a y a n Kartuklar 7 7 6 tarihine
doğru hudutlarını Ç u ğ nehri boylarına kadar tev
si e d e r e k a r a p i s t i l â s ı n a az ç o k m u k a v e m e t e d e
cek bir kuvvet vücude getirdiler. Fakat ne Türkeş- $
ler ne de K a r l u k l a r M a v e r a ü n n e h i r ve T o h a r i s t a n -
daki k ü ç ü k beylikleri hakimiyeti altında birleştir-'
m e ğ e muvaffak olamadıklarından bu mmtakalarm
nihayet kati surette Arapların eline g e ç m e s i n e
mani olamadılar. Maamafih bu k ü ç ü k beylikler
müstevli Araplara karşı s e n e l e r c e vicdanî ve siya
sî h ü r r i y e t l e r i n i m ü d a f a a ettiler. E m e v î l e r i n in
safsız k u m a n d a n l a r ı buralarda seller gibi kan
a k ı t t ı k l a r ı , on b i n l e r c e hanüman söndürdükleri
h a l d e i s l â m d i n i n i b i r t ü r l ü b u h a v a l i y e k a f i su
r e t t e s o k a m a m ı ş l a r d ı . T ü r k l e r , din n e ş r i n e g e l e n
arap ordularının bir s ü r ü çapulcu o l d u ğ n u gö
r e r e k m u k a v e m e t e t m i ş , h e r v e s i l e ile b i r ihtilâl
çıkarmışlardır. Halifeleri Ş a m saraylarının is
raf v e e ğ l e n c e s i n e s a r f e d i l e c e k para bulama
yınca Horasan valilerini şarka doğru fütuhat
i c r a s ı n a s e v k e d i y o r l a r d ı . F ü t u h a t v e y a ğ m a im
kânı göremedikleri zamanlarda Maveraünnehir'
h a l k ı n a tarhedilen cizyeyi tezyit ediyorlardı. Bu
insafsız m u a m e l e ise halkı Araplardan v e temsil
ettikleri y e n i dinden uzaklaştırıyordu. Türkler
arasında i s l â m d i n i n i n i n t i ş a r ı a n c a k k e n d i ı r k l a - I
rından olan S a m a n î l e r i n M a v e r a ü n n e h i r d e bir f
islâm h ü k ü m e t i k u r d u k l a r ı z a m a n d a oldu. Sama- I
nîler devrinde m ü s l ü m a n l ı k S e y h u n u n şimalinde- I
ki s a h a l a r a k a d a r y a y ı l d ı . I s ı g g ö l d e n İ r t i ş n e h
ri b o y l a r ı n a k a d a r i m t i d a t e d e n g e n i ş s a h a d a do
laşan T ü r k kabileleri, b u n l a r arasında bilhassa
Kartuklar, Türkeşler, Oğuzlar islâmlara ısındılar.
N i h a y e t milâdın 9 6 3 t a r i h i n d e b u T ü r k l e r d e n iki-
yüz bin çadır halkı hep b i r d e n islâm dinini ka
bul ettiler. Samanîler idaresindeki müslüman
T ü r k l e r i n din n e ş r i f a a l i y e t l e r i y a l n ı z b u . s a h a y a
i n h i s a r e t m e d i . Ş a r k a v e c e n u b î ş a r k a d o ğ r u da
i n k i ş a f etti. K â ş g a r h ı t t a s ı n ı n A r t u ç h a v a l i s i n d e
o t u r a n Kartuklar b a ş b u ğ l a r ı SatıkbuğraHe birlikte
i s l â m d i n i n i k a b u l ettiler. K a r a h a n î l e r namile
b ü y ü k b i r İslâm - Türk Devleti kuran Satıkbuğra
a h f a d ı m ü s l ü m a n l ı ğ ı K â ş g a r t a r i k i y l e Kotan mave-
— 465 — 30
rasındaki Türkler arasına yaydılar. Arapların zulüm
ve şiddetlerde m ü s l ü m a n olan T ü r k l e r i bile e z m e k
ten ç e k i n m e d i k l e r i n d e n b ı k a n h a l k bir türlü m ü s -
lumanhğa ısmamamışlardı. Fakat kendi ırkdaşları
hükümeti ellerine alınca kütle halinde müslüman¬
lığı k a b u l e t m e ğ e başladılar. Orta Asya türkleri
a r a s ı n a bu suretle s o k u l a n islâm dini Şimalî T ü r k
l e r a r a s ı n a da K a f k a s v e H a r z e m y o l l a r i l e g i r d i .
Araplar daha ikinci halife Ö m e r zamanında
K a f k a s e t e k l e r i n e d a y a n m ı ş l a r d ı . Vatan v e istik
lâllerinin müdafaasında pek k ı s k a n ç olan Hazarlar
Arapları buradan tardetmişlerdi. Bu vak'adan
s o n r a ikinci asrı hicrî b i d a y e t i n e k a d a r Araplar
bu havalide bir türlü i l e r l e m e ğ e muvaffak olama
d ı l a r . B u t a r i h t e n s o n r a t e k r a r b a ş l a y a n istilâ te
ş e b b ü s ü b i r ç o k defalar kırıldı. Bir aralık Hazar
lar M u s u l a k a d a r i n e r e k B a ğ d a t h a l i f e l e r i n i d e h
şete soktu. Kanlı mücadelelere r a ğ m e n Kafkas
tarikiyle Hazarlar arasına sokulamayan müslü¬
m a n l ı k b a ş k a b i r y o l d a n muslihane girebildi.
D a h i l î b i r ihtilâl n e t i c e s i n d e m e m l e k e t l e r i n i t e r k e
m e c b u r k a l a n m ü s l ü m a n Harzemîler H a z a r l a r a il
t i c a ettiler. B u n l a r a r a s ı n d a m ü s l ü m a n l ı ğ ı n e ş r e
çalıştılar. İ s l â m dini H a z a r l a r a r a s ı n d a t a a m m ü m
etmediği halde daha şimalde Volga boylarında
o t u r a n Bulgar türkleri nezdinde b ü y ü k bir muvaf
f a k i y e t k a z a n d ı . N i h a y e t Bulgar Kiralı Elmas Silki
Han t e b a a s i l e b i r l i k t e i h t i d a etti. M i l â d ı n 9 2 1 tari
h i n d e B a ğ d a t H a l i f e s i Elmuktediribülâha müraca-
atle islâm d i n i n i n e s a s ı n ı talim e t m e k ü z e r e bir
h e y e t istediler. A h m e t bini Hutlan b u h e y e t kâ
tipliğinde bulunuyordu. Bağdat heyeti Bulgar
ş e h r i n e geldikten sonra B u l g a r Kiralı da ismini
Cafer bini Abdullaha tahvil eyledi.
B. M. E. III Ü N C Ü A S I R D A N S O N R A O R T A
ASYADA K U R U L A N VE ORADAN YAYILAN
TÜRK DEVLETLERİ
L ASYA HUNLARI (HYUNGNU) DEVLETİ
T ü r k l e r milâttan çok z a m a n evvelki devirlerde

Orta Asyadan a y r ı l a r a k muhtelif k ı t a l a r d a devlet
ler k u r d u k l a r ı gibi b u n l a r d a n ana vatanda k a l m ı ş
o l a n l a r ı da b u s a h a d a m u h t e l i f z a m a l a r d a , m u h t e
lif i s i m l e r l e d e v l e t l e r k u r m u ş l a r d ı r . B u n l a r ı n ta
r i h ç e m a l û m olan en eskisi, Çinlilerin ( H y u n g n u )
d e d i k l e r i Asya Hunları Devleti dir.
B u devlet, b i d a y e t t e , Ç i n i n ş i m a l i n d e Ç i n ş e d
dinden O r h o n n e h r i v e ( T a n u - O l a ) dağlarına ka
dar olan s a h a y a sahipti. D a h a sonraları, M a n ç u r
ya h u d u d u n d a n Aral gölüne kadar uzanan geniş
kıt'alarda h ü k ü m r a n oldular. Nüfuzlarının İdil
( V o l g a ) h a v z a s ı n a k a d a r u z a n d ı ğ ı z a m a n l a r da
olmuştur.
B u devletin, milâttan pek ç o k evvel m e v c u t
olduğu m u h a k k a k t ı r . Son zamanlarda Hyungnu
Devleti ü l k e s i n d e y a p ı l a n h a f r i y a t n e t i c e s i n d e e l d e
e d i l e n eserlerden Hyungnu lann pek eski zaman-
lardanberi bir m e d e n i y e t e sahip oldukları anlaşıl
mıştır.
M i l â t t a n e v v e l X I I I ü n c ü a s r a ait Ç i n v e s i k a
ları, Hyungnu lar dan b a h s e t m e k t e d i r . F a k a t b u n l a r
h a k k ı n d a k i tarihî m a l û m a t , a n c a k milâttan evvel
III ü n c ü asırda v u z u h kespediyor.
Bu devirde bu b ü y ü k T ü r k Devleti, muhtelif
k a b i l e l e r i n Teoman i s i m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i al
tında b i r l e ş m e s i n d e n v ü c u d e g e l m i ş bir impara
torluktu.
— 467 — .
M ü h i m işlerde, bilhassa harp ve sulh işlerinde
d e v l e t r e i s i n i n e m r i kat'î o l m a k l a b e r a b e r , i m p a
ratorluğu teşkil eden kabileler dahilî işlerinde
serbest idiler.
H y u n g n u l a n n d e v l e t r e i s l e r i Tengri Kut u n v a
n ı m t a ş ı r d ı ; "Tengri Kut,, s e m a v î k u d r e t d e m e k t i r .
E s k i t ü r k ç e de T a n r ı , T e n g r i telâffuz o l u n u r d u .
Çinliler, bu unvanı kendi lisanlarına g ö r e tahrif
e d e r e k Tanyu şekline sokmuşlardır. Bu kelime,
Fransızca tarihlerde ve bu lisandan tercüme
edilen bazı türkçe tarihlerde Tanju şekline
girmiştir.
B u m ü t t e h i d e n i n e n m e ş h u r r e i s i Teoman ın
o ğ l u M e t e ( M o t e ) d i r ( m . e. 2 0 9 - 1 7 4 ) .
T a n r ı - K u t Mete, ş a r k t a Tunguzlarm ecdadı olan
Siyen-pive Vuhuanlan T ü r k y u r d u olan Moğolis-
t a n d a n ç e k i l m e ğ e m e c b u r ettiği g i b i i m p a r a t o r l u k
b a y r a ğ ı altına g i r m e k i s t e m i y e n Y u e ş i l e r i de K a n s u
d a n g a r b a d o ğ r u m u h a c e r e t e i c b a r etti (m. e. 1 7 5 ) .
M e t e , İli n e h r i b o y l a r ı n d a k i Vusun K ı r a l l ı ğ m ı da
m a ğ l û p e d e r e k i m p a r a t o r l u ğ u n a i l h a k etti. B u n d a n
m a a d a b u g ü n Çine tâbi T ü r k i s t a n d a k i Yarkent,
Hotan, Kuça, Karaşar, Turfan v e K â ş g a r gibi
T ü r k ş e h i r l e r i d e hun hakimiyetini tanıdılar.
İşte .Kefenin bu şanlı zaferleri n e t i c e s i n d e d i r ki
tarihî d e v i r d e birinci defa o l a r a k K i n g a n dağların
d a n İdil n e h r i n e k a d a r u z a n a n g e n i ş s a h a d a k i
bütün türk kabileleri bir b a y r a k altında toplandı.
H y u n g n u l a r , ilk z a m a n l a r d a n i t i b a r e n Ç i n i
tehdide başlamışlardı. Bu akınlara karşı muhtelif
Çin i m p a r a t o r l a r ı Ç i n i n şimalî h u d u d u n u n m u h
telif n o k t a l a r ı n d a k a l e l e r ve duvarlar yaparak
m ü d a f a a y a çalıştılar. E n n i h a y e t Çin İ m p a r a t o r u
Şe-Huang-Ti, M. E . 2 1 4 t e b u d u v a r l a r ı b i r l e ş t i r e r e k
3 0 0 0 k i l o m e t r e u z u n l u ğ u n d a m e ş h u r Çin Şeddini
m e y d a n a getirdi.
Şe-Huang- T i n i n v e f a t ı n d a n s o n r a Cinde d a h i l î
ihtilâller çıktı; b u e s n a d a H a n sülâlesi m ü e s s i s i
m e ş h u r Kao-Hoang-Ti Çini eline geçirdi. B u vazi
y e t t e n i s t i f a d e e d e n . Mete de, Ç i n e h a r p i l â n v e
i m p a r a t o r u n - k u m a n d a ettiği Ç i n o r d u l a r ı n ı b i r
m e y d a n m u h a r e b e s i n d e m a ğ l û p etti.
Ç i n i m p a r a t o r u e s a r e t t e n v e ç i n o r d u s u kat'î
b i r i m h a d a n a n c a k Mete nin z e v c e s i Yensi H a t u n u n
şefaatile yalnız v e r g i v e r m e k şartile k u r t u l a b i l d i
(M. E . 1 9 9 ) .
Metenin z e v c e s i Çinliler l e h i n e bu şefaatte b u -
Iunmasaydı bütün Çinin de Metenin hakimiyeti
altına g e ç m e s i m u h a k k a k t ı .
B ü y ü k H u n İ m p a r a t o r l u ğ u , Ç i n i n ş i m a l v e şi
m a l i g a r b i s i n d e Ç i n i ç i n m ü t h i ş b i r t e h l i k e idi.
Ç i n l i l e r , b u T ü r k D e v l e t i n i b e h e m e h a l y ı k m a k is
tiyorlardı. B u n u n için birçok intrikalarla müt
tehide içinde nifak v e niza çıkardılar. Muhtelif
türk kabilelerini birbirlerile m u h a r e b e ettirerek
b u T ü r k Devletini zayıflattılar.
B u işte, ç i n s a r a y ı n d a n H y u n g n u h ü k ü m d a r
larına g ö n d e r i l e n Çinli p r e n s e s l e r de m ü h i m rol
oynamışlardır.
Hun prensleri arasında z u h u r eden ihtiras m ü
c a d e l e l e r i de, n i h a y e t H u n İ m p a r a t o r l u ğ u n u n i k i y e
ayrılmasını m u c i p oldu.
H u n İmparatorluğu, şimalî ve c e n u b î H y u n g
nu namlarile ikiye ayrıldı. Gobi ç ö l ü n ü n şimalin
de b u l u n a n l a r Şimalî, c e n u p t a k i l e r de C e n u b î H u n
i s m i n i a l d ı l a r (M. S. 4 8 ) .
Çinliler, evvelâ C e n u b î Hunların ve Siyenpile-
rin y a r d ı m i l e Ş i m a l D e v l e t i n i y ı k t l a r (M. S. 9 3 ) . B u
mhizamdan sonra Şimalî Hunlardan bir kısmı,
y u r t l a r ı n ı istilâ eden Siyenpi lerin h a k i m i y e t i n i ta
nımaya m e c b u r olmuş, diğer bir kısmı Cenubî
H u n l a r a iltihak etmiş, m ü t e b a k i b ü y ü k k ı s m ı da
garba doğru çekilerek Ural dağlarile Hazar denizi
arasındaki sahada yerleşmişlerdir.
C e n u b î H u n Devleti, Şimalî H u n Devletinin inkı
r a z ı n d a n s o n r a Ç i n i n h i m a y e s i n d e o l a r a k M. S. I I I
ü n c ü asır b i d a y e t l e r i n e k a d a r y a ş a m ı ş t ı r . B u ta
r i h t e ş i m a l î Cinde h ü k ü m e t s ü r e n Veyler b u n -
l a l r m s o n h ü k ü m d a r ı o l a n Uçuyu tevkiî ederek
b u d e v l e t e d e n i h a y e t v e r m i ş l e r d i r (M.S. 2 1 6 ) .
Bu inhilâlden sonra Cenubî Hunlardan bir
k ı s m ı Ç i n i n Kansu v e Suçeu eyaletlerinde yerleş
m i ş l e r d i r . İ ş t e b u T ü r k l e r d i r k i d a h a s o n r a Cinde
b i r devlet k u r m u ş l a r d ı r .
H y u n g n u l a r , A s y a n ı n , m e d e n i y e t t e ç o k ileri git
miş k a v m l e r i n d e n biri idiler. Bazı cihetlerde, Çin
liler de H y u n g n u m e d e n i y e t i n d e n istifade etmiş
l e r d i r . M e s e l â , C i n d e ilk y a p ı l a n t a k v i m , e n e s k i
türk t a k v i m l e r i n d e n b a ş k a b i r ş e y değildi. B u n
d a n b a ş k a Ç i n l i l e r , a s k e r î t e ş k i l â t l a r ı n ı da H u n
lardan aldılar. Hun Devletinde, m e m l e k e t a s k e r î
teşkilâta g ö r e orta, sol (şark).sağ (garp) diye ü ç e a y
rılırdı. Orta kısım, bizzat devlet reisi, sol (şark)
veliaht, sağ (garp) h a n e d a n a m e n s u p bir p r e n s
tarafından idare olunurdu. Şark, güneşin doğdu
ğu taraf o l d u ğ u n d a n mukaddes addolunurdu.
M ü l k î teşkilâtta da Cinlilerin H u n l a r d a n p e k ç o k
şeyler aldıkları anlaşılıyor.
Tanrı Kut k e n d i n i Ç i n i m p a r a t o r l a r ı n d a n d a h a
y ü k s e k tutardı. Mete d e v r i n d e Çinliler T ü r k l e r e •
h e r yıl m u a y y e n m i k t a r v e r g i v e r m e ğ e m e c b u r
edilmişlerdi.
Ç i n l i l e r , C e n u b î H u n D e v l e t i n i n in
CİNDE HYUNG k ı r a z ı n d a n sonra Hyungnulardan
KİMİYETİ m ü h i m bir kısmını Çin Şeddi içeri
s i n d e b i l h a s s a ıjans'i e y a l e t i n d e y e r
leştirmişlerdi.
Çinin askerî kuvveti zayıflayınca H y u n g n u l a r -
d a n Çaolav 3 0 5 te Ş a n - s i eyaletini zapettiler.
B i r a z s o n r a , 3 1 1 d e , b u Çao l a r ı n r e i s i Liyeu-Yuan
Ç i n p a y i t a h t ı Lo-Yangı da zapt ve Ç i n i m p a r a t o
r u n u e s i r etti v e ö l d ü r d ü .
Bu z a m a n l a r d a şimalî Çine h â k i m olan T ü r k
Devletleri şunlardır:
1 — Şansi, Şensi, Peçili v e H o n a n eyaletlerinde
t e e s s ü s e d e n Han Devleti (M.S.305-328). Bu dev
letin m ü e s s i s i H y u n g n u k a b i l e l e r i n d e n b i r i n i n
r e i s i o l a n Liyeu-Yuan dır.
I I — Ç a o Devleti: B u devlet, H a n l a r ı n k u m a n
d a n l a r ı n d a n Şele t a r a f ı n d a n ( H a n ) D e v l e t i ü l k e
sinde v e H a n Devleti y e r i n e k u r u l m u ş t u r (M.S.
328-350).
I I I — Hiya Devleti: ( 4 0 7 - 4 3 1 ) . H y u n g n u l a r d a n ,
Tiyefo ( A n a ) kabilesinin reisi olan Popo tarafın
dan e v v e l â O r d o s m m t a k a s ı n d a k u r u l m u ş t u r .
TOPA (VEY) Topalar, H y u n g n u Devleti devrinde

KIRATLIĞI Hunların şimalinde Angara ve Obi
nehirleri arasında yaşıyorlardı. Bun
ların, H u n D e v l e t i n i n i n k ı r a z ı n d a n s o n r a , c e n u b a
doğru inerek evvelâ şarkî Moğolistanda ve sonraları
daha aşağı i n e r e k Şansi şimalinde Tatuy havali
s i n d e y e r l e ş m i ş l e r d i ( 2 7 0 ) . Topalar Evvelâ bu ha
v a l i d e Vey i s m i l e h a k i m i y e t t e s i s ettiler. S o n r a l a r ı
Yen d e v r i n d e ş i m a l î Cinde b ü t ü n Ş a n - s i e y a l e t i n i
ve (Peçili)nin bir kısmını, Nankin, Loyang, H o n a n
ve (Şantung)u ve bir müddet sonra bütün Şensi
v e Peçiliyi zaptettiler ( 3 3 6 - 4 9 6 ) .
Topalar, b u sırada, m e r k e z î Asyadaki Tur
fan, K a r a ş a r , Kuça, K a ş g a r , Kıratlıkları ü z e r i n d e
h a k i m i y e t tesis ettiler ( 4 4 8 ) .
F e k l e r , t ü r k ü l k e l e r i n i C ü c e n (Yu-Yen) hakimi
yetinden k u r t a r m a k için kanlı m ü c a d e l e l e r d e bu
lunmuşlardır. Orta Asyayı C ü c e n l e r d e n t a m a m e n
a l m a ğ a muvaffak olmamışlarsa da hasımlarını ra
hat bırakmamışlardır.
5 5 2 T ü r k Devleti teşekkül ederek T ü r k l e r Cü
cen Devletini mahvettiği z a m a n Fekler şimalî C i n d e
en kudretli bir devlet h a l i n d e yaşıyor, H i n t v e İ r a n
h ü k û m e t l e r i l e siyasî m ü n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r
lardı.
Şarkî ve garbî namile ikiye ayrılan Feklerin
( 5 3 4 ) Cinde hakimiyeti, VI m c ı asrın nihayetle
r i n d e (M. S. 5 8 1 ) b i t t i .
GARBÎ HUN S i
H y u n g n u Devleti inkırazm-
m a l î
D EVLE T i dan sonra garba çekilen Hunlar Ha

z a r d e n i z i , Y a y ı k ( U r a l ) v e İdil ( V o l -
ga) arasındaki geniş s a h a d a bir devlet kurdular
(M.S. 1 0 0 - 3 7 6 ) . B u n a Garbî Hun Devleti denir.
H u n l a r , A l a n l a r ı v e d i ğ e r T ü r k o l a n v e ol
m ı y a n b i r ç o k k a v m l e r i idareleri altına alarak
Avrupa hududunda kurdukları Türk Devletini
kuvvetlendirdiler.
„ m ¥ T „„ * Garbî Hunlar reisleri Balamır idare-

HU^MPARİ s i n
l IV ü n c ü asrın nihayet-
d e m i â d î
™ITTT£7T l e r i n e dofrru 1 3 7 5 ) Orta Asvadaki

TORLUĞU ^ 2 l ° ^ \ l ; ^ ^ tazvikile
Teperek
ü
D o n nehrini hıi^ renübî RıC

teşkil eden s a h a y a g i r m i ş l e r v e D i n y e s t e r ve
P u r u t u da a ş a r a k T u n a n e h r i n i n o r t a kısımla
rına kadar uzanan vâsi sahadaki bütün kavm-
l e r i itaat a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı r . B u istilâ v e f ü t u h a t
hareketlerinde Hunlar yalnız değillerdi; Hunlara
inkıyat eden diğer türk k a v m l e r i n i v e hatta
birçok Türk olmıyan kavmleri de beraber sü
r ü k l e m i ş l e r d i . F a k a t h a k i m i y e t H u n l a r d a idi.
Hunİar, bütün şarkî Avrupa kavmlerini ve bu
m e y a n d a Ostrogotlar ü z e r i n d e h a k i m i y e t l e r i n i te
m i n e t t i k t e n s o n r a Y a y ı k n e h r i ile U r a l d a ğ l a r ı n
dan T u n a y a k a d a r u z a n a n vâsi arazide h â k i m bir
millet oldular.
Mağlûp edilen k a v m l e r i n kaçışı, diğer k a v m
l e r i n de m u h a c e r e t l e r i n i i n t a ç etti v e b u s u r e t l e
bütün Avrupada bir u m u m î m u h a c e r e t cereyanı
hâsıl oldu; b u n u n n e t i c e s i n d e A v r u p a k a v m l e r i
birbirine karıştı.
H u n orduları s ü v a r i d e n ibaretti. Avrupada
h a y a t l a r ı at s ı r t ı n d a g e ç e n c e s u r H u n l a r d a n m ü
rekkep türk süvari ordularına, karşı çıkabilecek
hiçbir millet yoktu. Avrupa baştan başa k o r k u
v e d e h ş e t i ç i n d e idi.
Türklerin karşısında hasım olarak Garbî Roma
İmparatorluğu (Bizans) vardı.
Hunlar, Tuna havzasına yerleştikten sonra,
r e i s l e r i Mundzukun i k i o ğ l u o l m u ş t u : Bleda ve
Atila. K ü ç ü ğ ü o l a n Atila 3 9 5 te d o ğ m u ş t u . M u n d
zuk ölünce, ç o c u k l a r ı k ü ç ü k o l d u ğ u için y e r i n e
kardeşleri Oktar, R u a ve Aebars geçtiler. Aebars
Hun Devletinin Asyadaki kısmını idare ediyoıdu.
T u n a havzasınde ise Oktar ve Rua ayni zamanda
h ü k ü m sürüyorlardı.
B l e d a z a y ı f t a b i a t l i idi. Atila i s e c e s u r , a k ı l l ı ,
a z i m k a r v e milliyetperverdi. K ü ç ü k o l m a s ı n a rağ
m e n devlet işlerine k a r ı ş m a k istemesi amcalarının
h o ş u n a g i t m i y o r d u . A m c a l a r ı , k ü ç ü k Atila mn
m ü d a h a l e l e r i n d e n k u r t u l m a k için k e n d i s i n i re
hine olarak R o m a sarayına gönderdiler.
H u n l a r , T u n a h a v z a s ı n a y e r l e ş t i k t e n s o n r a da
akınlarına devam ederek' Şarkî Roma Devletine
ait m m t a k a l a r a g i r m e k t e n g e r i d u r m u y o r l a r d ı .
Ş a r k î R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u , s i y a s e t v e p a r a ile
Hunların taarruzuna mâni olmak ve m ü m k ü n
olduğu kadar bu kuvvetten düşmanlarına karşı
i s t i f a d e e t m e k y o l u n u t e r c i h etti.
O k t a r b i r o r d u ile R e n h a v z a s ı n d a Burgondla-
r a k a r ş ı s e f e r e gittiği z a m a n , B i z a n s l ı l a r T u n a
h a v z a s ı n d a k a l a n R u a ile a n l a ş t ı l a r . B u a n l a ş m a
neticesinde yardım maksadile bir hun ordusu
İ s t a n b u l a , d i ğ e r b i r h u n o r d u s u da G a r b î R o m a y a
gitti. H u l d i n k u m a n d a s ı n d a R o m a y a g i d e n h u n
ordusu, İtalyaya taarruz eden Slav ve G e r m e n l e r i
Florans civarında (405) mağlûp ederek Romayı
kurtardı. Şarkî R o m a İmparatoru Teodos, kendi
sine karşı isyan eden bir c e n e r a h n ı tedip için de
H u n l a r a m ü r a c a a t m e c b u r i y e t i n d e kaldı. B u n u n l a
b e r a b e r Bizans, k e n d i e m n i y e t i için T u n a havza-'
s m d a H u n l a r a tâbi b a z ı k a v m l e r i istiklâllerini
i s t i r d a d a t e ş v i k e d i y o r d u . B u y ü z d e n R u a ile B i -
z a n s ı n arası b o z u l m u ş t u . İhtilâf n o k t a l a r ı n ı g ö r ü ş
m e k ü z r e bir B i z a n s sefaret heyeti H u n l a r a gel
d i ğ i z a m a n k a r ş ı s ı n d a Atila yı b u l d u . R u a ö l m ü ş
v e y e r i n e Mundzukun o ğ u l l a r ı B l e d a v e Atila
geçmişti ( 4 3 7 ) . Bleda a h m a k v e yalnız eğlenceye
düşkün o l d u ğ u n d a n Atila d e v l e t i i d a r e d e s e r
bestti. Atila c e s u r v e k a h r a m a n o l d u ğ u k a d a r
R o m a v e B i z a n s a h v a l i n e d e h a k k i l e v a k ı f t ı . A-
tila T ü r k l e r i n b a ş ı n a g e ç t i ğ i z a m a n y a p a c a ğ ı işle
ri t a m a m e n kararlaştırmış bulunuyordu. Adla
evvelemirde türk ordularının para mukabilinde
düşmanların menfaatlerine hizmet etmelerine' mâ
ni o l m a k v e d a ğ ı n ı k b ü t ü n t ü r k k a b i l e l e r i n i b i r
leştirerek kuvvetli müttehit bir T ü r k Devleti kur
m a k istiyordu. B u k u v v e t l i T ü r k D e v l e t i n e istina
den bütün islav v e G e r m e n l e r i , s o n r a Bizansı ve
G a r b î R o m a y ı da i d a r e s i a l t ı n a a l a r a k A v r u p a d a
b ü y ü k bir i m p a r a t o r l u k k u r d u k t a n s o n r a Hint, Çin
v e İ r a n ı da istilâ e t m e k v e b u s u r e t l e b i r c i h a n
şümul imparatoluk meydana getirmek azminde
idi. R o m a v e B i z a n s ı n v e b ü t ü n A v r u p a m n f e t h i
b u b ü y ü k g a y e n i n b i r s a f h a s ı idi.
Hunlara giden Bizans sefaret heyeti, şimdiki
Belgrat civarında Margüs mevkiinde Hunlara
mülâki oldukları zaman karşılarında b ü y ü k Hun
H ü k ü m d a r ı Atilayı buldular. Bu, b e k l e m e d i k l e r i
b i r v a z i y e t idi. B i z a n s l ı l a r b u r a d a Atila i l e b i r .
m u a h e d e a k t e t t i l e r . B i z a n s ile y a p ı l a n M a r g ü s
m u a h e d e s i Atila i ç i n p a r l a k b i r b a ş l a n g ı ç o l d u .
Bu muahedeye göre Bizans, Bizanslılar hizme
tindeki bütün türk askerlerini geri v e r e c e k ve
Hunların elindeki Bizans esirlerinden beheri
için b i r f i d y e ö d e y e c e k idi. B u n l a r d a n daha
a ğ ı r bi ş a r t v a r d ı : Bizans, Hunların düşman-
larile ittifak edemiyecek ve her sene mü
h i m m i k t a r d a v e r g i v e r e c e k t i . B u m u a h e d e ile
Ş a r k î R o m a H u n l a r ı n bir tabii d e r e k e s i n e inmişti.
H u n l a r ı n A v r u p a d a k i m u a z z a m istilâları R u -
a d a n s o n r a Atila ( 4 5 3 - 4 5 4 ) z a m a n ı n d a başladı.
Atilâ Ş a r k î R o m a y ı b i r t a b i i m e n z e l e s i n e i n d i r
d i k t e n s o n r a A v r u p a d a k i m u h t e l i f m i l l e t l e r i ita
at a l t ı n a aldı. Y a y ı k ( U r a l ) n e h r i n d e n ( R e n ) n e h -
rine ve Karadenizden, Tunadan Skandirıavyaya
k a d a r olan şarkî ve m e r k e z î Avrupa Adlanın nü
fuzu altına g i r d i . Atila b u n d a n s o n r a k u v v e t l i
b i r o r d u ile Ş a r k î R o m a ü z e r i n e y ü r ü y e r e k Ç a
n a k k a l e b o ğ a z ı n a k a d a r T r a k y a y ı istilâ etti ( 4 4 1 ) .
B i z a n s s u r l a r ı n a iltica e d e n T e o d o s A d l a n ı n p e k
ağır şartlarım kabul ederek sulh aktetmeğe mec
b u r oldu.
Atila b u n d a n s o n r a F r a n s a d a h u s u l e gelen
s i y a s î b u h r a n d a n i s t i f a d e e d e r e k A v r u p a n m fet
h i n e k a r a r verdi. 4 5 1 de yedi yüz bin kişilik bir
o r d u ile R e n n e h r i n i g e ç e r e k Galya y a girdi.
S t r a z b u r g , M e ç v e O r l e a n ı z a p t e t t i : Atila R o m a
j e n e r a l l a r m d a n Aetyüs [1] k u m a n d a s ı n d a V i s i g o t -
l a r ı n , F r a n k l a r ı n , G a l l e r i n ve d i ğ e r G e r m e n l e r i n
b i r l e ş m i ş o r d u l a r ı ile M a r n n e h r i ü z e r i n d e k i Sa
lon şehri civarında Katalon ovasında yaptığı pek
kanlı, fakat muvaffakıyetsizlikle biten m e y d a n m u
harebesinden sonra, Fransayı terke m e c b u r oldu
(451). Fransa T ü r k istilâsından kurtulmuştu. İki
t a r a f ta a ğ ı r z a y i a t a u ğ r a d ı ğ ı n d a n Atila o r d u s u n u
t a n z i m e t m e k ü z e r e k u r d u ğ u -devletin m e r k e z i
o l a n T u n a - h a v z a s ı n a ç e k i l d i . Aetyüs te T ü r k l e r i
takip edemedi.
Atila b i r a z s o n r a G a r b î R o m a ü z e r i n e y ü r ü d ü .
Papa S e n - L e o n u n tavassutu üzerine hareketini
durdurdu payitahtına döndü ( 4 5 2 ) .
Yeni fütuhat d ü ş ü n ü r k e n b u g ü n Macaristan
i s m i n i t a ş ı y a n s a h a d a k i payitahtı,, Atila ş e h r i n d e
(Etzelburg) öldü ( 4 5 3 ) .
Atila, o r t a b o y l u , g e n i ş g ö ğ ü s l ü e s m e r , h e y
betli v e c e s u r bir T ü r k t ü . E c n e b i l e r e k a r ş ı m u -
I
[İJ Aetyüs, R o m a hizmetine g e ç e n bir Türktür.
- 476 —
t a a z z ı m o l a n Atila k e n d i m i l l e t i n e k a r ş ı p e k m ü
tevazı v e d e b d e b e ve servete karşı lâkayıtü.
A t ı n ı n g e ç t i ğ i y e r d e b i r d a h a ot b i t m e d i ğ i
söylenen ve m a ğ l û p milletler tarafından Allanın '
g a z a b ı d i y e a n ı l a n Atila, A l m a n l a r ı n N i b e l u n g e n
destanlarında Etzel v e S k a n d i n a v an'anelerinde
Atlı u n v a n ı i l e y a d e d i l e n k a h r a m a n d ı r . Atila n ı n
vefatından s o n r a H u n Devleti dağıldı. Macaris-
tandan ibaret k a l a n k ü ç ü k bir k ı s m ı n d a Atilanın
o ğ u l l a r ı n d a n Dengiz b i r m ü d d e t h ü k ü m e t s ü r d ü .
En nihayet dahilî m ü c â d e l e l e r y ü z ü n d e n Hunlar
Macaristanı terkederek cenubî Rusya, Volga ve
Ural havalisine çekildiler. A v r u p a d a kalanları ise
muhtelif milletlerle karıştı.
Avrupadaki Hun Devletinin inkıra-

İIÎo™v£v z ı n d a
> Bunlark
n s o n r a
a k r a b a olan
Avarlar, VI m c ı asır bidayetlerinde
Bayan Han i d a r e s i n d e O r t a A v r u p a y ı istilâ ettiler.
A v a r l a r da H u n l a r g i b i t ü r k ı r k ı n a m e n s u p i d i l e r .
Avarlar, T u n a garbında, P a n o n i k ı t a s ı n d a bu
g ü n k ü Macaristanda b ü y ü k bir devlet kurdular.
Avarlar Macaristandan başka Moravyayı, bugün
k ü Ç e k o s l o v a k y a y ı , P o l o n y a n m bir k ı s m ı n ı , Vo-
linyayı ve Balkanların bir kısmını hakimiyetleri
altına aldılar. Avarların Ş a r k î A v r u p a d a ü ç asır
k a d a r s ü r m ü ş olan h a k i m i y e t i n e , I X u n c u asır
nihayetinde F ı a n k l a r ı n Kiralı Garp İmparatoru
Şarlman tarafından nihayet verilmiştir.
AKHUNLAR Türkler, milâdî 4 2 4

B u
tarihinde
O r i a A s y a d a y e n i b i r k a r g a ş a l ı k çı
karan Cücenlerin tazyikıle yurtlarını t e ı k e d e r e k
evvelâ Siriderya havalisine bilâhare garbî Türkis-
tan v e Şimalî Afganistan m m t a k a s ı n a g e l m i ş v e
buralarda yerleşmişlerdir.
Milâdî V inci asır ortalarına d o ğ r u Âkhunlar,
hudutlarını tevsi e d e r e k Çin T ü r k i s t a m n d a n Şimalî
Efganistana k a d a r u z a n a n b i r Türk Devleti kur
m u ş l a r d ı r . B u n l a r a Ç i n m e m b a l a r m d a Hua, Y u
n a n a s a r ı n d a Akhun v e Eftalü, arap tarihlerinde
i s e Heyatile ismi verilmiştir. Âkhunlar, bilâhare
Şimalî Efganistandan başka, Hindistanm P e n c a p
k ı t ' a s ı m da istilâ e t m i ş l e r d i r . O r t a A s y a d a t e e s s ü s
e d e n D i ğ e r b ü y ü k Türk* d e v l e t l e r i g i b i Akhun
Devleti, iki b ü y ü k k ı s ı m d a n t e r e k k ü p e d i y o r d u :
şimalî ve cenubî.
Şimalî kısmının merkezi, Şimalî Efganistanda
Kunduz civarında, Cenubî kısmının merkezi de
P e n c a p k ı t ' a s ı n d a idi. M i l â d î 5 2 5 t a r i h l e r i n e d o ğ r u
şimaldeki Âkhunlar Hanı Aksungar (Aksunvar)
cenuptakilerin h ü k ü m d a r ı ise T o r a m a n isimlerini
taşıyorlardı.
Eftalit ü l k e s i n i n ş i m a l k ı s m i l e , c e n u b î k ı s m ı
arasındaki h u k u k î m ü n a s e b e t , vesikalara istina
den tesbit edilmiş değil ise de c e n u p h a n l a r ı n ı n
şimal k ı s m ı n d a k i h a n l a r a tâbi olduklarını t a h m i n
edebiliriz.
Milâdî VI ıncı asır b a ş l a r ı n d a A k h u n ülkesi
Çin TürKİstanından H a z a r denizine, K a z a k steple
r i n d e n H i n d i s t a n m K a ş m i r h a v a l i s i n e k a d a r imti-
dat e d i y o r d u .
Akhun hanları, k o m ş u l a r ı İran h ü k ü m d a r -
l a r i l e s i y a s î m ü n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r l a r v e İra¬
nın dahilî siyasetine tesir ediyorlardı. ( S a s a n y a n
h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Finiz un t a h t a c ü l u s u , A k h u n -
l a r ı n y a r d ı m ı s a y e s i n d e v u k u b u l d u ğ u g i b i , Nu-
şirvanm b a b a s ı Keykubat ta, k a y b e t m i ş olduğu
i TÜRK İMPARATORLUĞU
t a h t ı m A k h u n h ü k ü m d a r l a r ı n ı n m u a v e n e t i l e is
tirdat e t m i ş t i . K e z a H i n d i s t a n d a k i A k h u n l a r da,
H i n d i s t a n d a b ü y ü k k u v v e t v e nüfuz k a z a n m ı ş l a r
dı. A k h u n l a r ı n d e v l e t i , u z u n m ü d d e t p a y i d a r o l a
madı. S e b e b i VI m c ı asır ortalarında ( 6 5 2 ) Orta
A s y a d a s i y a s î h a k i m i y e t i n T u k y u T ü r k l e r i n i n eli
ne g e ç m e s i v e g a r p h u d u t l a r ı n d a da İran S a s a -
nîlerinin N u ş i r v a n gibi kuvvetli bir h ü k ü m d a r
idaresinde kuvvetlenmeleri olmuştur. B u iki devlet
(Tukyular — Sasanîler) birleşerek Akhun Dev
letini i m h a v e P e n c a p kıt'ası h a r i ç o l m a k üzre,
memleketlerini aralarında taksim etmişlerdir.
C e n u b î A k h u n l a r R e i s i Toramana, halef olan
Mihra Kula, b a b a s ı z a m a n ı n d a b a ş l ı y a n H i n t f ü t u
hatına d e v a m e d e r e k parlak zaferler kazandı. B u
t a r i h t e H u n l a r d a n , b i r k ı s m ı Cinde, b i r k ı s m ı
A v r u p a d a h ü k ü m r a n o l d u k l a r ı gibi A k h u n l a r da
Hindistanda h ü k ü m e t sürüyorlardı.
Atila A v r u p a d a , Liyeu-Yuan Cinde n a s ı l b i r
ş ö h r e t i h r a z e t m i ş l e r s e Mihra Kula da H i n d i s t a n d a
ayni mevkii kazanmıştı.
2. TÜRK (TUKYU> İMPARATORLUĞU '

(Tukyu) İmparatorluğu ismile yadedilen Türk
Devleti V I ıncı a s ı r o r t a l a r ı n d a k a d î m H y u n g n u I
ü l k e s i n d e Altay Türkleri tarafından kurulmuştur.
T u k y u T ü r k l e r i eski H y u n g n u a h f a d ı n d a n idi- f
ler. B u T ü r k l e r ; H y u n g n u D e v l e t i n i n i n k ı r a z ı n d a n I
sonra Adayın kolay geçilmez vadilerine sığınarak j
orada 4 0 0 sene kadar yaşamışlardır. Bu m m t a k a y a j
T ü r k a n ' a n a s ı n d a Ergenekon ismi verilmektedir. I
T u k y u l a r Ergenekon da b u l u n d u k l a r ı müddetçe
evvelâ Siyenpilere v e s o n r a C ü c e n l e r e tâbi olmuş,
d e m i r istihsal v e s a n a y i i n d e g ö s t e r d i k l e r i t e r a k k i
sayesinde varlıklarını muhafaza etmiş ve mede
niyetçe y ü k s e l m i ş l e r d i r . Altay T ü r k l e r i 5 4 0 sene
l e r i n e d o ğ r u Bumin i s m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i a l t ı n
da b u l u n u y o r l a r d ı .
5 4 5 te Bumin Kaan isyan ederek Cücenleri
m a ğ l û p etti. C ü c e n l e r i n t a r d ı ü z e r i n e Tukyular
M o ğ o l i s t a n ı i ş g a l e t t i l e r v e Şeddi Çin d e n g a r b a
doğru Volgaya kadar h â k i m oldular.
Bumin öldükten sonra yerine geçen oğlu
Muhan ( 5 5 3 - 5 7 2 ) g a r p h a v a l i s i n i n i d a r e s i n i a m
c a s ı İstemi Yabbuya t e v d i etti ( 5 5 3 - 5 7 6 ) .
B u suretle T ü r k l e r , biri O r h o n b o y u n d a Şark
Türkleri; d i ğ e r i G a r b î T ü r k i s t a n d a Garp Türkleri
n a m i l e i k i y e a y r ı l d ı l a r . B u n u n l a b e r a b e r i l k za
m a n l a r d a G a r p T ü r k l e r i ş a r k a tâbi i d i l e r .
G a r p T ü r k l e r i n i n m e r k e z i b a z a n Talaş veya
T o k m a k ve bazan K ü ç a i l e Tekeş arasında Akdağ
idi. Ş a r k T ü r k l e r i n i n m e r k e z i M o ğ o l i s t a n d a O r
hon nehri ve O t ü k e n dağlan havalisinde idi.
G a r p T ü r k l e r i n i n ilk h a k a n ı İstemi, İran kis-
r a s ı H u s r e v N u ş i r v a n ile ittifak e d e r e k A k h u n -
l a r ı n ü l k e l e r i n i a r a l a r ı n d a t a k s i m ettiler.
Garbî Türkistan ve Çin Türkistanı Tukyulara,
Şimalî Afganistan ise İranlıların h i s s e s i n e düştü.
İki devlet arasında h u d u t A m u d e r y a yani Ö k ü z
ı r m a ğ ı oldu. B u n d a n s o n r a N u ş i r v a n İstemi Ha
nın kızı ile evlendi.
T ü r k H a n ı İ s t e m i ( 5 5 5 - 5 7 6 ) İ s t a n b u l a Cinle
Ş a r k î R o m a arasında i p e k ticareti yapan kervan
l a r ı n ı n İ r a n d a n s e r b e s t ç e g e ç m e l e r i n i Husrev Nu
şirvan d a n i s t e d i . H u s r e v , r e t e d i n c e İ s t e m i , İ r a n a
k a r ş ı b i r ittifak t e m i n i m a k s a d i l e İ s t a n b u l a b i r
s e f i r g ö n d e r d i ( 5 6 7 ) . İttifak h u s u l e g e l e m e d i v e
T ü r k l e r yalnız başına İ r a n a h a r p açtılar. İsteminin
haleti T a r d u ( 5 7 6 - 6 0 3 ) z a m a n ı n d a T ü r k l e r Şimalî
A f g a n i s t a n ı da İ r a n l ı l a r d a n a l d ı l a r . G a r p T ü r k l e r i
bu fütuhatla kuvvetlenmiş olduklarından Ş a r k
T ü r k l e r i n d e n b ü s b ü t ü n ayrıldılar ( 5 8 0 ) . B u vak'a,
T ü r k b i r l i ğ i n i b o z d u . Şarkî Tukyu Devleti, V I I i n c i
a s ı r o r t a l a r ı n d a ( 6 3 0 ) , Garbî Tukyu Devleti i s e b i r a z
daha s o n r a ( 6 5 8 ) Çinlilerin hakimiyeti altına düştü.
Sonradan Çinlilerin intrikaları ve

LETİ aralarına soktukları ahlaksızlık ve
fesat n e t i c e s i n d e v e reislerinin hata
ları y ü z ü n d e n m a h k û m v a z i y e t e d ü ş e n T ü r k l e r ,
b a ş k a bir millete tâbi o l m a y a asla t a h a m m ü l ede-
m i y o r l a r d ı . K o c a T u k y u Devleti, s o n r a d a n gelen
iktidarsız, a h l â k s ı z ve e c n e b i bir devlet m e n f a a t m a
hizmeti kabul eden mütereddi prensler y ü z ü n d e n
m u v a k k a t bir esarete düşmüştü. B u esaret ya
r ı m a s ı r k a d a r s ü r d ü . E n n i h a y e t , İdatşat isminde
bir k a h r a m a n ç ı k a r a k Çinlilere karşı hürriyet ve
istiklâl seferi açtı. H ü r r i y e t e s u s a m ı ş olan b ü t ü n
T ü r k m i l l e t i k e n d i s i n i t a k i p etti. T ü r k l e r Ç i n b o
y u n d u r u ğ u n d a n kurtularak istiklâllerine kavuştu
l a r . İdatşat Kutluk El-Teres unvanile Han intihap
olundu (681).
Kutluk, istihlâs h a r e k e t i n e d e v a m e d e r e k Çin
T ü r k e l i n i v e g a r b î T ü r k i s t a n ı da Çin h a k i m i y e
tinden k u r t a r d ı . B u s u r e t l e Muhan zamanındaki
b ü y ü k T ü r k M ü t t e h i d e s i i h y a edildi. 6 9 1 de Kut
l u k v e f a t etti. K u t l u k t a n s o n r a K a p a g a n ( 6 9 1 - 7 1 6 )
T ü r k D e v l e t i n i t e n s i k etti. K a p a g a n g a r p t a T ü r k e ş -
leri, K a r l u k l a r ı d a h a k i m i y e t i a l t ı n a a l a r a k ş a r k t a
Kingan dağlarından garpta Ural ve cenupta İrana
kadar uzanan sahada yaşıyan bütün Türkleri
şanlı bayrağı altında birleştirdi.
İ d a t ş a t d a h i M e t e , Atila, B u m i n v e İ s t e m i g i b i
eski türk k a h r a m a n l a r ı n d a n biridir.
Çinlilerle olan bu m ü c a d e l e l e r h a k k ı n d a , Orhon
Kitabeleri oldukça mufassal ve sahih malûmat ver
mektedir.
O r h o n a b i d e l e r i n d e n b i r i Kapagandan sonra
g e l e n Bilge Han ( 7 1 6 - 7 3 4 ) t a r a f ı n d a n b i r a d e r i v e
ordu k u m a n d a n ı G ü l - T e k i n için dikilmiştir. İkin
cisi, Bilge H a n n a m ı n a o ğ l u İyen tarafından inşa
olunmuştur.
O r h o n kitabesi, bize T ü r k l e r d e vatan ve millet
muhabbetinin p e k y ü k s e k bir n u m u n e s i n i göster
m e k t e d i r . Bilge Han b u k i t a b e d e m i l l e t i n e ş u t a v s i
yede bulunuyor:
" E y T ü r k m i l l e t i , s i z d e n Ç i n l i l e r i n tatlı v a i t l e -
rine, cazip altınlarına kapılarak ö t ü g e n i . b u . m u -
kakddes yurdu terkedenler ölüme koşmuşlardır.
E y T ü r k milleti, Ö t ü g e n i t e r k e d e r e k Ç i n e g i d e r s e n
ö l e c e k s i n ! F a k a t Ö t ü g e n d e o t u r a r a k o r a y a kafile
ler, k e r v a n l a r g ö n d e r i r s e n k a z a n ı r v e b a h t i y a r o¬
lursun. Gerçi, Ötügende servet ve ihtişam yoktur.
F a k a t e l e m l e r v e k e d e r l e r de y o k t u r . T ü r k milleti!
ancak yurdunu korumak, muhafaza etmek sure-
tiledir ki h ü k ü m e t i n i n e b e d i y e t i n i t e m i n etmiş
olursun.»
, Bilge Han ( 7 3 4 ) ten sonra, Kutluk Devleti
de anarşiye düştü: T ü r k Müttehidesinin en k u v
vetli u n s u r l a r ı olan D o k u z O ğ u z l a r , Karluklar,
Basmiller devlete karşı d ü ş m a n vaziyeti aldılar.
Bilhassa Dokuz Oğuzlar Kutluk sülâlesine karşı
b i r k a ç d e f a i s y a n ettiler. B u m ü c a d e l e l e r n e t i c e
s i n d e K u t l u k Devleti zayıfladı. N i h a y e t 7 4 5 te
Dokuz Oğuzlar Kutluk sülâlesini mağlûp ederek
Ö t ü g e n d a ğ l a r ı n d a k i t ü r k p a y i t a h t ı n ı işgal ettiler.
B u s u r e t l e Ö t ü g e n h a v a l i s i n d e h â k i m z ü m r e ol
dular.
3. T U K Y U DEVLETİNDEN SONRA ORTA

ASYADA TÜRK DEVLETLERİ .
OĞUZLAR
V l l i n c i a s ı r d a T u k y u D e v l e t i z a y ı f dü-
(646-790) Şünce S e l e n g a ve Tula boylarında ya
şıyan Oğuzlar bulundukları yerlerde
Dokuz Oğuz i s m i l e m ü h i m b i r k a b i l e ittihadı v ü c u d e
getirdiler(646). D o k u z kabileden herbirinin başın
da Tekin u n v a n i l e b i r e r k u m a n d a n b u l u n u y r , b u n
ların h e p s i H a n u n v a n ı n ı haiz olan Y o l o k o k a b i
lesinin b a ş b u ğ u n u m e t b u tanıyorlardı. T u k y u Han
l ı ğ ı n ı n s u k u t u e s n a s ı n d a D o k u z O ğ u z l a r R e i s i Pusa
idi. Ç i n l i l e r Pusayı şöyle tasvir ediyorlar: Pusa, ce
s u r o l d u ğ u k a d a r c ü r e t k â r idi. H a r p p l a n ı n ı t e r t i p t e
m a h i r idi. M u h a r e b e d e d a i m a a s k e r l e r i n i n ö n ü n d e
b u l u n u r d u . D ü ş m a n ı n ç o k l u ğ u n d a n asla yılmazdı.
Daima askerlerinin talim ve terbiyesile m e ş g u l
olur, boş vakitlerini nişan talimi ve avla geçirirdi.
P u s a H a n , k e n d i s i o r d u ile m e ş g u l o l d u ğ u n d a n
i d a r e i ş l e r i n i A n a s ı Olu-Hoene bırakmıştı. Fevkalâde
dirayetli olan b u kadın, halkın şikâyetlerini dinler,
T ü r e y e muhalefette b u l u n a n l a r ı şiddet ve adaletle
cezalandırırdı. B u türk kadınının dirayeti sayesin
de D o k u z O ğ u z l a r a r a s ı n d a h u z u r ve intizam
teessüs etmiştir.
T u k y u Devletinin Kutluk tarafından ihyasına
kadar D o k u z Oğuzlar, diğer T ü r k l e r gibi Çini
m e t b u tanıyorlardı. Kutluk Hanın devleti teessüs
e t t i k t e n s o n r a D o k u z O ğ u z l a r da b u n l a r ı m e t b u
tanımışlar, fakat istiklallerini istirdat a z m i n d e n
hiçbir z a m a n v a z g e ç m e m i ş l e r v e fırsat d ü ş t ü k ç e
isyan etmişlerdir.
7 1 3 - 7 4 1 arasında D o k u z Oğuzların b ü y ü k bir
k u v v e t kazanmış oldukları anlaşılıyor. Bunlar bu
devirde Çinin b ü y ü k o r d u s u n u m a ğ l û p e d e r e k
Çinin şimalle olan irtibat yollarını kapamışlardır.
Y u k a r d a z i k r e d i l d i ğ i ü z r e O ğ u z l a r , 7 4 5 te Ç i n l i
lerin yardımile Kutluk Devletinin payitahtını zapt
v e son H a n ı n ı tahttan i n d i r e r e k Moğolistanda
hâkim zümre olmuşlardır.
Bir müddet sonra, V I I I inci asrın nihayetleri
n e d o ğ r u b u devlet, U y g u r Devleti i s m i n i almıştır.
Bu tarihten itibaren Oğuzların bir kısmı S e l e n g a
ve Tulayı t e r k e d e r e k evvelâ şimalî Çin tarikile
Çin T ü r k i s t a n ı n a g e l m i ş v e bir m ü d d e t s o n r a b u
r a l a r d a n da İ n c i I r m a ğ ı n ı n ( S ı r i d e r y a n ı n ) ş i m a l i n e
g ö ç m ü ş l e r d i r . Milâdî I X u n c u asır iptidalarında
Çu boylarında Talaş m m t a k a s ı n d a dolaşan Oğuz
lar, Yeni Kenti m e r k e z i n t i h a p e t m i ş l e r d i .
Daha sonra, Hazar denizde Sıriderya arasında
k i s a h a d a v e M a v e r a ü n n e h i r d e y a y ı l m ı ş l a r v e is
lâm dünyasile temasa gelmişlerdir. Bunlardan
b i r k ı s ı m c e n u b î R u s y a d a da y e r l e ş m i ş t i r .
Müteakip asırlarda R u s y a tarikile Balkanlara
g i d e n v e B i z a n s l ı l a r c a Uz d e n i l e n T ü r k l e r l e S e l ç u -
kîler k u m a n d a s ı altında İran, S u r i y e v e A n a d o l u y u
fetheden T ü r k l e r a r a s ı n d a da O ğ u z l a r vardı.
UYGURLAR Orhon boylarındaki Oğuz Devletinin

( 7 9 0 - , 40) bilâhare U y g u r namını aldığını gör
m ü ş t ü k . Şimalî Uygur d e n i l e n b u d e v
letin m e r k e z i O r h o n n e h r i ü z e r i n d e k i Kara Kurum
c i v a r ı n d a Ordubalık ş e h r i y e r i n d e idi. Millî b i r
destana göre, U y g u r Devletinin müessisi B u k u
Handır. Orhon kitabelerinde uygur başbuğlarına
Elteber unvanı verilmiştir.
U y g u r Devleti, 8 4 4 tarihinde Moğolistana h ü
c u m eden K ı r g ı z l a r ı n eline geçti. U y g u r l a r , c e n u b u
g a r b i y e ç e k i l m e ğ e m e c b u r oldular.
DOKUZ OĞUZ Ç İ n
Türkistanına-çekilen bu Uygur-
DEVLETİ >
l a r I X u
a s r ı n i k i n c i n ı s f ı n d a Beş-
n c u
balık ş e h r i n i n b u l u n d u ğ u m m t a k a d a
yeni bir devlet k u r m u ş l a r d ı r . B u devlete Çinliler
K a o - Ç a n g Aaraplar D o k u z O ğ u z Devleti, A v r u p a
m ü v e r r i h l e r i C e n u b î U y g u r Devleti ismini veri
yorlar. Bu saha Türkleri ise kendilerine sadece
Türk ismini veriyorlardı.
Bu Uygurlar, bütün Çin Türkistamndaki Türk
leri h a k i m i y e t l e r i n e a l d ı l a r . B u d e v l e t i n ü l k e s i
T i y e n - Ş a n d a ğ l a r ı n d a n ( İ s ı ğ g ö l ) e k a d a r uzanıyor
du. Turfan, B e ş b a l ı k , K u ç a gibi m a m u r v e m e d e n î
şehirleri vardı.
D o k u z O ğ u z l a r Devleti ziraati inkişaf ettirmiş
v e m e d e n i y e t sahasında ç o k ilerlemişti.
Cenubî U y g u r Devletinin şarkında Keraitler,
garbında K a r l u k l a r vardı.
Uygurlar e v v e l â X I I inci asır bida-
LAM v a l i s i n i istilâ e d e n K a r a H ı t a y Hü

k ü m d a r ı Gür Ham ve daha sonra
Cengizi m e t b u tanıdılar. Cengizin halefleri z a m a
n ı n d a X I I I ü n c ü a s ı r d a istiklâllerine n i h a y e t rildi.
Cenubî U y g u r l a r arasında budîlik, manîlik, ve
n e s t u r î l i k , m a z d e i z m m e z h e p l e r i m ü n t e ş i r idi.
Avrpua âlimleri Turfan v e Kuça şehirleri
civarındaki eski devir harabelerinde Uygurlara
ait o l m a k ü z e r e p e k ç o k m e d e n i y e t e s e r l e r i b u l
muşlardır. Bunlar, gayet kıymetli yazma eserler
ve çok kıymetli (Freskler), kıymetli ziynet eşya
ları halinde olan b u eserler, R u s v e A l a m a n m ü
zelerini doldurmaktadır. U y g u r memleketinde
5 0 0 den fazla B u da m a b e d i v e k ü t ü p a n e vardı.
Cenubî U y g u r şehirleri pek mamurdu, evlerin
ç o ğ u b i r k a ç katlı idi.
U y g u r l a r , bidayette Çin, O r h o n yazılarını k u l
lanırlardı. Daha sonra kendilerine m a h s u s u y g u r
alfabesini kullanmağa başladılar.
Turfan ve Koço havalisinde hafriyat yapan
*İûr a l i m i n aşağıdaki ifadesi u y g u r m e d e n i y e t i
/ h a k k ı n d a bir fikir v e r e b i l i r : Bu k u m s a h r a s ı n d a
/ a s ı r l a r c a gizli k a l m ı ş o l a n m u a z z a m b i n a l a r , h e y -
/ keller, abideler, duvar nakışları, tasvirler, kitaplar,
b u r a d a y ü k s e k bir m e d e n i y e t i n y a ş a m ı ş o l d u ğ u n a
kat'î ş a h i t t i r . A v r u p a k u r u n u v u s t a k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e
yaşarken Türkler, Asya ortalarında b ü y ü k me
d e n i y e t k u r m u ş olan atalarile b i h a k k ı n iftihar
edebilirler. Keşfedilen U y g u r kitabeleri, kâğıt ve
deri ü z e r i n e yazılmıştır. Deriler, şimdi kullanılan
g ü d e r i e l d i v e n l e r k a d a r i n c e ve zariftir. S a y f a
k e n a r l a r ı n a i t i n a ile ç i z g i l e r ç i z i l m i ş , s a y f a b a ş
larına tezvinat ve tasvirler yanılmıştır. Yazılar
türlü türlü r e n k l e r l e yazılmıştır. R e n k l e r i n a h e n k -
dar bir i m t i z a ç l a y a p ı l m ı ş o l m a s ı o z a m a n T ü r k
lerde bediî hissin y ü k s e k bir d e r e c e y e erişmiş
olduğunu göstermektedir.
Uygurların, k u m a ş parçaları üzerine Hanla
rının m ü h ü r l e r i n i b a s a r a k para y e r i n e k u l l a n d ı k
larını M a h m u t Kâşgarî zikretmektedir.
KIRGIZLAR Kırgızlar, eski zamanlardanberi Ye-
nisey havzasında müstakil yaşarlar
dı. T u k y u İ m p a r a t o r l u ğ u z a m a n ı n d a d a i s t i k l â l l e
r i n i m u h a f a z a ettiler.
Kırgızlar, T u k y u Devletinin sukutundan sonra,
evvelâ, Dokuz Oğuzlar sonra Şimalî U y g u r l a r a
tâbi o l m u ş l a r d ı r , d a h a s o n r a Ş i m a l î Uygurları
mğalûp ederek garba sürmüşler ve Moğolistanda
U y g u r Devleti yerine bir Kırgız Devleti k u r m u ş
lardır ( 8 4 4 ) .
Y e n i s e y vadisinde bulunan ve O r h o n abide
l e r i n d e n d a h a e s k i (Vıı i n c i a s ı r ) b i r z a m a n a ait
o l a n a b i d e l e r , K ı r g ı z l a r ı n da d i ğ e r T ü r k l e r g i b i
medenî olduklarını gösterir. Yenisey abidelerinde
T a n r ı ile b e r a b e r ( B e l ) k e l i m e s i d e g e ç e r . ( B e l ) in
S ü m m e r ve Mısırda bir mabut olduğu m a l û m
olduğundan ayni i s m e Kırgızlarda da tesadüf
edilmesi şayanı dikkattir.
Kırgızların Moğolistandaki hakimiy ederinin
ne kadar s ü r d ü ğ ü m a l û m değildir. Yalnız Cengiz
Han z a m a n ı n d a K ı r g ı z l a r ı n O b i , Y e n i s e y h a v z a l a
r ı n d a Înal-Urs i s m i n d e bir reis tarafından idare
o l u n d u k l a r ı n ı b i l i y o r u z . C e n g i z i n o ğ l u Cüci K ı r -
gızları tenkil etmiş v e istiklâllerine nihayet ver
miştir.
T ü r k e ş l e r , g a r p T ü r k l e r i n e tâbi m ü -
T
(*90^766) teaddit b i r l e ş m i ş b ü y ü k k a b i l e l e r d e n
müteşekkil bir devlet idiler. G a r b î
Tukyu Hanlığının sukutundan sonra bunlar şarkta
Ayar gölünden garpta S e y h u n boylarına .şimalde
Balkaştan, cenupta Kaşgar civarlarına kadar
u z a n a n s a h a d a Türkeş Devleti namile bir devlet
kurmuşlardır..
" D e v l e t i n m ü e s s i s i Uçele Bagatur-Han dır. . . . .
Türkeşler, bilâhare nüfuz ve hakimiyetlerini
g a r b î T ü r k i s t a n m c e n u b î k ı s m ı n a ve şimalî Efga-
nistana kadar tevsie muvaffak olmuşlardır.
T ü r k e ş l e r , h ü k ü m e t l e r i n i k u r a r k e n Asya bü
y ü k bir inkilâp arifesinde b u l u n u y o r d u . Bu inkı
lâbın sadmeleri, yeni h ü k ü m e t i şarktan, garptan
v e c e n u p t a n s a r s a c a k k a d a r k u v v e t l i idi.
Ş a r k t a T u k y u D e v l e t i n i i h y a e d e n Kutl k Hanın
h a l e f i Kapagan Han T ü r k e ş l e r i d e h a k i m i y e t i al
tına a l m a k istiyordu.
Asya dayeni bir tarih devri açan Araplar, İran-
daki Sasaniyan Devletini yıkmış, C e y h u n boylarına
dayanmışlardı. Cenup c i h e t i n d e n de Çinlilerle
Tibetliler, Türkistana h â k i m o l m a k rekabetinde
bulunuyorlardı.
Tibetliler, milâdî 6 7 0 t a r i h i n d e K â ş g a r taraf
larına kadar ilerliyerek Çin İmparatorluğuna
k a r ş ı k u v v e t l i b i r r a k i p o l m u ş l a r d ı . Bagatur Hanın
o ğ l u v e h a l e f i Suo-Ko Kutluk sülâlesinin hakimi
yetini t a n ı m a k l a b e r a b e r dahilî istiklâlini muhafa
za edebilmiştir.
T ü r k e ş l e r i n en satvetli devri Sulu H a n z a m a
nıdır ( 7 1 6 - 7 3 8 ) . Sulu, Araplar, Tibetliler v e Çin
lilere karşı m e v c u d i y e t v e istiklâlini muhafaza
i ç i n b a z a n b u n l a r d a n b i r d e , b a z a n d i ğ e r d e ittifak
aktetmek suretile bir m u v a z e n e temin ve bu sa
yede Aksu havalisini zaptetmiş, arap istilâsına
k a r ş ı da k u v v e t l i b i r s e t v ü c u d a g e t i r m i ş t i r .
. T ü r k e ş l e r , Suludan sonra Kara Türkeşler ve
Sarı Türkeşler diye ikiye bölünmüşlerdir. Kara
lar ve Sarılar m ü c a d e l e s i n i h a y e t bunların zâfmı
intaç etmiş, bu vaziyetten istifade eden Araplar,
şimalî T ü r k ellerine doğru ilerlemiye başlamıs-
lardır. Nihayet, milâdî ( 7 6 6 ) K a r l u k T ü r k l e r i Çu
v a d i s i n e - k a d a r i l e r l i y e r e k T ü r k e ş l e r e ait ü l k e l e r i
istilâ v e k e n d i h a k i m i y e t l e r i - a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı r .
K a r l u k l a r , T u k y u d e v r i n d e K a r a . Ir-
KARLUKLAR
(760 - 932)
tiş b o y l a r ı n d a yaşıyorlardı. Milâdî
V I I I inci asır iptidalarında buraları
t e r k e d e r e k İsığ göl g a r b ı n d a n tedricen cenuba
inmiş ve Yedisu havalisinde yerleşmişlerdir.
B u r a d a Y a b g u u n v a n ı n ı t a ş ı y a n b i r b a ş b u ğ ida
r e s i n d e y a ş a m ı ş l a r d ı r , . 7 6 5 ten s o n r a tedricen
k u v v e t l e n e n Karluklar, D o k u z Oğuzlarla çarpış
m ı ş l a r , d a h a s o n r a Türkeş leri itaat a l t ı n a . a l a r a k
eski T u k y u H a n l a r ı n ı n payitahtları olan Tokmak
v e Talaş ş e h i r l e r i h a y a l i s i n i z a p t e t m i ş l e r d i r ( 7 6 6 ) .
K a r l u k l a r , 7 6 6 d a n az b i r m ü d d e t s o n r a F e r -
g a n a y a g i r e n A r a p l a r l a m ü n a s e b e t e , g i r i ş m i ş , Ha
run Reşit devrinde Ferganayı Arapların elinden
a l m ı ş l a r d ı r . Memun H o r a s a n v a l i l i ğ i n d e b u l u n d u
ğu zaman K a r t u k l a r l a iyi g e ç i n m e k siyasetini
t a k i p e t t i ğ i n d e n a r a l a r ı n a m ü s l ü m a n h k n ü f u z et
m e ğ e başlamıştır.
4. GARBÎ ASYA V E ŞARKÎ A V R U P A D A

TÜRK DEVLETLERİ
HAZAR DEV H a z a
denizine k e n d i atlarını ver-
r
L E T Î ( 6 2 0 1055) m i s o l a n Hazar Türkleri cenubî Rus-

y a d a V o l g a ile D i n y e s t e r a r a s ı n d a k i
geniş sahayı işgal ediyorlardı. M e r k e z i sıkletleri
i d i l b o y l a r ı idi. M ü h i m ş e h i r l e r i S e m e n d e r , İtil,
B e l e n c e r , K u t l u , S a r k a l idi. H a z a r l a r , G a r b î H u n
lar d e v r i n d e İrtiş n e h r i n i n g a r b ı n d a s a k i n idiler.
Milâdî V inci asır iptidalarında C ü c e n l e r i n tazyi-
k i l e b u n l a r da U r a l ı g e ç e r e k c e n u b î Rusyada
yerleşmişler ve bu havalideki kavmleri birleş
tirerek bir devlet v ü c u d e getirmişlerdir.
H a z a r l a r , İ r a n d a h ü k ü m s ü r e n Sasanîlerle bir
ç o k m u h a r e b e l e r y a p t ı l a r . Nuşirvan, Hazarların
akınlarından k u r t u l m a k için Derbentte demir ka
pılı b i r s e t y a p t ı r m ı ş t ı . H a z a r l a r , İ r a n ı n e s k i d ü ş
m a n ı Bizansm teşvikiyle D e r b e n t setlerini aşarak
A z e r b a y c a n ı istilâ ettiler. İ r a n a k a r ş ı Hazarlarla
ittifak e d e n Ş a r k î R o m a İ m p a r a t o r u b u ittifakı, s ı h
riyet rabıtasile kuvvetlendirdi. Bu rabıta netice
sinde Hazarlardan bir k ı s m ı hırıstiyan olmuştu.
V I I I inci asrın ilk n ı s f ı n d a c e n u p t a n Kafkas-
y a y a giren islâm ordularile yaptıkları h a r p l a r ne
ticesinde Hazarlar Kafkas dağlarının cenubunda
ki araziyi b ı r a k m a y a ve m e r k e z l e r i n i Volga man-
s a b m d a Astrahan ( E j d e r h a n - Hacı T a r h a n ) civa
rına nakle m e c b u r oldular. Arapların b u tecavüzî
v a z i y e t l e r i , Harun Reşit zamanına kadar devam
etti. F a k a t H a z a r l a r b u H a l i f e z a m a n ı n d a K a f k a s y a
Derbendini geçerek Arap ü l k e s i n e g i r m i ş ve
M u s u l a k a d a r istilâ e t m i ş , h i l â f e t m e r k e z i o l a n
Bağdadi bile tehdit eylemişlerdir.
Hazarların Hakanı, bu sıralarda Şarkî Roma-
dan k o v u l a n bazı y a h u d i l e r i n t e ş v i k i ile y a h u d i
olmuştu. Hanlarını takiben Hazarların bir kısmı
da y a h u d i l i ğ i k a b u l e t t i l e r .
H a z a r l a r d a n m ü s l ü m a n o l a n l a r da o l d u ğ u g i b i
putperest kalanlarda vardı.
Diğer Türklerde olduğu gibi Hazar Türklerin
de de b ü t ü n dinler serbestti. H a z a r h a n ı n ı n ma
i y e t i n d e iki m ü s l ü m a n , i k i h ı r ı s t i y a n , i k i y a h u d i
ve bir putperestten m ü r e k k e p bir heyeti devlet
işlerine nezaret ediyordu.
ŞARKÎ AVRUPADA TÜRK DEYLETLERİ
H a z a r l a r , I X u n c u a s ı r d a R u s l a r l a da ç a r p ı ş
maya başhyarak Rusyanm şimal taraflarına ka
dar h a k i m i y e t l e r i n i tanıtmışlar v e bir kısım Rus
l a r ı v e r g i y e b a ğ l a m ı ş l a r d ı . B u a s ı r d a B a l t ı k de
n i z d e D i n y e p e r i n y u k a r ı k ı s ı m l a r ı a r a s ı n d a te
ş e k k ü l etmiş olan R u s Devleti H a z a r l a r ı sarstı.
Hazarlar, İtile karşı, v u k u b u l a n bir R u s taarru
zunu (913) defettilerse de Kiyef Rus P r e n s i Svi-
atoslaf X u n c u asrın ortasında Hazarları m a ğ l û p
etti ( 9 6 5 ) .
S v i a t o s l a f , B i z a n s ı t e h d i t e d e n Bulgar Türkleri
ne k a r ş ı R u m l a r a y a r d ı m i ç i n T u n a b o y l a r ı n a
gittiği v a k i t H a z a r l a r R u s t a z y i k i n d e n m u v a k k a
ten kurtulmuşlardı. F a k a t bu sıralarda Peçeneklerin
taarruzile hükümetleri Kırıma m ü n h a s ı r kalmış
tı. Peçenekler H a z a r l a r ı K ı r ı m d a da r a h a t b ı r a k m ı -
yarak R u s ve R u m l a r l a m ü ş t e r e k e n X I inci asrın
ortalarında Hazar Devletine nihayet verdiler
(1055).
B u g ü n , K ı r ı m d a v e R u s y a n m bazı yerlerinde
yaşıyan ve K a r a y i m denilen T ü r k yahudileri
Hazar T ü r k l e r i n i n ahfadıdır.
İdil v e Kama havzasında yaşıyan

BULGAR DEV- ı
Bu gar Türklerini ıncı asrın ortasında
L E T I , P E Ç E - ... „ . ~ , ,- , . i,..
N E K L E R V E
K I P Ç A K L A R
l^^jf^^f^
kezlen ^ â; şehri ıdı
f^J'
Volga
Han-
arma Bılguvar demi d . Bulgaılaı
H a r z e m v a s i taşıl e m u s l u m a n a l e m d e s ı k ı t i c a r e t
münasebetinde bulunduklarından X u n c u asrın
b ı d a y e d e r m d e Elmas Han z a m a n ı n d a musluman
oldular. D a h a e v v e l • ş a m a n ı idiler. B u l g a r ar,
X I I I u n c u a s ı r d a C e n g ı z ı n t o r u n u Batu ile g e l e n
T ü r k l e r m e m l e k e t l e r i n i istilâ e d i n c i y e k a d a r i s t i k
l â l l e r i n i m u h a f a z a ettiler ( 1 2 3 7 ) .
B u l g a r T ü r k l e r i a r a s ı n d a ziraat, t i c a r e t ve
türlü san'atlar çok ilerlemişti. Bilhassa debagatta
ç o k m a h i r idiler. Yaptıkları a y a k k a b ı ve ç i z m e l e r
İran v e Irakta pek makbuldü. Bulgarlardan pek
ç o k âlim yetişmiştir. Daha sonraları, . B u l g a r
Devleti yerine Cengiz Hanın torunu Batu Han
tarafından Altınordu Devleti kurulduktan sonra
Bulgar Türklerine, hâkim sülâleye nisbetle yanlış
olarak, Tatar denmiştir. Tatar Hanlığı zamanında
eski Bulgar şehri harap olunca eski Bulgar
ş e h r i n i n 6 0 - 7 0 k i l o m e t r e ş i m a l i n d e Kazan şehri
k u r u l d u . K a z a n Hanlığı k u r u l d u k t a n s o n r a da
ecnebiler ve Ruslar bu havali Türklerini Tatar
ismile yadetmekte devam eylediler.
Şarkî T u k y u Devleti a k s a m ı n d a n ve O ğ u z
U r u k l a r ı n d a n Peçenekler, IX uncu asırda Yayık
(Ural) boylarında yerleşmişler ve IX u n c u asır
n i h a y e t l e r i n d e Yayıktan cenubî Rusyaya geçerek
D o n n e h r i n d e n B a s a r a b y a y a k a d a r olan sahayı
işgal etmişlerdir. X u n c u ve XI inci asırlarda, ş e v k e t
devirlerinde Peçenekler Rus Hükümetinin merkezi
o l a n Kiyefi t e h d i t e y l e m i ş l e r d i r . X I i n c i a s ı r d a İdil
boylarından şarkî Avrupaya giren Oğuzlar, Peçe-
nekleri daha garba, Balkanlara sürmüşler ve ken
dileri de peşlerinden gitmişlerdir. Oğuzların garp
tan İstanbuİu tazyik ettikleri bu sıralarda O ğ u z
lardan d i ğ e r bir kısım S e l ç u k î l e r k u m a n d a s ı altında
Anadoludan İstanbula doğru ilerliyordu. XI inci
asırda Karadenizin şimalindeki sahada Peçe-
n e k l e r i n y e r i n i Kıpçak Türkleri almış ve Peçe-
neklerden Don ve Dinyester havzalarında kalan
lar Kıpçaklarla karışmıştır.
S A M A N OĞULLARI DEVLETİ
K ı p ç a k l a r X I i n c i a s r a k a d a r İrtiş b o y l a r ı n d a
yaşarlardı. X I inci asır ortasında oğuzları takiben
Avrupaya muhaceret ettiler v e X I inci asra
k a d a r P e ç e n e k l e r i n işgal ettikleri sahaya yayı
larak S e y h u n nehrinin şimalinden Tuna nehrine
k a d a r imtidat eden g e n i ş sahada k ü ç ü k hanlıklar
d a n m ü r e k k e p b i r m ü t t e h i d e t e s i s ettiler. A v r u
palılarca K o m a n denilen Kıpçaklar, Hazar, Bul
gar, U z ve P e ç e n e k l e r i de i d a r e l e r i n e alarak Ma
caristan hudutlarına k a d a r dayandılar.
K ı p ç a k l a r X I I I ü n c ü asır iptidalarına k a d a r
kudretlerini m u h a f a z a e t m i ş l e r s e de bu asırda,
C e n g i z i n t o r u n u Batu K ı p ç a k ü l k e s i n i istilâ e t m i ş
ve hakimiyeti altına almıştır.
Volga b u l g a r l a r m d a n ayrılıp, T u n a havzasına
g i d e n B u l g a r l a r da, İ s l a v l a r l a k a r ı ş m ı ş v e I X u n c u
asırda hıristiyanlığı ve islav lisanını kabul etmiş
Türklerdir.
5 . S A M A N OĞULLARI DEVLETÎ
(874-999)
E m e v î h a l i f e l e r i n d e n Velidin, m i l â d î 7 0 5 tari
h i n d e H o r a s a n V a l i l i ğ i n e t a y i n ettiği m e ş h u r a r a p
f a t i h l e r i n d e n Kuteybe zaptettiği Maveraünnehre
islâmiyeti de s o k m u ş t u . Araplar, burasını Hora
sana tayin ettikleri u m u m î valilerin g ö n d e r d i k l e r i
âmillerle ( v a l i ) i d a r e e d e r l e r d i . Memun h a l i f e ol
madan evvel H o r a s a n Valisi iken Maveraün
n e h r i n ileri g e l e n b e y l e r i n i ç a ğ ı r a r a k g ö r ü ş m ü ş
v e e s k i t ü r k b e y l e r i n d e n Samanın torunu Ahmet
ile ü ç k a r d e ş i n i M a v e r a ü n n e h r e tayin etmişti.
Arap valilerden pek bizar olan M a v e r a ü n n e h r i n
T ü r k a h a l i s i S a m a n O ğ u l l a r ı n ı n âdil i d a r e s i n d e n
m e m n u n kaldılar. Bu suretle m e m l e k e t t e s ü k û n
t e e s s ü s etti. F e r g a n a v a l i l i ğ i d e S a m a n O ğ u l l a r ı n
dan birine verildi. B u y ü z d e n S a m a n î l e r F e r g a n a ,
B u h a r a , S e m e r k a n t , Fferat v e T a ş k e n t h a v a l i s i n d e
evvelâ Araplar hesabına h â k i m oldular. S a m a n
Oğulları h â k i m oldukları verlerde sulh ve asayişi
temin ve y e r y e r açtıkları medreselerle islâm
d i n i n i v e m ü s l ü m a n i l i m l e r i n i t a m i m ettiler. S a
m a n î l e r b u n d a n b a ş k a k u v v e t l i bir ordu da y a p
tılar. B u sıralarda Bağdat halifeleri k u d r e t l e r i n i
k a y b e t m i ş o l d u k l a r ı n d a n m u h t e l i f y e r l e r d e k i va
l i l e r i s t i k l â l l e r i n i ilân e d i y o r l a r , H a l i f e l e r d e b u
i e m r i v a k i l e r i b i r e r m e n ş u r l a t a n ı y o r l a r d ı . B u fır-
1
s a t t a n i s t f i a d e e d e n S a m a n î l e r d e n Nasr-ibni Ahmet
l t e 8 7 4 t a r i h i n d e i s t i k l â l i n i i l â n etti. S a m a n d e v l e t i ,
O r t a A s y a d a k u r u l a n i l k T ü r k m ü s l ü m a n Devleti¬
; dir. S a m a n ve sülâlesi T ü r k o l d u ğ u halde o z a m a n
I â d e t o l d u ğ u ü z e r e nüfuz k a z a n m a k için e v v e l â
k e n d i s i n i n S a s a n î l e r d e n o l d u ğ u n u iddia etmiştir.
S a m a n î Devletinin en p a r l a k devri N a s r ı n k a r
d e ş i v e h a l e f i İsmail zamanıdır ( 8 6 2 - 9 0 0 ) . İsmail;
Saffarîlerden H o r a s a n ı aldığı g i b i ş a r k t a da T o h a
r i s t a n ı zaptetti. S a m a n î D e v l e t i n i n ü l k e s i b u s u r e t l e
Hindistan hudutlarından İranın' garbına kadar
b ü y ü d ü . Hükümetlerinin m e r k e z i B u h a r a ve ikin
c i d e r e c e d e S e m e r k a n t idi. İ s m a i l i n h a l e f l e r i i r a
desiz olduklarından m e m l e k e t i n muhtelif yerle
rinde çıkan isyanları b a s t ı r a m a d d a r v e zayıf düş
t ü l e r . B u s ı r a l a r d a K a r a h a n l a r d a n İlk Han Mave
r a ü n n e h i r ve B u h a r a y ı zapt v e S a m a n l a r ı n son
hükümdarı Aptülmeliki . hapseyledi, Samanîler
D e v l e t i de ( 9 9 9 ) d a m ü n k a r i z o l d u . M e m l e k e t l e
rini Gazneliler ve Karahanlılar paylaştılar. S a m a
nîler m ü s l ü m a n h ğ ı n T ü r k l e r arasında neşri için
ÇAZNELİLE
ç o k ç a l ı ş m ı ş l a r v e k ı s m e n m u v a f f a k ta o l m u ş l a r
dır. S a m a n î l e r b i d a y e t t e H o r a s a n d a Tahiriler ve
b u n l a r ı t a k i b e n Saffafilerle h e m h u d u t idiler. B u
iki h ü k ü m e t e v a r i s o l d u k t a n s o n r a g a r p t a B a ğ d a t
Halifeleri, şarkta v e c e n u p t a K a r a h a n l ı l a r v e G a z -
n e l i l e r , S e y h u n b o y l a r ı n d a ise O ğ u z l a r l a k o m ş u
olmuşlardır.
6. GAZNELÎLER (SÖVÜKTEKtN
OĞULLARı) (962-1183)
S a m a n Oğullarının bir kısım memleketlerinde
t e ş e k k ü l edip gittikçe g e n i ş l e y e n G a z n e Devletinin
m ü e s s i s i , S a m a n D e v l e t i B e y l e r i n d e n AlpTekin dir
( 9 6 2 ) . A l p T e k i n i n y e r i n e g e ç e n o ğ l u Bilge Tekin,
G a z n e d e ilk defa k e n d i n a m ı n a p a r a k e s t i r e r e k
istiklâlini kat'îleştirdi ve Hindistanda bir kalenin
m u h a s a r a s i l e u ğ r a ş ı r k e n maktul düştü. Bunun
y e r i n e A l p T e k i n i n d a m a d ı Sövük Telcin g e ç t i .
Tarihte b ü y ü k bir şöhret k a z a n a n S ö v ü k Te
kin sülâlesinin birinci h ü k ü m d a r ı , işte bu adamdır.
S ö v ü k Tekin Hindistanda Raçputları yenerek
P e ş a v e r i v e etrafını aldığı gibi H o r a s a n havalisini
d e z a p t için m u h a r e b e etti. B u t ü r k o ğ l u T ü r k
salâbet v e adaleti, s e b a t v e cesaretile G a z n e D e v
letini k ö k l e ş t i r m e y e ve b u devletin h u d u t l a r ı n ı
genişletmeye muvaffak olmuştu. Fakat, G a z n e Dev-
lednin en m e ş h u r h ü k ü m d a r ı , ş a r k e d e b i y a t ı n d a
m ü h i m bir* m e v k i tutan v e ilk defa "Sultan,,
u n v a n i l e a n ı l a n Sövük Tekin o ğ l u Mahmut t u r .
K a h i r bir k u m a n d a n , şedit bir devlet a d a m ı
o l a n S u l t a n Mahmut Gaznevî, kuvvetli bir darbe
ile S a m a n D e v l e t i n i n h a y a t ı n a h a t i m e ç e k e r e k v e
İlkhanhlarla musalâha aktederek arkasını temin
eyledikten sonra cenubu şnrkîye, servet ve samanı
bütün şarkta destan olan Hindin fethine t e ş e b b ü s
etmiştir. 1001 den 1 0 2 6 ya k a d a r d e v a m eden
H i n t s e f e r l e r i , Mahmudun ismini ebedîleştiren bü
y ü k vak'alardır. S ö v ü k Tekin oğlunun ordusu,
H i n d i n b ü t ü n g a r b ı ş i m a l î h a v a l i s i n i istilâ, G ü c e -
rat y a r ı m a d a s ı n ı n p e k z e n g i n m a b e t l e r i n i y a ğ m a
e d e r e k G a z n e y e h e s a p s ı z g a n i m e t ile d ö n d ü .
M a h m u d u n devleti, o z a m a n l a r , islâm ş a r k ı n
en kudretli bir saltanatı a d d o l u n u y o r d u .
B ü y ü k fütuhatile, a z î m servetile ç o k ş ö h r e t
k a z a n a n bti T ü r k h ü k ü m d a r ı , ilim v e san'at e s e r
lerde namını ebedîleştirmek istemiş ve Gaznedeki
sarayını, âlimlerin, şairlerin, nefîs san'atlar erba
bının m e c m a ı haline getirmiştir. Lâkin, dinin v e
halifenin hamisi bir islâm imparatoru g ö r ü n m e y i
siyasetine u y g u n b u l d u ğ u n d a n Hint seferi gibi
bütün harekâtını dindarlıkla alâkalı g ö s t e r m e y e
ç a l ı ş a r a k t a a s s u p y o l u n a s a p m ı ş t ı r . D i n i n b i r si
yaset vasıtası olarak kullanılmasını hoş g ö r m i y e n
Poni Sina, Mahmudun bütün davet ve ısrarlarına
r a ğ m e n G a z n e sarayına, gitmekten çekinmişti.
P e r s lisan v e milletini islâm d e v r i n d e h a k i k a
ten i h y a y a m u v a f f a k o l a n b ü y ü k a c e m ş a i r i Fir-
devsi, m e ş h u r Ş e h n a m e s i n i b u T ü r k h ü k ü m d a r ı n ı n
sarayında, onun maddî yardımları sayesinde yaz
mıştır. B i r kısım İranla H i n d e h â k i m olan S ö v ü k
Tekinin oğlu kendisini bir İran şehinşahı gibi
görüyordu, Tarihin garip bir cilvesi olarak İranın
ba'sü badelmevti; bu T ü r k h ü k ü m d a r ı n ı n saye
s i n d e b a ş l a m ı ş t ı r [1].
[1] " B e s i r e n ç b ü r d e m d e r i n s a l si
Acem zinde kerdem bedin Parisi,, Şehnameden.

GAZNELİLER
M a h m u t , saltanatının en kudretli z a m a n l a r ı n d a
Selçuk Türkleri g a r b ı c e n u b î y e doğru ilerliyerek,
islâm dünyasına nüfuza başlamışlardı. Y a k ı n bir
atide k e n d i devletini i m h a e d e b i l e c e k l e r i n i keşfe-
demiven Mahmut, evvelâ, Selçuklarm hareketini
t e ş c i e t m i ş i s e de, s o n r a t e h l i k e y i a n l a y ı p o n l a r l a
harbe girmiştir.
M a h m u d u n vefatında Selçuk tehlikesi m a h
s u s t u . O ğ l u v e h a l e f i ( 1 0 3 0 ) Sultan Mesut, S e m e r -
kanddan Lahura, Gazneden Isfahana kadar ya
yılmış geniş bir imparatorlukla, S e l ç u k tehlike
s i n i t e v a r ü s etti. E f s a n e v î b i r b e d e n k u v v e t i n e
malik v e şaşaalı bir saltanat hayatına meftun olan
bu hükümdar zamanında, Selçuklar garbî Türkis
t a n v e İ r a n ı istilâ ettiler.
Gazne memleketinin diğer kısımlarında karga
ş a l ı k l a r ç ı k t ı . Mesuttan sonra gelen hükümdarlar
d a n İbrahim, Tükistan ve İranı Selçuklara bırak
m a k şartile o n l a r l a m u s a l â h a a k t e d e r e k H i n d e
t e v e c c ü h etti v e d e v l e t i n i n s i k l e t m e r k e z i n i o t a r a f a
g ö t ü r e r e k , H i n d i s t a n d a n b i r h a y l i a r a z i aldı. N i h a
y e t , 1 1 6 1 d e , S ö v ü k T e k i n D e v l e t i n i n p a y i t a h t ı Gazne
d a h i Gurlar t a r a f ı n d a n z a p t e d i l d i ğ i n d e n S ö v ü k T e -
. k i n O ğ u l l a r ı n ı n D e v l e t i , H i n d i s t a n a i n h i s a r etti,
(Lahur) payitahtları oldu. Hindin şimali garbisinde
b ö y l e b i r T ü r k Devletinin teessüsü orta z a m a n l a r - '
da Hindistamn tekrar türkleşmeye başlaması
demekti.
* Fakat, S ö v ü k T e k i n O ğ u l l a r ı , İran v e Hint tesir
leri altında kalan s a r a y hayatile gittikçe bozul
m u ş l a r d ı ; Şirzat, B e h r a m ş a h , H u s r e v ş a h g i b i k o
y u a c e m isimleri alan son Gaznelilerin h ü k ü m
d a r l ı k z a m a n l a r ı zâf v e ş e r e f s i z l i k i ç i n d e , g e ç m i ş t i r .
Nihayet Gazneden Hindistana inen Gurlar,(Lahur)u
da z a p t e d e r e k S ö v ü k T e k i n l e r i n H i n t t e k i d e v l e t l e
rine de hitam verdiler (1183). evvelâ Efgan ve
İranda, sonra Hindistanda h ü k ü m süren S ö v ü k
T e k i n O ğ u l l a r ı n ı n D e v l e t i a n c a k 2 2 0 yıl kadar
yaşamıştır.
7. KARAMANLILAR (932-1212) VE
KARA HITAYLAR (1125-1218)
760 t a r i h i n d e n b e r i T i y e n ş a n d a ğ l a r ı ş i m a l v e
c e n u b u n d a k i sahada bir devlet k u r m u ş olan
Karluklar, H a n l a r ı Satuk Buğranın islâmiyet! ka
b u l ü n d e n s o n r a Karahanhlar namını almışlardır.
B u n l a r a H a k a n î l e r v e İ I k h a n l a r da d e n i r .
Karahanhlar, bidayette Araplarla mücadele
e d e r e k F e r g a n a y ı Arapların ellerinden aldılar. Ha
life Memunun Horasan valiliği z a m a n ı n d a Arap
larla T ü r k l e r iyi g e ç i n d i k l e r i n d e n islâmiyet, K a r
l u k l a r a r a s ı n a t e d r i c e n hulul e t m e ğ e b a ş l a d ı .
^ t t / c g M ( ? r a d a n s o n r a Han olanlar, arap isim
l e r i e d i n m e y e b a ş l a d ı l a r . N i t e k i m Satukun oğlu
Musa i s m i n i a l d ı v e m e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n d a c a
miler, mescitler yaptırdı ve m ü s l ü m a n l ı ğ ı neşriçin
birçok heyetler gönderdi.
Karahanldarın en m e ş h u r k u m a n d a n l a r ı Ha
r u n B u ğ r a v e E b u n a s ı r A h m e t idi. H a r u n , ş a r k t a
h u d u d u tevsi e d e r e k ş a m a n ı Türkleri müslü
m a n yaptığı gibi garpte de Samanîleri m a ğ l û p v e
m e r k e z l e r i B u h a r a y ı z a p t e t t i . E b u n a s ı r ise, S a m a n ı
D e v l e t i n e b ü s b ü t ü n n i h a y e t v e r e r e k Maveraiinnehri i
H a k a n i y e ü l k e s i n e i l h a k etti.
İ l k H a n d e n i l e n Ebunasır Gazneli Mahmutla
da ç a r p ı ş t ı . F a k a t h a l e f i Togan Gaznelilerle uyuş
tu, b u s u r e t l e G a z n e l i l e r H i n d i s t a n d a , K a r a h a n h l a r
da ş i m a l d e T ü r k i s t a n d a s e r b e s t kaldılar.
•
Karahan beyleri arasında z u h u r eden ihtiras
y ü z ü n d e n devlet uzun m ü d d e t şevketini muhafaza
edemedi. Mahmut Buğradan sonra Karahanhlar
devleti ş a r k v e garpta i k i y e ayrıldı. Ş a r k k ı s m ı n ı
Karahıtay lar, g a r p k ı s m ı n ı , y e n i S e m e r k a n t h a
v a l i s i n i Harzemşah lar zaptettiler. B u suretle son
h ü k ü m d a r Osman la b e r a b e r K a r a h a n l a r D e v l e t i
de n i h a y e t b u l m u ş o l d u ( 1 2 1 2 ) .
K a r a h a n h l a r , T ü r k l e r a r a s ı n d a i s l â m din v e
ilimlerini n e ş r e t m e k t e birinci derecede amil olmuş
lardır. Z a m a n l a r ı n d a Kaşgar, B a l a s a g u n da b i r ç o k
medreseler açılmış, kıymetli âlimler yetişmiştir.
T a n g sülâlesinin s u k u t u n d a n sonra Çin bir

a n a r ş i y e düştü. Bu sırada, Çinlilerin Hitan dedik
leri Hıta Türkleri Ç i n i n ş i m a l t a r a f l a r ı n ı i ş g a l et
tiler. B u n l a r , o v a k i t t e n b e r i Ç i n l i l e r c e L e a o i s m i -
le t a n ı n d ı l a r . H ı t a y l a r , M o ğ o l i s t a n ı n c e n u b u ş a r k î
sinde Sarı I r m a k boylarında yaşarlardı. Hıtayla-
r m kiralı, Yelyu-a-paoki ( 9 0 7 - 9 2 6 ) tarihine kadar
Peçili vilâyetinin Şimal ve Mançurinin cenup
k ı s ı m l a r ı n ı zaptetti. O ğ l u da 9 3 8 de p a y i t a h t ı n ı
Pekine nakletti. Hıtaylar, cenubî Mançuri, c e n u b î
Moğolistan, Ş a n - S i v e Peçili şimalini de zaptettik
leri gibi G o b i d e y a ş ı y a n T ü r k l e r e v e T u r f a n U y -
g u r l a r ı n a h a k i m i y e t l e r i n i tanıttılar.
P e k i n d e k i Hıtay Kırallığımn şimalinde M a n ç u r i
c e n u b u n d a yaşıyan N i y o ç i l e r Hıtaylara tâbi i k e n
i s y a n v e m u h a r e b e ile H ı t a y m e m l e k e t l e r i n i z a p t e t
tiler ( 1 1 2 3 ) . B ü t ü n H ı t a y m e m l e k e t i N i y o ç i l e r e g e ç t i .
Mağlûp Hıtaylarm bir kısmı Niyoçilere tâbi
oldu, b i r k ı s m ı da Yelyu-taş idaresinde Orta Asya-
ya, B a r g ö l v e T u r f a n U y g u r l a r ı a r a s ı n a g i t t i l e r .
U y g u r l a r d a h a e v v e l P e k i n H ı t a y l a r ı n a tâbi ol
d u k l a r ı i ç i n b u p r e n s i de Beşbahkte hürmetle kabul
ettiler v e e m r i n e a s k e r v e r d i l e r . H ı t a y p r e n s i , b u
askerle Tanrı dağını g e ç e r e k Balkaş ş a r k ı n d a Emil
ş e h r i n i k u r d u . B u r a d a n d a Balasagun ş e h r i n e gitti.
Hıtaylar, burada h â k i m olan Karahanlılardan
İlk Hanı t a r d e t t i k t e n s o n r a ( 1 1 3 0 ) K a ş g a r v e H o -
tanı da alarak b u r a l a r d a K a r a Hanlıların h a k i m i
yetine nihayet verdiler. En nihayet Hıtaylar, Har-
zemi ve M a v e r a ü n n e h r i de isdlâ v e H a r z e m Ş a h ı
Atsızı v e r g i v e r m e ğ e i c b a r ettiler.
1137 de H o c e n t t e S e m e r k a n t H a n ı M a h m u d u
da m a ğ l û p ettiler.
Y e l y u - t a ş m o ğ l u v e h a l e f i Yelyu 1 1 4 1 d e S e l -
I çukîlerden (Sancar)ı S e m e r k a n t şimalinde m a ğ l û p
| e d e r e k A m u d e r y a n ı n c e n u b u n a attı. Yelyu b u m u -
1 z a f f e r i y e t l e r d e n s o n r a Gür Han yani Türklerin
I u m u m î padişahı y a h u t i m p a r a t o r u ilân o l u n d u .
' B u n d a n s o n r a Gür Han T u r f a n d a n A m u d e r y a y a v e
\ Tarbagataydan Karanlık dağa(Kuen-Luen)e kadar
h â k i m o l d u . M e r k e z l e r i B a l a s a g u n idi. 1 1 5 5 t e
Yelyuya h a l e f o l a n Pusuan H a t u n u n on iki s e n e
süren h ü k ü m e t müddeti sükûn içinde geçmiştir.
B u n u n h a l e f i Çeluku d e v r i n d e d i r k i Cengiz s a h
neye çıkmıştır. Cengizin Moğolistanda mahvetti
ği T ü r k N a y m a n D e v l e t i H ü k ü m d a r ı Tayang Han
o ğ l u Küçlük Naymanlarla Kerait Türkleri baka
yasını a l a r a k K a r a Hıtaylar ü l k e s i n e iltica etmişti.
K ü ç l ü k b u r a d a Çelukunun kızı ile evlenmişti.
K a y ı n p e d e r i n i n atalet v e sefahetini g ö r e n Küçlük
i s y a n e d e r e k h ü k ü m e t i e l i n e a l m ı ş t ı r (1211). . •
K e n d i s i n i G ü r h a n i l â n e d e n Küçlük azimkar
b i r zat o l d u ğ u n d a n i d a r e i ş l e r i n i k o l a y c a t a n z i m
e t t i k t e n s o n r a Elmalık ş e h r i n i zaptetti v e d a h a
sonra Kara Hanlılardan Kaşgarı aldı. Fakat bu
şevketli devir ç o k sürmedi. Cengiz hanın kahra
man kumandanlarından Cebenoyan Balasagunu
istilâ etti v e Küçlükü öldürerek Kara Hıtay Devle
tine nihayet verdi (1218)
8. SELÇUKLAR
Şarkî ve Garbî G ö k t ü r k Devletinin inkırazın

d a n s o n r a Oğuzlar İrtiş n e h r i b o y l a r ı n d a n S e y h u n
nehrinin şimaline kadar uzanan geniş sahada
yaşıyorlardı- X u n c u asır n i h a y e ü e r i n d e Oğuzla
rım K ı n ı k ş u b e s i R e i s i S e l ç u k idi. S e l ç u k , u m u m
O ğ u z l a r ı n b a ş b u ğ u Biğo Hanla geçinemediğinden
mensup olduğu Kınık boylarını ve ordunun
g ü z i d e a k s a m ı n ı a l a r a k S e y h u n n e h r i n i n a ş a ğ ı ta
r a f l a r ı n d a Oent ş e h r i c i v a r ı n d a y e r l e ş t i v e S a m a -
nîlerin tesirile kabilesile birlikte m ü s l ü m a n oldu.
Selçuk ve kabilesi S a m a n î Devletinin şimal hudu-
nu gayri müslim T ü r k l e r e karşı müdafaa etmek
ü z e r e Cent h a v a l i s i n d e y e r l e ş t i r i l m i ş t i ,
S e l ç u k , M a v e r a ü n n e h r i istilâ e t m e k istiyen
Karahanhlardan Buğra Hana karşı Samanîlere
h i z m e t e t t i k t e n s o n r a 1 0 7 y a ş ı n d a Centte öldü.
S e l ç u k ö l d ü ğ ü z a m a n ü ç o ğ l u ile b i r ç o k t o r u n l a r ı
v a r d ı . S e l ç u k l u l a r , S e l ç u k u n t o r u n l a r ı Tuğrul ve
Çakır B e y l e r i n r i y a s e t l e r i n d e t o p l a n d ı k t a n sonra
Gaznelilerden H o r a s a n ı zaptettiler. B u suretle
S e l ç u k Devleti, S e l ç u k u n iki t o r u n u tarafından k u
r u l d u ( 1 0 4 0 ) . Tuğrul, az z a m a n z a r f ı n d a H a r z e m i
ve bütün İranı zaptetti v e ( I s f a h a n ) ı m e r k e z
y a p t ı . Büyük Selçukîler v e y a Horasan Selçukîleri
d e n i l e n Türk Devleti bu suretle kuruldu. B u sıra
larda Bağdat halifesinin ülkesi b ü y ü k bir anarşi
içinde yüzüyordu. Mısırda h ü k ü m r a n olan Fatimî
sülâlesi, Bağdat Abbasîlerini y ı k m a k için bütün
gayretile çalışıyordu. Herkes, islâm ülkesi içinde
asayişi temin e d e c e k k u v v e t i n S e l c u k î l e r olabile
c e ğ i n e k a n a a t g e t i r m i ş t i . Tuğrul un ş ö h r e t i b ü t ü n
müslümanlar arasında yayılmıştı. Bu sıralarda,
Halife Kaimbiemrillâh T u ğ r u l B e y e m e k t u p yaza
rak Irakı fethetmesini ve kendisini Fatimîlerden
ve (Âli-Buveyh)in boyunduruğundan kurtarma
s ı n ı r i c a etti. Tuğrul, k u v v e t l i b i r o r d u i l e ( 1 0 5 5 ) t e
Bağdada girerek Âli-Buveyh hükümetine nihayet
v e r d i v e Halife, T u ğ r u l B e y i h u s u s î m e r a s i m l e
k a b u l etti. H a l i f e b i r f e r m a n o k u d u v e Tuğrulun
i b a s m a i k i t a ç g i y d i r d i . B u a l â m e t iki i k l i m s u l -
} tanı o l d u ğ u n a işaretti. F e r m a n d a T u ğ r u l B e y e ,
i bütün müslümanlarm y ü k s e k h ü k ü m d a r ı deni-
j yordu. T u ğ r u l halifenin kızile evlendi. Halifenin
\ Tuğrul a b u u n v a n ı v e r m e s i , i s l â m â l e m i n i n i d a -
" resi vazifesinin r e s m e n halife tarafından T ü r k l e r e
f verilmesi demekti. Daha evvel şehinşah lâkabını
! kullanan Selçuk padişahları bundan sonra Sultam
islâm oldular. Bütün m ü s l ü m a n dünyası' bir kül
a d d o l u n u y o r , v e h a l i f e d i n î r e i s t a n ı n ı y o r d u . Sul
tam islâm, d ü n y e v î saltanatı halifeden telâkki eder
k a b u l o l u n u r d u . T u ğ r u l , dinî riyaseti k a b u l etmi-
y e r e k lâik bir devlet reisi kaldı.
Bağdadi, Diyarbekir ve Musulu aldıktan sonra
vefat eden T u ğ r u l u n y e r i n e g e c e n b i r a d e r z a d e s i ^ p
Arslan h e m e n (1063) Anadolunun fethine başladı.
Az z a m a n z a r f ı n d a G ü r c i s t a n ı , K ü r d i s t a n ı , S u r i y e -
yi, K u d ü s ü z a p t e t t i . T ü r k l e r i n b u i s t i l â s ı n ı b ü y ü k
b i r o r d u ile d u r d u r m a k i s t i y e n B i z a n s İ m p a r a
t o r u Romanos Diyojeni (Malazgirt) civarında müthiş
bir m a ğ l û b i y e t e uğrattı (1071 ağustos 2 6 ) .
B u muzafferiyetten sonra, A n a d o l u n u n da Sel-
cukîlerin eline g e ç m e s i n e bir mâni kalmamıştı.
Malazgirt m u h a r e b e s i n d e n sonra S e y h u n boyla
r ı n d a n inen b i r ç o k t ü r k k a b i l e l e r i A n a d o l u y a gi
r e r e k muhtelif y e r l e r d e (Malatya, E r z u r u m , Sivas,
Kayseri, Kemah, Erzincan) yerleştiler.
Selçukîlerin Anadoluda ilk fütuhatı z a m a n ı n d a ,
Alp Arslan, A s y a d a da S i r d e r y a b o y l a r ı n a v e K a -
r a h a n î l e r i n m e m l e k e t i n e de s e f e r y a p t ı . H a l e f i v e
o ğ l u Melekşah F e r g a n a d a ( Ö z k e n d ) i zaptetti v e
K a ş g a r h a n ı n ı d a itaat a l t m a aldı. A f g a n i s t a n v e
Hindistandaki Gazneliler de bir müddet Melek-
ş a h ı n o ğ l u Sancar zamanında hutbelerde Selçuk
sultanının ismini okudular.
A l p A r s l a n m h a l e f i Melekşah zamanında Türk
İ m p a r a t o r l u ğ u Cin T ü r k e l i n d e n A k d e n i z e v e Kı-
zıldenize kadar uzanıyordu (1092). M e l e k ş a h m
a m c a z a d e s i Süleyman, Garbî Anadolunun fethini
tamamladı. Anadoluda merkez, İznikten sonra
K o n y a oldu.
M e l e k ş a h m vefatından sonra oğulları arasında
b a ş h y a n dahilî m u h a r e b e l e r , bu b ü y ü k T ü r k Dev
letini sarstı.
Memleketin muhtelif kısımlarında yeniden
bazı S e l ç u k ş u b e l e r i m e y d a n a çıktı. B u n l a r b i r e r
birer müstakil oldular.
B u n a r a ğ m e n Sultan Sancar vefatına kadar
( 1 1 5 7 ) m e m l e k e t i n ş a r k k ı s ı m l a r ı n ı filî v e g a r p
kısımlarını ise m a n e v î nüfuzu altında b u l u n d u r
muştur.
Sancar m v e f a t ı n d a n s o n r a b ü y ü k S e l ç u k î l e r
d e n i l e n b ü y ü k s u b e m ü n k a r i z oldu. F a k a t Sel
çukîlerin Kirman (1041-1187), Irak (1117-1194),
Suriye ( 1 0 9 4 -1117), Anadolu ( 1 0 7 7 - 1 3 0 8 ) şubeleri
d a h a ç o k z a m a n d e v a m etti. A n a d o l u S e l ç u k î l e -
r i n i n e n b ü y ü k h ü k ü m d a r ı Alâettin Keykubat
( 1 2 1 9 - 1 2 3 6 ) idi. Alâettin Anadoludaki S e l ç u k hu
d u t l a r ı n ı t e v s i ettiği g i b i m e r k e z o l a n K o n y a d a
v e d i ğ e r ş e h i r l e r d e u m u m u n m e n f a a t v e istifade
sine m a h s u s m ü h i m m e b a n i v ü c u d e getirmiştir.
F a k a t b u n u n o ğ l u v e h a l e f i İ k i n c i Eeyhusrev zama
nında ( 1 2 3 6 - 1 2 4 6 ) İlhanîler, Anadoluyu istilâ
e d e r e k S e l ç u k î l e r e h i m a y e l e r i n i k a b u l ettirmiş
lerdir.
Moğollar, Anadoluyu m ü s t e m l e k e gibi idare
etmişler ve çok para toplayabilmek için ahaliyi
ezmişlerdir.
Anadolu, S u r i y e v e Filistini k a n a b o ğ a n ehli
salip m u h a r e b e l e r i S e l ç u k î l e r i n satveti sarsıldık
t a n y a n i Melekşahm vefatından sonra başlamıştır.
Büyük Selçukî Devleti inhitata başladığı
z a m a n b u ikinci d e r e c e d e ş u b e l e r d e n b a ş k a bir
ç o k k ü ç ü k b e y l i k l e r d e z u h u r etti. B u n l a r ı n b a ş
lıcaları ş u n l a r d ı r :
Sivas v e Malatya Danişmentleri (1071-1079)
Erzincan, K e m a h ve Divrik M e n ğ û c e k leri (1071 -
1 2 5 2 ) E r z u r u m Saltık Oğulları (1071 - 1 2 0 1 ) Ş a m
A t a b e y l e r i (Tug Tekin) ler ( 1 1 0 4 - 1 1 5 4 ) M u s u l Ata
beyleri (1146-1181), Sükmander. Halep ve Suriye
Atabeyleri (1146-1181), Zengiler. Erbil B e y v e Te
kinleri ( 1 1 4 4 - 1 2 3 3 ) D i y a r b e k i r d e (İnal) Oğulları
(1097-1183) Azerbaycan'da İl-Değiz Devleti. Farsta;
Salgur Atabeyleri ( 1 4 4 6 - 1 2 8 6 ) . ,
Ehlisalip Orduları, İznik şehrini zaptettikten
s o n r a , E s k i ş e h i r d e Kılıç Arslamn ordusunu mağ
lûp etmiş ve Antakya v e Urfayı almıştır (1098).
Ehlisalip orduları bundan sonra kolaylıkla Kudü-
s ü d e şiî F a t i m î l e r d e n a l d ı l a r ( 1 0 9 9 ) .
S e l ç u k î l e r , A n a d o l u y a g e l m e d e n e v v e l de b u
r a l a r ı ı r k a n T ü r k o l a n a h a l i ile m e s k û n d u . B ö y l e
olmakla b e r a b e r h e m e n h e m e n dillerini kaybet
mişlerdir. Selçuk Devleti bu Türkler arasında
t ü r k dilini t e k r a r n e ş r e t t i .
Selçuklular, Anadoluda T ü r k l ü ğ ü tekrar can
landırmakla kalmadılar; islâmiyete de hizmet
ettiler. S e l ç u k l u l a r ı n k u r d u k l a r ı m ü s l ü m a n t ü r k
devletleri olmasaydı islâm âlemi X I inci asırda
varlığım k a y b e d e c e k , hıristiyan hakimiyeti şarkta
kat'î o l a r a k t e e s s ü s e d e c e k t i .
B u itibarla S e l ç u k Devletinin teessüsü t ü r k S
tarihi v e cihan tarihi noktai nazarından p e k m ü - |
himdır.
S u l t a m i s l â m o l m a k d o l a y ı s i l e , S e l ç u k l a r , isla-
miyeti yalnız kendi ülkelerinde kuvvetlendirmek
l e iktifa e d e m e z l e r d i , h a r i c î d ü ş m a n l a r a da g a l e b e
suretile islâm h u d u d u n u genişletmeği vazife say
m a k t a idiler. A n a d o l u d a , K a f k a s y a d a hıristiyanlar-
la, S u r i y e d e s i î l e r l e m ü c a d e l e l e r i b u m a k s a t l a d ı r .
Selçukîler, Anadoluya g e l m e d e n evvel, Bizanslılar,
s ü n n î l e r l e şiîler a r a s ı n d a k i m ü c a d e l e d e n istifade
ederek. K d i k y a da b i r ç o k yerleri zaptetmişlerdi.
Selçuklar, Arap halifelerinin m e m l e k e t i n d e hâkim
olduktan sonra Bizanslılar b u fütuhattan m a h r u m
kaldılar. Büyük Selçukîler Anadoluda ticaret,
ziraat, e d e b i y a t , g ü z e l s a n ' a t l a r , m u s i k i y i i n k i ş a f
ettirmişlerdir. Bilhassa yaptırdıkları m e d r e s e l e r
camiler, kervansaraylar, yol v e köprüler saraylar, 1
kanallar türk mimarisinin birer şaheseridir.

Böyle olmakla beraber Selçuk Türkleri türk
edebiyatından, ziyade a c e m edebiyatının inkişafına
h i z m e t etmişlerdir. B u d e v i r d e ilim lisanı arapça,
r e s m î l i s a n farisî idi. T ü r k d i d i h m a l o l u n m u ş t u .
İdare eden smıfm, büyüklerin meftun oldukları
e d e b i y a t , a c e m e d e b i y a t ı idi.
N e k a d a r t e e s s ü f e ş a y a n d ı r ki A n a d o l u S e l ç u k -
l a r m d a n Celâlettin Rumî [1] m e ş h u r M e s n e v i s i n i
farisî l i s a n ı n d a y a z m ı ş t ı r .
, Şimdiye kadar Türk kavminin ne

"LULASDAN" cüzide adamlar yetiştirmiş olduğunu
NURETTIN gördük. Büyük orduları zaferden
zafere sevkeden, imparatorluklar
k u r u p o n l a r a l ü z u m l u k a n u n l a r vaz ile iyi i d a r e
eden b ü y ü k k u m a n d a n ve devlet adamlarının,
Muvatalla l a r ı n , Atüal&vm, Tuğrul Beylerin, Alp
Arslanlarm y a p t ı k l a r ı n ı k ı s a c a h i k â y e ettik. L â k i n
T ü r k tarihinin b ü y ü k Selçuklardan sonra gelen
d e v r i n d e t e b a r ü z eden bir zat v a r d ı r ki m ü h i m
b i r h u s u s i y e t i ile d i k k a t n a z a r ı m ı z ı c e l b e d e ğ e r .
B u zat, S e l ç u k i m p a r a t o r l u ğ u s a h a s ı n d a zuhur
e d e n A t a b e y D e v l e t l e r i n d e n Aksungurlular m kur
duğu devletin ikinci h ü k ü m d a r ı olan Nurettin
Mahmut t u r .
Nurettin, o z a m a n a kadar gelen T ü r k h ü k ü m
d a r l a r ı a r a s ı n d a e n s e v i m l i , e n asil, a h l â k a n e n
y ü k s e k b i r s i m a d ı r d i y e b i l i r i z . Nurettinin nurlu
yüzü, yalnız T ü r k tarihinde değil u m u m î tarihte
bile azizlik halesile parlar. Bir a l m a n m ü v e r r i h i
n i n d e d i ğ i g i b i Aksungur Oğlu Nurettin "karalan
m a s ı i m k â n s ı z , t e m i z b i r ş ö h r e t l e y a ş a m ı ş v e öl
müştür.,
H a l e p v e Ş a m Ata B e y i o l a n b u T ü r k h ü k ü m -
[1] C e l â l e t t i n i n Türkler arasında maruf lâğabı «Molla

Hünkâr oğlu» dur.
dan, tebaası tarafından "Elmelikülâdil,, u n v a n d e
telkip olunmuştu. Bu lâkap, ekser h ü k ü m d a r l a r a
verilen kuru unvanlardan olmayıp tam hakika -
tin i f a d e s i idi. Nurettin, hakikaten her kavmin
"aziz„ v e "âdil,, d i y e t a k d i s ettiği h ü k ü m d a r l a r ı n
m ü k e m m e l bir enmuzecidir.
Nurettinin hayatı, nefsini m u a y y e n bir g a y e y e
vakfetmiş o l m a k t a n ibaretti. Gayesi, h a k k ı n tecel
lisi, g a s p ı n i z a l e s i i d i ; b ü t ü n h a y a t m c a , s a l i b î l e r i n
zapt v e g a s p e t t i ğ i K u d ü s ü , F i l i s t i n i t e k r a r e s k i
sahiplerine, m ü s l ü m a n T ü r k l e r e iade için uğraştı.
Nurettin h a k i k a t e n âdildi, v e âdil o l m a s ı , b a z ı
h ü k ü m d a r l a r gibi! f a i d e v î m ü l â h a z a l a r d a n , s i y a s î
h e s a p l a r d a n neş'et e t m i y o r d u ; hatta adaletin, dev
letin e s a s ı o l d u ğ u n u b i l e d ü ş ü n m i y o r d u ; o, a n c a k
a h l â k î n o k t a d a n a d a l e t i n m e c l û b u idi.
Bu T ü r k h ü k ü m d a r ı , çok sade yaşar, nefsinin
ve ailesinin ihtiyacatı m a d d i y e s i n e karşı pek m ü m -
sik v e şedit d a v r a n ı r d ı . B ü t ü n h a y a t ı n d a nefsi v e
ailesi için b e y t ü l m a l d e n (devlet h a z i n e s i n d e n ) b i r
para almamıştır... E v i n i n zarurî ihtiyaçlarını, H u
m u s ç a r ş ı s ı n d a ş a h s î m ü l k ü olan b i r k a ç d ü k k â n ı n
e h e m m i y e t s i z v a r i d a t i l e t e m i n e d e r d i . B u az g e l i
rin en m ü b r e m ihtiyaçlara bile kifayet etmediğin
den şikâyet eden k a r ı ş m a : " B e n i m b a ş k a bir ş e y i m
y o k ki., k a l a n l a r h e p s i c e m a a t i n d i r ; b e n o n l a r ı
cemaat namına, cemaat faidesine idareye m e m u
rum. Cemaatin malına' hiyanet edemem,, dediği
mütevatirdir. »
Arap müverrihlerinden İbnülesir diyor k i :
"Ben geçmiş hükümdarların çoğunun hayat ve
efalini t a h k i k v e tetkik ettim; h a y a t ı n ı n temizliği,
a d a l e t e b a ğ l ı l ı ğ ı ile Nurettin Mahmuda muadil
a n c a k bir iki kişi buldum.,,
Alman müsteşrik müverrihlerinden Augüst
M ü l l e r , Nurettin Mahmut ile h a l e f i v e t a b i i S u l t a n
Salâhattin Eyyubîyi m u k a y e s e e d e r k e n şöyle söy-
l i y o r : "Gerçi Salâhattin idare işlerindeki m e h a -
reti, p o l i t i k a c a d i r a y e t i , tabii v e m ü f r i t n e z a k e t i , v e
nihayet b ü y ü k zaferinin ( K u d ü s istirdadı) şeref-
h a l e s i ile i s l â m t a r i h i n d e N u r e t t i n d e n d a h a y ü k
s e k b i r m e v k i i ş g a l e d e r v e b ü y ü k s e l e f i n i n si
m a s ı n ı b i r a z g ö l g e d e b ı r a k ı r s a da, N u r e t t i n a d a m
lığı itibarile hiç ş ü p h e y o k ki b u iki b ü y ü k zatın
en temizidir, Nurettinin bütün işleri a n c a k ideal
u ğ r u n d a d ı r ; Nurettin yalnız Allah için çalışmış,
k e n d i n i , h a n e d a n ı n ı , a s l a d ü ş ü n m e m i ş t i r [1].
T ü r k m ü d e k k i k l e r i n d e n Ş. S a m i B e y , N u r e t
tin ile S a l a h a t t i n i n r a b ı t a v e m ü n a s e b e t l e r i n i a n l a
t ı r k e n : " E l h a s ı l Salâhattin Eyyubîye dahi Nurettin
Mahmudun, m e k t e b i adil v e m e d e n i y e t i n i n ş a k i r d i
nazarile bakılabilir,, d e m e k t e d i r .
Ak Sungurlu Mahmut, daima tebaasının içinde
b u l u n u r , tebaasının refah v e saadeti için didinir;
bütün insanları geniş ve y u m ş a k bir muhabbet
le s e v e r v e o n l a r a y a r d ı m v e h i z m e t e t m e ğ e ç a l ı
ş ı r d ı . E v i n i n i h t i y a c a t m a s e n e d e y i r m i altın b u -
lamıyan bu fakir h ü k ü m d a r , h e r ay m e m l e k e t i n •
y a l n ı z u m u r u h a y r i y e s i n e s a r f o l u n m a k ü z e r e altı
bin altından fazla p a r a b u l u r d u . N u r e t t i n i n na
z a r ı n d a h a y ı r işleri, yalnız i b a d e t h a n e l e r d e n iba
r e t d e ğ i l d i ; o, y o l c u l a r a k ö p r ü l e r , h a n l a r ; h a s t a l a r a ,
» yaralılara hastaneler yaptırmıştı; b ü y ü k m e d r e s e l e r
inşa ettirmişti; h a s t a n e l e r d e ç a l ı ş a c a k doktorlar, işte
bu medreselerde yetiştiriliyordu. S a m d a b u g ü n e
[1] A u g u s t Müller, Der i s l a m in Morgen Abendland

Berlin.
kadar enkazı kalan "Bimaristanı K e b i r , Nurettinin
yaptırdığı b ü y ü k b i r h a s t a n e d i r ki z a m a n ı n ı n m e ş
h u r tabipleri orada hizmet eder ve Darüttıp (Tıbbiye
mektebi) talebesi de orada tatbikat görürlerdi.
Şehit Zenginin oğlu Nurettin kendi gibi şehit ye
timlerinin ve atalarının maişetini d ü ş ü n e r e k , lü
z u m l u k a n u n v e nizamları vazettirmiş, fakir aha
linin v e r g i l e r i n i eksiltmiş, fakirleri zenginlerin
tagallüp ve z u l m ü n d e n k u r t a r m a ğ a ç o k çalışmıştı.
B u T ü r k h ü k ü m d a r ı , z a m a n ı m ı z t a b i r d e b i r de-
molcrat idi. B u c i h e t l e A k s u n g u r u n h a f i d i , i ç t i m a î
adaletin teminine çalıştıklarını Gültekin kitabele
rinde o k u d u ğ u m u z pek eski T ü r k K a a n l a r m ı ha
t ı r a g e t i r i r . Nurettin Mahmut, mutekit bir müs
lüman olmakla berber onun yumşak ve seven
türk ruhu, ilham m e . n b a ı n ı n hudutlarım sertlik
ten k u r t a r a r a k y a y m ı ş ve genişletmiştir. O asla
m a h d u t v e m u z l i m bir m u t a a s ı p değil, m ü ş f i k v e
insaniyetkâr bir dindardı.
T ü r k b ü y ü k l e r i n i n ç o ğ u n d a g ö r ü l e n fıtrî b i r
siyaset istidadına Nurettin de tamamile sahiptir.
A n c a k siyaset l e v a z ı m ı n d a n sayılan hile ve hud'a,
ahte vefasızlık, s ö z ü n d e d u r m a m a k gibi hareket
lerde b u l u n m a z ; siyasetinde de tam Türktür, dos
doğru yürür, ufak politikacılığı istihkar eder.
Nurettinin b ü y ü k siyaseti, Salibîleri K u d ü s t e n
kovmak, islâm âleminden atmaktı. B u g a y e y e er
m e k için bir taraftan K u d ü s ü n c e n u p v e c e n u
bu garbisinde h ü k ü m r a n olan Fatımiye hilâfetini.
ortadan kaldırıp, oraları kendi kuvvetile eline
g e ç i r m e k ve b ö y l e c e ehlisalip müfrezelerini şark
ve cenuptan sıkıştırıp denize d ö k m e k lâzımdı;
diğer taraftan b ü t ü n m ü s l ü m a n m e m l e k e t l e r i n i n
m a d d î k u v v e t l e r i n i e h l i s a l i p ile h a r p g a y e s i n e t e v -
<tih v e t e m e r k ü z e t t i r e r e k b u h a r b i y ü k s e k b i r
ideal meselesi haline getirmek icabediyordu.
N u r e t t i n , asıl m a k s a d a v u s u l i ç i n i s t i m a l i m u k t a z i
b u iki v a s ı t a n ı n h e r i k i s i n i e l d e e d e b i l m i ş t i . A n c a k
a s ı l g a y e y e e r m e k , y a n i K u d ü s ü a l m a k isi, b a h t i
y a r h a l e f i Salâhattin Eyyubî y e n a s i p o l d u .
Lâkin S u r i y e n i n , Filistinin, K u d ü s ü n istirdadı
plânını hazırlamak ve o plânın b ü y ü k bir kısmını
t a t b i k a m u v a f f a k o l m a k ş e r e f i Sultan Nurettin Mah
mut b i n Z e n g i b i n A k s u n g u r u n d u r ; v e b u m u
vaffakiyetin şerefini d ü n y a d a hiçbir k i m s e Ak-
sungur oğlundan gaspedemez.
B u b ü y ü k siyasî, K u d ü s ü k u r t a r m a k emelini,
b i r ideal h a l i n e g e t i r m e k için islâm E m i r l e r i n i n
b a z a n sırf ş a h s î m e n f a a t g ü d e r e k k e n d i a r a l a r ı n d a
ç ı k a r d ı k l a r ı n i z a l a r ı - ki h ı r i s t i y a n p r e n s l e r d e itti
f a k a k a d a r gittiği v a k i d i ! — y a t ı ş t ı r d ı . M e k t u p l a r l a ,
risalelerle, hutbelerle m a k s a d a m ü t e v e c c i h neşri
yatta b u l u n a r a k T ü r k ve m ü s l ü m a n l a r m fikirle
rini, maksatlarını ayni noktada toplayabildi; h e r
tarafta u l v î b i r h e y e c a n u y a n d ı r d ı .
Nurettin, m ü s l ü m a n ve T ü r k memleketlerinin
a m a l i n i b i r n o k t a y a t e m e r k ü z ettirip e h l i s a l i b e
k a r ş ı tek bir c e p h e teşkili s a y e s i n d e garplıların
şarktan atılabileceğine kaildi; v e b ö y l e bir c e p h e
teşkiline m u v a f f a k oldu. B u sırada, icap ettikçe
e h l i s a l i p ile ç a r p ı ş m a k t a n d a h a l i k a l m ı y o r d u ,
G a r p şövalyeleri, bu T ü r k ü n şahsî cesaretinden
yılmışîardı. Bir Avrupalı m ü v e r r i h diyor ki: " B u
u z u n boylu, kuru, elmacık kemikleri çıkık, h e m e n
h e m e n s a k a l s ı z a d a m o k a d a r c e s u r idi k i m u h a
r e b e o l u r k e n maiyeti o n u tehlikeli taraflara koş
m a k t a n m e n e t m e ğ e ç a l ı ş ı r v e a s l a m u v a f f a k ola
mazlardı.,,
Salibîlerle resmî ve hususî muamelelerinde
bu T ü r k beyinin adaletten, insaniyet ve şefkatten
insaf ve m e r h a m e t t e n asla a y r ı l m a m ı ş olduğunu
h ı r i s t i y a n m ü v e r r i h l e r i itiraf v e n a k l e d e r l e r .
Asıl K u d ü s ü i s t i r d a t e d e n S a l â h a t t i n Y u s u f
Eyyubî, Sultan Nurettinin ümerasındandı. Nu
rettin, Y u s u f u n a m c a s ı ŞMffûhu ehlisalibi cenuptan
k u ş a t m a ğ a m e m u r etmişti, Şirigûh ö l ü n c e o n u n
y e r i n e y e ğ e n i Yusuf u t a y i n etti. S u l t a n N u r e t t i n i n
vefatında (1174) Sultan Salâhattin, m e t b u u n u n ye
r i n e g e ç t i . Salâhattin Eyyubî nin K u d ü s ü istirdat
plânlarını, vasıtalarını, silâhlarım ve hatta bizzat
k e n d i s i n i , Aksungurlu Nurettin hazırlamıştır. Nu
rettin, g a y e s i n e v u s u l d e n o k a d a r e m i n idi ki
Mescidi Aksaya götürüp koyacağı mimberi bile
imal ettirmişti. X I I inci asrın enfes esrlerinden
olan bu m i m b e r i , Salâhattin K u d ü s ü fethettikten
sonra selefinin v e m ü r ş i d i n i n arzusu veçhile
götürüp mahalli m a h s u s u n a vazettirdi.
Eyyubî nin m u v a f f a k i y e t i n d e v e o n d a n m ü t e
vellit c i h a n ş ü m u l ş ö h r e t i n d e talih v e t e s a d ü f ü n
bir hissesi vardır. E ğ e r A k s u n g u r oğlu biraz d a h a
y a ş a m ı ş o l s a y d ı Eyyubî nin b ü y ü k şöhretini de
o k a z a n m ı ş olacaktı.
Salâhattin Eyyubîye T ü r k değil d i y e n l e r var- (
dır; f a k a t T ü r k d i y e n l e r d e v a r d ı r . Ş u r a s ı ş ü p h e ¬
sizdir ki Salâhattin c i n s ç e T ü r k o l m a s a bile talim
ve terbiyece b u g ü n k ü t a b i r ile h a r s ç a T ü r k idi. \
Nurettinin y e t i ş t i r m e l e r i n d e n idi, v e K u d ü s ü i s t i r - f
dat e d e n S a l â h a t t i n o r d u s u n u n kumandanların- |
dan, z a b i t l e r i n d e n , a s k e r l e r i n d e n h e m e n h e p s i n i n I C
T ü r k oldukları muhakkaktır. %
HARZEM DEV- "Îf^
LETİ( 097-1224) k u l d u g u m ı n t a k a p e k e s k i
1 zaman-
lardanberı H a r z e m i s m i m taşırdı. B u
mmtakada muhtelif zamanlarda muhtelif Türk
kabileleri yaşamıştır- Bunların reislerine Harzem-
şah d e n i l m i ş t i r . H a r z e m D e v l e t i n i n m e r k e z i Ur-
genç ş e h r i idi.
H a r z e m kıt'ası G a z n e l i M a h m u t t a n s o n r a Sel-
ç u k î l e r e g e ç t i . S e l ç u k î h ü k ü m d a r ı Melekşah İbrik-
d a r ı H a r z e m T ü r k l e r i n d e n Anuştekini Harzem
( H i y v e ) v a l i l i ğ i n e t a y i n etti. ( 1 0 7 7 ) .
B i d a y e t t e , g e r e k AnuşteUn v e g e r e k s e halefi
Kutbüddin Mehmet Selçukîleri m e t b u tanıdılar. Ho
rasan selçukîlerinin inkırazından sonra Alâettin
Tukuştan itibaren(1172) şarkta en b ü y ü k T ü r k v e
m ü s l ü m a n d e v l e t i H a r z e m ş a h D e v l e t i idi.
X I I I ü n c ü a s r ı n b i d a y e t i n d e Alâettin Mehmet
devrinde ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 ) M a v e r a ü n n e h i r , Afganistan,
G a r b î T ü r k i s t a n , H a r z e m l i l e r e tâbi idi.
Cengiz Orta Asyayı aldığı z a m a n karşısında
m ü s l ü m a n T ü r k H a r z e m Devleti vardı. H a r z e m
Devleti 12 s e n e k a d a r s ü r e n h a ş m e t devrinde,
(Mehmet Şah zamanında) İndüs ve Sirideryadan
U r m i y e gölüne v e A c e m körfezine kadar uzanı
yordu. Yani bütün İrana hâkimdi.
. H a r z e m Şahı Mehmet, K a r a Hıtaylara karşı za
ferden sonra Selçuk Sultanına nisbetle Sultan
S a n c a r v e hatta İ s k e n d e r u n v a n ı n ı almıştı. C e n -
gizin piştarları,. ü l k e s i h u d u t l a r ı n d a göründüğü
z a m a n Mehmet Şah B a ğ d a d i f e t h e t m e ğ i b i l e d ü ş ü
n ü y o r d u B u parlak hülyalar içinde, Cengizin piş-
tarlarile m u h a r e b e d e n ümitsizliğe d ü ş e r e k m e m
leketini t e r k e t m i ş v e H a z a r denizinin ıssız b i r
adasına sığınmış ve orada ölmüştür. Bunun
ü z e r i n e Cengiz H a r z e m i işgal etmiştir.
Ş a h M e h m e d i n oğullarından Celâlettin M e n g ü -
berdî Hindistan v e İranda dolaştıktan sonra Azer-
baycanı fethederek devletini ihyaya çalışmış ise
d e M o ğ o l l a r k e n d i s i n i b u r a d a da b u l m u ş l a r v e
Azerbaycandan çıkarmışlardır.
M e m l e k e t i için s o n u n a k a d a r d ö v ü ş e n k a h r a
m a n Celâlettin, Kürdistan dağlarında sırma elbise
sine tama eden bir Kürt tarfından ö l d ü r ü l m ü ş t ü r
( 1 2 3 1 ) . K e n d i s i l e H a r z e m D e v l e t i d e m ü n k a r i z ol
muştur.
9. CENGİZ DEVRİ
B ü y ü k Cengiz Devletinin müessisi

Timuçin dir. T i m u ç i n , s o n r a d a n Cengiz
ismini almıştır. T i m u ç i n , Moğol Bör-
ç ö g i n k a b i l e s i n i n R e i s i Yesukay Ba-
çakırım o ğ l u d u r . M o ğ o l k a b i l e s i k ü ç ü k v e T ü r k
Kerait k a b i l e s i n e tâbi idi. M o ğ o l l a r T ü r k l e r i n y a
n ı n d a çobanlık, h i z m e t k â r l ı k l a iştigal ederlerdi.
Medeniyet noktai nazarından tamamen Türklerin
t e s i r i a l t ı n d a idiler- T i m u ç i n d ü n y a y a g e l d i ğ i z a
m a n (1155) Asyada vaziyet şöyle idi:
Amur kollarından ( A r g u n ) un sağ sahilinde
Tonguz ırkından Tatarlar ve T ü r k Konguratlar
yaşıyordu. Tula, O n o n v e K e r u l e n nehirlerinin
m e m b a l a r m d a Kentey dağları havalisinde ise Bör-
çögin Moğol kabilesi vardı.
B a y k a l g ö l ü n ü n ş a r k s a h i l i n d e Merkit Türkleri
y a ş ı y o r d u . B u n l a r k ı s m e n n e s t u r î Hıristiyanlığım
kabul etmişlerdi. Ayni gölün garp sahilinde ise
Oyrat l a r b u l u n u y o r d u . B a y k a l ı n c e n u b u n d a O r -
hon nehrinden v e K e n t e y dağlarından S e d d i Ç i n e
k a d a r o l a n s a h a d a Türk Kerait Devleti uzanıyordu. •
X I inci asrın bidayetlerinden X I I inci asrın niha
yetine k a d a r Kerait T ü r k l e r i Moğolistanın en kuv
vetli k a v m i i d i l e r . K e r a i t k i r a d a n k e n d i l e r i n e G ü r
han u n v a n ı n ı vermişlerdi. K e r a i t Türkleri XI inci
asrın b i d a y e t l e r i n d e ( 1 0 0 9 ) M e r v P i s k o p o s u vası-
tasile n e s t u r î dinini k a b u l etmişlerdi. X I I inci asır- •
da k i r a d a n h ı r i s t i y a n i s i m l e r t a ş ı y o r l a r d ı . ' >'
N a y m a n T ü r k l e r i İse O r h o n n e h r i n i n y u k a r ı
taraflarile Altay a r a s ı n d a y a ş ı y o r l a r d ı . B u n l a r T ü r k
oldukları halde Keraitlere d ü ş m a n idiler. ; - ,.
H ı r i s t i y a n l ı k N a y m a n İ a r a r a s ı n a da g i r m i ş t i .
Nayman l a r ı n c e n u b u g a r b i s i n d e Uygurlar sakin
diler. D a h a y o k a r ı d a v e r i l e n izahatta g ö r ü l d ü ğ ü
veçhile IX u n c u asırda bütün Moğolistana h â k i m
olan U y g u r l a r Hami, Bargöl, Beşbalık, Turfan,
K u ç a şehirlerinde yaşıyorlardı. U y g u r l a r ı n siyasî
hakimiyet sahaları daralmıştı. Fakat b u n l a r mede
niyet sahasında diğer T ü r k kabilelerinin müreb-
bisi olarak daha m ü h i m bir rol o y n ı y o r l a r d ı .
Bir z a m a n m a n î olan U y g u r l a r , k ı s m e n budist,
k ı s m e n hıristiyan idiler. U y g u r l a r l a b u n l a r ı n gar
b i n d e K a y a l ı k e t r a f ı n d a , İli h a v z a s ı n d a y a ş ı y a n
K a r l u k l a r K a r a Hıtaya tâbi idiler.
H a t ı r l a n a c a ğ ı v e ç h i l e Kara Hıtay Devleti Cücen
i s t i l â s i l e Cinden k o v u l a n H ı t a y P r e n s i Yelyu-Taş
t a r a f ı n d a n ( 1 1 3 0 ) da k u r u l m u ş t u . Ş a r k î v e g a r b î
T ü r k i s t a n tarafından G ü r h a n , y a n i , i m p a r a t o r tanı
l a n T a ş , m e r k e z i n i Balasagun da k u r m u ş t u .
K a r a H ı t a y D e v l e t i n i n filî h a k i m i y e t i İli v e T a
rım havzasında, T o k m a k , Talaş, Uzgand, Kaşgar,
Y a r k a n t ve Hotana şamildi. Şarkta U y g u r ve Kar
luklar, garpta S e m e r k a n t Emîri ve H a r z e m Şahı
K a r a H ı t a y l a r a tâbi İ d i l e r . K a r a H ı t a y D e v l e t i ,
G ü r h a n Y e l y u ç e l u k u (1178-1211) z a m a n ı n a kadar
Orta Asyaya hâkimdi. . -
Kara Hıtaym garbında, cenubî Rusya ovala
r ı n d a Koman l a r v a r d ı . B u n l a r ş a r k î T ü r k i s t a n
l e h ç e s i ile k o n u ş a n s a r ı saçlı, m a v i g ö z l ü T ü r k -
lerdi. R o m a n l a r b u m ı n t a k a d a Peçeneklere halef
o l m u ş l a r , Peçenekler de Hazar Türklerinin yerle
rine geçmişlerdi.
C e n g i z Hanın devletini teşkil e d e c e k T ü r k l e r
v e ' M o ğ o l l a r muhtelif dinlere salik idiler. Irkları
nın a h l â k ı n a sadık olan bütün bu T ü r k l e r şamanı,
budist, nesturî idiler ve müslümanlığa o kadar
m ü t e m a y i l " değil idiler.
Nesturî ve budist olanların yanında, Tanrı
( S e m a m a b u d u ) ibadeti ve bilhassa Cengizin Mo
ğol k a b i l e s i n d e ş a m a n î l i k de vardı. Ş a m a n î l i ğ e
Böge, B ü g ü (büyü) derlerdi.
Sirideryanın cenubunda, Harzemlilerin büyük
müslüman Türk İ m p a r a t o r l u ğ u başlıyordu. Ha
r z e m ş a h l a r ı n ı n s o n d a n i k i n c i s i Alâettin Tukuş
Horasanı zaptetmiş (1193), son İran S e l ç u k Padi
ş a h ı Ü ç ü n c ü Tuğrulu ö l d ü r m ü ş idi.
O ğ l u v e halefi Alâettin M e h m e t ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 )
Kara Hıtaylardan M a v e r a ü n n e h r i , Gazne.lilerden
Efganistanı almış ve S e l ç u k saltanatının varisleri
Azarbaycan, Pers, I r a k ı - A c e m Atabeylerine haki
miyetini tanıttırmıstı. B u m ü t h i ş k o m ş u n u n yanın
da e s k i A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u n u n b a k i y e s i » o l a r a k
Abbasîlerin ruhanî hükümeti Bağdatta güçlükle
tu t ü n ü y o r d u .
U z a k Ş a r k t a ise Çin, millî S o n g s ü l â l e s i v e
t o n g u z l a r d a n k i n l e r (Altın H a n ) a r a s ı n d a t a k s i m
edilmişti. Garbî A s y a d a K o n y a S e l ç u k î l e r i . R u m l a r a
karşı A n a d o l u y u müdafaa ediyorlardı. Mısır Ey-
yubîleri de Lâtinlerden S u r i y e y i t e k r a r zapta ça
lışıyorlardı.
Hindistanda Gazne Türkleri ve bunları takip
e d e n Guri l e r R a j p u t H i n d u l u ğ u n a k a r ş ı m u k a d
des h a r p yapıyorlardı.
Timuçin, babası öldüğü z a m a n (1167) çok kü

ç ü k olduğu için kabilesi reis olarak diğer k o m ş u
bir Moğol kabilesi olan Taycutların başbuğunu
seçti. T i m u ç i n bir m ü d d e t s o n r a e v v e l â ( 1 1 8 8 )
d e 1 3 , 0 0 0 k i ş i ile ( T a y c u t ) l a r m 3 0 , 0 0 0 k i ş i s i n i
m a ğ l û p etti.
Bu muvaffakiyetten sonra Timuçin, babasının
y e r i n e M o ğ o l kabilesinin reisi oldu. F a k a t y i n e
K e r a i t T ü r k l e r i n i n H a n ı Tuğrul a tâbi idi. T u ğ r u l
ve Timuçin birlikte hareket ederek kendilerine
tâbi o l m ı y a n Merkit v e N a y m a n T ü r k l e r i n i yen
d i l e r . T e h d i d e u ğ r a y a n k a b i l e l e r , b i r ittihat y a p t ı
lar ki b u n a Çaçıratlar, Merkitler, Taycutlar, Kon-
giratlar ve Tatarlar dahildi. Merkitlerin Reisi
Tokta v e Ç a ç ı r a t l a r m R e i s i Çamuga idi. ;
T i m u ç i n , m ü t e a k i b e n b u h e y e t i d e m a ğ l û p et
ti ( 1 2 0 1 ) .
Ç a m u g a , T u ğ r u l a iltica e d e r e k T i m u ç i n l e a r a
sını bozdu. Ş i m d i y e k a d a r Keraitlerin h e s a b ı n a
çalışan Timuçin bundan sonra kendikendine
I h a r e k e t edecekti. T i m u ç i n evvelâ efendisi Kerait-
leri, ( 1 2 0 3 ) d e m a ğ l û p v e T u ğ r u l u ö l d ü r d ü k t e n
s o n r a m e m l e k e t l e r i n i i l h a k etti. T i m u ç i n b u n d a n
sonra Naymanları ve bütün hasımlarını mağlûp
v e k e n d i s i n e itaat ettirdi.
Kerait, Merkit ve N a y m a n T ü r k l e r i n i n mem-
leketlerini alan T i m u ç i n , b ü t ü n Moğolistana hâ
k i m oldu.
1 2 0 6 da O n o n n e h r i m e m b a l a r m d a t o p l a n a n
b i r K u r u l t a y Timuçini T ü r k ve Moğolların Cengizi
i n t i h a p v e i l â n etti.
Cengiz, kuvvetli, kudretli demektir.
Cengiz Han unvanı u m u m î han, imparator
mukabilinde kullanılmıştır.
T i m u ç i n i n C e n g i z ilânı, k ü ç ü k bir akalliyet
olan M o ğ o l l a r l e h i n e a y n ı m m t a k a d a k i H u n , T u k
yu ve U y g u r Devletlerinin imhası demekti.
Cengiz, payitahtını G ü l t e k i n kitabelerinin bu
lunduğu Karakurumda kurdu.
Moğol İmpartorluğu kurulmuştu.
Cengiz, son bir müdafaada b u l u n m a k ü z e r e
kuvvetlerini Balkaş havalisinde toplayan N a y m a n
v e M e r k i t l e r i d e m a ğ l û p etti ( 1 2 0 8 ) .
Bundan sonra Turfan Uygurları, Karlukları
Y m i s e y K ı r g ı z l a r ı C e n g i z e tâbi o l d u l a r ( 1 2 0 9 ¬
1218).
C e n g i z , M o ğ o l i s t a n v e G o b i T ü r k l e r i n i d e ida
r e s i a l t ı n a a l d ı k t a n s o n r a Ç i n i f e t h e gitti. B u s e f e r i
bitirmeden avdete m e c b u r oldu. Çin seferini cene-
rallerine bıraktı. Orta Asya ahvali, avdetini icap
e t t i r i y o r d u . C e n g i z t a r a f ı n d a n m a ğ l û p e d i l e n Nay-
man l a r ı n s o n p r e n s i Güçlük, Türkistanda Kara
mtaylara iltica e t m i ş idi ( 1 2 0 8 ) . K a r a H ı t a y l a r m ,
G ü r h a m , y a n i i m p a r a t o r u Yelgu Çelufa* z a y ı f t a b i a t l ı
y e i h t i y a r idi. ... *
( G ü r h a n ) a tâbi U y g u r l a r , K a r l u k l a r y e Almalıg
T ü r k l e r i K a r a Hıtaylardan ayrılarak C e n g i z e tâbi
-oldular. B u vaziyet karşısında, G ü r h a n (Çeluku)
n u n k ı z i l e e v l e n m i ş o l a n Güçlük kayınpederi
a l e y h i n e H a r z e m Ş a h ı Mehmet l e a n l a ş t ı . Güçlük
ve M e h m e t Ş a h Kara Hıtay ( G ü r h a n ) m ı m a ğ l û p '
v e m e m l e k e t l e r i n i t a k s i m e t t i l e r (1211). H ı r i s t i y a n
T ü r k G ü ç l ü k , K a r a Hıtaylardan aldığı yerlerdeki
m ü s l ü m a n T ü r k l e r e zulmettiğinden ahali m e m n u n
değildi.
Bu vekayii haber alan Cengiz, Cinde meşgul
olan Generallerden Sobotay y e Cebe y i g e r i ç a ğ ı r a
rak Orta A s y a y a saldırdı. M o ğ o l o r d u s u yaklaşır
ken Uygurlar, Karluklar, v e Almalıg Türkleri
C e n g i z o r d u s u n a iltihak ettikleri gibi K a r a Hıtay
lar da ( G ü ç l ü k ) e k a r ş ı isyan ettiler. M e m l e k e t i n i
k a y b e t t i ğ i h a l d e Cengiz i s t i l â s ı n ı d u r d u r m a ğ a ç a
lışan k a h r a m a n G ü ç l ü k , C e n g i z ordusu tarafından
m a ğ l û p edildi v e ö l d ü r ü l d ü . B u z a f e r d e n s o n r a
C e n g i z c e n e r a h Cebe, Kara Hıtay merkezi Bala-
sagrmz m u h a r e b e s i z girdi. Eski K a r a Hıtay İmpa
ratorluğu b u suretle Moğol İmparatorluğuna ilhak
o l u n d u ( 1 2 1 8 ) . B ü t ü n M o ğ o l i s t a n v e Orta- A s y a
Türklerini ilhak eden Cengizin karşısında yalnız
T ü r k H a r z e m Devleti duruyordu.
C e n g i z H a r z e m l i l e r l e m u h a r e b e e t m e k isti
yordu. Bağdat halifesi de Cengizi, H a r z e m Devleti
a l e y h i n e t e ş v i k t e n geri k a l m ı y o r d u . Hatta b u
m a k s a t l a K a r a k u r u m a b i r sefir de göndermişti.
Fakat, m u h a r e b e , H a r z e m ş a h m a Cengizin gön
derdiği sefaret heyeti v e bir ticaret k e r v a n ı n ı n
Otrar d a ö l d ü r ü l m e s i n d e n v e y a ğ m a e d i l m e s i n d e n
çıktı (1218).
Harzemliler, şimalden Sir.derya cephesinden
ve yandan Ferganadan 2 0 0 , 0 0 0 kişilik bir moğol
o r d u s u n u n - t a a r r u z u n a u ğ r a d ı l a r . Cengiz v e b ü t ü n
o ğ u l l a r ı Cüci, Çağatay, Oktay v e 7üli o r d u l a r ı n ı n
b a ş ı n d a idiler.
Cüci, nehrin aşağı taraflarını müdafaa eden
C a n t ş e h r i n i , O k t a y v e Ç a ğ a t a y (Otrar).i a l d ı l a r ,
Cengiz, doğru B u h a r a y a yürüdü. B u h a r a ve Se
m e r k a n t y a ğ m a edildi ( 1 2 2 0 ) .
Harzemin m e r k e z i olan U r g e n ç Moğolları çok
uğraştırdı ve uzun bir m u h a s a r a d a n sonra Cüci
ve Çağatay tarafından alındı v e tahrip o l u n d u
(1221).
D e v l e t i ç ö k e r k e n Şah Mehmet, Semerkantten,
B e l h v e N i ş a p u r a , o r a d a n da K a z v i n e k a ç t ı . C e n
giz, Ş a h M e h m e d i t a k i p i ç i n 2 5 , 0 0 0 - a t l t ite
v e Sobotay ı g ö n d e r d i . B u i k i • - k ü m a n ö a f t y - >Belh
v e Tuz d a n g e ç e r e k Rey e g e l d ü e r . i . î O n l â r - g e l
m e d e n Şah Mehmet, buradan; ıHazar*'-denizinde
b i r a d a y a ( A p S ü k û n ) iltica e t m i ş t i . ' B u - - v a z i f e y i
5
gördükten sonra Cebe, Sobotay Harzeme tâbi'foas

k ı A c e m v e A z e r b a y c a n m Rey', K â z v i n , H e m ' e d a n
T e b r i z gibi m ü h i m şehirlerini tahrip' ettikten s o n r a
K a f k a s y a y a g i r d i l e r ; G ü r c ü l e r i ezdiler,- D e r b e n d i
geçtiler, T e r e k Alanlarını v e U k r a y n a d a y a ş ı y a n
Koman Türklerini m a ğ l û p ettiler. Moğollar, rus
o r d u s u n u da A z a k d e n i z i ş i m a l i n d e m a ğ l û p et
tiler ( 1 2 2 3 ) . Cebe v e Sobotay, K ı r ı m ş e h i r l e r i n i yağ
m a , K a m a b o y u n d a k i Bulgar Türklerini, Ural
havzasındaki O d l a r ı ve Turgay havalisindeki
Kanıktı Türklerini sarsarak Türkistana, harekete
başladıkları y e r e döndüler. Hazar denizi etrafın
d a k i b u h a r e k e t iki s e n e s ü r d ü . '
•Bu- s ı r a d a d a Cengiz v e o ğ l u Tuli B e l h , B a m y a n
H e r a t , Tus,- M e r v , N i ş a p u r u z a p t v e b a s t a n b a ş a
yıktılar ve ahalisini boğdular (1220-1221).
• Moğollar, zaptettikleri şehirlerden-öldürmedik
l e r i a h a l i y i d i ğ e r ş e h i r l e r i n z a p t ı n d a i l k safta k u l
landılar. Efganistanda topladığı k u v v e t l e r l e m e m
leketini müdâfaaya çalışan Harzemli Celâlettin
(Şah M e h m e d î n oğlu) Cengiz tarafından Hindis
t a n a k a d a r t a k i p edildi.
Cengiz b u n d a n sonra M a v e r a ü n n e h i r tarikile
kısa yürüyüşlerle Moğolistana döndü ( 1 2 2 3 - 1 2 2 5 )
v e C i n d e Ming-Hiya şehrini muhasara ederken
öldü (1227).
Ş e f i ğ i z k a d a r şiddet ve yıkıcdıkta şöhret almış

bir "kurnandan h e m e n y o k gibidir. T ü r k l e r ara
sında yaptığı -katliamlar v e tahribat tasavvura
s ı ğ m a z . - B ö y l e * o l m a k l a b e r a b e r bu şiddetin bazan
h a r p ' m a k s a t l a r ı i ç i n ş u u r l a y a p ı l d ı ğ ı n ı da itiraf
effrîek l â z ı m d ı r ; :
n.^Peçili körfezinden Hazar denizine kadar bü
tün Türkleri idaresinde birleştiren Cengizin h u n h a r
politikası e v v e l c e insafsızca yıktığı türk medeni
yetinin • tecrübe ve ilimlerine sağır kalmamıştı.
Etrafına Dedetonga M a h m u t Yaluvaç, Yulyu-Çut-
say gibi T ü r k l e r i toplamıştı, C e n g i z m ü n h a s ı r a n
m e d e n î T ü r k l e r vasıtasile fethettiği y e r l e r d e bir
idare makinesi kurabilmiştir. Memurları kamilen
Türktü.
Moğolların X I I I Üncü asırda alfabesi bile yok
tu. C e n g i z , Dedetonga v a s ı t a s i l e uygur alfabesini kar
bul v e cüz'î t a d i l â t l a M o ğ o l l a r a r a s ı n d a t a m i m etti;
Cengiz, h e m e n bütün Asyayı ve Avrupanın
yarısını o r d u s u n u n ve askerî teşkilâtının kuvvetile
zaptetmiştir. B u orduda galip u n s u r Türklerdi.
Moğollar k ü ç ü k bir akalliyetti. Askerî kıymet
ve meziyetçe e n büyük kumandanları Türkler-
dendi.
Cengiz Yasası, orduda o vakte k a d a r m e v c u t
Türk (türe ve yasa) larinm bir araya toplanma
sından m e y d a n a gelmiştir.
Cengiz daha sağlığında zaptettiği

KIPÇAK (AL- vâsi ülkeleri dört oöiu arasında
TIN O R D U ) , . . . . ..? „.. .
ÇAĞATAY VE t a k s i m etmişti. B u y u k oğlu Cucı
İLHANLI D E V - kendinden evvel olmuştu. Cucınin
LETLERI o ğ l u BOtu, K ı p ç a k m e m l e k e u m y a n ı
cenubi ve şarkı Rusyayı, tiarzemı
ve (Turgay) ı idare ediyordu
B u n a Altınorau Devleti derler. Sülalenin mer
k e z i aşagı_ V o l g a d a tarayıcı.
Cengizin ikinci oğlu, Çağatay a. şarki v e garbı
T ü r k i s t a n d ü ş t ü . M e r k e z i Kutça ıdı. B u n a , Çağatay
Devleti d e r l e r .
U
u çç u
un n cc u
u o
oğg lı u
u ÔKk it aa yy ,, Tl aa rr ob aa g
g aa ıt aa y
y ,, cEm
m ıi ıl v
vee (K op-
rvop-
do) d a n i b a r e t N a y m a n l a r m e m l e k e t i m v e ( K a r a
k u r u m ) u aldı. ^
T e a m ü l e n a z a r a n , e n k u ç u k o ğ l u Tuh de M o
ğolların b u l u n d u ğ u kıt'ada O n o n v e K e r u l e n
h a v z a l a r ı n a y a n i ş a r k î M o ğ o l i s t a n d a v e Cinde
h â k i m idi.
. Cengizin evlât ve ahfadı tarafından k u r u l a n
b u devletler t a m a m e n Turktürler. Bu hükümet
lerin başlarında g e r ç i M o ğ o l Cengiz ahfadı b u :
l u n u y o r d u . F a k a t millet, ordu, m e m u r l a r , k ü ç ü k
bir istisna ile k u m a n d a n l a r k a m i l e n T ü r k l e r d e n
mürekkepti.
Bu taksim Türk-Moğol imparatorluğunun vah
detmi b o z m a d ı . C e n g i z evlâtları, e v v e l â T ü l ı y e tâbi
oldular. Daha sonra K e r u l e n boylarında toplanan
Kurultay Oktay ı B ü y ü k H a k a n s e ç t i ( 1 2 2 9 ) . O k t a y
Karakurum u m e r k e z edindi.
Cengizden s o n r a d a Cinde, İranda v e Avrupa
d a fütuhata d e v a m edildi.
C e n g i z d e n s o n r a Oktay v e Tuli v e d a h a s o n r a
Kubilay (Cengizin torunu) cinde fütuhata devam
ettiler. K u b i l a y Çinin f e t h i n i t a m a m l a y a r a k b ü t ü n
Ç i n e h â k i m bir s ü l â l e k u r d u ( 1 2 6 0 - 1 3 6 8 ) . Cinde.
K u b i l a y s ü l â l e s i 1 0 8 sene s ü r m ü ş t ü r . Ç i n l i l e r b u
s ü l â l e y e Yuan sülâlesi derler.
T ü r k ellerine hâkim olan M o ğ o l p r e n s l e r i de
zamanla tamamen Türkleşmişlerdir. Türk Harzem-
l i l e r d e v e S e l ç u k î l e r d e r e s m î v e e d e b î dil a c e m c e
ve arapça olduğu halde Moğol prensleri idaresin
deki (Altmordu) ve Çağatay Devletlerinde resmî
l i s a n y a l n ı z t ü r k ç e idi. B u d e v l e t l e r i n b a ş l a r ı n
daki Moğol prenslerinin moğollukla alâkası yalnız
t a r i h î v e ı r k î bir n i s b e t t e n i b a r e t t i .
• V K a a n Oktay z a m a n ı n d a , İ r a n ı n z a p t ı n a da d e
vam o l u n d u . C e n g i z H a n ı n , H a r z e m i n taçsız vari
si Celâlettin Mengüberdi y i [1] H i n d i s t a n a i l t i c a y a
m e c b u r ettiğini y u k a r d a izah etmiştik (1221). Ce
lâlettin, M o ğ o l o r d u s u n u n Cinde m e ş g u l o l m a s ı n
dan i s t i f a d e e d e r e k İ r a n a d ö n d ü . K e r m a n , F a r s
v e I r a k ı A c e m i n T ü r k A t a b e y l e r i t a r a f ı n d a n müş-
külâtsız k e n d i s i n e biat edildi ( 1 2 2 4 ) . B u T ü r k l e r ,
M o ğ o l l a r ı n a v d e t i h t i m a l i n e k a r ş ı C e l â l e t t i n e bir
müdafi olarak sarılmışlardı. Celâlettin, yeni dev
letini t e n s i k e d e c e k y e r d e f ü t u h a t a girişti. B a ğ d a t
halifesine karşı m u h a r e b e d e n sonra Azerbaycan!
zapt v e m e r k e z i n i oraya nakletti. E n n i h a y e t aley
h i n d e ittifak eden S a m d a k i E y y ü b î S u l t a n ı . E İ m e -
likil-Eşref ve Konya Selçukîleri Sultam Birinci
Alâettin Eeykubat tarafından Erzincanda mağlûp
[1] M e n g - ü , t ü r k ç e , e b e d î , e z e l î , y a n i A l l a h manasınadır.
edildi. A z e r b a y c a n d a k i payitahtı T e b r i z e d ö n d ü ğ ü
z a m a n Oktay m I r a k ı A c e m e g ö n d e r d i ğ i b ü y ü k b i r
T ü r k - M o ğ o l ordusile karşılaştı. Celâlettin m ü d a f a a
e t m e d e n kaçtı ve D i y a r b e k i r civarında bir K ü r t
tarafından öldürüldü (İ231).
B u n u müteakip Moğollar, Azerbaycan, E r m e
n i s t a n v e K ü r d i s t a n ı m u h a r e b e s i z , G ü r c i s t a n ı (Tif
lis, K a r s , A n i ) ş i d d e t l i m u h a r e b e l e r d e n s o n r a zapt-
ettüer.
C e n g i z l i l e r , g a r b a d ö n e r e k 1 2 4 3 te K o n y a S e l
ç u k S u l t a n ı İ k i n c i Gıyasettin Keyhusrevi Erzincan
civarında m a ğ l û p e d e r e k Sivas, Kayseri ve Kon-
yayı aldılar.
Celâlettinden sonra Cengizliler, İranı Karakurum
dan gönderdikleri cenerallarla idare ediyorlardı.
İ r a n d a , m a h a l l î o l a r a k , Mazanalaran da İsmailîler
h ü k û m e t i l e B a ğ d a t t a Abbas Hilâfeti vardı. M e n g ü
(Tülinin oğlu), a r a p hakimiyetinin, bu izlerini de
kaldırarak İranda m u n t a z a m bir h ü k ü m e t kur
m a ğ a k a r a r v e r d i . B u v a z i f e y i , k a r d e ş i Hulagû ya-
t e v d i etti. H u l a g û 1 2 5 6 da İ s m a i l î l e r i n merkezi
Alamutn, 1 2 5 8 d e B a ğ d a d i aldı v e h i l â f e t i y ı k t ı .
Halife, . bir ç u v a l a k o n a r a k b e y g i r l e r i n a y a k l a r ı
a l t ı n d a ç i ğ n e n d i . Ş u n u da s ö y l i y e l i m k i , Hulagû
nun yanında harekâtı idare eden Ceneral N a y m a n
T ü r k l e r i n d e n Ket Buğa hıristiyan ve bizzat Hula,
g û n u n k a r ı s ı d a Dokuz Hatun isminde bir nesturî
t ü r k k a d ı n ı idi ( K e r a i t h ü k ü m e t i n i n s o n k i r a l ı
T u ğ r u l un t o r u n u d u r ) .
Hulagû, bu muzaîferiyetten sonra, İranda, mer
kezi A z e r b a y c a n d a T e b r i z o l m a k ü z e r e bir T ü r k
Hanlığı kurdu. .1256 dan 1 2 6 4 tarihine k a d a r sü
r e n bu devlete Manîler Devleti denir • -
İlhanîler Devletinin ülkesi sarkan İndüs nehri,
ş i m a l e n A m u d e r y a , Hazar denizi, Kafkas dağları;
g a r b e n İlhanîlerin mahmisi olan Anadolu Selçu-
k î l e r i , F ı r a t n e h r i ; c e n u b e n A c e m k ö r f e z i ile ç e v :
r i l i idi.
B u r a l a r ı i s e ta e s k i z a m a n l a r d a n b e r i T ü r k idi.
bilhassa b ü y ü k Selçukîler z a m a n ı n d a tama mile
T ü r k l e ş m i ş idi. B u i t i b a r l a b u s a h a d a T ü r k u n s u
r u h â k i m o l d u ğ u n d a n İlhanîler Devleti de bir
T ü r k Devleti a d d o l u n m a k lâzımdır.
D i ğ e r c i h e t t e n , b a ş k a b i r T ü r k - M o ğ o l o r d u s u da
A v r u p a d a s e f e r y a p ı y o r d u ; 1 5 0 , 0 0 0 atlı k u v v e t i n d e
•olan b u o r d u , K ı p ç a k H a n ı Batu n u n u m u m î ida
r e s i a l t ı n d a idi. F a k a t e t r a f ı n d a C e n g i z H a n s ü l â
lesi şubelerinin bütün mümessilleri b u l u n u y o r d u :
K ü ç ü k kardeşi Ş a y b a n ; oğulları G ü y ü k ve Kedan,
<Öktay) m torunu Kaydu, Tülinin oğlu Mengü,
Çagataym oğlu ve torunu Baydar ve Börü.
F a k a t , h a k i k î R e i s , Ç i n v e İ r a n fatihi Sobotay
idi. B u o r d u s ı r a s i l e c e n u b î R u s y a d a Kıpçak Türk
l e r i n i , Bulgar T ü r k l e r i n i 1 2 3 9 d a k e n d i s i n e iltiha
k a i c b a r ettikten s o n r a b ü t ü n R u s p r e n s l e r i n i i m h a
v e Vladimir, Moskova, T v e r ve Kiyefi yaktılar. Rus
y a iki a s ı r d a n fazla ( 1 2 4 0 - 1 4 8 1 ) T ü r k idaresi altında
kaldı. Rusya'dan s o n r a Polonya, Macaristan, Silezya,
M o r a v y a , Transilvanya, Avusturya, Adriyatik deni
z i n e kadar Bosna velhasıl bütün şarkî ve merkezî
A v r u p a istilâ o l u n d u ( 1 2 3 6 - 1 2 4 1 ) . M a c a r i s t a n , c e n u
bî R u s y a d a olduğu gibi bir h a n l ı k olacaktı. 1241 de *
O k t a y m ölmesinden çıkan veraset meselesinin
h a l l i i ç i n Batu v e d i ğ e r C e n g i z p r e n s l e r i A s y a y a
avdet ettiklerinden yapılamadı. Cücinin oğlu Batu
"tarafından teşkil v e ahfadı tarafından idare o l u n a n
Altınordu Devleti, m e r k e z i İ d i l = V o l g a havzasında
S a r a y şehri o l m a k ü z e r e şarkta Aral gölü ve g a r p t a
Özi (Dinyeper) n e h r i n e uzanıyordu. Bu ü l k e n i n ,
Uygurların, Peçeneklerin, Hazarların, Bulgar
Türklerinin, Komanların vatanı olduğu m a l û m d u r .
Bu devletin şimal ve şimali garbisindeki sahada
b u l u n a n (Viyatka, Moskova, Tver, Kiyef) Rus
p r e n s l i k l e r i ise A l t ı n o r d u D e v l e t i n e tâbi k ü ç ü k
ve ehemmiyetsiz prensliklerdi. 1 2 2 4 te teessüs-
e d e n Altınordu Devleti 1 3 9 1 s e n e s i n e k a d a r d e v a m
e t m i ş v e Toktamış zamanında Timurlenk in y a p
tığı iki t a a r r u z l a ( 1 3 9 1 v e 1 3 9 5 ) i n k ı r a z b u l m u ş t u r .
Enkazı üzerinde teşekkül eden Kazan Hanlığı
( 1 4 3 8 - 1 0 5 2 ) , Kırım Hanlığı (1420-1783), Asirahan
Hanlığı ( 1 4 6 6 - 1 5 5 4 ) sonraları gittikçe k u v v e t l e n e n
Ruslar tarafından ilhak olunmuştur.
Oktay m v e f a t ı n d a k a r ı s ı Turakina Karakurum-

da b i r m ü d d e t n i y a b e t e t t i k t e n s o n r a o ğ l u ( G ü -
y ü k ) ü H a k a n seçtirdi ( 1 2 4 6 ) .
G ü y ü k ölünce yine karısı Oğul Kıymış Kara-
k u r u m d a naip oldu. B u kadın O k t a y m torunu
Şiramunu hakan intihap ettirmek istiyordu; oğlu
M o n k a y ı i l e r i s ü r e n TÜH n i n d u l k a d ı n ı ' k a r ş ı s ı n a
ç ı k t ı . K ı p ç a k H a n ı Batu nun yardımıyla Monka
1251 de Kaan intihap olundu. B u suretle h a k a n
lık O k t a y k o l u n d a n Tüli k o l u n a g e ç m i ş oldu.
Kubilay ( 1 2 6 0 - 1 2 9 4 ) , varisi Timur Olçaytu

( 1 2 9 5 - 1 3 0 7 ) ve halefleri ( 1 3 0 8 - 1 3 6 8 ) , Cengizhanî-
lerin diğer hükümetlerini, yani Cüci ahfadının
Kıpçak Hanlığını (cenubî Rusya), Türkistan veya.
Ç a ğ a t a y H a n l ı ğ ı n ı v e H u l a g û sülâlesinin İran Han¬
— 525 —
lığını (İlhanîler v e y a İlkhanlar) bir nevi h i m a y e
altında b u l u n d u r u y o r d u .
F i l h a k i k a Oktay m T a r b a g a t a y v e ( Ç u n g a r y a ) -
da h â k i m o l a n t o r u n u Koydu i m p a r a t o r o l a m a y ı n c a
isyan etmiş ve Çağatay H a n l a r ı n a v e hatta Kara-
k u r u m a taarruz etmişti.
B u İsyan bertaraf edildikten sonra bütün Cen
g i z e v l â t l a r ı n ı n h ü k ü m e t l e r i Pekin d e k i h a k a n ı n
h a k i m i y e t i n i v e m e t b u i y e t i n i s o n u n a k a d a r tanı
mışlardır, bununla beraber mesafelerin uzaklığın
d a n b u i ı a k i m i y e t z a m a n l a y e n i h a n l a r ı n cülu
s u n d a H a n b a h k ( P e k i n ) tan c ü l u s m e n ş u r u ( y a r -
h ğ ) göndermekten ibaret kalmıştı. B u n d a n başka
Moğol hanları hâkim oldukları memleketlerin
ahlâk ve zihniyetini de a l m a k t a gecikmediler.
Bu suretle yarım asır zarfında K u b i l a y ahfadı
cinli, Cüci ( c e n u b î R u s y a d a Kıpçak memleketi)
ve Çağatay ve H u l a g û ahfadı türkleşmişlerdir.
E n n i h a y e t Çağatay, K ı p ç a k v e İ r a n d a k i sülâ-
lerin m ü s l ü m a n olması, bunları budist olan Pe
kindeki hakandan tamamen ayırmıştır.
C e n g i z i n v e f a t ı n d a i k i n c i o ğ l u Çağatay & d ü ş e n
ü l k e ş a r k î ( T u r f a n , B e ş b a l ı k , İli v e Ç u h a v z a l a r ı
v e K â ş g a r h a v a l i s i ) v e g a r b î T ü r k i s t a n d a n (Ma
v e r a ü n n e h i r v e y a B u h a r a ) ibarettir. A m u d e r y a
cenubundaki Bedahşan, Belh ve B a m y a n sonra
dan ilhak olundu. Bu memleketlerden Turfan,
Almahg budist ve hıristiyan, Kâşgar ve Mavera
ü n n e h i r i s e m ü s l ü m a n idi. S ü l â l e y i k u r a n Ç a g a -
taya nisbetle bütün bu m e m l e k e t e v e ahaliye
b u n d a n sonra Çağatay denildi. B u n d a n b a ş k a b u
devirde "çagatayca,, ismi altında bir T ü r k edebî
dili d e m e y d a n a ç ı k t ı .
. Ç a g a t a y ı n ( 1 2 4 2 d e ö l m ü ş t ü r ) Altıncı halefi B u r a k
Han (1266) m ü s l ü m a n olduktan sonra islâmiyet
din o l a r a k b u d e v l e t d a h i l i n d e g a l e b e ç a l d ı .
Çagataylılar B u r a k zamanında (1268) İranda
h â k i m Hulagû lardan H o r a s a n v i l â y e t i n i v e E f g a -
n i s t a n ı ( G a z n e , Kabil, B a m y a n , K u n d u z ) d a z a p -
t e t m i ş l e r s e d e H a k a n ı n filî v e - m ü s e l l â h m ü d a h e l e -
sile y i n e k a y b e t m i ş l e r d i r (1313).
Afganistana h â k i m i k e n , H i n d i s t a n a da bâzı
a k ı n l a r yaptılar.
1318 de Çağatay Hanlığıîkiye ayrıldı: B u
ailenin bir kısmı Şarkî T ü r k i s t a n d a (İli, Cu, Kâş
gar) diğer bir kısmı da M a v e r a ü n n e h i r d e h ü k ü m
sürdü.
Şarkî Türkistan hânları nüfuz ve amiriyet-
lerini muhafaza etmişlerse de garptekiler Mave
r a ü n n e h i r türk b e y l e r i n i n nüfuzları altına girmiş
lerdir.
Ç a ğ a t a y D e v l e t i n i n B a ş v e k i l i Kazgannın kızile
e v l e n e n Emir Timur Kürkân (Timurlenk) Çağatay
h a k i m i y e t i n e karşı baş gösteren isyanın en ileri
gelenlerindendi. T i m u r , uzun m ü c a d e l e d e n son
r a Ç a g a t a y l a r m s o n h a n ı İlyas Hoca y ı M a v e r a ü n -
nehirden k o v m a ğ a m u v a f f a k oldu ( 1 3 6 5 ) . Çağa
tay s ü l â l e s i n i n T ü r k i s t a n d a k i h a k i m i y e t i d e h i t a m
b u l m u ş oldu.
Bundan sonra Çagataylarm hakimiyeti, şarkî
T ü r k i s t a n a m ü n h a s ı r kaldı. B u hakimiyette m e m
leket dahilindeki muhtelif emirlerin birbirlerile
muharebesi dolaysile zayıflamış v e en nihayet
XVII inci asrın bidayetlerinde hocaların eline
geçmiştir.
10. TİMUR DEVLETİ
Timur, Maveraü.nnehirde Keş vilâyetinde
(Şehri S e b e z ) d e d o ğ m u ş t u r ( 1 3 3 6 ) . B a b a s ı n ı n adı
Turgay d ı r . T i m u r u n b a b a s ı T ü r k (Berlas) kabile
sine mensuptu. T i m u r kendisini Cengize bağla
y a n ş e c e r e s i n e r a ğ m e n bir hakikî T ü r k t ü r , iddia
o l u n d u ğ u gibi Moğol değildir. Aile adı K ü r k â n
o l d u ğ u n d a n k e n d i s i Timur Kürkânî ismile maruf
idi. H a r p l e r d e s a k a t l a n d ı k t a n s o n r a " A k s a k T i m u r , ,
y a h u t T i m u r l e n k d e n m i ş t i r . K ü r k â n ailesi, a s i l
b i r T ü r k a i l e s i idi.
Timurun geçliğinde Maveraünnehirde, Türk
lerin Çağatay ailesine isyanı dolayısile Kazgan
i s m i n d e bir T ü r k beyi, garbî T ü r k i s t a n d a h ü k ü m
s ü r ü y o r d u . T i m u r u n b a b a s ı d a Kazgan m m ı n t a -
k a s ı n d a K e ş v a l i s i idi.
T i m u r u n gençliği tahsil v e askerî talimlerle
g e ç t i . İ y i ata b i n e r , iyi k ı l m ç k u l l a n ı r v e iyi o k
atardı. B o ş vakitlerinde santranç oynamaktan
hoşlanırdı. T i m u r gayet zeki, b u n u n l a b e r a b e r
c i d d î v e v a k u r idi. F a z l a n e ş e l i d e ğ i l d i . C e s u r
ve kahramandı. Gençliğinde muhitinde herkese
f a i k idi. K a l b i b ü y ü k k a h r a m a n l ı k l a r yapmak
ve dünyaya hâkim olmak arzusile çarpıyordu.
Timur, evvelâ K a z g a n o r d u s u n d a zabit oldu.
Kazgan halk tarafından ö l d ü r ü l m ü ş v e az z a m a n
da Ç a ğ a t a y t a h t ı n a ü ç H a n g e ç m i ş t i . B u y ü z d e n
M a v e r a ü n n e h i r d e anarşi »başladı. Y e n i Han Ti
m u r T u k l u k , asayişi tesis için T i m u r K ü r k â n ı Ma-
v e r a ü n n e h r e k u m a n d a n yaptı ( 1 3 6 0 ) . T i m u r bu
tedip harekti esnasında hocalarla b e r a b e r çalışmış
v e m u v a f f a k i y e t i i ç i n d i n d e n v e h o c a l a r d a n isti
fade etmiştir. H o c a l a r d a T i m u r u n iktidar m e v k i i n e
geçmesine çalıştılar. Timur Maveraünnehirde
m u v a f f a k o l u n c a T u k l u k , o ğ l u İlyas Hocayı oraya
Han v e Timur u V e z i r t a y i n etti. T i m u r , b u v a z i f e
d e n istifa e d i p y a l n ı z k u m a n d a n o l d u . B u n d a n
sonra, İlyas Hocanın suiidaresine karşı isyan
e d e n Timurlenk dağa çıktı ve İlyas Hocadan evvel
M a v e r a ü n n e h i r Hanı olan E m î r H ü s e y n e iltihak
etti. T i m u r H ü s e y n i d e b e r t a r a f e t t i k t e n sonra
M a v e r a ü n n e h r e h a k i m oldu ve 1 3 5 9 nisan 8 de
Belhte Sultan ilân edildi. M ü t e a k i b e n payitahtım
S e m e r k a n d a nakletti.
T i m u r l e n k tahta çıktığı vakit Asya

UMUMÎ SİYA
SÎ VAZİYET v e şarkî A v r u p a d a siyasî vaziyet
ş ö y l e idi :
I - İran r u h a n î l e r i n inkırazından s o n r a ( 1 3 4 4 )
İran, X I V ü n c ü asır ortalarında p a r ç a l a n m ı ş bir
h a l d e v e a n a r ş i i ç i n d e idi. B a ş l ı c a d ö r t s ü l â l e v e
birçok mahalİî prensler birbirile kavga ediyor
du. B u s ü l â l e l e r i n a d e d i v e h â k i m o l d u k l a r ı m ı n
taka daima değişirdi. Bu dört s ü l â l e : Celaıjirliler,
Muzaffer sülâlesi, Kurtlar v e Serbedaran idi. B u n
l a r ı n en m ü h i m m i o l a n Muzaffer sülâlesi Pers,
İ r a k ı A c e m v e K a r m a n m m t a k a s ı n d a h â k i m idi.
Merkezleri Yezt idi.
Celayirliler, bir T ü r k kabilesidir. Bu kabilenin
r e i s i , h a s m ı Çoban h l a r a g a l e b e ç a l a n ( 1 3 3 7 ) B ü y ü k
H a s a n d ı r . B u n a İ r a n l ı l a r Hasan Büzürk derler.
Celayirliler Bağdat ve Tebrize hâkimdiler. İra
nın şimali ş a r k î s i n d e v e c i v a r ı n d a ise, M e r k e z l e
ri H e r a t t a o l a n Kurtlar hâkimdi.
Ş i î o l a n Serbedaran l a r ise S e b z e v a r v e c i v a
r ı n d a h ü k ü m s ü r ü y o r l a r d ı . B u n l a r d a n elli s e n e d e
— 529 — 34
iktidar m e v k i i n e ç ı k a n 12 h ü k ü m d a r d a n dokuzu
öldürülmüştü.
II — H i n d i s t a n : M ü s l ü m a n T ü r k Tuğlu sülâ
lesi Delhi d e 1 3 2 1 . d e Biletlerin yerine kaim olmuş
tu. T i m u r u n d o ğ d u ğ u z a m a n h ü k ü m d a r o l a n T u ğ
l u l a r d a n Mehmet mutaassıp olduğundan Bahman
t e b a a s ı n ı t a z y i k e t m e k t e idi. B u n d a n ç ı k a n u m u
mî isyan neticesinde imparatorluğu parçalandı. Bu
vaziyetten istifade e d e n e m i r l e r i , valileri m ü s t a k i l
o l d u l a r v e a r a z i s i ü z e r i n d e , Bengalda, Caunpur,
Malva, Gücerat ta v e Dekkan d a b e ş müslüman
devlet m e y d a n a çıktı ve Delhi İmparatorluğu
X I V ü n c ü asır nihayetinde bir (Doab) Sultanlığın
dan ibaret kaldı.
IÎI — Ç i n : C i n d e K u b i l a y s ü l â l e s i n e karşı
1 3 0 2 de i s y a n b a ş l a d ı . 1 3 7 0 Ç i n a r a z i s i T ü r k - M o -
ğol h a k i m i y e t i n d e n çıktı. B u tarihten s o n r a Minğ
sülâlesi taarruza g e ç e r e k Çin h a r i c i n d e b i r ç o k
T ü r k m e m l e k e t l e r i n i d e i l h a k etti. B u m e m l e k e t
l e r i k u r t a r m a k T i m u r u n g a y e s i idi. M u a z z a m b i r
ordunun başında bu emelini tahakkuk ettirmek
ve Çini z a p t e t m e k ü z e r e g i d e r k e n vefatı b u n a
m â n i oldu.
IV — T ü r k l e r ; a ) C e n g i z H a n ı n i k i n c i o ğ l u Ç a -
g a t a y a bıraktığı devlet bir b u ç u k asır k a d a r de
v a m etmiş ve Ç a g a t a y m ve O k t a y ı n ö l ü m ü n d e n
sonra pek karışık ve dağdağalı bir mevcudiyet
yaşamışü. (1241).
Çagataydan sonra m e m l e k e t dahilinde 31 ka
dar Han veya emîr h ü k ü m s ü r ü y o y d ü . Bunların
rekabeti y ü z ü n d e n devlet, M a v e r a ü n n e h i r Hanlığı
ve Şarkî Çağatay Hanlığı namile ikiye ayrıldı
( 1 3 2 1 ) . . Ş a r k î k ı s ı m d a da, s ü l â l e n i n t e e s s ü s ü n d e n ,
T i m u r tarafından imhasına kadar on b e ş H a n
gelip geçti.
d a h a ş a r k t a , m e r k e z i Hami olmak üzere bir
U y g u r Hanlığı vardı.
Ş i m a l d e ise, C e n g i z H a n ı n o ğ l u Ciicinm vefatın
da ( 1 2 2 5 ) m e m l e k e t i Altmordu, oğulları arasında
taksim olunmuştu:
B ü y ü k o ğ l u Orda, ş a r k t a Akordu [İl m ı n t a k a -
s m d a ; R u s y a fatihi Batu, merkezi Saray olmak
üzere\Gökorduhavalisinde; ü ç ü n c ü b i r o ğ l u , Say
han i s e A k o r d u n u n ş i m a l i n d e b i r e r d e v l e t k u r d u .
Ş a y b a n sülâlesinin iki reisi vardı: Ş a y b a n ve
Özbek.
b) A z e r b a y c a n v e M e z o p o t a m y a Türkleri: (Ce
l a y i r î l e r ) d e n Büyük Hasan Bağdatta y e n i bir sü
lâle k u r m u ş t u ( 1 8 3 5 ) . B u sülâle ayni z a m a n d a
Bağdat ve Azerbaycanda hâkimdi.
C e l a y i r , b i r T ü r k k a b i l e r e i s i n i n i s m i idi. C e l a -
y i r E m i r l e r i n e ( İ l k a n ) l a r da d e n i r d i . B u d e v l e t ,
a y n i m m t a k a d a H u l a g û Devletini istihlâf etmiştir.
Celayirîlerden Timurlengin taarruzuna uğrayan
Sultan Ahmet m e m l e k e t i n i k a y b e d e r e k S u r i y e v e
M ı s ı r a iltica etti. A n c a k T i m u r l e n g i n v e f a t ı n d a n
s o n r a ( 1 4 0 5 ) m e m l e k e t i n i istirdat edebildi. Bu
devlet, eski müttefiki ( K a r a k o y u n l u ) H ü k ü m d a r ı
Kara Yusuf u n t a a r r u z u y l a y ı k ı l d ı ( 1 4 1 0 ) .
Kara Koyunlular, Celayirîlerin evvelâ müttefik
l e r i s o n r a da h a l e f l e r i o l m u ş l a r d ı r . G e r e k b u n l a r a
[1] Y a y ı k ( U r a l ) n e h r i n i n ş a r k ı n d a b u n e h i r l e A r a l g ö l ü
arası.
ve gerekse Akkoyunlulara bayraklarındaki işarete
g ö r e bu isim verilmiştir.
Evvelâ Van gölü civarında k ü ç ü k bir mınta-
kaya h â k i m olan K a r a k o y u n l u l a r b i l â h a r e T r a b
zon ve havalisini de elde etmişlerdir.
K a r a k o y u n l u sülâlesinin atası, B a ğ d a t S u l t a m
Celayirlilerden üveysin, hizmetlerine mükâfaten
türk askerlerine kumandan t a y i n ettiği Kara
Mehmetvlv. O ğ l u Kara Yusuf b u v a z i f e d e k e n d i s i
ne halef olmuştur. K a r a k o y u n l u sülâlesi, Kara
Yusufla başlar.
K a r a Y u s u f , a i l e s i n i n h â m i s i Uveysteri Bağdadi
a l m ı ş s a da, T i m u r t o r u n u E b u b e k i r i g ö n d e r e r e k
ş e h r i istirdat ve Sultan A h m e d e geri verdi.
Akkoyunlu sülâlesi, 1 3 7 8 den 1 5 0 9 tarihine
k a d a r A k k o y u n l u e l i n d e h ü k ü m r a n idi.
Akkoyunlular, Timurlengin merkezi Diyarbe-
kir olmak üzere Mezopotamya ve E r m e n i s t a n d a
b i r m ı n t a k a v e r d i ğ i E m î r Bayendere mensuptular.
B u s e b e p l e b u devlete B a y e n d e r Devleti de denir.
H ü k ü m d a r l a r ı n ı n sayısı p e k belli değildir. İlk
h ü k ü m d a r l a r ı Uzun Hasan v e y a h u t Turah Beydir.
Bidayette Musul ve A m a d i y e y e sahiptiler. Oğlu
Kutlu B e y hakimiyetini M e z o p o t a m y a n m m ü h i m
b i r k ı s m ı n a t e ş m i l etti v e 9 0 y a ş ı n d a ( 1 4 0 6 ) da
öldü.
Sivas E m î r i , Kadı Burhanettin in hizmetine
g i r e n Kutlu Bey m o ğ l u Kara Osman e f e n d i s i n i öl
d ü r e c e k m e m l e k e t i n i almıştı. Bir o s m a n l ı o r d u s u
a l e y h i n e h a r e k e t e g e ç t i ğ i n d e n Kara Osman T i m u r •
o r d u s u n a iltica etti v e T i m u r u n B a y a z ı d a k a r ş ı
m u h a r e b e s i n d e T i m u r a h i z m e t etti. B u h i z m e t e
m ü k â f a t e n T i m u r , Kara Osmana S i v a s , E r z i n c a n ,
Mardin ve Urfayı verdi.
c) Suriye, A r a b i s t a n v e Mısır: B u üç m e m l e
ket, X I V ü n c ü asırda, Mısırda T ü r k m e m l û k l e r i -
n i n i d a r e s i n d e idi. S u r i y e d e h ı r i s t i y a n v e m ü s l ü ¬
m a n l a r arasında m ü n a f e r e t vardı.
M e m l û k l e r yalnız Kızıldeniz sahilinde değil,
Bağdat Abbasi Halifeliğinin imhasından sonra
( 1 2 5 8 ) Melekede d e h â k i m i d i l e r .
d) O s m a n l ı l a r v e B i z a n s l ı l a r : G r e k İ m p a r a
torluğu sukut halindedir. Anadoludaki vilâyetleri,
Selçukîlerin halefleri olan Osmanlılar birer birer
z a p t e t m e k t e idiler. T i m u r u n d o ğ d u ğ u z a m a n hü
k ü m e t s ü r e n Orhan, B u r s a İznik, İ z m i t v e B a l ı k e -
s i r i a l m ı ş t ı . P a y i t a h t ı B u r s a idi. O r h a n , M e m l e k e
tini M a r m a r a h a v z a s ı n a t e ş m i l e t m i ş v e Ç a n a k k a
le b o ğ a z ı n ı g e ç e r e k b o ğ a z l a r a h â k i m o l m u ş t u .
Müteakip a s ı r d a İ s t a n b u l u z a p t e d e n ' Fatih
Mehmet, A v r u p a n ı n v e A s y a n ı n en k u v v e t l i H ü
k ü m d a r l a r ı n d a n b i r i o l m u ş t u . F a k a t T i m u r u n ta
a r r u z u n a u ğ r a y a n O s m a n l ı Devleti çetin imtihan
lar v e a ğ ı r f e l â k e t l e r g e ç i r m i ş t i r .
V - Şarkın hıristiyan kır allıkları: X I V Üncü

asırda Kudüste kurulan Fransız Kırallığı pek zen
gindi. F a m a g u s t a l i m a n ı A v r u p a ve ş a r k a r a s ı n d a
m ü h i m b i r m ü b a d e l e m e r k e z i idi. B u r a s ı n ı 1 3 7 3 te
C e n e v i z l e r v e 1 4 6 4 te V e n e d i k l i l e r z a p t e t t i . V e n e
diklilerden O s m a n l ı l a r ı n eline geçti.
K i l i k y a d a k i E r m e n i K ı r a l l ı ğ ı da i n h i t a t h a l i n d e
idi. Y u m u r t a l ı k l i m a n ı n ı n r e k a b e t i n d e n memnun
o l m a y a n Mısır M e m l û k l e r i müteaddit defalar Er
menilere taarruz ettiler. 1 3 7 5 te Ermenistan
n a m ı n a y a l n ı z (Sis) k a l e s i k a l m ı ş t ı . B u da s u k u t
ettikten s o n r a E r m e n i K i r a l ı P a r i s t e ö l d ü .
1 2 4 8 de C e n g i z İ m p a r a t o r l u ğ u n a ilhak o l u n a n
Gürcistan X I V ü n c ü asrın son 1 5 s e n e l e r i n d e bir
ç o k d e f a l a r T i m u r l e n k t a r a f ı n d a n istilâ v e t a h r i p
olundu. Avrupada, Moldavya (Buğdan) ve Eflak
zaman zaman istiklâllerini k a y b e t m e k ve tekrar
elde e t m e k suretile m ü ş k ü l bir h a y a t g e ç i r i y o r
l a r dı. B u l g a r K ı r a l l ı ğ ı 1 3 9 6 d a O s m a n l ı l a r t a r a f ı n
dan z a p t o l u n a r a k ortadan kalktı.
VI — K ı r ı m v e R u s y a : K ı r ı m d a B i z a n s ı n h a
k i m i y e t i o r t a d a n k a l k m ı ş v e T ü r k l e r h â k i m ol
m u ş t u . Cenevizler sahil "şehirlerinde ticaret için
yerleşmişlerdi. Henüz Venediklerden bahis yok
tur. B i r ç o k k ü ç ü k p r e n s l i k l e r e p a r ç a l a n m ı ş olan
Rusya ve L i t v a n y a n m tehdidinde olduğundan
Türklerin hakimiyetini kabul etmişti. Moskova
prensleri, T ü r k Hanlarının oyuncağı mesabesinde
idi, v e H a n l a r d a n c ü l u s m e n ş u r u a l m a ğ a m e c b u r
dular.
Türkler, merkezî bir hükümet fikri vermek ve
Avrupanın Rusyayı istilâsına mâni olmak suretile
belki istemeksizin, Rusyanm istiklâline ve birliğine
hizmet ettiler.
VII - T ü r k l e r v e A v r u p a s T ü r k l e r l e A v r u p a
a r a s ı n d a ç o k e r k e n d e n ticari m ü n a s e b e t vardı.
B i r ç o k a z a s ı h ı r i s t i y a n b u l u n a n b i r m i l l e t i kami
len hıristiyan y a p m a k gayretile X I I I ü n c ü asırdan
itibaren birçok misyonerler gönderildi. Papalar,
Fransa kiradan, İngiltere, İspanya k i r a d a n T ü r k
hükümdarlarile m u h a b e r e ederler ve kendilerde
ittifak e t m e ğ e ç a l ı ş ı r l a r d ı .
Bir İspanya sefirini S e m e r k a n t t e k a b u l eden
T i m u r , F r a n s a K i r a l ı A l t ı n c ı Şarl a t i c a r i m ü n a s e -
betlerin arttırılması için bir n a m e yazmış, kıral da
1 4 0 3 te yazdığı dostça b i r c e v a p t a T i m u r a ( n a -
m a ğ l û p ) sıîatile h i t a b e t m i ş t i r .
İRANIN ZAPTI T i m u r , S u l t a n o l d u k t a n s o n r a e v v e l â
Şarkî Çağatay ve Harzemi tamamen
zapt için üç s e n e d e n fazla s ü r e n çetin m u h a r e b e
ler y a p m a k m e c b u r i y e t i n d e kaldı ( 1 3 8 0 ) .
K ı p ç a k t a karışıklıklar oldu. Anarşi içinde bu
l u n a n b u m m t a k a d a A k o r d u H a n ı Urus ile K ı r ı m
H a n ı Toktamış muharebe ediyorlardı(1375).
T o k t a m ı ş m a ğ l û p o l u n c a T i m u r a iltica etti v e
T i m u r u n v e r d i ğ i o r d u i l e K ı p c a ğ ı g e r i aldı.
Toktamişa y a p ı l a n b u y a r d ı m m ü n a s e b e t i l e
T i m u r u n a s k e r i ilk d e f a o l a r a k İ s l â v l a r l a t e m a s a
girmişti.
Toktamış m y e r i n e A l t ı n o r d u H a n ı o l a n Ma
maya Moskova Prensi Dimitri isyan ettiğinden
T i m u r , R u s l a r ı tedip- i ç i n i k i n c i defa R u s y a y a b i r
ordu gönderdi. T ü r k ordusu, Rusları mağlûp ve
M o s k o v a y ı d a t a h r i p e t t i k t e n s o n r a da ( P o l t a v a )
c i v a r ı n d a R u s y a y ı istilâya hazırlanan Litvanya-
h l a r ı d a m a ğ l û p etti. B u y a n l ı ş h a r e k e t v e m ü d a
hale Rusları kurtarmış ve birliklerini v e hayatla
rını temin etmiştir.
Timur, bu işlerden sonra. (1381-1385) beş sene
zarfında yaptığı muhtelif seferlerle şimalî, ş a r k î
İ r a n ı z a p t e d e r e k o r a d a h ü k ü m s ü r e n Kurt, Serbe-
dar v e Mazenderan Emirlerini esir e d e r e k S e m e r -
k a n d e getirdi v e ülkelerini ailesine m e n s u p pre
n s l e r a r a s ı n d a t a k s i m etti.
Bundan sonra Timur, harekâta devam ederek
iki s e n e zarfında ( 1 3 8 6 - 1 3 8 7 ) P e r s , I r a k v e Azer-
b a y c a n ı zaptetti; b ü y ü k bir m u h a r e b e d e C e l a l y i r l i
Sultan Ahmedi mağlûp ederek kendisini firara
m e c b u r etti. T e b r i z d e n ş i m a l e h a r e k e t i n e d e v a m
e d e n T i m u r , K a r s , Tiflis ve b ü t ü n Gürcistam
zaptettikten sonra kışlamak üzere Karabağa
gitti. 1 3 8 7 b i d a y e t l e r i n d e g a r b a d ö n e r e k O s m a n l ı
P a d i ş a h ı B a y a z ı t t a n E r z u r u m , E r z i n c a n , M u ş , Ah
l a t v e V a n ı aldı.
T i m u r , Muzaffer sülâlesinden Zeynelabidinin
B e y a t t a g e v ş e k l i k g ö s t e r m e s i ü z e r i n e i k i n c i defa
Perse, Isfahana döndü.
Ş i r a z d a i k e n , e v v e l c e h i m a y e ettiği A l t ı n o r d u
H a n ı Toktamışm M a v e r a ü n n e h i r ! istilâ ettiğini
ö ğ r e n d i . S e m e r k a n d a a v d e t ü z e r e i k e n yolda
o ğ l u Ömer Şeyhin m a ğ l û b i y e t i h a b e r i n i aldı.
T i m u r u n gelmekte olduğunu öğrenen Tokta-
mış derhal savuştu. Takip edilmediğini görünce
ertesi s e n e y i n e M a v e r a ü n n e h i r e a k ı n yaptı. Ti
m u r , T o k t a m ı ş işini h a l l e t m e k istedi; b ü y ü k bir
o r d u ile K ı p ç a k m e m l e k e t i n e g i r e r e k düşmanı,
M o s k o v a y a k a d a r t a k i p v e m a ğ l û p etti ( 1 3 9 1 ) .
T i m u r , o r d u s u n a b u z a f e r ş e r e f i n e 2 6 g ü n sü
ren ziyafetler v e r m i ş ve g e c e g ü n d ü z eğlenilmiş
ve müteakiben Semerkande dönmüştür.
B u n d a n sonra T i m u r u n " B e ş S e n e Harbi,, deni
len seferi başlar. Timur, 1 3 9 2 de Semerkantten
hareketle İranda başgösteren isyanları tedip ve
Perste Muzaffer sülâlesini ortadan kaldırdıktan
s o n r a Celayirli Sultan A h m e t t e n B a ğ d a d i zapt ve
ailesini esir olarak S e m e r k a n d e gönderdi.
T i m u r b u n d a n s o n r a k a ç a n S u l t a n A h m e d i ta
k i b e n S u r i y e y e gitti v e U r f a y ı z a p t e t t i k t e n s o n r a
K e r k ü k , Erbil ve Musul taraflarına y ü r ü d ü ve
d a h a s o n r a Ahlat, Bitlis, M u ş v e S ı v a s t a n g e ç e r e k
t e k r a r G ü r c i s t a m istilâ etti ( 1 3 9 4 ) .
Toktarrnş, t e k r a r t a a r r u z ettiğinden ( 1 3 9 5 ) Ti
m u r Derbentten geçerek Kıpçak memleketine
girdi ve tedibatta b u l u n a r a k M o s k o v a y a kadar
gitti v e b i r s e n e d e n f a z l a b u r a s ı n ı i ş g a l i a l t ı n d a
tuttu. G a y b u b e t i n d e İ r a n d a b i r ç o k ihtilâller çık
tığından S e m e r k a n d a döndü (1396).
B u n d a n s o n r a T i m u r l a O s m a n l ı P a d i ş a h ı Bi
r i n c i B a y a z ı t a r a s ı n d a k i r e k a b e t v e h u s u m e t git
t i k ç e arttı. S u l t a n B a y a z ı d m Mısı P a d i ş a h ı B e r -
k u k a , T i m u r a l e y h i n d e b i r ittifak t e k l i f e t m e s i v e
Sivas Emîri Burhanettinin vefatında Bavazıdm
K a r a m a n ı zaptetmesi T i m u r l a arasındaki felâketli
harbe sebep olmuştur.
T i m u r , dinî, s i y a s î v e d a h a z i y a d e ç o k m a s r a f l ı
g a r p s e f e r i n i h a z ı r l a m a k i ç i n m a l î bir m a k s a t l a
Hindistan seferine de g i r i ş e r e k ( 1 3 9 8 ) beş ay on
yedi gün devam eden bir seferden sonra Semer
k a n d a döndü ( 1 3 9 9 ) . B u sıralarda Mısır Sultanı
Berkuk Suriyede isyan eden valilerle uğraşıyor
C e l a y i r l i S u l t a n A h m e t te M ı s ı r ı n v e K a r a Y u s u f u n
y a r d ı m ı ile B a ğ d a d a d ö n m ü ş v e A z e r b a y c a n ı istilâ
e t m i ş t i . O s m a n l ı P a d i ş a h ı B i r i n c i B a y a z ı t ta b u
v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e r e k S i v a s v e M a l a t y a y ı al
mıştı. Bunları h a b e r alan T i m u r t e k r a r g a r b a ha
r e k e t etti. C e l a y i r l i Sultan, Ahmet v e Kara Yusuf
k o r k a r a k O s m a n l ı p a d i ş a h ı n a iltica ettiler. T i m u r ,
Azerbaycandan sonra Karabağa girerek Azerleri
v e G ü r c ü l e r i tedip ve g a r b a d ö n e r e k A n a d o l u y a
girdi. Sivas ve Malatya zaptolundu. T i m u r buradan
S u r i y e y e d ö n d ü . H a l e b i zaptetti. H a l e p t e n s o n r a
H a m a , H u m u s , B a l e b e k v e S a m ı da aldı. A h a l i d e n
san'at e r b a b ı n ı S e m e r k a n d a g ö n d e r d i . S u r i y e sefe
r i n d e n s o n r a B a ğ d a d a d ö n d ü . Ahmet Celayir ve
Kara Ymuf M o s k o v a y a k a ç m ı ş l a r d ı . T i m u r B a ğ d a d i
t e k r a r zaptetti ( 1 4 0 1 ) . B a ğ d a t , B a s r a Ş a t t ü l a r a p
sahalarından bir vilâyet yapılarak torunu E b u
B e k i r e verildi.
K ı ş ı Karabağda geçirdikten sonra Bayazıda
karşı m u h a r e b e için T o r t u m , K e m a h t a n g e ç e r e k
K a y s e r i v e A n k a r a y a t e v e c c ü h etti. K a r a Y u s u f u n
t e ş v i k i n e k a p ı l a n Sultan Bayazıt, A n a d o l u d a k i Ti
m u r u n müttefiklerini sıkıştırıyordu. Sivas hükü
m e t i n e v a z ı y e t e t m e s i m ü c a d e l e y i g a y r i k a b i l i içti
nap bir hale getirmişti. E v v e l k i zaferlerinden mağ
rur olan Bayazıt h i ç b i r tedbir a l m a m ı ş t ı . T i m u r l a
Bayazıt arasındaki Ankara muharebesi bu şehrin
ş i m a l i ş a r k î s i n d e Çubukova civarında v u k u bul
muştur. O z a m a n m u h a r e b e y i g ö r e n l e r h e r iki
tarafta bir m i l y o n a s k e r i n m u h a r e b e y e iştirak
ettiğini s ö y l e r l e r ( ? ) . T i m u r u n o r d u s u da A n a d o l u -
dan epey a s k e r toplamıştır. B u n d a n b a ş k a Hindis-
t a n d a n g e t i r d i ğ i 3 2 fili d e c e p h e n i n m u h t e l i f n o k
talarından m u h a r e b e y e sokmuştu. M u h a r e b e ç o k
uzun ve kanlı oldu. 1 4 0 2 senesi 2 0 temmuzu
sabahı başlayan m u h a r e b e geceye kadar devam
etti. S ı c a k t a n y o r u l a n , s u s u z l u k t a n b a y ı l a n v e b i r
kısım askerin Timura geçmesinden zayıflayan
Osmanlı ordusu harika denecek kadar fedakâr
lıklar gösterdiği halde m a ğ l û p oldu. Bayazıdın
yanındaki 10,00Q yeniçeri askeri öldükten sonra
Bayazıt k a ç m a k istedise de atından d ü ş t ü ğ ü n d e n
oğlu Y a h ş i B e y l e birlikte esir edildi. T i m u r , Sultan
B a y a z ı d ı h ü r m e t l e k a r ş ı l a d ı v e i t i b a r etti.
Timurun Bayazıdı bir kafese koyarak beraber
gezdirdiği h a k k ı n d a k i rivayet doğru değildir.
S u l t a n B a y a z ı t t e e s s ü r ü n d e n 1 4 0 3 s e n e s i 9-
martında Akşehirde öldü. Timur, oğlu Musaya
Osmanlı padişahının cesedini alıp götürmeğe
m ü s a a d e etti. Timur B u r s a y ı zaptetti. Timur
buradan İzmire dönerek burasını işgal eden
( R o d o s ) şövalyelerini müslüman olmağa icbar
etti. M ü s l ü m a n o l m a y a n l a r ö l d ü r ü l d ü . Timurun
m u z a f f e r i y e t l e r i n d e n ü r k e n Mısır S u l t a m bir sefa
ret h e y e t i g ö n d e r e r e k h a k i m i y e t i n i t a n ı m ı ş v e
Mısırda c u m a hutbelerinde ismini o k u t m a k sure-
tile d o s t l u ğ u n u k a z a n m ı ş t ı r .
Timur şarka dönerek 1403 - 1404 kışını
Karabağda geçirdi ve ilkbaharda Semerkanda
döndü.
T i m u r 1 4 0 4 te S e m e r k a n d a d ö n d ü ğ ü z a m a n
yeni fütuhat d ü ş ü n ü y o r d u . T e k r a r silâha sarıl
m a d a n , Mısır, O s m a n l ı Padişahlığı, M e z o p o t a m y a
v e İ s p a n y a d a n g e l e n s e f i r l e r i k a b u l etti v e b i r ç o k
torunlarını evlendirdi. Bu ziyafetlerdeki bolluk
i ş i t i l m e m i ş b i r d e r e c e d e idi. Bütün misafirler
çok şarap içtiklerinden sarhuş olmuşlardı.
T i m u r , Çini m ü s l ü m a n y a p m a k ve orada
T ü r k h a k i m i y e t i n i y e n i d e n tesis e t m e k istiyordu.
B ü y ü k bir ordu toplandı ve T i m u r 1 4 0 4 senesin
de bu o r d u n u n b a ş ı n d a sefere çıktı. T i m u r yolda
Otrar da ö l e c e ğ i n i h i s s e d e r e k v e z i r l e r i n e s o n vasi
y e t l e r i n i y a p t ı . T o r u n u Pir Mehmet Cihangiri halef #
t a y i n e t t i k t e n s o n r a d ü n y a i ş i l e m e ş g u l o l m a k iste-
m i y e r e k istirahate çekildi. 3 6 sene h ü m û m e t süren
T i m u r 71 y a ş ı n d a o l d u ğ u h a l d e 1 4 0 5 senesi 19
k â n u n u s a n i s i n d e Otrar da ö l d ü . C e n a z e s i S e m e r
kanda nakledildi. •
TTMTID TCFTT Â Timur, zaptettiği yerlerden yalnız
T I M U K I S III A - K _ . •, , . ,
SININ NETİCE- A m u d e r y a , Sınt nehirleri, Aral, Ha-

LERİ z a r gölleri, Kuri n e h r i v e Fırat
havalisinde, M a v e r a ü n n e h i r , Efgan,
İran, Irak v e A z e r b a y c a n ve G ü r c i s t a n d a teşkilât
y a p m ı ş ve bu mıntaka haricinde yaptığı muhare
beler bir akından ibaret kalmıştır. Timur, bukadar
g e n i ş bir imparatorluğun bir h ü k ü m d a r tarafından
i d a r e e d i l e m e y e c e ğ i n i a n l a d ı ğ ı n d a n h a y a t ı n d a ül
kesini oğulları v e torunları arasında müsavaten
t a k s i m etti: fakat hadisatla b u n l a r iki b ü y ü k dev
let h a l i n d e b i r l e ş t i l e r :
1 — Garbî İran, Tebriz ve Bağdatta Miranşah
v e o ğ u l l a r ı Ebubekir v e Mehmet Ömer'in devleti?
2 — E v v e l â yalnız H o r a s a n a m ü n h a s ı r olan
.Şahruh D e v l e t i . B u d e v l e t az z a m a n d a M a v e r a ü n -
nehiri ve birkaç sene zarfında S u r i y e v e Arabis
tan m ü s t e s n a o l m a k ü z e r e T i m u r u n e s k i i m p a r a
t o r l u ğ u n u n ü f u z v e h a k i m i y e t i a l t ı n a aldı.
Şahruh, devletini kırk sene k a d a r yaşatabildi.
İ s y a n eden evlâtları, Celayirliler v e K a r a k o y u n l u
T ü r k l e r d e m ü c a d e l e m e c b u r i y e t i n d e kalan Miran
ş a h Celâlettin Gurga D e v l e t i p e k a z z a m a n d a o r t a
dan kalktı.
Ş a h r u h ta ö l d ü k t e n s o n r a ( 1 4 0 7 ) d e v l e t i d a ğ ı l
dı. N ü f u z u k ü ç ü k m ı n t a k a l a r a v e ş e h i r l e r e i n h i -
.c a r P r |pn VP h i r h i r l pril p k a v c r a f>c\pn Timur ıhfa-
ciının slinG düştü.
B u n d a n istifade eden Ş a y b a n î l e r , M a v e r a ü n
n e h i r d e Özbek D e v l e t i n a m i l e d e v a m l ı b i r d e v l e t
k u r d u k l a r ı gibi I r a n d a m i l l i y e t c e r e y a n ı n ı u y a n
d ı r a n Safevıler de Iranda_Timur ahfadının yerine
.geçerek müttehit bir Iran vücuda getirdiler.
T i m u r a h f a d ı n d a n y a l n ı z Babur Şah Hindistanda
iki a s ı r d a n f a z l a s ü r e n b i r i m p a r a t o r l u k y a p m ı ş t ı .
. Vukuatla dolu geçen on dördüncü

MüRLULAR a S 1 F
'e d
y '
e b İ a t f
'e n v e s a n a t n o k t a İ
DEVRİNDE Fİ- n a z a r ı n d a n p e k p a r l a k b i r d e v i r d i r .
KİR HAYATİ B u n u n sebebi hükümdarların saray
larına edipleri, şairleri san'atkârları
toplamaları v e b u n l a r ı t e ş v i k etmeleridir. T i m u r da
âlimleri v e edipleri s e v e r d i . Zaptettiği b ü t ü n m e m
leketlerin en iyi s a n a t k â r l a r ı n ı S e m e r k a n d a gön
d e r e r e k payitahtını m u h t e ş e m abidelerle süsledi.
O vakit şairlerin farisî v e n a ş i r l e r i n a r a p ç a
y a z m a l a r ı âdetti. B u d e v r i n e n m e ş h u r ş a i r i Hafız
dır.
T i m u r hususile tarihî e s e r l e r d e n ç o k h o ş l a n ı r
dı. Â l i m l e r l e g a y e t h u s u s î v e a r k a d a ş ç a m ü n a
kaşa ederdi.
Timurun oğullarına nasihatlarım muhtevi Tü-
z ü k k â t isimli eseri muvaffakiyet ve azametini
temin eden birçok nizam ve hikmetleri camidir.
Orta Asyada ilme, medeniyete hizmet eden
T i m u r b i l h a s s a i m a r a ç o k m e r a k l ı idi. M a v e r a ü n
n e h i r d e p a y i t a h t ı S e m e r k a n d i v e T ü r k i s t a m n di
ğ e r ş e h i r l e r i n i i m a r e t m i ş b u r a l a r d a <nizel b a h
çeler, camiler, hanlar, saraylar, m e d r e s e l e r , ha
mamlar yaptırmıştır Ziraate de e h e m m i y e t ver
m i ş v e M a v e r a ü n n e h i r d e b i r ç o k k a n a l l a r açtır
mıştır.
T ü r k ü , K ı p ç a k v e O s m a n l ı Devleti gibi T ü r k
d e v l e t l e r i n i e z m e k l e t ü r teltiğe 23.r3.r1 d o k u n m u ş *
b u n u n aksi tesiri v e neticesi olarak R u s v e İran bir-
ligine z e m i n hazırlanmıştır T ü r k l ü ğ ü din tarikile
ve ulemayı devlet işine karıştırmak suretile arap
tesiri altına s o k m a s ı da ç o k fenalığı m u c i p o l m u ş t u r .
' Siyasî ve İçtimaî noktai n a z a r d a n inhitat devri

addedilmek lâztmgelen Timurlular devri fikir
hayatı itibarile m ü s l ü m a n tarihinin en parlak
devirlerinden biridir. H ü k ü m d a r l a r , âlimleri yal
n ı z t e ş v i k l e iktifa e t m e z l e r d i ; k e n d i l e r i d e e s e r l e
rde, sâylerile fikir hayatına iştirak ederlerdi. Bu
b a p t a , Şahruh, Uluğ Bey, Hüseyin Baykara ve Babur
ismini z i k r e t m e k kâfidir. B u padişahların hepsi
edip v e şair idiler. U l u ğ B e y i n S e m e r k a n t t a yap
tırdığı rasatane d ü n y a n ı n en güzel eserlerinden
b i r i idi. R a s a t i l m i n e , r i y a z i y e y e h i z m e t i b ü y ü k
tür. E s e r l e r i A v r u p a d a t e r c ü m e v e t e t k i k e d i l
miştir. Farisînin tesirinden k u r t u l a m a m a k l a bera
b e r b u d e v i r d e t ü r k edebiyatı da g ü z e l e s e r l e r
v ü c u d a getirmiştir.
Timurun çocukları zamanında yaşıyan, bütün
Türklüğün en b ü y ü k şairlerinden biri olan Ali
Şir Nevaî T i m u r l u İ a r ı n e d e b î v e i l m î m e c l i s l e r i n d e
türkçenin hakkını muvaffakiyetle müdafaa etmiş
v e ( M u h a k e m e t ü l - l û g a t e y n ) adlı e s e r d e t ü r k ç e n i n
farisîye ü s t ü n l ü ğ ü n ü ispat etmiştir.
T i m u r l u l a r devri, r e s i m v e iyi yazı noktai na
z a r ı n d a n da e n p a r l a k b i r d e v i r d i r . M a v e r a ü n n e
hir şehirlerinde birçok resim meslekleri m e y d a n a
çıkmıştır.
CENGİZ VE Tl- Cengizin büyük ordusu Asyada o

MUR ORDU- z a m a n ı n en m ü k e m m e l v e munta-
L A m
z a m o r d u s u idi. L â k i n T i m u r , C e n -
. g i z i n o r d u t e ş k i l â t ı e s a s ı n a g ö r e t a n z i m ettiği or-
d u ş u n u d a h a m ü k e m m e l bir hale ifrağ etmiştir.
H e r iki T ü r k c i h a n g i r i n i n a s k e r î teşkilâtı, s e v k u l -
c e y ş v e t a b i y e u s u l l e r i , o r d u l a r ı n d a k u l l a n ı l a n si
lâh v e teçhizat ş a r k m ü v e r r i h l e r i tarafından hayli
tafsil ile k a y ı t v e h i k â y e o l u n d u ğ u g i b i , g e ç e n a s
rın s o n l a r ı n a d o ğ r u R u s E r k â n ı h a r b i y e Ferikle
rinden Ceneral İvanm, uzun müddet Orta Asya
ve steplerde dolaşarak ve müverrihlerin naklet
t i k l e r i n i t o p l a y a r a k Cengiz v e Timur u n o r d u l a r ı n ı
v e h a r p u s u l l e r i n i t e s b i t e ç a l ı ş m ı ş t ı r [1]. A ş a ğ ı d a k i
malûmat, bu mütehassıs Ceneralın eserinden,
hulâsanın hulâsası olmak üzere alınmıştır:
T i m u r u n ordusu, y a y a v e atlıdan m ü r e k k e p t i .
Y a y a a s k e r i n e u z a k s t e p s e f e r l e r i n d e at v e r i l i r d i .
Atlı a s k e r , h i ç o l m a z s a b u a s k e r i n b ü y ü k b i r k ı s
mı icabında yaya harbi y a p a c a k surette talim v e
t e r b i y e g ö r m ü ş b u l u n u y o r d u . Atlı, b i l h a s s a ç o k
v e dikkatli ok a t m a k l ü z u m u hâsıl o l u n c a atından
inerdi.
Atlı a s k e r , alelade v e s e ç m e s ü v a r i l e r d e n t o p
l a n a n i k i k ı s m a a y r ı l ı r d ı . S e ç m e atlılar, d a h a iyi
m ü c e h h e z a ğ ı r s ü v a r i k ı t a l a r ı n ı , d i ğ e r l e r i hafif
süvari k ı t a l a r ı n ı teşkil ederlerdi. B u n l a r d a n başka
Hanın muhafız süvarisi vardı ki teçhizatı ç o k m ü
k e m m e l ve elbiseleri çok müzeyyendi.
Bu temelli askerî sınıflarından başka, m u a v i n
s ı n ı f l a r d a m e v c u t idi k i ş u n l a r d ı r : 1) K ö p r ü c ü
kıtaatı: Bunlar gemi ve kayık yapmakta, köprü
k u r m a k t a i s t i h d a m o l u n u r d u ; 2 ) Y u n a n a t e ş i at
m a k t a kullanılan kıt'alar; 3 ) M u h a s a r a aletlerini
[1] C e n e r a l L i e u t e n a n t M. İ. İ v a n i n , - C e n g i z H a n v e
Timurlenk z a m a n l a r ı n d a Monğol - Tatar ve Orta Asya
k a v m l e r i n i n i n harp s a n ' a t l a r m a ve istilâlarına dair.— P e -
tersburg, 1 8 7 5 .
v e ateş atan m a k i n e l e r i imal v e istimalile uğ
r a ş a n s a n a y i k ı t a l a r ı . B u âlet v e m a k i n e l e r , T i m u
run o r d u s u n d a ç o k m ü k e m m e l bir hale getirile
bilmişti. Y u n a n ateşi a t m a k için b i r n e v i b a k ı r
k a z a n l a r ( b u g ü n k ü h a v a n t o p l a r ı n ı n iptidaî şekli)
kullanılırdı. T i m u r u n k a l e m u h a r e b e l e r i n d e n an
laşılıyor ki, k a l e l e r i n m u h a s a r a v e zaptı için Y u
nanlıların ve Romalıların kullandıkları usullerin
h e p s i b u T ü r k B e y i n e t a m a m e n m a l û m idi.
4 ) D a ğ l a r d a h a r e k e t için T i m u r , dağlık m e m
leketler ahalisinden toplanıp talim g ö r m ü ş hususî
p i y a d e a s k e r l e r i t a n z i m e t m i ş t i ki b u n l a r , a d e t a
b u g ü n k ü alpinist k ı t a l a r ı n ı n ilk şekli d e m e k t i r .
G e n c i n v e Timurun ordusu, 10 ve emsali mik
tarında efrada m ü n k a s e m d i ; y a n i k ı t a l a r 10, 1 0 0 ,
1 0 0 0 , 1 0 0 0 0 kişiden m ü r e k k p t i ; on bin kişilik
k ı t a y a , ki b a z a n 1 2 , 0 0 0 e de iblâğ olunurdu,
( t ü m e n ) d e n i l m e k t e idi. B u n l a r ı n basma bugün
T ü r k C u m h u r i y e t i o r d u s u n d a dahi kullandığımız
unvanları haiz k u m a n d a n l a r , yani onoaşı, yüzbaşı
ve binbaşılar bulunurdu; (Tümen)e k u m a n d a eden
zaün unvanı arapçadan alınmıştı: Emîr. T i m u r u n
bu ordu teşkilâtı b u g ü n e k a d a r İran Devleti or
d u s u n d a da izlerini m u h a f a z a etmektedir.
H a f i f s ü v a r i l e r , y a n i a l e l a d e atlı k ı t a l a r ı n t e ç
h i z a t ı h a r b i y e s i ş u idi: O k , y a y , s a d a k , kılmç,
t e s t e r e , biz, i ğ n e , ip, b a l t a , 10 a d e t o k b a ş ı , t o r b a ,
t u l u m v e iki at; b u n l a r d a n b a ş k a h e r 18 k i ş i n i n
b i r de k e ç e d e n m a m u l ç a d ı r ı v a r d ı . S e ç m e s ü v a
riler y u k a r d a sayılan eşyayı taşıdıklarından b a ş k a
başlarına tulga, sırtlarına zırh giyerlerdi. Ve b u n
l a r ı n ç a d ı r l a r ı b e ş k i ş i l i k idi.
Hanın muhafız kıtaları ise bütün b u teçhizata
ilâve o l a r a k g ü r z (harp topuzu) v e h a r p baltası da
taşırlardı. Muhafız süvarilerin atlarının üstü kaplan
p o s t i l e ö r t ü l ü idi.
B i n b a ş ı l a r v e e m i r l e r , k ı t a l a r ı n d a i h t i y a t ola
rak külliyetli teçhizat ve levazımat bulundurur
lardı ; b u n l a r m e k k â r e , b e y g i r v e d e v e l e r ile
naklonurdu.
Piyadelerin kıhnçları, yayları ve bir miktar
okları vardı. Her m u h a r e b e d e n önce süvari ve
piyadenin yanlarında nekadar ok bulunacağı
emirlerle bildirilirdi. Y a y a kıtalar, m ü n h a s ı r a n
hafif p i y a d e l e r d e n i b a r e t t i .
G e n g i z yasası, sefere ç ı k m a d a n ve m u h a r e
beye başlamadan önce askerin yoklama edilerek
sihhati, teçhizatı, levazımatı g ö z d e n g e ç i r i l m e s i n i
âmirdi; T i m u r bu k a n u n a son derece riayet eder
di. O n b a ş ı , o n n e f e r a r a s ı n d a n d o k u z u n r ı z a s i l e
nevima intihap olunurdu. Müntahap onbaşılar,
y ü z b a ş ı t a r a f ı n d a n t a s d i k e d i l m e d i k ç e t a y i n edil
miş sayılmazdı. Onbaşılar, kendi mangalarının
n o k s a n ı n ı ikmal için nefer alabilirlerdi. Binbaşılar,
emirlerin veva prenslerin çocuklarından harp
işinde m e h a r e t ve cesaretile kendini gösterenler
den tayin edilirdi. H e r c ü z ü t a m kumandanının
bir de m u a v i n i vardı; i c a b ı n d a k u m a n d a n ı n y e
rine geçerdi.
Kıt'a â m i r l e r i n i n o t o r i t e s i , c e z a l a n d ı r m a k v e
mükâfat vermekle temin olunmuştu. Her âmir
kıt'ası e f r a d ı n ı t a r d e t m e k h a k k ı n ı h a i z d i ; f a k a t
i d a m e d e m e z d î . T i m u r b e d e n î c e z a l a r d a n hoşlan¬
. mazdı, v e o r d u s u n d a b u nevi cezaları menetmişti.
Derdi k i : "Şahsî nüfuz v e h ü k m ü n ü , k a m ç ı ve dey-
• n e k s i z i c r a e d e m e y e n b i r â m i r , amirlik s ı f a t ı n a
l â y ı k d e ğ i l d i r . . . , , E m r e a d e m i itaat, k o r k a k l ı k v e
disiplini b o z m a k suçları, C e n g i z yasası m u c i b i n c e
cezalandırılırdı: k o r k a ğ a kadın elbiseleri giydiri
lip, y ü z ü n e d ü z g ü n v e a l h k s ü r ü l ü r v e b u k ı y a
fetle b i r e ş e ğ i n k u y r u ğ u n a b a ğ l a n a r a k a s k e r ara
s ı n d a ve kalabalık y e r l e r d e alayla dolaştırılırdı.
Onbaşılık ve yüzbaşılık rütbeleri h e r nefer için
erişilebilecek derecelerdi; fakat binbaşı ve daha
y u k a r ı d e r e c e l e r için ailevî asalet aranırdı. Bu
n u n l a b e r a b e r a s a l e t k a y d ı m u t l a k d e ğ i l d i . Asil
olmadığı halde harpte b ü y ü k yararlık gösteren
l e r d e b u r ü t b e l e r e terfi o l u n a b i l i r d i .
M a a ş p a r a m i k y a s i l e ö l ç ü l m e z d i ; at fiatile
ö l ç ü l ü r d ü . O n b a ş ı , n e f e r i n on misli, l â k i n y ü z b a ş ı
o n b a ş ı n ı n a n c a k iki misli m a a ş alırdı; binbaşıların
m a a ş ı y ü z b a ş ı l a r ı n ü ç m i s l i idi. B u r a d a n k ü ç ü k
zabitin o z a m a n l a r e h e m m i y e t derecesi anlaşıla
bilir. E h e m m i y e t s i z s u ç l a r için m a a ş k a t i v e ten
kisi cezaları tatbik o l u n u r d u .
Timur ordusunda, hizmetin derece ve ehem
m i y e t i n e göre, resmî takdir v e sitayişler, m a a ş
tezyidi, hediye v e ihsan, mali g a n i m e t t a k s i m i n d e
h i s s e n i n a r t t ı r ı l m a s ı , r ü t b e terfii, m e f h a r e t u n v a n
ları ( m e s e l â B a h a d u r ) v e r i l m e s i g i b i m ü k â f a t l a r
v a r d ı . B ü t ü n b i r kıt'ai . a s k e r i y e m ü k â f a t a l â y ı k
görülürse, ona davul ve sancak verilirdi.
T i m u r u n ordusu, daimî v e m u n t a z a m ordu
e s a s ı n a m ü s t e n i t idi. O r d u t e ş k i l â t ı d a i m î idi v e
d e ğ i ş m i y o r d u ; m u a y y e n bir disipline tâbidi. Or
d u n u n muhtelif a k s a m ı m u a y y e n alâmetlerle bir
birinden ayrılıyordu; meselâ her süvari kıtasının
a t l a r ı a y n i r e n k t e n o l m a k şarttı. S ü v a r i n i n iş
göremediği yerlerde, dağlık ve o ı m a n l ı k mıntaka-
larda hareket piyadelere bırakılırdı; kalelerin
m u h a s a r a s ı p i y a d e n i n v a z a i f i n d e n m a d u t idi.
T i m u r u n en ç o k kullandığı b ü y ü k cüzütam,
1 2 , 0 0 0 kişilik tümendir. Bir tümen tabiye mın
tıkasına girince muayyen şekilde bir harp
n i z a m ı alırdı. Ü ç hatlı, ü ç k o l ü z e r i n e t e s i s e d i l e n
bu nizamı harp, bazan 4 0 0 , 0 0 0 ve daha fazlaya
b a l i ğ o l a n p e k b ü y ü k k ı t a l a r i ç i n de, e s a s i t i b a r i l e
değişmezdi. Şark devletlerinin çoğunda birbirine
pek benzeyen bu harp nizamında T i m u r tarafından
y a p ı l a n tadil, m e r k e z k o l u n u n y a l n ı z d e r s i n d e n
bir süvari perdesile örtülerek birinci v e ikinci
hatlarda açık bırakılması v e külliyetli ihtiyatın da
bu açıklık arkasında toplan maşıdır. B u suretle
merkezi boş gören hasım, oraya kolaylıkla dalar
ve dalınca yanların v e başında b a ş k u m a n d a n bu
lunan ihtiyatın ü ç tarafından v a k i taarruzile m a h -
vedilirdi. T i m u r , b u m a n e v r a y ı birçok defalar
muvaffakiyetle tekrar etmiştir. B u harp nizamında
s o n d a r b e y i şiddetle v u r a n ağır süvari ihtiyatta
bulundurulurdu.
11. OSMANLI TARİHİ

OSMANLI TA T ü r
' h i c r e t i n id< a s r ı n d a n ( V I I i n c i
k l e r
R İ H İ N E GİR- a s
b a ş h y a r a k i s l â m d ü n y a s ı n a gir¬
ı r )
MEDEN EVVEL misler ve seneden seneye artarak

n i h a y e t A b b a s î l e r i n hilâfeti ele g e -
ç i m e l e r i n e silâhla y a r d ı m etmişlerdi. Abbasîler
d e v r i n d e , h u s u s d e Mutasam m ( I X u n c u asır) hilâ
fetinden itibaren T ü r k l e r islâm âleminde b ü y ü k
bir e h e m m i y e t k a z a n d ı l a r ; b u n l a r hilâfetin m u -
haffe askeri, b ü y ü k k u m a n d a n l a r ı , vilâyet e m i r
leri olurlardı. B u asırda, hilâfet denilen islâm im
paratorluğunun iktidar mevkii, Araplardan T ü r k
lere intikal etmiştir.
Türkler, karışıklığı sevmezler; bulundukları
yerlerde, intizam v e asayiş temin e t m e k isterler.
islâm peygamberinin vefatını müteakip, islâm
devleti, k a r g a ş a l ı k t a n , dahilî k a v g a l a r d a n , hasılı
a n a r ş i d e n k u r t u l a m a m ı ş t ı . B i t m e z t ü k e n m e z da
hilî h a r p l e r d e n s o n r a i s l â m d e v l e t i n i n başına
j g e ç e n [ A b b a s î l e r z a m a n ı n d a islâm âlemi, fikrî,
i dinî, i ç t i m a î v e s i y a s î n i z a l a r l a ç a l k a l a n m a k t a idi.
; B u a l e m i t e r k i p e d e n A r a p l a r , A c e m l e r b u bit-
I j mez t ü k e n m e z nizalardan pek zevk alıyorlardı;
| İ b i r t a k ı m m e t a f i z i k m e s e l e l e r , iptida m ü n e v v e r ¬
* ler arasında fikrî m ü n a k a ş a v e m ü n a z a a l a r sek-
• linde başlayıp gitgide kütlenin kanlı sokak
r ! k a v g a l a r ı n ı , ihtilâl v e i ğ t i ş a ş l a r ı i n t a ç e d i y o r d m
! Asker kumandanlıklarına, vilâyet emirliklerine
i
y ü k s e l e n T ü r k l e r , b u a n l a m a d ı k l a r ı v e k ı y m e t te
vermedikleri faydasız gevezeliklerin, intizam ve
O asayişi b o z m a s ı n a kızıyorlar; b u y ü z d e n iktisadî
\ hayatın, sulh ve refahın m u h t e l olmasına mâni
olmak istiyorlardı. Abbasî Devletinin zâfma bais
olan bu iğtişaş v e ihtilâllerin d e v a m ı n d a n bittabi
m e m n u n o l m a y a n halifeler, intizamı m u h a f a z a y a
m u k t e d i r Türkleri, devletin en y ü k s e k idare
m a k a m l a r ı n a getirdiler; nihayet iktidar mevkii
t a m a m e n T ü r k l e r e geçti. Payitaht olan Bağdatta
filî i k t i d a r , ' E m i r ü l ü m e r a u n v a n ı n ı t a ş ı y a n bir
T ü r k ü n e l i n d e idi. V i l â y e t l e r i n h e m e n h e p s i n d e
T ü r k l e r h â k i m d i . Hasılı A r a p ve A c e m l e r i n dev
let t a n z i m v e i d a r e s i n d e k i i k t i d a r s ı z l ı k l a r ı , i s l â m
devletini, X u n c u asırda (yani bu devletin k u r u l u
s u n d a n iki ü c a s ı r s o n r a ) T ü r k l e r i n h ü k ü m v e
idaresi altınafsokmuştur.
B a ş t a h a l i f e n a m ı n a iş g ö r e n e m î r ü l ü m e r a l a r
ve sultanlarla vilâyet emirleri, bilâhare halifeyi
sırf n a z a r î o l a r a k m e t b u t a n ı m a k l a b e r a b e r , k e n
di n a m v e h e s a p l a r ı n a , k e n d i f a i d e v e z a r a r l a r ı n a
ç a l ı ş m a k t a g e c i k m e d i l e r : Abbasî halifesi, e m i r ü l -
ümeralarm, sultanların emri altından ç ı k a m a z bir
v a z i y e t e d ü ş t ü ; v i l â y e t l e r ise a d e t a m ü s t a k i l b i r e r
devlet oldular.
Bu suretle zaten m e r k e z î bir devlet o l m a k t a n
u z a k b u l u n a n hilâfet t a m feodal b i r i m p a r a t o r l u k
halini aldı; öyle bir i m p a r a t o r l u k ki b a ş ı n d a res
m e n h ü k ü m d a r o l a n zat, y a n i h a l i f e , s i y a s î v e i d a r î
nüfuz v e iktidarını k a y b e d e r e k yalnız m a n e v î v e
ruhanî sultasını bir d e r e c e muhafaza ediyordu.
İslâm feodal i m p a r a t o r l u ğ u n d a , o z a m a n l a r
bir nevi İslâm - T ü r k feodalitesinin teessüs etmiş I
olduğu görülür. Bu m ü e s s e s e , garpta, h e m e n , |
a y n i tarihî devirde teessüs eden Hıristiyan - Cer
m e n feodalitesine b e n z e r . İ s l â m - T ü r k feodalitesi ; *
islâm â l e m i n d e t ü r k h a r s ı n ı ilerlettiği gibi bu
âlemin hudutlarını m u h a f a z a v e tevsia da hizmet
etmiştir. Filvaki, y u k a r d a g ö r ü l e n v e y a k ı n za- j' "
manlara kadar yanlış olarak arap medeniyeti i
denilen, m e r k e z î v e g a r b î Asyanın vüstaî m e d e n i - |
yeti Arap, P e r s v e b i l h a s s a T ü r k l e r i n k e n d i h a r s
hazinelerinden getirdikleri medeniyet unsurlarını I
beraberce işlemelerde, bilhassa türk prenslerinin I
t e r a k k i s e v e n h i m a y e l e r d e v e hatta bunların
harsî s a h a d a zatî f a a l i y e t l e r d e h â s ı l o l m u ş t u r . •
İslâm âlemini garp, şark ve cenup hudutlarından \
genişletip, Anadoluda, Hintte, Afrikada hususî bir \
medeniyetin y e r l e ş m e s i n e amil olan devletlerin ;
çoğu türk beylerinin idaresi altında k u r u l m u ş t u r , i
Müteferrik bir surette islâm d ü n y a s ı n a h â k i m I
olan T ü r k l e r bu d ü n y a y ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k e n - 1
di i d a r e l e r i a l t ı n d a k u v v e t l i v e m u n t a z a m b i r j
devlet halinde tensik e t m e k a r z u s u n u ç a b u k his- !
settiler. İptida, b ü y ü k s e l ç u k imparatorları, s o n r a |
T i m u r u n ahfadı, n i h a y e t O s m a n l ı padişahları bu
emeli takibetmişlerdi. Hilâfet v e saltanatı nefsinde
c e m ile, i s l â m i m p a r a t o r l u ğ u n u n d i n î v e gayri
dinî h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı bir ş a h ı s t a b i r l e ş t i r m e k g a y e
s i n e O s m a n O ğ u l l a r ı n d a n Birinci Selim v â s ı l o l d u .
IX u n c u asırdan itibaren feodal b e y l e r d e n bazıl
arı, h u d u t l a r ı n ı g e n i ş l e t e r e k , y a n i d i ğ e r b e y l e r i n
ü l k e l e r i n i z a p t v e istilâ e d e r e k , b ü y ü k d e v l e t l e r
k u r m a ğ a m u v a f f a k o l m u ş l a r fakat hilâfeti alma
mışlardı; bunların en ehemmiyetlileri Gaznelilerin,
Selçukîlerin v e Timurluların k u r d u k l a r ı devlet
lerdir.
Selçukîler, h e m e n bütün islâm âlemini kendi
idareleri altında toplayabilmiş gibi idiler. Lâkin
m u h a r e b e v e n a k i l v a s ı t a l a r ı n ı n n a k ı s v e az s e r i
olduğu bu zamanlar o kadar geniş bir imparator
l u ğ u n tek başlı olarak idaresi pek zordu. Müte
m a d i seyahat ve faaliyette b u l u n a n b ü y ü k S e l ç u k
imparatorlarının akla hayret veren enerjilerde
bir m ü d d e t vahdetini m u h a f a z a edebilen bu bü
yük Türk İmparatorluğu da X I I i n c i asırda
p a r ç a l n ı p u f a l a r a k , m e r k e z î v e g a r b î A s y a ile
şarkî A v r u p a v e şimalî Afrika y i n e b i r ç o k Müs-
l ü m a n - T ü r k devletleri arasında b ö l ü n m ü ş bir ha
le geldi, v e b u suretle ikinci T ü r k - M ü s l ü m a n
f e o d a l i t e s i t e k e v v ü n etti.
Birinci M ü s l ü m a n - T ü r k feodalitesine "Abbasî
ler feodalitesi,, n a m ı n ı v e r e b i l i r i z .
S e l ç u k î l e r feodalitesinde, feodal b e y l e r i n i bir
k ı s m ı S e l ç u k saltanat h a n e d a n ı n a m e n s u p idiler;
bunlardan bazıları hayli geniş ülkelere sahip
birer kırallıktı; cümlesi, Bağdadin sukutuna ve
Abbasî sülâlesinin i n k ı t a m a kadar, Bağdat ha
l i f e s i n i n sırf r u h a n î s u l t a s ı n a r i a y e t e d e r g i b i g ö -
rünürlerdi. "Selçuk ümerasının,,, ve "mensubi-
ninin,, v ü c u d a g e t i r d i ğ i b u " T a v a i f i m ü l û k , , ( y a n i
S e l ç u k î l e r feodalitesi), İslâm â l e m i , C e n g i z v e ah
fadının istilâsından s o n r a ç o k karıştı. B u t a b a k a
nın üzerine, evvelâ müttehit, sonra müteferrik bü
y ü k Cengizli devletler kuruldu.
XIII üncü asırda h e m e n bütün islâm âlemi
ile e t r a f ı n d a k i v â s i ü l k e l e r , Cengiz hanedanı
prenslerinin kurdukları b ü y ü k devletlerin idaresi
altına g e ç m i ş b u l u n u y o r l a r d ı . S e l ç u k î l e r f e o d a l i
tesinden Cengizlilerin metbuiyetini kabul etme
y e n l e r k a l m a m ı ş g i b i idi. A n c a k C e n g i z l i d e v l e t
lerin h ü k ü m e t m e r k e z l e r i n d e n u z a k b u l u n a n m ı n -
takaların hâkimleri, filen müstakil b u l u n u y o r l a r d ı .
Anadolu Selçuk Devletinin, İlhanlılar tesirde
i n h i l â l i n d e istiklâl k a z a n a n O s m a n l ı l a r - ki A n a d o l u
S e l ç u k feodalitesi a k s a m ı n d a n d ı - arkadaşları olan
başka Selçuk emirlerini, Karaman, Germeyan,
ilâ... B e y l e r i n i b i r b i r i a r d ı s ı r a y e n i p o n l a r ı n ü l k e
lerini kendi memleketlerine ekliyerek ve Bizans
z a r a r ı n a g a r p h u d u t l a r ı n ı da g e n i ş l e t e r e k A n a d o l u
nun garbında, ve Balkan yarımadasının şarkında
b ü y ü k bir devlet teşkil etmişlerdi. Cengizlilerin
metbuiyetini tanımak şöyle dursun, Cengiz İmpa
ratorluğunu tekrar toplayıp birleştirmeğe kalkı
şan Aksak T i m u r B e y e m e y d a n o k u y a c a k dere
cede kuvvetlerine güveniyorlardı.
Cengiz h a n e d a n ı n a sıhriyet iddia e d e r e k , Cen-
gizden sonra bütün T ü r k ülkelerinde hukuku
â m m e esaslarından sayılan " h ü k ü m d a r l ı k Cengiz
hanedanına münhasırdır,, kaidesini güden Tür
kistanlı T i m u r Bey X I V ü n c ü asırda Cengiz İmpa
ratorluğunun eski hudutları dahilinde bir devlet
tesis e t m e k v e m e v c u t T ü r k hükümdarlarının
s
}
h e p s i n e m e t b u i y e t i n i k a b u l e t t i r m e k için y a r ı m
a s ı r k a d a r u ğ r a ş m ı ş v e k e n d i s i n e e n ç o k kafa tu
tabilen O s m a n l ı sultanını da m a ğ l û p e d e r e k , kısa-
b i r m ü d d e t i ç i n m e t b u i y e t i n i O s m a n l ı l a r a da k a
bul ettirmiştir.
T i m u r d e v r i n d e n s o n r a islâm â l e m i n d e tees
süs eden b ü y ü k T ü r k devletleri, yani Osmanlı,
İran, Türkistan ve Hindistan Devletleri, X I X uncu
asrın s o n l a r ı n a , hatta X X i n c i asrın b a ş l a r ı n a kadar
yaşayabildiler. Timur devrinden sonra, bütün
islâm âlemine ancak bu T ü r k Devletleri kâkim-
di. X V i n c i , X V I I i n c i a s ı r l a r d a O s m a n l ı l a r g a r p
t a n , H i n t K ü r k â n î l e r i c e n u p t a n T ü r k - İ s l â m âle
m i n i h a y l i g e n i ş l e t m e ğ e m u v a f f a k o l d u l a r ; v e bu
asırlarda, islâm âlemi, T ü r k hâkimlerinin idaresi
altında, u z u n c a bir z a m a n için m u a y y e n simasını
almış bulunuyordu.
A v r u p a n m k u r u n u a h i r e d e v l e t l e r i n i az ç o k
andıran bu siyasî t e ş e k k ü l l e r d e feodal m ü e s s e s e
ler büsbütün k a l k m ı ş o l m a k l a beraber, m e r k e z î
devlet siyaseti hayli t e b e l l ü r etmişti. E n e r j i k hü
k ü m d a r l a r taht ü s t ü n d e b u l u n d u k ç a , m e r k e z i n
nüfuz v e kudreti mahallî feodal beyleri birer me
m u r d e r e c e s i n e i n d i r e c e k k a d a r a r t a r ; f a k a t ikti
dar m e v k i i n e zayıf v e b e c e r i k s i z a d a m l a r g e ç i n c e
yalnız feodal b e y l e r değil, m e r k e z d e n g ö n d e r i l e n
m e m u r l a r bile istiklâl tavrı alarak, m e r k e z e kar
şı h a r e k e t e c e s a r e t e d e r l e r d i .
T ü r k - İ s l â m â l e m i n i n b u s o n peş altı a s ı r l ı k
devresinde Türk-İslâm medeniyeti bu büyük
T ü r k devletlerinde hayli y ü k s e k s e v i y e l e r e irtika
e t m i ş ise de X V I I inci asrın iptidalarından itibaren
garp medeniyetinden aşağıda kalmağa başlamış
v e bu fark gittikçe şarkın ziyanına büyüyerek
nihayet X I X uncu asırda garp medeniyetinin Türk I
ve m ü s l ü m a n şark medeniyetine kati tefevvuku- •
n u hâsıl etmiştir ki b u n u n en[göze ç a r p a n neticesi
Hindistan v e T ü r k i s t a n d a , Avrupa ve Afrika \
kıtalarında Türk hakimiyetinin tamamen zevali,
Ö n A s y a d a ise k ü ç ü l m e s i o l m u ş t u r .
X I I I ü n c ü asrın ilk n ı s f ı n d a C e n g i z i n
OSMANLILAR
in ır f a r r U
J
a r l l e
V™ ,° . J
y l k l
çm UevLetı ü l k e s i n d e v e A n a d o i u d a y i r m i k a d a r
A
Ş l a n
, 7~
m ü s t a k i l b e y ık t e ş e k k ü l e t m i ş t i . B ı ı y u k S e l ç u k
Devletinin inkırazından sonra Anadoiuda teşekkül
eden K o n y a veya R u m Selçukları, Irandakı, Mo
ğol neslinden Ilhanılerın h i m a y e v e idaresine düş
müşlerdi, ilhanîler Anadoluyu, tayın ettikleri
u m u m i vah vasıtasıle idare ediyorlardı. Anado-
u n u n muhtelif yerlerinde k u ç u k bir takım bey
likler teşekkül etmiş v e ilhanîler inkıraz bulduk
tan s o n r a b u k u ç u k t u r k h ü k ü m e t l e r i de . k e n d i
sahaları dahilinde müstakil olmuşlardı. Osmanlı
T ü r k l e r i , k u v v e t l e ş ı p te b u k u ç u k t u r k h ü k ü m e t
lerini k e n d i ü l k e s i n e ilhak e d i n c e y e k a d a r Ana
dolu, Tavaıfımuluk,, d e m l e n bu k u ç u k beylikler
i d a r e s i n d e ıdı. O s m a n l ı T ü r k l e r i , b u k u ç u k h ü k ü
metleri kendi hükümetlerine ilhak etmekle Ana
doiuda T ü r k birliğim tesis etmişlerdir.
B u k ü ç ü k hükümetlerin bellibaşlıları şunlardı:
ı İSFENDİYAR B U N L A R
Ahmet
A K l
veya
z ü
Çandan-
OĞULLARı Oğulları da denir. Ç a n d a r Oğulları
(1292-1461) S e l ç u k ü m e r a s ı n d a n idiler. K a s t a m u -
nu ve Sinop havalisinde hüküm
sürmüşlerdir.
Yıldırım Bayazıt, Çandarlı Süleyman Paşadan
K a s t a m o n u havalisini almış, fakat ayni sülâleden
İsfendiyar B e y Sinop havalisinde bir müddet daha
h ü k ü m s ü r m ü ş v e ennihayet Fatih M e h m e d i n ,
Trabzon R u m İmparatorluğuna karşı yaptığı sefer
e s n a s ı n d a b u r a s ı da i l h a k o l u n m u ş t u .
S e l ç u k ü m e r a s ı n d a n Karası Oğullan,
2. BALIKESİR- S e l ç u k l u l a r ı n i n k ı r a z ı n d a n s o n r a Ba¬
DE KARASI V
. R
OĞULLARI 1
' ' Bergama, Manyas, ve t d r e m ı t
k e s ı r
(1300-1336) havalisinde bir h ü k ü m e t kurdular.

Orhan Gazı, r u m tekfurlarından
K ı r m a s t ı v e M ı h a h ç havalısını zaptederken Karası
O ğ u l l a r ı n ı n ü l k e s i n i d e aldı-
Selçukluların inhitatından sonra, Sel-

3. MANİSADA fe d n Saruhan
ü m tarafından
e r a s ı n a
SARUHAN Z. . ... . . A A _ ™ _ -
r , a c
OĞULLARI Manisa (Merkez), M e n e m e n Uordes,

(1300-1410) Nif, T u r g u t l u v e F o ç a h a v a l i s i n d e b i r
h ü k ü m e t yapıldı. Anadoluda Osmanlı
Türklerinin büyümesinden kendilerini tehlikede
gören b u h ü k ü m e t l e r birbirlerile, O s m a n l ı l a r aley
h i n e , ittifak e t t i k l e r i g i b i a y n i t e h l i k e y e m a r u z o l a n
B i z a n s i m p a r a t o r i l e de b i r l e ş m i ş l e r d i r . İşte b u
saikle, B i z a n s i m p a r a t o r u ile A y d ı n O ğ u l l a r ı a r a
s ı n d a k i ittifaka v e K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a
Karaman Oğulları riyasetinde, Osmanlılar aleyhine
t e ş e k k ü l e d e n h e y e t e Saruhan Oğulları da g i r m i ş
tir.
Yıldırım Bayazıt, S a r u h a n ülkesini zaptetmiş
ise d e A n k a r a muharebesinden sonra Timur
bu hükümeti yine ihya etmiş ve Çelebi Mehmet
z a m a n ı n d a kat'î o l a r a k O s m a n l ı D e v l e t i n e i l h a k
olunmuştur.
İzmir ve Aydın vilâyetlerinde,Aydm
4. A Y D I N o- t a r a f ı n d a n Aydın Oğulları Hükû-
a^ıSl)
B e y
m
unvanile teşekkül eden bir Bey
e t i
liktir.
Aydm Oğulları ülkesi, Yıldırım Bayazıt zama
n ı n d a O s m a n l ı l a r a g e ç m i ş ise de, T i m u r f e l â k e
tinden s o n r a diğer T a v a i f i m ü l û k gibi, bu hü
k ü m e t te c a n l a n m ı ş v e n i h a y e t İ k i n c i M u r a t z a
m a n ı n d a i s y a n e d e n Cüneyt Beyden kati olarak
alınmıştır.
A y d ı n ş e h r i n i n i s m i , o v a k i t l e r , G ü z e l H i s a r idi.
Daha sonra bu sülâleye nisbetle (Aydın) denmişdr.
S e l ç u k î ü m e r a s ı n d a n Menteşe Bey m
o^nı ı A
N T Ş E M
S vilâyetinde k u r d u ğ u
u l a
hükû-
(1300-1425) mettir- B u da Y ı l d ı r ı m B a y a z ı t t a r a
fından z a p t o l u n m u ş ise de T i m u r
vak'asmdan sonra yine meydana çıkmıştır. Niha
y e t İ k i n c i M u r a t z a m a n ı n d a b u h ü k ü m e t te o r t a
dan kalktı. Bu devlet kendi namına para bastırmış
v e m m t a k a s m d a medenî eserler vücuda getirmiştir.
6.TEKE OĞUL- Jelçukîler zamanında Antalya ve

LARı(1300-1426) E l m
havalisine
a h
ıskan edilen
T ü r k l e r d e n Tekili aşiretinin yaptığı
h ü k ü m e t t i r . M e r k e z i A n t a l y a ş e h r i idi.
Beyşehir ve havalisinde hükümet

7. EŞREF O¬
ĞULLARı kurdular Yıldırım Bayazıt zamanın-
* da O s m a n l ı ü l k e s i n e i l h a k e d i l d i .
H ü k ü m e t l e r i n i , İsparta, B u r d u r vilâ
8. H A M I T O¬
ĞULLARı
y etlerinde T ü r k beylerinden Hamit
Bey tarafından Selçukîlerin inkıra
z ı n d a n s o n r a k u r d u l a r . M e r k e z i E ğ r i d i r ş e h r i idi.
1391 de memleketleri Osmanlılarla Karamanlılar
a r a s ı n d a taksim edildi.
9. GERMEYAN Orta Asyadan Anadoluya gelen O-

OĞULLARI suz I urklerı de K ü t a h y a civarında
Germeyan Oğulları namıle bir hükü
met kurdular. Bunlar bir aralık Afyonkarahisarı
ve Denizliyi de alarak mıntakalarını büyüttüler.
İkinci Murat zamanında Osmanlı ülkesine ilhak
edildi ( 1 4 2 8 ) .
, XÎ D e n i z l i d e Lâdik Oğullan tarafından

LERto7-i368> k u r u l a n h ü k ü m e t t i r . 1 3 6 8 s e n e s i n d e
u e r m e y a n wguııarı iarannaan m e m -
l e k e d e n zaptedılmıştır.
Selçukîler tarafından E r m e n a k ha

l i . KARAMAN v ii j
a yerleştirilen
s n e Türkmenlerin
ttS-1483) 1
Karaman idaresinde kurdukları hü
kümettir. Selçukîlerin inkırazından
sonra Anndohıda teşekkül eden Tavaifimfılfîk
Vlıı k f i m p t l p r i n i n p n m i i l m ' m m ı H i r K a r a m a n O r r n l l c ı r ı
n o n y a v e navalısm üe alüıktan sonra bultanı azam

ve b e y y ı d ı b e l a t ı n u l a r a b ı y e l a c e r n u n v a n ı n ı aldılar,
K a r a m a n O ğ u l l a r ı n d a n Alâettin O s m a n l ı p a d i ş a h
l a r ı n d a n B ı r m c ı M u r a d ı n kızı Nefise H a t u n l a da
evlenmekle beraber • Osmanlılara karşı birçok
muharebelerde bulunmuş ve nihayet Akçay mu
harebesinde mağlûp olmuştur. B u mağlûbiyetten
sonra Karaman Oğullarının memleketi Osmanlı
ü l k e s i n e ilhak o l u n m u ş s a da T i m u r tarafından
A n k a r a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a t e k r a r i h y a edil
miştir. K a r a m a n Oğulları b u n d a n sonra da O s
manlılarla v e Mısırlılarla birçok muharebelerde
b u l u n d u k t a n s o n r a 1 4 8 3 de h a n e d a n ı n ı n m ü n k a
riz o l m a s ı y ü z ü n d e n m e m l e k e t l e r i O s m a n l ı ü l k e
sine ilhak olunmuştur. K a r a m a n Oğulları H ü k ü
meti Selçuklularla Osmanlılar arasında yaşamış
bir orta hükümettir. O s m a n l ı l a r d a n evvel S e l ç u k
medeniyetine tevarüs eden Karaman Oğulları
mıntakalarında oldukça m ü h i m ve medenî eserler
yaptılar.
O zamanki Türk Hükümetlerinden birçokları
d e v l e t - m u h a b e r a t ı n d a a r a p ç a v e a c e m c e y e fazla
m e v k i v e r d i k l e r i h a l d e K a r a m a n O ğ u l l a r ı n ı n saf
türkçeyi muhafazada gösterdikleri dikkat ve sebat
kayda lâyıktır.
. . . C e n g i z istilâsı ü z e r i n e O r t a A s y a d a n
OĞULLARı A n a d o l u y a hicret eden türk aşiret-
(1339-1521) lerinden birinin beyi olan (Dul Ka
d i d i n o ğ l u Karaca Bey t a r a f ı n d a n M a -
raş, Elbüstan, Malatya v e Harputta k u r u l a n o l d u k
ça m ü h i m bir h ü k ü m e t t i r . S u r i y e y e h â k i m olan
Mısır T ü r k h ü k ü m d a r l a r i l e Osmanlılar arasında
bazan birine, bazan diğerine temayül e t m e k su
r e t i l e m ü h i m b i r rol o y n a n m ı ş l a r d ı r , Yavuz Selimin
İran v e Mısır seferlerinden sonra h a n e d a n azası
ortadan kaldırılarak memleketleri osmanlı ülke
sine ilhak olunmuştur.
C e n g i z l i l e r istilâsı ü z e r i n e A n a d o -
1
OĞULLARI y a
Selen Bozuklv Türkleri tarafından
(1378-1603) A d a n a v e h a v a l i s i n d e Ramazan Oğul
ları i d a r e s i n d e b i r h ü k ü m e t k u r u l d u ,
b u n l a r e v v e l â Mısırın s o n r a O s m a n l ı l a r ı n nüfu
zuna girmişlerdir.
14 F p D A w A Ankara, K o n y a , Niğde, A k s a r a y , Sı-
CÛLLARI > Amasya, Tokat, Sinop, S a m s u n
v a s
(1335-1381) havalisine şamil olmak üzere Orta

A n a d o i u d a Erdana Oğulları tarafın
dan kurulan h ü k ü m e t i n merkezleri Kayseri ve
S i v a s idi. E r d a n a b i d a y e t t e b u h a v a l i d e İ r a n İ m a
nîleri n a m ı n a u m u m î valilik etmiş, bilâhare m ü s
takil olmuştur. B u devletin nüfuzu, başına g e ç e n
adamların fenalığından çabuk sarsılarak ülkesin
d e n N i ğ d e , A k s a r a y , K o n y a Karaman Oğullarına
g e ç m i ş v e d i ğ e r a k s a m ı n ı da S ı v a s t a Kadı Burha-
nettin e l d e e t m i ş t i r .
Erdana Oğulları zamanında Kayseri

SUL- . Siyasete karışarak vezir
BURHA- _
K a d ı s ı i d i
TANI
NETTİN KADI o i
u ş v e nihayet buttan unvanıle
m
(1381-1398) Sıvasta bir devletin başına geçmiştir.

Osmanlılarla Timur arasındaki mu
h a r e b e n i n ç ı k m a s ı n a z a h i r e n s e b e p o l a n Kadı Bur-
hanettin ö l d ü k t e n s o n r a O r t a A n a d o l u da O s m a n
lılara geçmiştir.
' Konya Selçukîleri tarafından Söğüt havalisinde

y e r v e r i l m i ş o l a n O s m a n l ı B e y l i ğ i de b u k ü ç ü k
beyliklerden biridir. O v a k i t Kayı Türklerinin
R e i s i Ertuğrul Bey idi. İ ş t e S ö ğ ü t h a v a l i s i O s m a n l ı
İmparatorluğunun beşiğidir. Ö t e d - n b e r i c e n g â v e r
ve k a h r a m a n olan T ü r k l e r Bizans İ m p a r a t o r l u ğ u n a
karşı başka zamanlarda diğer T ü r k l e r tarafından
b a ş l a n m ı ş olan m ü c a d e l e y i d e v a m ettirdiler. Er
t u ğ r u l v e f a t e t t i k t e n s o n r a o ğ l u Osman Bey K a r a c a
Hisarı zaptetti v e ilk h u t b e y i b u r a d a k e n d i n a m ı n a
• o k u t t u r a r a k i s t i k l â l i n i i l â n etti. F a k a t Osman Bey
yine K o n y a S e l ç u k sultanını metbu tanırdı. K o n y a
Selçukları büsbütün inkıraz bulduktan sonra
Osman Bey t a m m a n a s i l e m ü s t a k i l o l d u ( 1 2 9 9 ) .
O s m a n Bey m ü c a d e l e y e devam ederek Bilecik,
İ n e g ö l v e A t r a n o s u aldı. B u r s a y ı Orhan Gazi z a p
tetti ( 1 3 2 6 ) . O s m a n d a h a e v v e l ö l m ü ş t ü . Oğlu
O r h a n Gazi B u r s a y ı payitaht yaptı. O r h a n , kar
deşi Alâettini vezir tayin e d e r e k devleti tensik
vazifesini ona verdi. Alâettin ( 1 3 2 8 ) de ilk O s m a n l ı
parasını bastırdığı gibi Yeniçeri askerî teşkilâtının
e s a s ı n ı da k u r d u . Y e n i ç e r i l e r k u r u n u vustada
daha Avrupada emsali teşkilât y o k iken O s m a n l ı
Türkleri tarafından yapılmış daimî ve munta
z a m ordu teşkilâtıdır. O s m a n l ı Devletini kuran
Osman d ı r ; f a k a t d e v l e t o l a r a k teşkil eden ve
sağlam esaslara i s t i n a t e t t i r e n Orhan Gazi dir.
VII inci asırda A r a p l a r , İstanbulu m u h a s a r a etmiş
ler v e b u n d a n s o n r a da A n a d o l u i ç l e r i n e b i r ç o k
akınlar yapmışlardı. Fakat Bizans İmparatorluğu
İ s t a n b u l u ve A n a d o l u y u Araplara k a r ş ı muvaffa
kiyetle müdafaa edebilmişti. X u n c u asır zarfında
E r z u r u m , M a r a ş , D i y a r b e k i r , Kıbrıs, Girit, K i l i k y a
ve şimalî Suriye Bizans İmparatorluğunun eline
d ü ş m ü ş t ü . XI inci asır iptidalarında Bizanslıların b u
ilerlemelerini d u r d u r a c a k kuvvetli bir m ü s l ü m a n
h ü k ü m e t yoktu. Yukarda, mahsus bahsinde gö
r ü l d ü ğ ü ü z e r e , Alp Arslan kumandasında Selçuk
l u l a r b u R u m istilâ h a r e k e t i n i , M a l a z g i r t m e y d a n
muharebesile durdurdular. Rumlar, bu mağlû
biyet neticesinde bütün Anadoluyu kaybettiler.
Fakat, Büyük Selçukluların ve daha sonra
Anadolu Selçuklularının zayıflaması ve ennihayet
inkırazı ve bunun neticesi olarak Anadolunun
birçok küçük hükümetlere inkisamı Bizans Rum¬
— 559 —
l a r m a g e n i ş bir nefes aldırmıştı. Fakat, Bizarısın
y a k ı n i n d e y e n i bir g a y r e t ve taze k u v v e t l e r l e
m e y d a n a ç ı k a n O s m a n l ı T ü r k l e r i B i z a n s için b i r
tehlike o l m a ğ a başlamıştı. Bizansın g ü n l e r i sayılı
olmuştu. İzmit, İznik v e G e m l i k z a p t o l u n d u k t a n
s o n r a O r h a n , B i z a n s İ m p a r a t o r u ile sulh yaptı
( 1 3 3 3 ) . V e İ m p a r a t o r Kantaküzenm k ı z ı ile d e e v
lendi ( 1 3 4 7 ) . Bu izdivaca r a ğ m e n O r h a n Bizans
İmparatoruna karşı mücadeleden geri kalmadı.
Bu mücadeleye devam eden Orhan, oğlu Süleyman
P a ş a n ı n k u m a n d a s ı n a v e r d i ğ i a s k e r ile Ç a n a k k a l e
boğazını geçerek Geliboluyu zaptetti (1357).
Gelibolu Osmanlıların Balkanlarda yaptıkları seri
fütuhatın ve harekatın üssülharekesi olmuştu.
O s m a n l ı D e v l e t i , A s y a d a n A v r u p a y a t a ş t ı ğ ı za
m a n l a r , A v r u p a n m A n a d o l u y a en yakın, adeta biti
şik olan c e n u b u şarkîsinde, yani B a l k a n y a r ı m
adasında Bizans İmparatorluğunun kırıntılarından
b i r k a ç p a r ç a ile B u l g a r v e S ı r p K ı r a t l ı k l a r ı v a r d ı .
Bizans İ m p a r a t o r l u ğ u n u n payitahtı İstanbul,
h e n ü z V a s i l e u s l a r ı n m a k a r r ı idi; v e b ü y ü k ş e h r i n
Anadolu ve R u m e l i taraflarında bir m i k t a r arazi,
h e n ü z Vasileusların idaresi altında b u l u n u y o r d u .
Bu k ö h n e ve harap devlet Asyadan ve Avru-
p a d a n g e l e n t a z y i k l e r ile c a n ç e k i ş m e k dev
resine girmişti. Devletin dayandığı k u v v e t u z u n
m a z i s i ile, İ s t a n b u l u n s u r l a r ı n d a n ibaret gibi
idi. O s m a n l ı T ü r k l e r i n i n c i d d î b i r t a a r r u z u ö n ü n
de, n e R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u n u n h a ş m e t l i d e v i r l e
r i n e d a y a n a n mazinin, n e de o z a m a n l a r en k u v
vetli i s t i h k â m a t t a n sayılan İ s t a n b u l surlarının
mukavemet edemiyeceği ş ü p h e s i z idi. Bizans
tahtında o t u r a n Paleoloğ hanedanına mensup
p r e n s l e r i n i d a r e ettiği e s k i Y u n a n i s t a n m , a s k e r î
b i r k ı y m e t i y o k t u ; B i z a n s ı ı s k a t e d e n , b u r a l a r ı da
kolaylıkla işgal edebilecekti.
Balkan yarımadasının en kadîm sekenesi ara
sında T r a k o l a r gibi T ü r k l e r m ü h i m bir m e v k i
i ş g a l e t m i ş l e r v e s o n r a d a n da H a z a r , K o m a n v e
Bulgar gibi türk kabileleri buralara g e l e r e k yer
leşmişlerdi ; lâkin Osmanlıların R u m e l i y e geçtik
leri sırada B a l k a n l a r a h â k i m olan B u l g a r v e Sırp
lar, h ı r i s t i y a n h ğ m O r t o d o k s m e z h e b i n i , B i z a n s -
fan a l m ı ş , b i r t a k ı m k a b i l e l e r d e n t e r e k k ü p edi
yordu.
B u l g a r D e v l e t i , O r t a İdil h a v z a s ı n d a n g e l e n
Bulgar Türklerinin yerli T ü r k ve İslâvlarla karı
ş a r a k V I I inci asırda teşkil ettikleri bir devlettir;
B a l k a n yarımadasının bilhassa şark k ı s m ı n a hâ
k i m olmuştur. İlk teşkilâtı t a m a m e n T ü r k usulün
de b u l u n a n bu devletin h ü k ü m d a r l a r ı (Han) un
vanını taşıyorlardı. Bizans misyonerlerinin tesirde
hıristiyanhğı k a b u l ettikten (IX u n c u asır) sonra,
B i z a n s ı n siyasî ve idarî teşkilâtını taklide k a l k ı ş
m ı ş l a r d ı r ; l i s a n l a r ı da, b a z ı t ü r k ç e k e l i m e l e r v e
T ü r k lisanı kavaidi m a h f u z k a l m a k üzere, İslâv-
laşmış v e nihayet b u g ü n m a l u m u m u z olan Bulgar
lisanı hâsıl o m u ş t u r . B i r k a ç defa Bizansa taarruz
e d e r e k , V a s i l e u s l a r ı ü r k ü t e n B u l g a r D e v l e t i X un
cu asırda ç o k ' g e n i ş l i y e r e k Balkanların b ü y ü k bir
k ı s m ı m idaresi altına alabilmişti.
Bulgarların solunda yani Balkan yarımadasının
garp kısmında, İslâvca konuşan Sırplar sakindi;
Ortodoks m e z h e b i n i v e B i z a n s m e d e n i y e t i n i İ s -
t a n b u l d a n alan Sırplar, bir aralık ( X I I I ü n c ü asır
da) k o m ş u l a r ı z a r a r ı n a t e v e s s ü e d e r e k , b ü y ü k bir
S ı r p Devleti tesis edebilmişlerdi.
T u n a n ı n şimalinde, eski bir R o m a müstemle-
k e s i olan b u g ü k ü R o m a n y a i l e bir t a k ı m İ s l â v
k a v m l e r i n i d e h ü k ü m v e itaati a l t ı n a a l m ı ş b u l u
n a n Macar Türkleri n i n t e s i s e t t i k l e r i Engurus Kı
ratlığı vardı. R o m a n y a n m bazı a k s a m ı , yerli bey
ler i d a r e s i n d e b u l u n u y o r d u ; b a z ı a k s a m ı ise M a
c a r k ı r a l l a r m a tâbi idi.
E n g u r u s v e y a M a c a r Kıratlığı, e s k i d e n Hunla
rın A v r u p a d a vatanı olan T u n a v e Tisa ovala
rında Arpatlar idaresi altında teessüs e d e r e k ge
nişlemiş, ve o havalideki Magyar (Macar) kabile
lerin IX u n c u asırda, g e l m e s i l e İslâv kabilelerini
h ü k ü m v e i d a r e s i a l t ı n a a l a r a k bir k ı s m ı n ı M a c a r -
laştırmıştır. M a c a r l a r millî d i n l e r i n i k a y b e d e r e k
garbî R o m a d a n katolik m e z h e b i n i almışlardı. Bu
suretle B a l k a n hıristiyanlarmdan m e z h e p ç e ayrı
lıyorlardı. Macarlar, aslan T ü r k olmakla beraber,
m u h t e l i f k a v m l e r l e d e v a m l ı t e m a s l a r ı h a s e b i l e li
s a n l a r ı d a m a h l u t bir l e h ç e h a l i n e g e l m i ş t i . Asıl
H u n - U ğ u r l a r , Hungurlar, b ü y ü k araziye ve hü
k ü m e t e s a h i p bir a r i s t o k r a s i t e ş k i l e d i y o r l a r d ı ;
r a i y e l e r i n i n bir k ı s m ı İ s l â v l ı k l a r m ı m u h a f a z a et
t i k t e n b a ş k a b a z ı l a r ı Ortodoks m e z h e b i n d e b u l u
nuyorlardı.
M a c a r B e y l e r i n i n , tâ X I V ü n c ü a s ı r d a n k a l m a
bir n e v i p a r l a m e n t o s u v a r d ı v e asıl h a k i m i y e t b u
p a r l a m e n t o n u n yani, M a c a r asilzadelerinin elinde
idi. Millî bir h a n e d a n ı k ı r a l î o l a n A r p a t s ü l â l e s i
( X ilâ X I V ü n c ü a s ı r ) m ü n k a t i o l d u k t a n s o n r a , M a
c a r b e y l e r i k ı r a l l a r ı n ı a d e t a i n t i h a p e d e r l e r d i . O¬
n u n içindir ki Macaristan» tahtına, muhtelif yaban
cı s ü l â l e l e r d e n g e l m e bir t a k ı m k ı r a l l a r g e ç m i ş t i r .
N i h a y e t bir m ü d d e t O s m a n l ı s u l t a n l a r ı n ı n , s o n r a
H a b s b u r ğ imparatorlarının idaresi altında bulun
muştur.
Macaristamn şark! şimalîsinde, İslâv cinsinden
ve katolik m e z h e b i n d e n olan Lehlerin ( P o l y a k )
başlarında m ü n t a h a p bir kıral bulunan aristokra-
tik c u m h u r i y e t l e r i v a r d ı . L e h K ı r a l l ı ğ ı b i r a r a l ı k
(XIV ü n c ü asır) da K a r a d e n i z d e n Baltık denizine
kadar geniş bir sahada yayılan birçok memleketleri
i h t i v a e d e r d i . K ı r a l l ı k t a c ı Yagaylo hanedanından
çıkıp, muhtelif Avrupa sülâleleri arasında rekabet
vesilesi o l u n c a ; ferdî istiklâllerini çok s e v e n v e
pek m a ğ r u r Leh zadeganı arasında niza ve mü
c a d e l e e k s i k o l m a d ı v e b u n u n n e t i c e s i o l a r a k Po
lonya D e v l e t i m ü t e m a d i y e n z a y ı f l a d ı .
L e h i s t a n m ş a r k ve şarkı şimalîsi, y a n i b u g ü n
Sosiyalist Sovyetler C u m h u r i y e t i Birliği denilen
s i y a s î m a n z u m e n i n i d a r e ettiği e s k i R u s y a m e m
l e k e t i X I I i n c i ilâ X I V ü n c ü a s ı r l a r d a T ü r k Altın-
ordu H a n l a r ı n a tâbidi. R u s beyleri, h a n ı n men
suplarından b a ş k a bir şey değildiler. Rusyanın
Avrupai k ı s m ı n d a bile ahalinin belki ekseriyeti
T ü r k cinsindendi; hele hâkim zümre Türklerdi.
R u n y a d a s a k i n İ s l â v k a b i l e l e r i b a ş s ı z idi. I X u n c u
asırda peyda olan Rus beyleri (Kinazları), İskan-
dinavyadan gelip bu İslâv kabilelerine t a h a k k ü m
e d e n Varyağlürdan üremişti. Ancak X V inci asrın
sonlarındadır ki M o s k o v a B ü y ü k Beyliği, T i m u
run darbelerde zayıflamış olan Altınordu Hanlığı
na karşı k ı y a m v e isyan ederek bu T ü r k Hanlı
ğının p a r ç a l a n m a s ı n a sebep oldu. Altmordu aksa
mından teşekkül eden Kazan, Astrahan Hanlıkları
XVI mcı asır ikinci yarısına kadar, Avrupayı
Rusyanın şark k ı s m ı n a h â k i m kıldılar v e nihayet
M o s k o v a B ü y ü k B e y i M ü t h i ş İ v a n b u r a l a r ı da
zaptile R u s Çarlığını k u r d u . R o m a n o f H a n e d a n ı
nın iktidar m e v k i i n e intihapla g e ç m e s i n d e n sonra,
Ruslar, bilhassa şimal, şark v e c e n u p Türkleri
zararına tevessü ede ede nihayet m a l û m olan
Rusya İmparatorluğunu v ü c u d e getirdiler.
Osmanlılar Avrupaya geçtikleri zaman Avrupa-
nm c e n u b u şarkî ve şarkında bellibaşlı devletler,
işte b u s a y ı l a n l a r d ı . A v r u p a n ı n m e r k e z v e g a r b ı n a
g e l i n c e , b u r a l a r d a b i r İ m p a r a t o r l u k l a (Cermen İm
paratorluğu) b i r P a p a l ı k v a r d ı ki m e r k e z î v e g a r b î
Avrupaya, yani katolik hıristiyan âlemine, u m u m î
surette, maddî v e m a n e v î h ü k ü m v e n ü i u z iddia
s ı n d a idi. X I V ü n c ü a s ı r d a a r t ı k İ n g i l t e r e , F r a n s a
v e İ s p a n y a Kıfallıkları teessüs etmişti. İ t a l y a m n
beylikleri ve şehir cumhuriyetleri h e m e n h e m e n
müstakildi ; Almanyadaki beyler ve şehirlerde
İtalyada olduğu gibi istiklâllerini imparatora karşı,
k ı s k a n ç l ı k l a m ü d a f a a ediyorlardı. A v r u p a n ı n ara
ziye temellük dolayısile kuvvetli ve muayyen
h u k u k î bir müessesesi olmak itibarile m u n t a z a m
olan feodalitesi, İ s l â m - T ü r k F e o d a l i t e s i n e n a z a r a n
d a h a ç o k n ü f u z l u idi. F e o d a l b e y l i k l e r v e s o n r a
dan t e ş e k k ü i e d e n millî kırallıklar, i m p a r a t o r u n
ve Papanın n ü f u z u n u ç o k tahdit etmiş b u l u n u y o r
lardı. H e l e g e r e k i m p a r a t o r u n , g e r e k P a p a n ı n m ü n -
I tahap oluşu bir aileye inhisar etmeyişi, intihabın
1 bazı beyler v e kilise uluları tarafından yapılışı,
ipmarator ve Papayı bunlara mümaşat mecburi
yetinde bırakıyordu. Maamafih m ü h i m vak'alar
I önünde, alelhusus müslüman Türklerin Avrupa-
I y a g e ç e r e k m e r k e z î A v r u p a y a ilerlemeleri gibi
I bütün hıristiyan âlemini k o r k u t a n hâdiseler kar
şısında, P a p a n ı n nasihatleri, k a y s e r i n e m i r l e r i kı-
rallar, beyler, ahali tarafından d i n l e n i r v e m ü ş t e -
! • rek hıristiyan orduları teşkil edilip m ü s l ü m a n
Türklere karşı sevkolunurdu.
Hıristiyan âleminde imparatorluk B ü y ü k Kari
( C h a r l e m a g n e ) tarafından tesis edilmişti (IX u n c u
asır başı)Cermenlerin F r a n k kabilesinden gelen bu
h ü k ü m d a r öldükten sonra hâkim olduğu geniş
ülkesi ayrılmıştı. A n c a k X u n c u asır ortaların
d a Otta, i m p a r a t o r l u ğ u t e k r a r t e v h i t v e t e v s i a
muvaffak olmuş v e R o m a y a gidip B ü y ü k Kari
gibi i m p a r a t o r l u k tacını P a p a n ı n elile b a ş ı n a g e
çirmiştir. Ottodan itibaren imparatorluğun ismi
resmîsi " M u k a d d e s R o m a - Cermen İmparator
luğu,, dur. İslâm â l e m i n d e halifenin sultanlık
b e r a t ı v e r m e s i n e m u a d i l o l a n b u fiil, i m p a r a t o r
luğun r u h a n î bir sulta tarafından Allah n a m ı n a
ita e d i l m e s i d e m e k o l u y o r v e k u t s i y e t b u r a d a n
n e ş e t e d i y o r . B ü y ü k Kari, eski Garbî Roma
İmparatorluğunu ihya etmek iddiasında idi;
h a l e f i Olto d a o i d d i a ile d e v l e t i n e R o m a İ m p a r a
torluğu namını veriyor. İmparatorların cümlesi,
C e r m e n l e r d e n gelmiştir.
M ü n t a h a p i m p a r a t o r l u k tacı, m ü t e a d d i t sülâ
lelere m e n s u p birçok prenslerin başına konduk
tan s o n r a , n i h a y e t X I I I ü n c ü a s ı r s o n l a r ı n d a H a b -
s b u r g h a n e d a n ı n a g e ç t i . H a b s b u r g l u Rodolf un
R o m a k a y s e r i i n t i h a p o l u n m a s ı , O s m a n l ı l a r ı n Av
r u p a y a g e ç m e y e v e şarkî R o m a Kayserliğini ciddî
tehdide başladıkları z a m a n a tesadüf eder. Habs-
b u r ğ l a r m malikâneleri en ziyade katolik hıristiyan
âleminin şarkında, Balkan yarımadasına yakın
yerlerde, Avusturyada, yani Şark-çitlerinde (Marc-
h i a A u s t r i a c a d a ) idi. D o ğ r u d a n d o ğ r u y a k e n d i
malikâneleri tehdit altında kal m prenslerin T ü r k
lere karşı hıristiyan âlemini daha ziyade e h e m
miyet ve samimiyetle müdafaa edecekleri ümit
olunuyordu.
Filvaki, T ü r k l e r Avrupaya ilerledikleri z a m a n
e n ç o k ' N e m ç e [1] ( y a n i A v u s t u r y a ) o r d u l a r i l e u ğ
raşmışlardır. F î a b s b u r ğ l a r bir k e r e R o m a İmpara
t o r l u ğ u t a c ı n ı ele g e ç i r i n c e b i r d a h a , tâ X I X u n c u
asır iptidalarına, N a p o l y o n z a m a n ı n a k a d a r yani
altı a s ı r m ü d d e t e l d e n k a c ı r m a m ı ş l a r d ı r . Habs-
b u r ğ İ m p a r a t o r l u ğ u n u n e n a z e m e t l i ' d e v r e s i Be
şinci Kari ( C o r u l u s Q u i n t u s = C h a r l e s - q u i n t ) za
m a n ı d ı r (XVI m c ı asrın ilk yarısı). O s ı r a d a F r a n s a
k i r a l ı o l a n Birinci Fransuva memleketinin serve
tine, o r d u s u n u n kuvvetine, hazinesinin dolulu
ğ u n a güvenerek, imparatorluk tahtına namzetli
ğini k o y m u ş t u ; fakat hepsi Alman olan m u n t a h i p
b e y l e r Fransuva dan bir hayli para sızdırmakla
b e r a b e r n i h a y e t Karlı imparator seçtiler. Şarl-Kent
F e l e m e n k , Franşkonte, İspanya, bir kısım İtalya
ile b e r a b e r , A v u s t u r y a m e m l e k e t i n e v e r a s e t târi-
kile malikti. Bu cihetle kendisinin d o ğ r u d a n doğ
r u y a sahip olduğu kıtalar çok genişti; İspanya
K ı r a l h ğ m ı n geniş ve zengin m ü s t e m l e k e l e r i de
o n u n m ü l k i n d e n m a d u t idi. İ m p a r a t o r l u k t a c ı n a
uzanan başıboş kalmış ve m e m l e k e t i şark ve ce-
m ı p t a n i h a t a e d i l m i ş F r a n s ı z K i r a l ı F r a n s u v a ra
kibini m a ğ l û p e t m e k için ç o k uğraştı. Şarl-Kent
devrinde Avrupanın en kudretli hükümdarları,
imparatordan başka Fransa Kiralı ve İngiltere
K i r a l ı ( V I I I i n c i Hanri) ile O s m a n l ı Türklerinin
sultanından ibaretti. K a n u n î Sultan Süleyman
e*cdadınm ç o k v â s i v e z e n g i n m i l k i n i M a c a r o v a -
d o ğ r u d a g e n i ş l e t m i ş idi. D o ğ r u d a n d o ğ
r u y a Avusturyayı tehdit ediyordu. B u n a ilâveten
[1] İ s l a v l a n n , Almanlara verdikleri isimdir ki' dilsiz

m a n a s ı n a gelir.
— 566 —
t "1 " # 7 -
Şarkî Romanın sahibi ve imparatoru bulunan
T ü r k padişahı, ispanyolca unvanını kullanarak
( D o n k a r l o s ) d e d i ğ i Şarl-Kent in i m p a r a t o r l u ğ u n u
da g a y r ı m e ş r u b u l u y o r d u . Ç ü n k ü R o m a İ m p a
ratorluğu, S ü l e y m a n m h u k u k ç u l a r ı n a göre tektir,
tecezzi etmez. İşte F r a n s u v a b u vaziyetten istifade
e m e l i n e d ü ş e r e k T ü r k ittifakını aktetmişti.
B e s i n c i Ş a r l g e n i ş s a l t a n a t ı n ı n A v u s t u r y a kıs
m ı m b i r a d e r i Ferdinanda bıraktı. F e r d i n a n t Bo
h e m y a ( b u g ü n k ü Ç e k - İ s l o v a k y a ) ve Macaristan
K ı r a l l ı k l a r m m varisi olan bir p r e n s e s l e e v l e n e r e k
b u k o m ş u ü l k e l e r i d e m e m l e k e t i n e i l h a k etti. V a
kıa Macaristan artık T ü r k l e r tarafından zaptedil-
m e k t e idi. F a k a t H a b s b u r ğ l u F e r d i n a n t , b u v e r a
set d o t a y ı s i l e k e n d i s i n i M a c a r k i r a l ı s a n d ı ğ ı n d a n
h a k k ı n ı istirdat için m ü t e m a d i y e n T ü r k l e r l e çar
pışacaktır. V e nihayet bu m ü c a d e l e y e bizzat İ m
p a r a t o r Şarl-Kent d e m ü d a h e l e etti; f a k a t Sultan
Süleymanla orduları başında karşılaşmadı.
İ t a l y a d a P a p a n ı n c i s m a n î d e v l e t i ile, b i r t a k ı m
z e n g i n ve tüccar şehir c u m h u r i y e t l e r i (Ceneviz,
V e n e d i k gibi) v e c e n u p t a A r a g o n (İspanya) Kırat
l ı ğ ı n a t â b i o l m a k c i h e t i l e Beşinci Şarl a g e ç e n N a
poli v e S i c i l y a K ı r a l l ı ğ ı v a r d ı . V e b ü t ü n İ t a l y a R o
ma İmparatorluğu aksamındandı.
O s m a n l ı l a r orta A v r u p a y a ilerledikleri z a m a n
A v r u p a n ı n s i y a s î t e ş k i l â t ı işte b ö y l e d i r . B u t e ş k i
lât i y i a n l a ş ı l m a d ı k ç a O s m a n l ı l a r l a k a r ş ı ç ı k a n
ehlisalip ordularının mahiyeti riakkile taayyün
e d e m e z . O s m a n l ı l a r i p t i d a T u n a c e n u b u n d a islav,,
m a c a r askerleri ve fransız şövalyelerde karşılaş
tılar. B u n l a r ı s e v k e d e n P a p a n ı n n ü f u z v e s u l t a s ı
idi. S o n r a l a r ı A v u s t u r y a h a n e d a n ı n d a n m ü n t e h a p
i m p a r a t o r l a r ı n t o p l a d ı k l a r ı y i n e m ü t e a d d i t milliyet¬
— 567 —
lere m e n s u p ordularla Macar ovasında, Transilva-
nya ve Avusturya dağlıklarında uğraştılar. Papanın
n ü f u z u n a ç o k tâbi olan Lehliler de bu h a r e k e t l e r e
iştirak ediyorlardı. Hasılı, X I I I ü n c ü asırdan X V I I I
inci asra kadar, Avrupada Osmanlılara karşı çıkan
kuvvet ekseriya bütün Avrupayı bir cephe olarak
temsil eden ve başlarında Papa ve imparator bu
l u n a n h ı r i s t i y a n â l e m i idi.
OSMANLı İM- A v r u p a f ü t u h a t ı B i r i n c i Muradı Hu-

PARATORLU- davendigâr a düştü. Lalapaşa Gelibo-
Ğ U N U N TE- ı d a n h a r e k e t l e E d i r n e y i aldı. B u -
u
ŞEKKULU r a s ı i k j n c i p a _ y Lalapaşa
i t a h t o l d u
Edirneden sonra Filibeyi de zapetederken Ev-

ranos ta G ü m ü l c ü n e y i a l ı y o r d u . F ü t u h a t d e v a m
ediyordu.
Demirtaş Makedonyada Manastır, Pirlepe ve
h a v a l i s i n i ; İnce Balaban Sof yayı zaptettiler. O s m a n
l ı l a r R u m e l i y e g e ç t i k l e r i z a m a n B a l k a n l a r milât
t a n e v v e l k i Trak v e d a h a s o n r a Hun v e Avar isti
lâ v e m u h a c e r e t l e r i n d e n b a ş k a X u n c u a s ı r d a n
itibaren şarkî ve c e n u b î R u s y a d a n gelen T ü r k l e r
le o l d u k ç a k e s i f b i r s u r e t t e i ş g a l e d i l m i ş b u l u n u
y o r d u . O s m a n l ı l a r ı n R u m e l i y i n i s b e t e n k o l a y zapt
etmeleri sebeplerinden b i n de b u b u r .
Karamanlılara karşı muvaffakiyetli muhare
b e d e n s o n r a A n a d o l u d a da o s m a l ı ü l k e s i g e n i ş
letildi, B a l k a n l a r d a T ü r k l e r i n i l e r l e m e s i n d e n M a
carlar, Sırplar, Bulgarlar, Ulahlar telâşa d ü ş e r e k
birleştiler ve E d i r n e üzerine y ü r ü d ü l e r . Müttefik
düşmanlar, bilâhare (Sırp sındığı) denilen mahal
d e bir baskınla i m h a edildiler. Bu mağlûbiyetten
s o n r a müttefikler daha b ü y ü k bir ordu topladılar.
B o ş n a k l a r l a A r n a v u t l a r da b u h e y e t e g i r m i ş l e r d i .
T ü r k ordusu p e k zayıf olduğu halde müttefikleri
K o s v a d a m ü t h i ş b i r h e z i m e t e u ğ r a t t ı ( 1 3 8 9 ) . Bi
rinci Murat m u h a r e b e m e y d a n ı n d a ş e h i t o l d u . Y ı l
d ı r ı m u n v a n ı v e r i l e n Birinci Bayazıt zamanında
imparatorluk Anadoiuda daha ziyade büyüdü. Ba
y a z ı t z a m a n ı n d a Emanüel Paleoloğ idaresinde olan
Alaşehir zaptolundu. Aydın, Menteşe, S a r u h a n
müşkülâtsız ilhak olundu. K a r a m a n Beyi Alâet
tin i s y a n e t t i ğ i n d e n A k ç a y c i v a r ı n d a v u k u b u l a n
m u h a r e b e d e K a r a m a n l ı l a r da m a ğ l û p e d i l e r e k
m e m l e k e t l e r i Osmanlı Devletine ilhak olundu.
T o k a t , S i v a s v e K a y s e r i d e Kadı Burhanettin den
v e S i n o p h a v a l i s i d e İsfendiyar Oğullarından
(Çandar Oğulları) zaptedildi.
K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a B u l g a r i s t a n ta
m a m e n işgal edilmiş v e Ulah h ü k ü m d a r ı Os
m a n l ı D e v l e t i n e v e r g i ile b a ğ l ı b i r m a h m i dere
c e s i n e indirilmişti. Macarlar buraları kendi m e m
leketleri a d d e t m e k t e 'olduklarından T ü r k l e r l e tek
rar m u h a r e b e y e k a r a r vardiler. Macaristan Kiralı
Zigsmunt tarafından idare edilen bir ehlisalip or
dusu Rumelide Tuna boylarında. Niğbolu civarın
da m a ğ l û p edildi. E h l i s a l i p o s d u s u n d a Korkusuz
Jan d e n i l e n Kont dö Növer (Comte de N e v e r s )
i d a r e s i n d e F r a n s ı z l a r da v a r d ı . B u b i r i n c i m a ğ
l û b i y e t t e n s o n r a M a c a r k i r a l ı d a h a b ü y ü k b i r or
d u i l e i k i n c i d e f a N i ğ b o l u k a l e s i n e t a a r r u z etti.
B u defa F r a n s ı z l a r d a n b a ş k a A l m a n , L e h i s t a n ,
A v u s t u r y a , İ t a l y a , B a v y e r a ! R o d o s a s k e r l e r i v e şö
v a l y e l e r i M a c a r o r d u s u n u t a k v i y e e t m i ş l e r d i . İs
tanbulu tazyik etmekte olan bir kısım T ü r k ordu
su seri y ü r ü y ü ş l e r l e N i ğ b o l u ö n ü n d e g ö r ü n d ü ve
m ü t t e f i k l e r i kat'î b i r m a ğ l û b i y e t e u ğ r a t t ı ( 1 3 9 6 ) .
Bayazıt b u m u v a f f a k i y e t t e n s o n r a İ s t a n b u l u da
zaptetmeği d ü ş ü n ü y o r d u . Hatta b u maksatla Bo-
ğ a z i ç i n d e A n a d o l u s a h i l i n d e Anadoluhisarı namile
bir kale de yaptırmıştı. F a k a t ş a r k t a n g e l e n bir
t a a r r u z b u n a m u v a k k a t e n m a n i o l d u . T ü r k fati
hi Timurlenk, yanında m e m l e k e t l e r i zaptedilen yir
mi k a d a r Anadolu beyleri oldğu halde A n a d o l u y u
istilâ e t m i ş t i . M ü t e k a b i l e n Bayazıt v e Timur ida
r e s i n d e k i iki t ü r k o r d u s u A n k a r a c i v a r ı n d a m u
h a r e b e ettiler. O s m a n l ı o r d u s u n d a y a r d ı m c ı o l a r a k
8 0 0 0 kişilik bir Sırp k u v v e t i de vardı. Timurun
o r d u s u d a h a k u v v e t l i idi. O s m a n l ı l a r m a ğ l û p ol
dular. B a y a z i t t a T i m u r a esir düştü ( 2 0 t e m m u z
1402). Bayazıdın felâketinden kurtulan üç oğlu
b i r b i r l e r i l e post. k a v g a s ı n a tutuştular. E n b ü y ü k
şehzade Süleyman Çelebi Bursayı bırakarak
R u m e l i tarafına geçmişti. Timur Bursayı yağma
etti, v e O r t a A n a d o l u y a d ö n d ü . B a y a z ı d ı n o ğ u l l a r ı
Süleyman,İsa, Mehmet v e Musada birbirlerile dövüş
tüler. Musa Rumeli tarafına h â k i m oldu v e Ma
c a r K i r a l ı Zigsmunta karşı bir muzafferiyet kazan
dıktan s o n r a İ s t a n b u l u m u h a s a r a e t m e k istedi.
F a k a t b i r a d e r i M e h m e t ile y a p t ı ğ ı m u h a r e b e d e m a
ğlûp oldu ve öldürüldü. M e h m e t Çelebi R u m l a r ı n
muavenetile kardeşini y e n m i ş ' olduğundan bir
müddet Bizansa karşı mülayim davrandı.
A n k a r a mağlûbiyetinden sonra Osmanlı Devleti
tehlike geçirmişti. Yıldırım Bayazıdın oğullarının
b ü y ü k bir birbirlerile mücadele etmelerinden dev
l e t i n -birliği b o z u l m u ş t u . A n a d o l u S e l ç u k î l e r i n i n
inhitatından sonraki karışık vaziyet daha berbat bir
surette t e k e r r ü r etmiştir. O s m a n l ı Devleti muhtelif
şehzadeler arasında i n k ı s a m a uğradığı gibi Timur-
dan evvel ülkeleri a l m a n İsfendiyar, Karaman,
Menteşe, G e r m e y a n Oğulları gibi k ü ç ü k beylik-
l e r de T i m u r u n t e ş v i k i l e t e k r a r c a n l a n m ı ş l a r d ı . B u :
dahilî h a r p l e r v e k a r ı ş ı k l ı k l a r o n i k i s e n e d e v a m et
m i ş , n e t i c e d e Mehmet Çelebi g a l e b e ç a l a r a k d e v l e t i n ,
birliğini iade etmiştir. B u sırada İ z m i r d e isyan
e d e n Cüneyt tedip e d i l e r e k şehir alındı ise de
osmanlı domanması Gelibolu önünde Venedikli
ler t a r t ı n d a n m a ğ l û p e d i l d i ( 1 4 1 6 ) . A n k a r a m u h a
r e b e s i n d e Mehmet Çelebi n i n Mustafa i s m i n d e bir-
biraderi kaybolmuştu. Kendisi veyahut başka
birisi saltanat iddiasında b u l u n d u . T a k i p edilince
S e l â n i k t e R u m l a r a iltica etti. Mehmet Çelebinin
oğlu tkinci Murat evvelâ Rumların kendisine
k a r ş ı s a l d ı r d ı k l a r ı S e l â n i k t e k i e s i r b i r a d e r i Mus
tafa y a k a r ş ı mücadele mecburiyetinde kaldı.-
M u s t a f a , k e n d i s i n i t e n k i l i ç i n g ö n d e r i l e n kıtaatı
m a ğ l û p e d e r e k G e l i b o l u y u zaptettti. Y a n ı n d a k i
a s k e r l e A n a d o l u y u da k e n d i n e taraftar etmeğe-
çalışırken asker kendisini bıraktı v e Eflâk yolu
ü z e r i n d e esir edildi. İkinci Murat zamanında
İ s t a n b u l u zapt için yapılan t e ş e b b ü s a k i m kaldı.
B i z a n s i m p a r a t o r u n a i s y a n e d e n Selanik, V e n e
diklilerin idaresine geçmişti. B u sefer Hamza
Paşa kumandasında bir osmanlı ordusu Selâniği
aldı. B u n u m ü t e a k i p Y a n y a z a p t o l u n d u ( 1 4 3 1 ) . .
Macarlarla v u k u b u l a n m u h a r e b e iyi bir netice
v e r m e d i ğ i n d e n B e l g r a t a l ı n a m a d ı (Segedin mum-
lahast 12 t e m m u z 1 4 4 4 ) .
B u v a k a y i n e t i c e s i n d e İkinci Murat 14 y a ş ı n
d a k i o ğ l u Mehmet l e h i n e saltanatı t e r k e d e r e k M a ~
nisaya çekildi. B u n d a n ümitlenen Macarlar ve
U l a h l a r B u l g a r i s t a n ı istilâ e d e r e k V a r n a y a y a k l a ş
tılar. İ k i n c i M u r a t r i c a l i n i s t i r h a m ı ü z e r i n e t e k r a r
o r d u n u n k u m a n d a s ı n ı aldı v e m ü t t e f i k l e r i m a ğ l û p -
etti. M a c a r K i r a l ı Lâdislas m u h a r e b e d e öldü. İ k i n c i
M u r a t M o r a y ı zaptetti v e A r n a v u t l u k t a İ s k e n d e r
B e y d e n e n Kastriyoti ile k a r ş ı l a ş t ı . V a r n a m a ğ l û
b i y e t i n i n a c ı s ı n ı u n u t m ı y a n M a c a r l a r Jan Hünyai
.kumandasında yeni bir ehlisalip ordusu topladılar.
Hünyadi Januş Tunayı g e ç e r e k Sırbistana girdi
ve K o s v a ovasında t a h k i m a t y a n m a ğ a başladı.
T ü r k i e r ehlisalip o r d u s u n u da m a ğ l û p e d e r e k
Balkanlarda kati olarak yerleştiler.
İkinci Muradın Edirne civarında vefatından
s o n r a İkinci Mehmet t e k r a r t a h t a g e l d i ğ i v a k i t r ü ş t e
vâsıl olmuştu (1451). H e r ş e y d e n evvel İstanbulu
.almak istiyordu. O s m a n l ı ülkesi Anadoiuda ve
R u m e l i d e g e n i ş l e m i ş o l d u ğ u n d a n İstanbul, dev
l e t i n tabiî p a y i t a h t ı g i b i idi. İ s t a n b u l u n f e t n i n e
Atila z a m a n ı n d a T ü r k l e r t e ş e b b ü s e t t i k l e r i g i b i
b u n d a n s o n r a A r a p l a r da u ğ r a ş m ı ş l a r , S e l ç u k î l e r
de arzu etmişler v e k e n d i s i n d e n e v v e l gelen
O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı da b i r k a ç t e c r ü b e d e b u
l u n m u ş l a r d ı . İkinci Mehmet b o ğ a z ı k a p a m a k için
vaktile Yıldırım Bayazıt tarafından y a p ı l m ı ş olan
Anadoluhisarı karşısında Rumelihisarını yaptırdı
ve o vakte k a d a r g ö r ü l m e m i ş toplar döktürdü.
• ( 1 4 5 3 ) s e n e s i n i s a n ı n d a m u a z z a m b i r o r d u ile
İ s t a n b u l u m u h a s a r a et'ti.
H a l i c i n S a r a y b u r n u ile G a l a t a a r a s ı n d a g e r i l
m i ş o l a n k u v v e t l i b i r z i n c i r ile k a p a t ı l m ı ş o l m a s ı
•Osmanlıların t a a r r u z u n u güçleştiriyordu. Sultan
M e h m e t b u m a n i i ç e v i r m e k için B e ş i k t a ş civarın
da bir nok t a da n k a r a y a çektirdiği y e t m i ş g e m i y i
karadan aşırarak Halice indirdi. 5 0 gün muhasa
r a d a n s o n r a Topkapı tarafında bir gedik açılmış
•olduğundan u m u m î h ü c u m yapıldı. K a r a tarafın-
•daki İstanbul s u r l a r ı n ı C e n e v i z l e r , V e n e d i k l i l e r di
ğer ecnebiler ve Rumlar müdafaa ediyordu. Hü-
c u m esnasında bir kısım a s k e r kale dehlizlerinin
birinden içeri g i r m i ş v e d ü ş m a n a arkadan taar
ruz ederek h ü c u m u n muvaffak olmasına yardım,
etmiştir. B u suretle c e p h e d e n ve içerden yapılan
hücum sayesinde R u m l a r v e y a r d ı m c ı l a r ı kat'î
o l a r a k m a ğ l û p e d i l e r e k İstanbul zaptedilmiştir..
Türklerin İstanbulu zaptetmeleri 1 0 0 0 sene kadar
s ü r m ü ş olan Şarkî R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u n u Orta'
dan kaldırmıştı- İ s t a n b u l u n o vakit T ü r k l e r tara
f ı n d a n zaptı c i h a n ş ü m u l b i r h â d i s e o l m u ş t u r . B u
h â d i s e orta zamanların nihayeti olarak kabul edil
miş ve m e d e n i y e t v e i n s a n i y e t için yeni bir dev
r i n b a ş l a m a s ı n d a t e s i r i o l m u ş t u r . T ü r k l e r o vakit:
R u m e l i d e tabiî h u d u t o l a n T u n a y ı b u l m u ş l a r d ı r .
İ s t a n b u l u n zaptı n e t i c e s i n d e T ü r k ü l k e s i n i n
o r t a s ı n d a , z a y ı f da o l s a , Bizans İmparatorluğu
kalkmış ve Türklerin bundan sonra Avrupada
daha ziyade ilerlemeleri m ü m k ü n olmuştur.
İ s t a n b u l u n T ü ı k l e r t a r a f ı n d a n fethi, a y n i z a m a n
da b ü t ü n A v r u p a n ı n v e h ı r i s t i y a n â l e m i n i n o vakit,.
Osmanlı İmparatorluğu tarafından mağlûbiyeti
demekti.
• •
Fatih, İstanbulu aldıktan sonra Belgrat müs

tesna o l m a k üzere bütün Sırbistanı, Morayı, Eflak
ve Buğdan, Bosna - Hersek, Arnavutluk ülkele
r i n i i l h a k etti. E f l a k e e B u ğ d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u
ya İ m p a r a t o r l u ğ a ilhak e d i l m e y i p h i m a y e y i a n d ı
rır bir şekilde hıristiyan b e y l e r l e idare edilmiştir.
Bu vaziyet X I X u n c u asrın ortasına kadar d e v a m
etti. B u n d a n s o n r a Zollern ailesinden bir alman
prensi idaresinde birleştirildi ( 1 8 6 6 ) v e e n n i h a -
yet ( 1 8 7 7 - 1 8 7 8 ) Osmanlı - Rus m u h a r e b e s i n d e n
s o n r a m ü s t a k i l R o m a n y a K ı r a t l ı ğ ı t e ş e k k ü l etti.
Fatih, A n a d o l u c i h e t i n d e K a r a m a n D e v l e t i n i v e
T r a b z o n d a k i R u m D e v l e t i n i zaptetti. E r z i n c a n ci
v a r ı n d a Otlukbeli m u h a r e b e s i n d e Âkkoyunlu ordu
s u m a ğ l û p edildi. B u s u r e t l e F a t i h z a m a n ı n d a
T u n a y a kadar R u m e l i d e yabancı bir idare kalma
m ı ş idi. A n a d o l u d a i s e F ı r a t n e h r i v e T o r o s l a r
hudut teşkil edivordu.
Cem vakası:
Y ı l d ı r ı m - B a y a z ı t t a n i t i b a r e n t a h t a g e ç e n padi
ş a h l a r ı n r a k i p s i z k a l m a k i ç i n k a r d e ş l e r i n i öldür¬
, m e l e r i âdet olmuştu. Fatih b u adeti k a n u n h a l i n e
/ k o y d u : (Her k i m e s n e y e evlâdımdan saltanat m ü -
i y e s s e r o l a k a r ı n d a ş l a r ı n n i z a m ı â l e m i ç i n katlet¬
!ı m e k münasiptir. E k s e r ulema dahi tecviz etmiştir.
I Anınla amil olalar). Fatihten s o n r a b ü y ü k oğlu
I İkinci Bayazıt tahta g e ç i n c e ö l d ü r ü l e c e ğ i n i bilen
k a r d e ş i Cem, h e m h a y a t ı m k u r t a r m a k v e h e m d e
l i y a k a t s i z b i r e l d e n tahtı a l m a k i ç i n B a y a z ı t ile
m ü c a d e l e y e girişti. M a ğ l û p o l u n c a e v v e l â Mısıra
ve Rodos şövalyelerine kaçtı ve b u r a d a n Papanın
•eline d ü ş t ü . P a p a , B a y a z ı t t a n a l d ı ğ ı k ü l l i y e t l i p a r a
m u k a b i l i n d e Cem i z e h i r l e d i ( 1 4 9 5 ) .
İranla muharebe; şiîlik propagandası Çaldıran

.seferi:
M a ğ l û p Uzun Hasanın Akkoyun arazisini
k ı s m e n O s m a n l ı l a r , k ı s m e n de İranlılar almıştı. B u
suretle Â k k o y u n l u Devletinin kalkmasile İranla
komşu olmuştuk.
B i r T ü r k o l a n S a f e v î Şah İsmail, mutaassıp bir
•şü idi. A n a d o l u d a T ü r k l e r a r a s ı n d a snTiği y a y m a ğ a
• ç a l ı ş ı y o r d u . B u s e b e p l e , Yavuz Selim v e Şah İsmail
z a m a n l a r ı n d a Çaldıran da v u k u b u l a n b ü y ü k bir
m u h a r e b e d e (1514) İranlılar mağlûp olarak bütün'
şarkî Anadolu U r m i y e gölünden Fırata kadar
z a p t e d i l d i . B u n d a n s o n r a d a Bitlis v a l i s i n i n Ş a h a ,
Bağdat valisinin k e n d i l i k l e r i n d e n Padişaha iltihak
e t m e l e r i y ü z ü n d e n Kanunî Süleyman ve Tahmasp
z a m a n ı n d a da İ r a n l a i k i d e f a h a r p e d i l m i ş v e ş a r
kî A n a d o l u d a n b a ş k a A r a p I r a k ı ( m e r k e z i B a ğ d a t )
Osmanlı ülkesine ilhak edilmiştir ( 1 5 3 3 - 1 5 5 5 ) .
Mısırlılarla muharebe ve Mısırın zaptı:

S o n E y y u b î h ü k ü m d a r ı n ı n zürriyetsiz vefatı
ü z e r i n e M ı s ı r d a Aybey i s m i n d e b i r T ü r k k ö l e m e n
v e z i r h ü k ü m d a r ilan e d i l d i ( 1 2 5 0 ) . B i r m ü d d e t
s o n r a saltanata T ü r k k ö l m e n l e r i n kullandığı ç e r k e z
k ö l e l i ğ i n d e n y e t i ş i n e Berklik isminde bir k u m a n
dan geçti ( 1 3 8 2 ) . Mısırı O s m a n l ı T ü r k l e r i bu çer
kez k ö l e m e n l e r i n elinden almıştır (1517).
Mısır zengin bir memlekettir. O vakit Mısır
k ı t a s ı n d a n b a ş k a F i l i s t i n v e S u r i y e de M ı s ı r a t â b i
idi. C e n u b î A f r i k a y o l u h e n ü z k e ş f e d i l m e d i ğ i i ç i n
M ı s ı r en m ü h i m b i r t r a n s i t m e r k e z i idi.
Mısır sultanları, Mısırı g ü y a Bağdattan sonra
K a h i r e y e gelen A b b a s halifeleri n a m ı n a idare
ederlerdi. Fakat halifeler h i ç b i r ş e y e karışmazlardı.
M e k k e ve Medineyi idare eden M e k k e Şerifi de
M ı s ı r S u l t a n ı n a t â b i idi.
O s m a n l ı - Mısır harplerinin hakikî saiki, Hicaz
su y o l l a r ı n ı n t a m i r i i ç i n F a t i h t a r a f ı n d a n M ı s ı r
Sultanına yapılan t e ş e b b ü s ü n reddi ve O s m a n l ı
m a h m i s i Zülkadir Beyliği (Maraş) işlerine Mısırın
k a r ı ş m a s ı değildir. B u n l a r a n c a k zahirî b i r e r se
b e p t i r . B u n u , F a t i h , b i l h a s s a Y a v u z S e l i m i n Çaldı
ran muzafferiyetinden s o n r a bütün müslüman
m e m l e k e t l e r i n i O s m a n l ı idaresi altına a l m a k arzu
sunda ve cihangirlik siyasetinde a r a m a k lâzımdır.
İkinci Bayazıt zamanında muvafîakıyetsizlikle
b a ş h y a n M ı s ı r s e f e r i Yavuz Selim zamanında Su
r i y e , F i l i s t i n v e M ı s ı r ı n z a p t ı v e s o n h a l i f e Müte
vekkil aldllahtan ( h i l â f e t ) i n Yavuza g e ç m e s i l e ni
h a y e t b u l m u ş t u r ( 1 5 1 7 ) . B u u n v a n ı n Yavuza geç
m e s i takip e t m e k istediği c i h a n g i r d i k siyaseti için
mühimdi. Yavuz Mısırdan sonra Safevîleri ortadan
k a l d ı r m a k ve Orta Asyayı ve bütün Akdeniz hav
zasını idaresine alarak b ü y ü k bir imparatorluk
k u r m a k n i y e t i n d e idi. H i n d i s t a n ı z a p t e t m e ğ i d e
düşündüğü rivayet olunmuştur.
Kanunî Süleyman tahta g e ç e r g e ç m e z evvelâ
Radosu ve Belgradı zaptetti (1521). Belgrat
S ı r b i s t a n m muhafazası için lâzımdı. Radosa da
Şarkî Akdenizin emniyeti için ihtiyaç vardı.
X V I ıncı a s r ı n i l k n ı s f ı n d a R o m a - C e r m a n
İmparatoru Şartken A v r u p a d a en kuvvetli bir hü
kümdardı. U m u m A l m a n y a n m İmparatoru intihap
e d i l e n B e ş i n c i K a r l o s ( C h a r l e s - q u i n t ) İ s p a n y a , İtal
y a m n bir kısmına, F r a n s a n ı n şimal ve şarkında
bazı a r a z i y e v e A v u s t u r y a n m da t a m a n ı n a sahipti.
Fransa ve Avusturya hanedanları mücadelesinden
Şarlkene karşı zayıf k a l a n F r a n s a Kiralı Birinci
Fransuva, Türkleri Macaristana karşı harbe teşvik
etti. M a c a r K i r a l ı İ k i n c i L a y u ş ( L o u i s ) Ş a r l k e n i n
h e m ş i r e s i l e e v l e n m i ş v e k e n d i k ı z ı n ı da Şarlkenin
kardeşi F e r d i n a n d a vermişti. M a c a r Kiralı Luinin
e r k e k e v l â d ı o l m a d ı ğ ı n d a n Ferdinant k e n d i n i Ma
car tahtına varis addediyordu.
Lui, Şarlkenin v e d a m a d ı Ferdinandm yardım
larına g ü v e n e r e k T ü r k l e r e düşmanlık ediyordu.
İşte F r a n s a , T ü r k l e r i M a c a r l a r a s a l d ı r m a k l a A l m a n
imparatoruna karşı k e n d i n e bir müttefik b u l m u ş
tu. F r a n s a v e Ş a r l k e n a r a s ı n d a k i m u h a r e b e l e r
T ü r k i y e n i n y a r d ı m ü e F r a n s a n ı n g a l e b e s i l e neti
c e l e n d i . Kanunî Süleyman, M a c a r i s t a n d a Mohaç ta
b ü y ü k bir M a c a r o r d u s u n u mahvettikten sonra
p a y i t a h t ı o l a n Peşte yi d e zaptetti v e M a c a r K ı r a t
lığını k e n d i s i n e s a d ı k olan T r a n s i l v a n y a Kiralı
Apoyiyanoşa verdi. Bir müddet sonra Ferdinant
P e ş t e y i z a p t e t m i ş o l d u ğ u n d a n b i r d a h a s e f e r edi
l e r e k M a c a r payitahtı istirdat v e V i y a n a m u h a s a r a
e d i l d i . F a k a t h a z ı r l ı k kâfi o l m a d ı ğ ı n d a n m u h a s a r a
kaldırıldı. O r d u İstanbula d ö n d ü k t e n sonra Fer
dinant tekrar Macaristana tecavüz eyledi. B u sefer
Fransa hükümetinin teşvikile doğrudan doğruya
Şarlkene ilânı h a r p o l u n d u ( 1 5 3 2 ) . A v u s t u r y a baş
t a n b a ş a istilâ e d i l e r e k İ s t a n b u l a a v d e t e d i l d i .
1 — Macaristan bundan sonra bir b u ç u k asır
O s m a n l ı idaresinde kaldı.
2 — Diğer cihetten T ü r k ordularının Avustur-
y a d a m e ş g u l o l m a s ı n d a n istifade e d e n A c e m l e r
Tebrizi almışlar ve taaruza geçmişlerdir.
3 — İranlılar m a ğ l û p edildiği gibi B a ğ d a t ve
B a s r a da b u sefer alındı. D e n i z d e de Y e n i c e v a r -
darh bir T ü r k olan v e korsanlıkla A k d e n i z d e
b ü y ü k b i r ş ö h r e t k a z a n a n Barbaros Hayrettin (Hı
zır Reis) A l m a n i m p a r a t o r u n u n A k d e n i z d e k i do-
n a n m a s i l e yaptığı m u h a r e b e l e r neticesinde T u n u s
ve Cezairde birçok kaleler zaptetmişti.-Kanunî
Süleyman, Hayrettim Kaptan Paşa (büyük amiral)
tayin e d e r e k O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı da e m r i n e
verdi. Hayrettin, Afrika şimalini f e t h e d e r e k Os
m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a i l h a k etti. P r e v e z e k a l e s i n i
m u h a s a r a e d e n V e n e d i k l i Andaryadorya n ı n do
nanması mahvedildikten sonra bütün Akdeniz
— 577 — 37
bir T ü r k gölü olmuştu. Osmanlı İmparatorluğu
nun en parlak devri olan bu z a m a n d a Hindista
n a da b i r k a ç d e f a d o n a n m a g ö n d e r i l m i ş i s e d e
müspet bir netice alınamamıştı.
O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n en p a r l a k devri
K a n u n î S ü l e y m a n z a m a n ı d ı r . O s m a n l D e v l e t i o za-
/ m a n d ü n y a n ı n en b ü y ü k v e en k u v v e t l i bir devleti
idi. H u d u t ç o k g e n i ş , r e f a h v e s a a d e t y e r i n d e idi.
Ordumuza, donanmamıza karşı duracak hiçbir
kuvvet yoktu. Osmanlı Türkleri eski dünyanın üç
• kıtasında hâkim bulunuyorlardı. O zaman medeni-
/ y e t v e i l i m i t i b a r i l e d e d ü n y a n ı n en m ü t e r a k k i m i l l e t i
j idik. Dışardan hiçbirşey almıyorduk. Ordu ve
. m e m l e k e t i n m u h t a ç olduğu h e r ş e y dahilde yapı-
:
I lıyordu. Bütün memleket zengindi, En kıymetli

:
şairler, âlimler, ressamlar, m i m a r l a r bu devirde

yaşadılar. M i m a r Sinan, Baki ve Fuzuli bu zama- *
>
:
• n ı n a d a m l a r ı d ı r l a r . M a a m a f i s u i i d a r e , i r t i k â p , sefa-
i hat s a r a y d a kadın n ü f u z u v e T ü r k padişahlarile
• evlenen ecnebî kadınlarının devlet işlerine mü
dahaleleri bu devirde başlamıştı. K a n u n î S ü l e y m a -
• nın ihtiyarladığını gören Avusturya H ü k ü m d a r ı
; F r e d e r i k m u a h e d e y i b o z d u . K a n u n î y e t m i ş yaşın¬
d a o l d u ğ u h a l d e o r d u ile s e f e r e gitti. Sigetvar
;
zap-
t o l u n m a d a n K a n u n î v e f a t etti ( 1 5 6 6 ) . K a n u n î n i n
s o n z a m a n l a r d a S a d r a z a m ı o l a n Sokollu Mehmet
Paşa b ü y ü k b i r d i r a y e t g ö s t e r e r e k d e v l e t i n a z a m e t
ve satvetini hiç olmazsa harice karşı bir müddet
daha devam ettirebildi. K a n u n î d e n s o n r a İkinci
Selim v e Üçüncü Murat zayii v e l i y a k a t s i z ş a h s i y e t
lerdi. Devletin idaresini t a m a m e n S o k u l l u y a bırak
tılar. S o k u l l u n u n katlinden s o n r a ( 1 5 7 9 ) malî,
a h l â k î v e a s k e r î i n h i t a t ta b a ş l a d ı . K a n u n î d e n s o n r a
devleti bizzat idare e d e c e k kabiliyette h ü k ü m d a r ¬
— 578 —
lar g e l m e m i ş t i r . P a d i ş a h l a r b u n d a n s o n r a tama
m e n s a r a y k a d ı n l a r ı n ı n n ü f u z u altına g i r d i l e r .
H a r e m i n nüfuzu israfa ve k a n u n ve nizamların
b o z u l m a s ı n a y o l açtı. 0
O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , inkişafının son n o k
tasında b u l u n d u ğ u z a m a n bütün t ü r k l ü ğ ü n de
e n a z a m e t l i d e v r e s i idi. F i l v a k i o s m a n l ı o r d u l a
rının garpta Viyanaya k a d a r ilerlemesinden bir
m ü d d e t s o n r a Kürkânî s a l t a n a t ı da H i n d i n b ü y ü k
bir k ı s m ı m zaptetmişti.
Mohaç ( 1 5 2 6 ) muharebesile Orta Avrupaya
girerken Osmanlı. Türkleri bütün orta T u n a
h a v a l i s i n i e l d e e t t i k l e r i g i b i Panipat (1526) muha
r e b e s i l e H i n d e g i d e n Kürkânî Türkleri İndus ve
G a n j h a v z a l a r ı n a v e b ü t ü n O r t a H i n d e s a h i p ol
muşlardı.
Şimalde ise o z a m a n l a r Altmordu hanları bü
t ü n R u s y a n m m e t b u u ( S u z e r a i n ) idi. B u v a k a y i
ve a h v a l e istinaden (Drieault) diyor ki : " X V I m c ı
asır T ü r k l e r i n b ü y ü k asrıdır. Adriyatik denizinden
Ganja, Bingale körfezine, Rus steplerinden ve
T ü r k i s t a n d a n Arabistan ve;Afrika da s a h r a k u m l u k
larına kadar T ü r k k a v m i kendisine Arap İmpa
r a t o r l u ğ u n d a n , M a k e d o n y a İ m p a r a t o r l u ğ u n d a n da
g e n i ş bir i m p a r a t o r l u k kurdu.,,
Filvaki islâm tarihinde T ü r k devresinin gerek
siyasî h a ş m e t v e askerî azamet g e r e k s e servet ve
m e d e n î parlaklık itibarile en y ü k s e k d e v r e s i X V I
ıncı asırdır. *
O v a k i t O s m a n l ı t a h t ı n d a Kanunî Süleyman,
K ü r k â n î t a h t ı n d a Ekber Şalı b u l u n u y o r d u . L â k i n
bu asırdan sonra Türklerin tevessüü ve medeniyeti
sekte ve tevakkufa u ğ r a m ı ş v e X V I I inci asır son
ralarından itibaren ricat ve inhitat başlamıştır.
T ü r k l e r d e , t e v e s s ü h a r e k e t i d u r u r d u r m a z hı
ristiyan Avrupalıların m u k a b i l taarruzu başladı
v e T ü r k l e r i a m a n s ı z t a k i b e k o y u l d u l a r . T ü r k âle
m i n i n i l k ricati, O s m a n l ı l a r ı n ç o k i l e r l e m i ş c e p
hesinde başlamadı. Daha şimalde ve daha cenupta
bulunan T ü r k cepheleri tazyika dayanamadılar.
•:l
Ş i m a l d e Altmordu D e v l e t i d a h a s o n r a c e n u p t a Kür-
kânîler saltanatı sarsıldı. îlk b ü y ü k ricat ve inhilâl
, b u g ü n k ü Rusyada sakin Türkler arasında vukua
'. geldi. H â k i m olan Altınordu hanları m a h k û m
I mevkiine, m a h k û m olan Rus beyleri h â k i m m e v -
I kiine geçtiler.
R u s Ç a r l ı ğ ı t e e s s ü s etti. R u s ç a r l a r ı e s k i t a b i r l e
R u s k a a n l a r ı k e n d i l e r i n i A l t m o r d u ç a r l a r ı n ı n va-
. ' risi addettiler,
'i İkinci m ü h i m ricat Hint tarafında yanı Kürkânî
I s a l t a n a t ı c e p h e s i n d e v u k u a g e l d i . H ı r i s t i y a n Av¬
I I rupa dünyası T ü r k islâm âlemini arkadan kuşat
ıl m a k i ç i n H i n d e t a a r r u z e t m e k f i k r i n i ta o n b e ş i n c i
5
asırda* tasarlamıştı.
1 4 9 5 te A m e r i k a y ı k e ş f e d e n v e i n s a n i y e t e , m e
d e n i y e t e h i z m e t kastile h a r e k e t ettiğini z a n n e y l e -
dîğimiz Kvristof Kolomp g a r p t a n g i d e r e k H i n d e v â
sıl" o l m u ş t u ; o b u s u r e t l e " T ü r k i s l â m â l e m i n i ar¬
k a s ı n d a n v u r m a k , b e ş i ğ i n d e e z m e k i s t i y o r d u , , •-
(Driyo). -J
Hıristiyan Avrupanın T ü r k âleminin şimal ve
c e n u p c e p h e l e r i n d e m u v a f f a k i y e t l i b i r s u r e t t e iler
lediği z a m a n l a r d a bile m e r k e z i teşkil eden O s m a n l ı
T ü r k l e r i bir asır kadar m u k a v e m e t edebilmişler
(tevakkuf devri) fakat daha sonra ilerde gö
r e c e ğ i m i z v e ç h i l e o n l a r da r i c a t a i c b a r edil
mişlerdir.
_ K a n u n î S ü l e y m a n d e v r i n i n ( 1 5 6 6 ) ni-
T E
DEVRİ âyetindeOsmanlı İmparatorluğu her
11683 1579) m h u s
Ç
u s a e
Parlak devrinin nihaye
n
tine varmıştı. B u n u n l a beraber idare

b a ş ı n a g e t i r d i ğ i Sokullu Mehmet Paşa dahilî v e
h a r i c î i ş l e r d e k i m e h a r e t i l e d e v l e t i n ş e v k e t v e aza
metini vefatına k a d a r d e v a m ettirebilmiştir. So-
kullunun vefatından ikinci Viyana muhasarasına
kadar geçen zaman, Osmanlı İmparatorluğunun
h a y a t ı n d a b u d e v i r d e b a z ı f ü t u h a t y a p ı l m ı ş ol
m a k l a b e r a b e r bir t e v a k k u f devri sayılır. O s m a n
lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n i n h i t a t b a ş l a n g ı c ı o l a n t e v a k
kuf devrine girmesi birçok sebeplerdendir. Bu
sebeplerin başlıcaları ş u n l a r d ı r :
1 — O s m a n l ı Devleti, Avrupada, K a r a d e n i z v e
Akdeniz sahillerine yayılmakla daha kuvvetli
d ü ş m a n l a r k a r ş ı s ı n d a kaldı. B u n d a n m a a d a Av
rupa; X V I ıncı asırdan itibaren b ü s b ü t ü n değiş
m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . K u r u n u v u s t a d e r e b e ğ l i k l e r i ni
hayet b u l m u ş ve h e r y e r d e kuvvetli m e r k e z î hü
kümetler kurulmuştu. Diğer taraftan Avrupa
( r e n a i s s a n c e ) v e dinî ı s l a h a t s a y e s i n d e p e k d e r i n
f i k r î v e r u h î i n k ı l â p l a r a g i r m i ş d . V u k u b u l a n ihti
ralar ve keşifler de Avrupa âlemini maddeten ve
iktısaden yükseltiyordu. O s m a n l ı âlemi ise bütün
bu t e r a k k i amili' h a r e k e t l e r e y a b a n c ı kaldığından
karşısına çıkan ve t e r a k k i etmekte olan hasımla
r ı n a n i h a y e t e k a d a r g a l e b e ç a l m a s ı m ü m k ü n ola
mazdı. Bir de yeni keşiflerle orta z a m a n l a r d a
Bahrisefitte b u l u n a n ticaret, A m e r i k a n ı n v e Ümit-
[11 B u d e v r i n h ü k ü m d a r l a r ı ş u n l a r d ı r : 3 ü n c ü Murat,
4 üncü Mehmet, 1 inci A h m e t , 1 inci M u s t a f a , 2 inci O s
m a n , t e k r a r 1 inci Mustafa. 4 ü n c ü Murat, İbrahim.
b u r n u yolunun keşfile g a r b a intikal etmiş ve Os
manlı Devleti b u n u n haricinde kalmıştı. •
2 - O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , K a n u n î d e v r i ni
hayetinde Avrupada Kırım Hanlığını, Besarabyayı,
Eflâk ve Buğdan, T r a n s i l v a n y a (Erdel), Macaristanı
ve bütün Balkan yarımadasını ihtiva ediyordu.
Afrikada mısırdan b a ş k a Trablusgarp, Tunus, Ce
z a y i r O s m a n l ı i d a r e s i n d e o l d u ğ u gibi Faşta da bir
n e v i h i m a y e tesis o l u n m u ş t u . A s y a cihetinde ise
Kızıldeniz ve U m m a n denizine kadar bütün Ana
d o l u v e A r a b i s t a n T ü r k i d a r e s i n d e idi. B ü t ü n b u
v a s i i m p a r a t o r l u k g a y r i m ü t e c a n i s b i r h e y e t idi. B u
heyeti teşkil eden başka başka unsurlar arasında
birliği tutan bazı sebepler, bilhassa maddî amiller
b u l u n s a bile m ü ş t e r e k ve esaslı bir bağ yoktu.
3 — D e v l e t i y ü k s e l t e n h a n e d a n , h ü k ü m e t ri
cali, y e n i ç e r i l e r , t i m a r v e z i a m e t e r b a b ı Kanunî
Süleyman devrinden itibaren b o z u l m a y a başlamıştı.
Mutlakıyetle idare edilen Osmanlı Devletinde
| h ü k ü m d a r l a r devlet m u a m e l â t ı n ı n n a z ı m ı v e or
d u n u n k u m a n d a n ı i d i l e r . İkinci Selimden sonra
hiçbir padişah sefere çıkmamıştır. Bundan sonra
padişahlar v e şehzadeler t a m a m e n s a r a y a kapan¬
I mışlar ve ömürleri kadınlar ve haremağaları
j a r a s ı n d a geçmiştir. İdare başına getirilen rical ise
1
iktidar ve liyakatile bu m e v k ı a gelmiş adamlar
o l m a k t a n z i y a d e s a r a y m e n s u b i n i idiler. Y e n i ç e
riler de t a m a m e n b o z u l m u ş l a r v e siyasete karış
mışlardır.
4 — Eskisi gibi harp ganaimi olmadığından
devlet, malî sıkıntıya d u ç a r o l m u ş v e sipahi teş
k i l â t ı n ı n e s a s ı o l a n t i m a r v e z e a m e t l e r e el uzatıl
m ı ş t ı r . B u y ü z d e n b u t e ş k i l â t ta b o z u l m a y a b a ş
lamıştır.
T e v a k k u f devri, dahilî ihtilâller, İran h a r p l e r i
Avusturya ve Lehistan seferleri, Girit m u h a r e b e
leri v e s a r a y entrikaları v e k a d ı n l a r saltanatı gibi
vukuat ve hadisatla geçmiştir.
A) D a h i l î i h t i l â l l e r — Y e n i ç e r i o c a ğ ı b o z u l
m a y a timar v e zeametler sarayın tesirde ehliyet
siz k i m s e l e r e v e r i l m e y e b a ş l a d ı k t a n s o n r a A n a
d o i u d a a s a y i ş b o z u l d u . Y e r y e r millî k ı y a m l a r
o l u y o r d u . Celâlî isyanı denilen v e s a r a y aleyhin
de yapılan b u k ı y a m l a r zahiren kolaylıkla berta
raf edilebilmişti. F a k a t , t e v a k k u f d e v r i n d e dahilî
ihtilâller k o r k u n ç bir şekil almıştı. B u ihtilâllerin
bellibaşhları Karayazıcı, Canbolat oğlu, Kalender
o ğ l u , A b a z a M e h m e t P a ş a , V a r d a r Ali P a ş a i s y a n
larıdır.
B u dahilî isyanları tenkil e d e r k e n Kuyucu
Murat Paşanın 1 0 0 , 0 0 0 kişi k a d a r ö l d ü r d ü ğ ü
rivayet olunmuştur.
B) İ r a n h a r p l e r i — 1 5 7 6 da 5 4 s e n e s a l t a
nattan sonra zevcesi tarafından zehirlenerek
öldürülen Şah Tahmasptan sonra İran altüst
o l m u ş ve zayıflamıştı. Sokullu harp taraftarlığının
önüne geçemedi. Muharebeye karar verildi
(1577). İran m a ğ l û p oldu, A z e r b a y c a n ve Da
ğıstan zabtolundu. İstanbul musalâhasmda
( 1 5 9 0 ) Tibriz havalisi, Azerbaycan, Şirvan, Lu-
ristan ve Gürcistan T ü r k i y e d e kaldı. B u suretle
Osmanlı hududu şarkta Hazer denizine kadar
dayanmıştı.
B u n d a n s o n r a , İ r a n t a h t ı n a ç ı k a n Sah Abbas-
ın g a y r e t i v e A v u s t u r y a s e f e r i n i n mağlûbiyeti
dolayısile İrana karsı elde edilen bu muvaffa-
kıyetlerin semeresi muhafaza olunamadı. Şah
Abbas, iki d e f a d a b ü t ü n k a y b e t t i k l e r i n i g e r i aldı
( 1 6 1 8 - 1 6 1 1 ) . V e dört s e n e s o n r a da B a ğ d a d i zapt
etti. B u t e c a v ü z ü n s e b e b i y e t v e r d i ğ i h a r p 17 s e n e
sürdü (1622 - 1639).
B i d a y e t t e Şah Abbas Musul ve Diyarbekiri
d e a l d ı . V e f a t ı n d a y e r i n e g e ç e n Şah Safi liyakat
sizdi. D ö r d ü n c ü Muradın bizzat idare ettiği
seferle, kaybedilen yerler geri alındı ( 1 6 3 9 ) .
Kasrı Şirin muahedesile Erivan, Azerbaycan
İran, Bağdat, Musul ve D i y a r b e k i r Osmanlılara
kaldı. B u g ü n İranla aramızda mer'i olan hudut
Kasrı Şirin muahedesinin çizdiği huduttur.
Yalnız şu farkla ki İranlılara bırakılan Erivan
ve Azerbaycanm bir kısmı Ruslara geçmiş
bulunmaktadır.
C) A v u s t u r y a seferi - N e m ç e u z u n seferi m u h
telif s e b e p l e r a l t ı n d a ç ı k t ı . ( 1 5 9 3 - 1 6 0 6 ) ; h a r b i n b i d a
yetinde Eflak B u ğ d a n v e T r a n s i l v a n y a Beylikleri de
i s y a n e d e r e k A v u s t u r y a y a y a r d ı m ettiler. B u n a rağ
m e n Eğri v e Kanİğe k a l e l e r i z a p t e d i l d i . Y e n i T r a n -
silvanya prensi elde edildiğinden b u n u n vasıtasile
Eflak ve B u ğ d a n isyanları da n i h a y e t buldu. Da
ha sonraları Avusturyanın Erdel meselesine müda
hale etmesi tekrar harbi m u c i p oldu (1663). Avus
turyalıların çok güvendikleri U y v a r (Neuhâusel)
kalesi zaptedildi. A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i Macaris-
t a n d a da ihtilâl ç ı k t ı ğ ı n d a n A v u s t u r y a l ı l a r l a m u -
salâha yapıldı (1664).
A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i M a c a r l a r ı n ihtilâl e t m e
leri v e O s m a n l ı h ü k ü m e t i n d e n y a r d ı m istemeleri
Avusturya ile t e k r a r m u h a r e b e y i m u c i p oldu
( 1 6 8 2 ) . M e r z i f o n l u Kara Mustafa Paşanın ısrarile
yapılan bu harp, pek meş'um neticelerle nihayet
bulmuştur. Osmanlı Devletinin Avrupadaki kom
şularına karşı t e f e v v u k u n u n n i h a y e t e erdiğini va-
zıhan gösteren bu sefer, A v r u p a d a n ricatimizin
başlangıcıdır.
Kara Mustafa Paşa, 2 0 0 , 0 0 0 kişilik bir ordu
i l e V i y a n a y ı m u h a s a r a etti, E f l a k v e B u ğ d a n V o y
vodaları, Kırım Hanı, T r a n s i l v a n y a Kiralı ordula-
rile birlikte O s m a n l ı o r d u s u n a iltihak etmişlerdi.
Muhasara 6 0 gün sürdü.
Roma - Germen imparatorunun Almanyamn
h e r tarafından topladığı a s k e r l e r ve bunlarla bir
l e ş e n L e h K i r a l ı J a n S ü b y e s k i n i n k u m a n d a ettiği
L e h o r d u s u V i y a n a y ı k u r t a r m a k için koştular.
Viyana garbindeki Tuna köprülerinin teminine
m e m u r e d i l e n K ı r ı m s ü v a r i l e r i n i n v a z i f e l e r i n i iyi
yapmamaları y ü z ü n d e n Jan Sübyeski k u v v e t i e r i
tarafından O s m a n l ı o r d u s u anî bir b a s k ı n a uğradı
ve çekilmeye m e c b u r oldu (1683).
Bu mağlûbiyetten sonra Jan Sübyeski n i n
t e ş v i k i l e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a k a r ş ı b i r itti
f a k ı m u k a d d e s t e ş e k k ü l etti. A v u s t u r y a , L e h i s t a n ,
V e n e d i k v e R u s H ü k ü m e t l e r i b u ittifaka d a h i l ol
dular. Bu hareket, Avrupalıların T ü r k istilâsına
k a r ş ı m u k a b i l t a a r r u z u idi.
D) L e h i s t a n seferi — B u ğ d a n v e K i r i m i n O s
m a n l ı h i m a y e s i n e g i r m e s i l e L e h i s t a n ile k o m ş u
o l m u ş t u k . D i n y e s t e r n e h r i a r a d a h u d u t idi. L e h i s -
tanın B u ğ d a n işlerine karışması Lehistanla m u h a
rebeye sebep oldu. Lehliler Yaş şehri civarında
m a ğ l û p oldular, Hotin kalesi zaptolunmadığı için
L e h k i r a l ı n ı n teklif ettiği s u l h k a b u l edildi ( 1 6 2 0 ) .
Daha sonra, Lehistanm U k r a y n a d a k i Sarıkamış
k a z a k l a r ı n a tecavüzü, Lehistanla ikinci defa h a r b i
mucip oldu (1672).
Podolya vilâyeti ve Galiçyadaki L e m b e r ğ v e
Lobrin zaptedildi. P o d o l y a T ü r k i y e d e k a l m a k v e
U k r a y n a da T ü r k h i m a y e s i n d e K a z a k l a r a bırakıl
m a k şartile m u s a l â h a yapıldı ( 1 6 7 2 B u c a ş m u a
h e d e s i ) . Y e n i L e h k i r a l ı Sübyeski muahedede mev
cut vergiyi v e r m e k istemediğinden harp dört
s e n e d a h a d e v a m etti. V e n i h a y e t v e r g i d e n v a z
g e ç i l m e k suretile sulh yapıldı.
E) Girit m u h a r e b e s i — H a c c e giden h a r e m -
ağası S ü m b ü l Ağanın Malta korsanları tarafından
esir ve eşyasının Giritte satılması ( 1 6 4 5 ) s e n e s i n d e
Girit adasına bir ordu çıkarılmasına vesile oldu.
M u h a r e b e 2 5 sene sürdü. Girit adası Venediklilerin
e l i n d e idi. D e v l e t i n d a h i l î i ş l e r i ' b o z u l d u ğ u n d a n
ada az z a m a n d a z a p t o l u n a m a d ı . V e n e d i k l i l e r Girit
haricinde taarruza geçerek Çanakkale boğazı yakı-
n i n d e k i adaları zaptettiler. Fransızlar, Papa, Malta şö
valyeleri, İ s p a n y a Giritte V e n e d i k l i l e r e y a r d ı m için
asker göndermişlerdi. Buna rağmen Köprülü Fazıl
Ahmet P a ş a z a m a n ı n d a b ü t ü n a d a z a p t e d i l d i ( 1 6 6 9 ) .
F) Kadınlar saltanatı — K a n u n î S ü l e y m a n d a n
sonra, padişahların şahsan kabiliyetsiz ve ahlak
sız o l m a l a r ı s a r a y i n t r i k a l a r m a v e s a r a y k a d ı n
larının t a h a k k ü m ü n e yol açmıştır. Padişahların
ç o c u k v e y a deli o l m a s ı n d a n istifade e d e n v a l i d e
v e y a zevceleri saltanat sürmüşlerdir. Nüfuz kaza
nan saray kadınları bütün nasp ve tayinlere mü
essir o l m u ş l a r v e israfata yol açmışlardır.
B u suretle nüfuz k a z a n m ı ş ve saltanat s ü r m ü ş
olan saray kadınlarının başlıcaları K a n u n î Süley-
m a n ı n z e v c e s i a s l e n R u s Hurrem Kadın; Üçüncü
M u r a d ı n z e v c e s i V e n e d i k l i Safiye v e b i l h a s s a B i r i n c i
A h m e d i n h a s e k i s i Kösem S u l t a n idi. K ö s e m S u l t a n
a s l e n R u m idi, 6 p a d i ş a h d e v r i n i i d r a k e d e n b u
kadın, h a k i m i y e t i n i i d a m e için o ğ l u n u hali v e idam
v e t o r u n u n u z e h i r l e m e k t e n bile ç e k i n m e m i ş t i r .
•
.*.
•™ t Viyana mağlûbiyetinden sonra, sark \
RİCAT DEVRİ . . i « T A
( 1 6 8 3 - 1 7 9 2 ) II]
ıı. A.V1I m c ı a s r ı n o a a y e u e r m u e ta naneaanı

m a r e s m a e Kuvvem o ı r nuKumeı oıan v e ınKişan ...
için mıtiK v e Karaaemzı nata ıstanouıu eıae ....
e t m e k ı s t ı y e n nusya ş a r k m e s e l e s i n i k e n c u enine s
halletmek istiyordu. Kusyanm karşısında en öu-
y u k r a k i p A v u s t u r y a ıdı. K u s y a v e A v u s t u r y a b u j
hususta u y u ş t u l a r v e z a m a n z a m a n 1urkıyeyı I ,
aralarında p a y l a ş m a k ı ç m bazı pro]eler de karar-
laşürdılar. Lakın, F r a n s a - Avusturya ve i s v e ç -
R u s y a r e k a b e t i v e P r u s y a v e I n g i d e r e n i n zıt m e n - I ,
faalleri R u s y a v e A v u s t u r y a n m ş a r k m e s e l e s i n i
şeri bir surette k e n d i le hl e ri ne halle m â n i oldu.
B u n u n l a b e r a b e r A v r u p a devletleri arasındaki
m e n f a a t tearuzları X V I I I ve X I X u n c u asırlarda
Osmanlı İmparatorluğunun tedricen ve müte¬
madiyen birçok arazi k a y b e t m e s i n e m â n i ol
mamıştır.
O s m a n l ı Devleti, V i y a n a hezimeti üzerine, aley
h i n e ittifak e d e n A y u s t u r y a , R u s y a , L e h i s t a n v e
V e n e d i k ile 15 s e n e uğraştı. H e r müttefik devlet
[1] B u d e v r i n p a d i ş a h l a r ı ş u n l a r d ı r : 3 ü n c ü S ü l e y m a n
II inci A h m e t , II i n c i M u s t a f a , III ü n c ü A h m e t , I inci M a h
mut, III ü n c ü O s m a n , 3 ü n c ü M u s t a f a , I i n c i A b d ü l h a m i t .
bir taraftan Osmanlı İmparatorluğuna hücum
ettiğinden türk ordusu ayni zamanda bunlara
m u k a b e l e için p a r ç a l a n m a y a m e c b u r oldu.
Avusturyalılar Macaristanda, Venedikliler kara
ya asker çıkararak Morada ilerlemekte idiler.
R u s l a r K ı r ı m a , L e h l i l e r P o d o l y a y a t a a r r u z ettiler.
A v u s t u r y a l ı l a r , a z z a m a n d a Budini ve bütün Ma-
caristanı ve T r a n s i l v a n y a y ı zapt ve T u n a n ı n cenu
b u n a da g e ç t i l e r ( 1 6 8 9 ) . V e n e d i k l i l e r d e b ü t ü n
Morayı, Atinayı, hattâ D a l m a ç y a v e B o s n a d a bazı
y e r l e r i işgal ettiler. A v u s t u r y a l ı l a r b ü t ü n S ı r b i s t a n ı
aldıktan başka Sofyayı ve dolayısile bütün Balkan
ları tehdit ediyorlardı. Padişahın riyasetinde, Edir-
nede toplanan divan, Köprülü M e h m e t Paşanın
o ğ l u Fazıl Mustafa Paşanın sadarete getirilmesini
tavsiyeden başka birşey yapamadı.
S a d a r e t e g e ç e n Fazıl Mustafa Paşanın (1689)
ilk işi m e m l e k e t t e adlî, m a l î v e u m u m î ı s l a h a t a
g i r i ş m e k oldu. Bu suretle halkın kalbini kazan
dıktan sonra o r d u y u tensik ve taarruza geçti.
Köprülü, bütün Sırbistanı kurtardığı gibi ( 1 6 9 0 )
M o r a d a Venediklilere, K ı r ı m d a R u s l a r a karşı da
bazı m u v a f f a k i y e t l e r elde edildi. Fakat, K ö p r ü l ü
n ü n m u h a r e b e d e şehit olması, bütün zayiatın
istirdadı ü m i d i n i k ı r d ı . A v u s t u r y a ile h a r p ha
linde bulunan Fransanın beraberce harbe devam
teklifi r e d d o l u n a r a k Karlofçada m e ş h u r Karlofça
muahedesi imza olundu (1699). *
B u m u a h e d e y e göre, 2 5 senelik bir m ü t a r e k e
a k t o l u n u y o r v~ T a m u ş v a r vilâyeti müstesna o l m a k
ü z r e . T r a n s i l v a n y a ve Macaristan A v u s t u r y a y a ; Mo
ra ve Dalmaçya Venediğe; Podolya Lehistana ve
Azak kalesi Rusyaya terkolundu. Bu muahede, Os
m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u ilk t a k s i m e d e n B e y n e l -
milel bir ittifakın neticesi o l m a k itibarile pek
mühimdir.
Karlofça muahedesinden sonra bir müddet j
d e v a m e d e n istirdat teşebbüsleri, aşağıda görüle- i
ceği veçhile, muvaffak olmamış ve bilâkis her {
harp, kaybedilenleri kazandıracak yerde, yeni 1

zayiatı m u c i p olmuştur. R u s y a n m gittikçe tehlikeli • f
olması ve Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n devleti k u v -
vetendirecek c i d d î ı s l a h a t y a p m a m a s ı f e l â k e t l e r i n 'ÇNLA
uzamasını mucip oluyordu. ^
B u s ı r a l a r d a İ s p a n y a tahtı v e r a s e t i m e s e l e s i n
den (1701-1713) dolayı bütün garbî Avrupa ve
bilhassa Avusturya g a r p t a m e ş g u l d ü . R u s y a da,
Baltık eyaletlerinin zaptı için İ s v e ç l e h a r p h a l i n d e
idi. L â l e d e v r i n e t e s a d ü f e d e n b u f ı r s a t l a r k a ç ı r ı l d ı .
Bu zamanlarda Türkiyenin tabiî müttefiki olan C
İsveçin yalnız ezilmesine m ü s a a d e o l u n d u ğ u gibi
en müşkülâttı z a m a n ı n d a A v u s t u r y a y a da ilişil
medi. Halbuki bir müddet sonra serbest kalan
Rusya ve Avusturya Osmanlı İmparatorluğuna
tekrar taarruzda bir an gecikmediler.
R u s l a r ı n h u d u t l a r a t a a r r u z u v e T ü r k i y e y e il
tica e d e n İ s v e ç K i r a l ı D e m i r b a ş Şarlm ısrarları
ü z e r i n e R u s y a y a ilânı h a r p edildi (1711). Faik
k u v v e t l e r l e Büyük Petro ( Pirut) bataklıklarında
t a m a m e n s a r ı l d ı . Petro n u n k a r ı s ı Katerinin entri
kaları sayesinde Ruslar büyük bir felâketten
k u r t u l d u l a r . Petro e n a ğ ı r ş a r t l a r l a s u l h a r a z ı i k e n
Baltacı Mehmet Paşa g a y e t h a f i f ş a r t l a r l a s u l h y a p t ı
(Pirut M u a h e d e s i 1711). R u s o r d u s u k u r t u l m u ş t u .
A v u s t u r y a ise, İ s p a n y a v e r a s e t i m u h a r e b e s i n
den s o n r a A v r u p a n ı n en kuvvetli devleti olmuş
tu. P i r u t m u v a f f a k i y e t i n d e n s o n r a g ö z e k e s t i r i l e n
V e n e d i ğ e h a r p ilân edilmiş v e b ü t ü n M o r a kıt'ası
istirdat edilmişti. Avusturya, b u n a seyirci k a l m a k
istemediğinden o da harbe girdi (1716). Harp O s
manlıların mağlûbiyeti ile neticelendi. 1 7 1 8 de
imzalanan Pasarofça m u s a l â h a n a m e s i l e B a n a t kıt'
ası, Eflakin garp, S ı r b i s t a n m v e B o s n a m n şimal
kısımları Avusturyalılara verildi. Mora bize kaldı.
. B u suretle Avusturyanın, T u n a n m c e n u b u n a geç
m e s i m ü s t a k b e l istilâları k o l a y l a ş t ı r a c a k t ı .
Pasarofça muahedesinden sonra Sadarete Da
m a t İbrahim Paşa geçmişti. O n iki sene süren
sadaretinde imara v e memleketi iktısaden yük
seltmeye ç a l ı ş t ı . İ b r a h i m P a ş a , R u s y a v e A v u s t u r
y a ile h a r p t e n k a ç m ı y o r v e m e m l e k e t i ilerletme
ye gayret ediyordu. Bununla beraber İbrahim
Paşa memleketi ciddî surette t e r a k k i y o l u n a s o -
k a m a m ı ş ve devletin servetini imar n a m ı n a köşk
lere, s a r a y l a r a , e ğ l e n c e l e r e s a r f e t m i ş t i r . İ b r a h i m ^
Paşa devri Osmanlı t a r i h i n d e b u s e b e p l e Lâle \
i devri d i y e y a d o l u n u r . \
J f Maamafih b u devirde Avrupadan ü ç asır sonra \
| | İbrahim Müteferrika tarafından ilk matbaa açılmış \
İ I- v e Yalovada bir kâğıt fabrikası da kurulmuştur. j
' 1 İbrahim Paşa haricî bir muvaffakiyetle m e v - \
, k ü n i t a k v i y e için İ r a n a taarruz ederek İranın \
i garp kısmını a l m ı ş s a d a S a f e v î h a n e d a n ı n ı n y e - J
I rine geçen Nadir Şah b u r a l a r ı n ı i s t i r d a t etmiştir. f
i H u s u s î h a y a t ı ve israfı ^dolayısile İ b r a h i m P a ş a halk /
I nazarında p e k düşkündü. Bütün akrabalarını v e /
1 m e n s u p l a r ı n ı y ü k s e k m e v k i l e r e y e r l e ş t i r m i ş t i . Pat- İ
| rona Halüirı b a s m a topladığı mutaassıp halk isyan /
| etti. D a m a t İbrahim P a ş a idam^dîlaTMTvaKkat bir
| m ü d d e t i ç i n d e v l e t i d a r e s i n e hâkim o l a n Patrona
I Halil v e arkadaşları da sonradan idam olundu.
B u n d a n s o n r a ş a r k p o l i t i k a s ı n d a R u s y a tama¬
— 590 —
m e n A v u s t u r y a ile müttefik o l a r a k h a r e k e t e t m i ş
v e T ü r k i y e y e ü ç defa h a r p açmıştır ( 1 7 3 6 , 1 7 6 8
ve 1 7 8 7 ) . Bu seferlerden birincisinde ve üçüncü
s ü n d e A v u s t u r y a Ruslarla b e r a b e r h a r e k e t etmiştir.
İ k i n c i s e f e r d e R u s y a y a l n ı z idi. H a r p s a h a s ı n d a .
Osmanlılar g a l i p g e l m i ş l e r d i r .
B e l g r a ü a y a p ı l a n m u a h e d e l e r l e ( 1 7 3 9 ) ş i m a l î Sır
bistan, Belgrat v e şimalî B o s n a istirdat o l u n d u . Azak
kalesi ruslarda kalmakla beraber, Rusların Karade
nizde ticarî ve askerî d o n a n m a l a r ı olmıyacaktı. B u
muahedenin m ü d d e t i 2 7 s e n e idi. F i l h a k i k a , b u
m ü d d e t z a r f ı n d a s u l h d e v a m etti. A v r u p a b u m ü d
det zarfında kanlı m u h a r e b e l e r l e m e ş g u l o l d u ğ u hal
de Osmanlı Devleti sıkı bir bitarflık m u h a f a z a
etmişti.
Belgrat muahedelerinin Aklinde Fransa Os
manlı Devletine siyasî yardımlarda bulundu; ç ü n k ü .
Fransa Rusyanm ve Avusturyanm Balkanlara ve
K a r a d e n i z e i n m e s i n e m â n i o l m a k için T ü r k i y e n i n
zayiata uğramasını menfaatlerine münafi görüyor- t
du: B u devirde, F r a n s a n m şarkla ticareti çoktu.
F r a n s a n ı n b u tarzı h a r e k e t i a y n i z a m a n d a iktisadî
menfaatlerini m ü d a f a a içindi. F r a n s a bu tavassu- j
tunun mükâfatı olarak, e v v e l c e aldığı Kapitülâs
yonları tecdit ve a h k â m ı n ı genişleterek ebedîlştir- i
di ( 1 7 4 0 ) . D i ğ e r h ü k ü m e t l e r de, F r a n s ı z l a r a v e r i - I
len bu müsaadeleri aldıklarından kapitülâsyonlar I
d a h a s o n r a l a r ı d e v l e t i n i k t i s a d î v e m a l î h a y a t ı n d a f*
h a k i k î b i r e n g e l t e ş k i l etti. T ü r k m i l l e t i , s i y a s î e s a - J
retten o l d u ğ u gibi b u iktisadî v e malî esaretten de *
a n c a k Lozan d a k u r t u l d u .
Bununla beraber bu sulh devresinden, terakki
v e inkişaf için hiçbir suretle istifade edilmediğini
d e itiraf e t m e k l â z ı m d ı r .
L e h i s t a n i ş l e r i n d e n , R u s y a ile 1 7 8 8 d e b a ş l a
y a n harp karada, İsmail kalesi civarında türk or
d u s u n u n i n h i z a m ı v e Ç e ş m e c i v a r ı n d a türk do
n a n m a s ı n ı n imhasile neticelendi. 1 7 7 4 de i m z a
o l u n a n Küçük Kaynarca m u a h e d e s i ile K ı r ı m m ü s
takil oldu. D i n y e p e r ile B u ğ n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i
arazi Ruslara verildi. Araziye müteallik bu a h k â m
dan daha ağır olmak üzere Ruslar Karadenizde
d o n a n m a b u l u n d u r m a k h a k k ı n ı aldılar ve dolam
b a ç l ı i f a d e l e r l e Türkiyedeki bütün Ortodoksların hâ
misi vaziyetine geçtiler. R u s l a r ı n bir k ı s ı m hıristi
yan tebaayı h i m a y e y e teşebbüsleri Fıransızlarm
1 7 5 0 k a p i t ü l â s y o n l a r ı n d a n m ü l h e m d i r . H a r b e işti
r a k e t m e m e s i n e m ü k â f a t o l a r a k Bukovina da A v u s -
t u r y a y a verildi. Rusya, Lehistanı t a k s i m d e n s o n r a
K ı r ı m ı da işgal v e i l h a k etmişti. Katerinirı K ı r ı m d a
ve cenubî Rusyada yaptığı nümayişler üzerine
R u s y a y a h a r p açıldı ( 1 7 8 7 ) . M u a h e d e l e r i iktizasın-
ca, A u s t u r y a d a R u s y a ile b e r a b e r h a r e k e t etti.
Ruslar, K a r a d e n i z sahillerinde bazı kaleleri v e
Avusturyalılar da B e l g r a d ı zaptettiler. İsveçin, T ü r -
k i y e n i n müttefiki sıfatile R u s l a r a t a a r r u z u v e L e h
lilerin de ihtilâl e d e r e k h a r e k e t e g e ç m e l e r i R u s
T
ların ve Avusturyalıların istilâlarını d u r d u r d u . F r a n

sız ihtilâlinin b a ş l a m a s ı da n a z a r ı d i k k a t i g a r b a cel-
bettiğinden b u harp, O s m a n l ı İmparatorluğu için
h e m e n zayiatsız d e n e c e k b i r t a r z d a bitti ( 1 7 9 2 ) .
. . Â Fransız ihtilâli ve ihtilâlin doğur-

Rİ079İI9I9)m d
û u
harpler dolayısile Rusya ve
A v u s t u r y a bir m ü d d e t O s m a n l ı İm
li] III ü n c ü Selim, Mustafa I inci M a h m u t , Abdülme-
cit, A b d ü l a z i z , V i n c i M u r a t , II i n c i Hamit, V inci Mehmet
Reşat, VI m c ı Mehmet.
paratorluğile meşgul olamadılar. İhtilâlin ihdas
ettiği karışıklıklar ve Napolyon istilâları Viyana
kongresinde (1815) tasfiye olunmuş ve Avrupanın
siyasî haritası yeni baştan tanzim olunmuştu.
Fransız ihtilâli, Osmanlı İmparatorluğunun ida
resinde ve Türk unsuru arasında hemen hiçbir
in'ikâs yapmamıştı. Buna mukabil, bu ihtilâlin bü
tün dünyaya yaydığı milliyet, hürriyet ve istiklâl
mefkureleri Osmanlı İmparatorluğu hıristiyanları
arasında yayılmış ve runlar Avrupa devletlerinin
teşviki ile kıyam etmişlerdir. Artık Rusya ve Avus
turya şark meselesini yalnız kendi lehlerine halle
decek mevkide değildiler.
Fransadan başka İngiltere ve Prusyada Şark i
mes'elesinde birinci derecede amil oluyorlardı. Bu j
vaziyet karşısında, hıristiyanlarm istiklâlini temin I
etmek, devletlerin işine daha muvafık geldi.
XIX uncu asrın ilk senelerinden itibaren Ulah
lar, Sırplar, Boşnaklar, Bulgarlar, Yunanlılar isyan
ettiler. Yunan isyanı eski Yunan medeniyeti dola
yısile Avrupa ilim ve fikir muhitinde teveccüh
uyandırdı. ,
İngiliz ve Fransızların Yunan ihtilâline tevec
cühleri, daha ziyade zayıflamış ve Rusların
eline düşmek ihtimali tebarüz etmiş Devleti Os
maniye yerine Akdenizde Ruslara karşı bir nok
tai istinat olmak üzre, bir hıristiyan devlet teşkil
etmek istemelerindedir. Ruslar da teşekkülüne
mâni olamıyacakları bir devleti kendi taraflarına
celp için teessüsüne yardım etmek zaruretinde
kalmışlar ve bu suretle Yunan istiklâline yardım
hususunda İngiltere, Fransa ve Rusya arasında
bir müsabaka başlamıştır. Yunanlılar altı sene sü
ren mücadelede Morada mağlûp edildiler. Fakat,
593 38
b u mağlûbiyet bütün Avrupayı yukarıdaki sebep
l e r d e n dolayı h a r e k e t e getirdi.
Fransız, ingiliz ve rus d o n a n m a l a r ı Navarin
limanında osmanlı d o n a n m a s ı n ı m a ğ l û p ettiler.
B i r f r a n s ı z o r d u s u M o r a y ı i ş g a l etti. B i r r u s o r d u s u
da E d i r n e y e k a d a r ilerledi. E d i r n e m u a h e d e s i l e
( 1 8 2 9 ) Y u n a n i s t a n m istiklâli O s m a n l ı D e v l e t i tara
f ı n d a n tanındı. H e m e n a y n i z a m a n d a S ı r b i s t a n , Ef
l â k v e B u ğ d a n da m u h t a r i y e t k a z a n d ı . Y u n a n istiklâ
l i n i m ü t e a k i p i s y a n e d e n M ı s ı r V a l i s i Mehmet Ali Pa
şa d a M ı s ı r ı n m u h t a r i y e t i n i i s t i h s a l etti ( 1 8 3 0 - 1 8 4 1 ) .
Kırım m u h a r e b e s i n d e (1856), İngiltere, Fransa
v e Sardenyanm müzaheretile Osmanlı İmparator
l u ğ u n u n t a m a m i y e t i Paris muahedesile (30 mart
1 8 5 6 ) t a a h h ü t altına alındı. B u n a r a ğ m e n 1 8 7 5 te
B o s n a - H e r s e k ve Bulgaristan isyanı üzerine Rus
ya ilânı harp e d e r e k İstanbula k a d a r geldi. Berlin
K o n g r e s i l e (13 t e m m u z 1 8 7 8 ) R o m a n y a , S ı r b i s t a n ,
K a r a d a ğ müstakil oldular. Bulgaristan da m u h t a r
bir prenslik oldu. Tavassutlarının bedeli olarak
İngiltere Kıbrısı, A v u s t u r y a B o s n a - H e r s e k i işgal
etti.
- . V i y a n a b o z g u n l u ğ u ve b u n d a n s o n r a k i felâ
ketli harpler, bazı ricalde ıslahat y a p ı l m a s ı v e Av
r u p a medeniyetine yaklaşılması fikrini uyandır
mıştı. Bu maksatla bilhassa Viyana b o z g u n l u ğ u n
d a n sonra, bazı rical tarafından ı s l a h a t a , girişil
miştir. Fakat, ıslahat y a p m a k istiyenlerin vukuf
s u z l u k l a r ı v e c ü r ' e t s i z l i k l e r i , b a ş l a n ı l a n i ş l e r i n ta
kip o l u n m a m a s ı ve haricî gaileler doayısile tam v e
muvaffakiyetli bir netice elde edilmemiştir. B u n u n
içindir ki Viyana b o z g u n l u ğ u n d a n sonra, O s m a n l ı
İmpatorluğu h e m e n her harpte bir vatan parçası
k a y b e t m e k t e devam etmiştir.
Birinci Abdülhamit ( 1 7 7 4 - 1 7 8 9 ) devrinde ve
Ü ç ü n c ü S e l i m ( 1 7 8 9 - 1 8 0 7 ) saltanatının iptidala
rında R u s y a n m osmanlı ordusuna karşı büyük
m u v a f f a k i y e t l e r k a z a n a r a k K ı r ı m ı i s t i l â ile K a r a -
denize ç ı k m a s ı ve bir taraftan d o n a n m a s i l e boğaz
ları tehdit e t m e s i O s m a n l ı D e v l e t i n i ç o k zâfa dü
ş ü r d ü . B u n u n i ç i n d i r k i Üçüncü Selim zamanında
o r d u v e d o n a n m a n ı n v e i d a r e n i n ciddî s u r e t t e ıs
l a h ı n a t e ş e b b ü s o l u n d u . F a k a t irtica v e ihtilâller
tesirde m ü h i m neticeler alınamadı.
İkinci Mahmut z a m a n ı n d a ( 1 8 0 8 - 1 8 3 9 ) ise ye
niçerilik ilga ( 1 8 2 6 ) v e bazı ıslahata girişildi.
M ı s ı r Valisi M e h m e t Ali P a ş a n ı n i s y a n ı t e c e d d ü t
h a r e k e t i n i h a y l i m ü ş k ü l â t a u ğ r a t t ı . Gülhane Hattı
Hümayunu ile ( 1 8 3 9 ) k a n u n î b i r d e v l e t teşkil olu
nacağı vadedildi ise de b u f e r m a n ı n m e s n e t l e r i n d e
eski ananalardan, dinî tesirlerden azade kalın
madı ve bu fermanın vadettiği kanunların ve
ıslahatın ekserisinin tatbiki kabil olamadı.
Kırım harbinde Fransa, İngiltere ve Sarden-
yanın yardımların mukabili olmak üzre bilhassa
Fransa ve İngiltere O s m a n l ı D e v l e t i n i n , hırısti
yan tebaaya müsait bazı ıslahat y a p m a s ı n ı talep
e t t i l e r ; B a b ı a l i , b u t a l e p l e r i is'af e t m e m e k mevki
i n d e b u l u n m a d ı ğ ı n d a n ( 1 8 5 9 ) hattı h ü m a y u n l a ,
b a z ı ı s l a h a t d a h a y a p ı l m a s ı e m r o l u n d u . B u hat,
Paris m u a h e d e n a m e s i n i n bir m a d d e s i n e kayde
dilerek devlet, vadettiği ıslahatı tatbik z a r u r e t i n d e
bırakıldı ise de ( 1 8 5 6 ) hattında v a d o l u n a n husus
lar dahi t a m a m e n tatbik edilemedi.
Maamafih b u n a k ı s teşebbüslerin efkârı bir
dereceye kadar hazırladığı ve Osmanlı Devletinin
siyasî, idarî v e a s k e r î teşkilatile içtimaî h a y a t ı n d a
bazı m ü h i m izler b ı r a k t ı ğ ı i n k â r o l u n a m a z .
Sırf z i m a m d a r l a r ı n fikir ve e m e l l e r i l e A v r u p a
devletlerinin tesir v e t a z y i k l e r i n d e n neş'et e d e n
tanzimat hareketi, daha sonra Osmanlı cemiyeti
n i n m ü n e v v e r t a b a k a s ı n d a n g e l m i ş t e s i r a t ile d e
karışarak meşrutiyet hareketi ve meşrutiyet dev
resi başlamıştır (1876). Esasta zayıf olan bu son
hareket Abdülhamidin iradesile ve kolaylıkla
durdurularak yine mutlak ve şahsî bir idare
t e e s s ü s etti.
İkinci defa m e ş r u t i y e t i n ( 1 9 0 8 ) ilânını m ü t e a
kip haricî gaileler arttığından bu devrede dahi
m ü h i m ıslahat yapılamadı.
Din tesirinden a z a d e lâik, m e d e n î ve asrî
k a n u u l a r k a b u l ü , h e r s a h a d a ciddî ıslahat v e te-
şebbüsat yapılması ve hakikî terakki hamleleri,
Gazinin kuvvetile ve azimli iradesile a n c a k de
m o k r a s i y e m ü s t e n i t millî C u m h u r i y e t devrinde
m ü m k ü n olabilmiştir.
İşte, b u n u n i ç i n d i r ki m e ş r u t i y e t i n i k i n c i defa
ilânım m ü t e a k i p ( 1 9 0 8 ) bile O s m a n l ı Devleti kuv
vetli bir varlık teşkil edememişti....
Osmanlı hanedanı bu neticeye varmak için
düşmanlarla beraber yürümekten çekinmediler.
Hakikatte inhilâl eden yalnız O s m a n l ı h a n e d a n ı
v e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u idi. T ü r k m i l l e t i , a s l a
esareti k a b u l e d e c e k tıynette değildi.
»
. . Coğrafî t e v e s s ü v e takallüsile belli-
MTÎÊYETİ b a
? h
siyaseti hariciye ve dahiliye
vakıalarının teakubu yukarıda kısaca
gösterilen O s m a n l ı Devletinin ahalisi nasıl bir
h e y e t i i ç t i m a i y e t e ş k i l e t m i ş t i ? V e b u h e y e t i n si
yasî v e idarî teşkilâtı, iktisadî faaliyeti, h a r s î sevi
y e s i nasıl idi?
B u m e v z u , h e n ü z p e k az i ş l e n m i ş b i r t a k ı m
m e s e l e l e r d e n m ü r e k k e p t i r . B u m e s e l e l e r i n ilmî
bir surette halli için e v v e l â hazinei e v r a k vesika
larından vak'anüvis hikâyelerinden, ve eslâftan
kalma her nevi eserlerden bu meselelere müteal
lik m a t e r i y a l l e r i n i s t i h r a ç v e tasnifi, s o n r a bu
membalarda bulunamıyanların aranıp bulunma
sına çalışılması v e n i h a y e t toplanan v e tasnif olu
nan materiyaller s a y e s i n d e terkibî safhaya geçil
mesi icap eder.
Böyle bir m e s a i y e girişip neticesini almaya,
bu a n d e v a k t i m i z m ü s a i t değildir. U z u n z a m a n l a r
sarfını istilzam e d e c e k bu mesaiyi atiye talik
ederek şimdilik m e v z u a dair pek u m u m î bir
m a h i y e t t e bazı n a z a r v e m ü t a l e a l a r iradile iktifa
ediyoruz.
Siyasî O s m a n l ı camiası, e v v e l v e orta z a m a n
larda görülen G a r p v e Ş a r k İmparatorlukları gibi
az v e y a ç o k m u t a a z z i b i r ç o k k a v m l e r i , b i r pa
dişahın h ü k m ü d a i r e s i n d e toplanmış idi; sul
tası e s k i ş a r k , eski Roma hükümdarları ve
E m e v î A b b a s î halifeleri gibi dinî bir m a h i y e t i d e
haizdi.
Padişahın tebaası, hatta k u l u sayılan bu m u h
telif k a v m l e r d e n s i v r i l e r e k ç ı k m ı ş b i r z ü m r e , h ü
k ü m d a r ı n etrafında bir nevi ruhanî, askerî ve
mülkî aristokrasi teşkil ederek h ü k ü m ve iktidara
bilfiil i ş t i r a k e d i y o r d u . V i l â y e t l e r d e m a h a l l î f e o d a
l i t e f i l e n m e v c u t idi; b u n l a r da m e r k e z i n hüküm
ve iktidarına hissedar idiler. M e r k e z d e n vilâyetlere
g ö n d e r i l e n b ü y ü k m e m u r l a r da m e r k e z i n zâfını
g ö r ü n c e mahallî feodaller v a z i n ı alıyorlardı. İşte
b u h â k i m z ü m r e d i r ki k e n d i s i n e asıl O s m a n l ı
namını vermiştir. Mütebaki halk, k a v m î isimlerde
T ü r k , Arap, R u m , E r m e n i , Sırp... ilâh isimlerile
yadolunuyordu.
Zümrei hâkime, bu halk kütlelerinin arasında
a d a l e t tevziile v e i d a r e ile u ğ r a ş ı r , v e m e m l e k e t i n
asayiş ve inzibatını temine çalışırdı. B u n a m u k a
bil m u h t e l i f u s u l l e r l e o n l a r d a n v e r g i alırdı. Z ü m r e i
h â k i m e n i n , devlet masarifinin, hattâ halk e k o n o
misinin m ü h i m bir varidat m e m b a ı da muzaffer
h a r p l e r i n g e t i r d i ğ i g a n i m e t m a l l a r ı idi.
Osmanlı İmparatorluğunun fütuhat devirle
r i n d e ç o k m u n t a z a m , iyi talim v e t e r b i y e gören
bir h a s s a k o l o r d u s u , d a h a d o ğ r u b i r ifade ile i m
p a r a t o r u n muhafız- k o l o r d u s u ( G a r d e î m p e r i a l e )
v a r d ı ki " Y e n i ç e r i , , n a m ı n ı taşırdı. N ü v e s i , y e n i
çeri kolordusundan müteşekkil büyük osmanlı
orduları, X V inci ve X V I ıncı asırlarda medenî
d ü u y a n ı n en m ü k e m m e l askeri sayılırdı. O s m a n l ı
o r d u s u , hususile y e n i ç e r i kıt'aları, h e r ş e y d e n ev
vel osmanlı sultanile osmanlı z ü m r e i hâkimesi-
nin menafiini muhafazaya m e m u r d u .
T e b a a d a n alınan vergilerin ve h a r p l e r d e n ge
tirilen g a n i m e t mallarının ç o ğ u s a r a y v e z ü m r e i
h â k i m e konaklarile yeniçerilerin masarifine kar
şılık teşkil ederdi. Muzaffer h a r p l e r i n tevalisi inkı
taa u ğ r a y ı p , kâfi g a n i m e t m a l l a r ı toplanmamaya
başlayınca, sarayın, konakların ve devletin masa
rifine, varidat t e k a b ü l e d e m e z oldu. B ü t ç e açığı,
vergilerin artırılmalı, sikkelerin tağşişi nikbete
u ğ r a y a n z i m a m d a r l a r emvalinin m ü s a d e r e s i vası-
talarile kapatılmıya çalışıldı.
Z ü m r e i h â k i m e n i n , y a n i p a d i ş a h ile etrafında
ki ruhanî, askerî v e m ü l k î aristokrasinin v e m a
h a l l î b e y l e r i n alt t a r a f ı n d a a z î m e k s e r i y e t i teşkil
e d e n k a v m l e r h e r y e r d e o l d u ğ u gibi b i r k a ç sınıfa
ayrılıyordu. İstanbulda ve diğer şehirlerde korpo-
rasyonlar halinde t o p l a n m ı ş tüccar ve esnaf var
dı; ş e h i r h a r i c i n d e i s e k ı s m e n o s m a n l ı k a n u n l a r ı
mucibince timar ve zeamet sahiplerine kısmen
anane icabı kendi b e y l e r i n e v e a ğ a l a r ı n a tâbi,,
toprağa yerleşmiş köylülerle göçebeler yaşardı.
G ö ç e b e l e r i n âdet k a n u n l a r ı içtimaî v e siyasî teş
k i l â t l a r ı e s a s i t i b a r i l e m a h f u z v e m e r ' i idi. T i m a r
ve z e a m e t sahipleri k ö y ve kabile bey ve ağaları,
mahallî aristokrasiyi teşkil eder ve b u n l a r da köy
lülerden, kabile efradından osmanlı kanunları
veya âdet ve a n a n e kanunları m u c i b i n c e muh
telif v e r g i l e r a l ı r , v e t â b i l e r i n i t ü r l ü i ş l e r d e k u l l a
nırlardı. O s m a n l ı o r d u s u n u n k ı s m i küllisi işte b u
bey ve ağaların kendi k ö y ve kabileleri efradın
dan t o p l a n m ı ş mahallî a s k e r l e r d e n t e r k k ü p ederdi.
Padişahın tebaası, içtimaî noktai nazardan
b ö y l e b i r t a k ı m k ı s ı m l a r a a y r ı l d ı ğ ı gibi dinî v e
m a h a l l î n o k t a i n a z a r d a n ç o k m ü t e n e v v i idi. T e b a a
i s l â m v e h ı r i s t i y a n o l m a k ü z r e iki b ü y ü k k ı s m a
ayrılıyodu; müslümanlar s ü n n î , şiî g i b i b a ş l ı c a
iki b ü y ü k m e z h e b e i n k ı s a m ettikten b a ş k a sünnî-
l e r i n v e ' ş i î l e r i n t â l i t a k s i m a t ı m e v c u t idi; b u dinî.
ve m e z h e b i karışıklıklara bir de tarikat farkları
e k l e n e r e k , b ü s b ü t ü n çetrefil bir hale gelmişti. Dev
letin r e s m î dini i s l â m , m e z h e b i d e s ü n n î idi.
İslâm ahali lisan itibarile de ç o k karışıktı; im
p a r a t o r l u k t a o s m a n l ı l i s a n ı d e n i l e n mahlut l e h ç e - *
ki sarayda, z ü m r e i h â k i m e arasında r e s m î daire
l e r d e , m a h k e m e l e r d e , m e k t e p v e m e d r e s e l e r d e isti
mal olunurdu. B u n d a n başka türkçe, arapca, acem
ce, k ü r t ç e , lazca, a r n a v u t ç a , i s l â v c a v e r u m c a k o n u
şan m ü s l ü m a n l a r vardı. Maamafih Osmanlıca v e
t ü r k ç e e k s e r i y e t i n l i s a n ı idi.
H ı r i s t i y a n l a r a g e l i n c e o n l a r da m ü t e a d d i t m e z
heplere ve mütenevvi kavmiyetlere ayrılmışlardı.
Rum-ortodoks kilisesinden başka Ermeni, Kildanî,
S ü r y a n î , M e l k î , Kıptî.... i l â h . g i b i b i r ç o k k i l i s e l e r
daha vardı. Ve m e z h e b î taksim, alelekser kavmî
taksime tekabül ediyordu; a n c a k ortodoks kilise
s i n d e R u m l a r d a n g a y r i Sırplar, B u l g a r l a r , b i r kı
sım araplar ve T ü r k l e r de girmiş bulunuyorlardı.
P a d i ş a h ı n hıristiyan tebaası, r u m c a , sırpca, bulgar¬
ca, e r m e n i c e , t ü r k ç e gibi p e k ç o k lisanlarla k o n u
şan muhtelif cinsli adamlardı. N i h a y e t h e r tarafa
dağılmış, İspanyol jargonile konuşan yahudiler
de vardı.
Osmanlı padişahının h ü k m ü idaresi altında
toplanan bu çok karışık mecmuanın aksamını
birbirine e k l e y e n bazı bağlar m e v c u t olmakla
beraber, kütlenin heyeti umumiyesi kaynaş
mış ve y e r l e ş m i ş bir halde değildi. Osmanlı
memleketleri sakinlerini umumiyetle yekdiğeri
ne bağlayan bir şark harsının, bir şark zihni¬
, yetinin v ü c u d u inkâr o l u n a m a z . P a d i ş a h ı n te-
j baasmda din, c i n s f a r k l a r ı n a r a ğ m e n hars ve
; zihniyette bir m ü ş a b e h e t olduğu müşahede ve
; tesbit olunabilir. Fakat bu kavmleri biribirle-
rine bağlayan daha mühim amil camianın
iktisadî m ü n a s e b e t l e r i olmuştur. Osmanlı türk
lisanile k o n u ş a n hemen kamilen müslümanlar¬
dan terekküp eden hâkim zümre memleketin
| siyasî, idarî, kazaî memurluklarile ve asker
amirliklerde teayyürt ederdi. Bir kısım rum
beylerde her mezhebin ruhanîleri de devlet
m e m u r i y e t i g i b i b i r v a z i f e ifa e y l e r l e r d i . Rum
Patrikinin makamı, osmanlı teşrifatında hayli
y ü k s e k t i . M e m l e k e t i n esas serveti olan h a y v a n -
cılık v e ziraat, en z i y a d e T ü r k l e r i n , o n l a r d a n k a l a n
Sırp ve Bulgarların ve bir kısım Arapların
e l i n d e idi. T i c a r e t v e s a n a y i d e müslümanların
m ü h i m hissesi olmakla beraber, deniz kıyıla
rındaki ş e h i r l e r d e sakin olanlar, hususile deniz
ticaretinde büyük mevki tutuyorlardı; hele
garp iskelelerde ticarette ve gemicilikte ihtimal
birinci mevkii kazanmışlardır. Keza İstanbul,
İzmir, Kayseri. E r z u r u m gibi b ü y ü k şehirlerin
s a n a y i e s n a f ı a r a s ı n d a R u m l a r , E r m e n i l e r az değil
di. B a z ı s a n a y i e z c ü m l e t a b a b e t , k e h a n e t , s a r r a f l ı k ,
madrabazlık, h o k k a b a z l ı k gibi işlerde Yahudilerin
m e v k i i e h e m m i y e t l i idi. B u s u r e t l e h â s ı l o l a n iş I
b ö l ü m ü ve aralarında cari mübadele, muhtelif
din v e c i n s t e olan a d a m l a r ı , y e k d i ğ e r i n e i k t ı s a d e n
lüzumlu bir hale getirmişti. Alelhusus osmanlı
donanmasının bütün Ak ve Karadenizlerle, Şap ve
hattâ Hint denizlerine h â k i m olduğu kuvvetli
ve azametli devirlerinde u m u m î ticaret v e deniz
ticareti m ü h i m temettüler getirirdi. B ö y l e nüfuz
v e sultası h e r tarafta h ü r m e t v e itibar g ö r e n bir
memleketin tüccarından olmak, seyahat ve mua
melâtta h e r türlü teshilâtı temin eylerdi. Ruhan
Osmanlı saltanatına m e r b u t b u l u n m ı y a n rayalar
bile, m e n f a a t l a r ı icabi saltanat t e b a a s ı n d a n o l m a y ı
isterlerdi. Z i y n e t s a n a y i i n d e m ü h i m m e v k i tutan
E r m e n i l e r de padişah saraylarının v e paşa k o n a k
larının daimî satıcıları idiler. H â k i m zümrenin
s e r v e t v e refahı, b u t ü c c a r v e san'at s a h i p l e r i n i n de
iyi k a z a n m a s ı n ı i n t a ç e d i y o r d u . Hasılı, m ü s l i m v e
g a y r i m ü s l i m t e b a a n ı n m ü n a s e b a t ı , m e n a f i i n iştira
k i n d e n dolayı, a l e l e k s e r iyi giderdi. B u suretle
içtimaî san'atlar, dinî v e millî ş u b e l e r arasında
iktisat y o l u ile bir n e v i m u v a z e n e ! v e t e s a n ü t
t e ş e k k ü l etmiş, b u k a r m a k a r ı ş ı k kütlenin aksamı
birbirine hayli bağlanmış bulunyordu. S u n u da
i l â v e e t m e k l â z ı m d ı r ki h e r h a n g i din v e cinsten
o l u r s a olsun, h e r tebaa, hattâ y a b a n c ı bile surî bir
ihtida ile h â k i m z ü m r e y e d a h i l o l u p , e n yüksek
mevkiye, sadaret m a k a m ı n a kadar çıkabiliyordu.
Hele dört b u c a k t a n toplanma, h e r cins v e dine
m e n s u p c a r i y e l e r , sırf z e k â v e g ü z e l l i k l e r i s a y e
s i n d e p a d i ş a h ı n k a d ı n ı sıfatile h â k i m zümrenin
başında en kudretli bir m e r c i olabiliyorlardı...
Fütuhat devrinde, imparatorluğa ilhak olunan
Eflak, B u ğ d a n , T r a n s i l v a n y a , Macaristan gibi beylik
lerin, kırallıkların teşkilâtı siyasiye v e içtimaiye-
leri m u h a f a z a o l u n a r a k , m a h m i devletler h a l i n d e
idare olunduğundan buraların h â k i m zümreleri
fetihten evvelki vaziyeti siyasiye v e içtimaiyelerini
gaip etmemişlerdi. Yukarda söylediğimiz veçhile
u m u m î bir surette bir şark harsı, bir şark zihniyeti
memaliki osmaniyenin eski aksamında, Anadolu,
R u m e l i v e S u r i y e d e m e v c u t olmakla b e r a b e r Os-
m n l ı - T ü r k harsı, b u kısımları da d a h a m u a h h a r
zaptolunan kısımları da h ü k ü m ve n ü f u z u altına
alıp b i r l e ş t i r m e ğ e m u v a f f a k o l m u ş değildir. Os
m a n l ı - T ü r k harsı, bariz dinî vasıflarla
aristokratik temayüllerde hıristiyan tebaaya pek
az tesir ettikten b a ş k a muhtelif cinslere
sup m ü s l ü m a n tebaayı bile bir araya toplaya-
fnamıstır
Esası T ü r k olan O s m a n l ı harsının bazı unsur
ları Araptan, A c e m d e n , R u m d a n alınmıştı. O s m a n l ı
lisan v e edebiyatile dinî abideler, saray teşrifatile
dinî m u s i k i , O s m a n l ı h a r s ı n ı n e n m u z e ç l e r i o l a r a k
alınabilir. O s m a n l ı h a r s ı n ı n b u iltikatî ( e k l e k t i k )
m a h i y e t i n e r a ğ m e n m u h t e l i f din v e c i n s t e n olan
t e a b a a o n u t a m a m a n b e n i m s e m i ş değildi. Hattâ
bizzat T ü r k l e r i n bile b ü y ü k kütlesi kendisinin
d a h a basit v e (orijinal) h u s u s î v e millî harsile
y a ş ı y o r d u . M a a m a f i h b ü y ü k şehirler ahalisi, h a n g i
cins ve dinden olursa olsun, osmanlı harsının
bir derece tesirine kapılmışlardı. Gayri müslim
v e g a y r i T ü r k şair v e e d i p l e r az o l m a k l a b e r a b e r
musikişinaslar hayli vardı; medreselerde hatmi
kütüp etmiş Anadolulu Rumlar, Ermeniler ender
değildi: O s m a n l ı m i m a r i s i n i n t e k â m ü l ü n ü n , alel-
husus teferruatının tatbikatına her cins ve dinden
ustalar çalışıyordu.
O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n h a r s î v e i k t i s a d î s. s.
seviyesi, X V I ncı asırda, m e r k e z î v e garbî A v r u p a - j |
ya m ü t e f e v v i k o l d u ğ u ş ü p h e s i z d i r ; hattâ X V I I inci ]
asır ortalarına kadar bu t e f e v v u k u n u büsbütün [
elden k a ç ı r m a z . Fakat X V I I I inci asırda A v r u p a \
harsan ve iktısaden u m u m i y e t l e şarkı, hususi-1
yetle O s m a n l ı camiasını epey geride bırakmıştır./
B u harsî ve iktisadî m u v a z e n e n i n b o z u l m a s ı d ı r
ki O s m a n l ı D e v l e t i n i n siyasî zâf ve inhitatını m u
cip oldu; ve O s m a n l ı Devleti siyaseten zayıfla
dıkça iktısaden ve h â r s e n de d ü ş ü y o r d u . Hasılı
b u iki n e v i amil, m ü t e k a b i l e n müessir olmuş
lardır.
Nihayet X V I I I inci asır sonlarında Devleti
O s m a n i y e n i n inkıraz ve taksim vetiresi pek sarih
o l a r a k b a ş l a m ı ş v e X I X u n c d a s ı r s o n l a r ı n d a ise-
devletin zâfı a d e t a haleti nez'i a n d ı r a c a k şekle
g i r m i ş t i r . B u b i r , b i r b u ç u k a s ı r d a , c a m i a y ı e n iyi
b a ğ h y a n iktisadî b a ğ l a r ç ö z ü l m ü ş tebaa arasında
iştiraki m e n a f i d e n mütevellit tesanüt ortadan kalk
mış, sultanın tebaası o l m a k hiçbir ciddî m e n f a a t
teminine, yaramaz bir hale g e l m i ş , Osmanlı
lıarsı hususiyet ve kudret ve kıymetini kaybet
mişti. Başta g a y r i m ü s l i m tebaa o l m a k üzre, Gayri-
türkler bu camiadan ayrılıp çıkarak kuvvetli garp
devletlerinin himayesi altında müstakil varlıklar
y a p m a ğ a hiç olmazsa y i n e onların himayesile
O s m a n l ı sultanları idaresi altında imtiyazlı bir vazi
yeti iktisadiye ve s i y a s i y e k a z a n m a ğ a çalışıyor
lardı. B u dahilî t a h a v v ü l , h a r i c i n tevali e d e n a ğ ı r
darbelerde nihayet Osmanlı İmparatorluğunun,
X X inci asır birinci r u b ' u n d a devletin büsbü
tün parçalanıp tarihe k a r ı ş m a s ı n a k a d a r devam
•etmiştir.
G a r b ı n şarkî, m e r k e z î v e garbî A v r u p a dev-
\ deûerinin Osmanlı İmparatorluğuna tefevvukunda
\ \ belki en m ü h i m amil, buharın keşfolunarak
I sanayie tatbik edilebilmesi olmuştur. B ü y ü k sanayi
/ l ve sermaye karşısında şarkın ve Osmanlıların
i k ü ç ü k , e s n a f v e el s a n a y i i b i t t a b i r e k a b e t e d e m e z d i .
, ! B u h a r gemilerine karşı, yelkenlilerle yarışa çıkı
lamazdı. Büyük sanayi medeniyeti Osmanlı-
I ların k ü ç ü k sanayie müstenit maddî ve m a n e v î
/ I m e d e n i y e t l e r i n i yıktı. B ü t ü n iktisadî istihsal ve
W millî müdafaa aletlerinin garptan satınalmması
I m e c b u r i y e t i , O s m a n l ı c a m i a s ı n ı n b e y n e l m i l e l ti¬
carî m u v a z e n e s i n i b o z d u ; b i n n e t i c e dahilî s a n a y i
I : | ve ticaret mütemadi b u h r a n l a r a m a r u z k a l d ı ; ne
• j devlet, ne halk b o r ç s u z g e ç i n e m e z bir hale düş-
'Ç tü. D ü ş m a n d a n a l m a n fikir, u s u l v e aletle, d ü ş
m a n d a n alman malî kuvvetle düşmanlara m u k a
b e l e gitgide i m k â n s ı z b i r şekil aldı. İşte b u a z î m
iktisadî s u k u t u n neticesi olarak, O s m a n l ı siyasî
m ü e s s e s e s i de yıkılıp dağıldı.
Bununla b e r a b e r t ü r k l ü ğ ü n cismanî, fikrî v e
:ruhî k u v v e t ve kudreti dağılan imparatorluğun
asıl T ü r k k ı s m ı n ı k u r t a r m ı y a kifayet etti: Y e n i :
T ü r k Devleti, işte b u k u d r e t i n yarattığı b i r varlık
tır. M u a s ı r s i y a s î e s a s l a r a i s t i n a d e n k u r u l a n Tür
kiye Cumhuriyetinin z i m a m d a r l a r ı v e ahalisi Os
manlı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n inhitat ve inkıraz sebep
lerini iyi tetkik e d e r e k o s e b e p l e r i n ileride dahi.
m ü e s s i r o l m a m a s ı için l â z ı m g e l e n t e d b i r l e r i al
m ı ş l a r d ı r v e b u g ü n de a l m a ğ a çalışıyorlar. 5 0 - 6 0
asırdanberi medeniyetçilik ve devletçilikteki kud
retini i z h a r v e irae e d e n T ü r k milletinin tabiî bir
mümessili olarak bugün Cumhuriyetin başında
b u l u n a n Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin dehası
b u n d a n s o n r a dahi en isabetli tedbirlerin bulu
nup alınacağına ve muvaffakiyetle tatbik o l u n a
cağına bir zamandır.
12. TÜRKİYE CUMHURİYETİ

(1923)
B i r i n c i Reisicumhur: Qa i
Z Mustafa Kemal
T ü r k milleti, g e ç m i ş z a m a n l a r d a b a ş ı n a g e ç e n
sülâlelerin bozulmasını müteakip daha b ü y ü k bir
h a m l e ile, d a h a b ü y ü k d e v l e t l e r k u r m u ş t u . O s
m a n Oğullan, T ü r k milletini idare etmek, liyakat,
ve kabiliyetini çoktan kaybetmişlerdi.
U m u m î m ü t a r e k e d e , T ü r k milleti, b ü t ü n c i h a n
tarihini kaplıyan m a z i s i n d e g ö r m e d i ğ i b ü y ü k bir
felâkete uğramıştı. M e m l e k e t i n h e r tarafını işgal
eden muzaffer düşman ordularım tardedip müs
takil millî bir T ü r k D e v l e t i k u r m a k i m k â n ı n ı ak
lından geçirenler h e m e n yoktu.
T ü r k milletinin m u h a r e b e meydanlarındaki:
k a h r a m a n l ı ğ ı n ı bildiği k a d a r ihtiyaç v e dertlerine
v â k ı f o l a n Mustafa Kemal bu azimle Anadoluda,
milletin başına g e ç e r e k m ü c a d e l e y e başladı (1919).
T ü r k m i l l e t i , Mustafa Kemalin b a y r a ğ ı altında
t o p l a n m a k t a v e istiklâl m ü c a d e l e s i n e atılmakta
t e r e d d ü t e t m e d i . M i l l e t , Mustafa Kemalin işaret ve
davetile, A n k a r a d a topladığı B ü y ü k Millet Meclisi
i l e ( 2 3 n i s a n 1 9 2 1 ) m u k a d d e r a t ı m b i z z a t e l i n e al
d ı . B i h a k k ı n Gazi u n v a n ı n ı a l a n Mustafa Kemal
bütün d ü n y a y ı hayrete d ü ş ü r e c e k bir süratle bü
t ü n d ü ş m a n l a r ı t a r d e t t i v e Lozan d a Türk istiklâli
ni b ü t ü n d ü n y a y a t a n ı t t ı ( 1 9 2 2 ) .
O s m a n Oğullarından ve hiçbir faydası olmıyan
H i l â f e t t e n T ü r k l e r i k u r t a r a n Mustafa Kemal, Cum
h u r i y e t i d e t e s i s etti ( 2 9 t e ş r i n i e v v e l 1 9 2 3 ) . C u m
h u r i y e t i n r i y a s e t i n e i n t i h a p o l u n a n Gazi, birçok
inkılâplarla T ü r k milletini h a k i k î t e r a k k i v e inki
ş a f yoluna soktu.
BAKILAN KİTAPLAR
Abel Hovelaque Barthold (W.)

La Linguistique Otçet o Poezdke V Sredni-
Adrianoff (A. V.) y ü Azi'u •'
V i b o r k i iz D n e v n i k o v Kur- Biçurin (J.)
gannıkh Praskopok I Sobranye Svedenii o
Albertini (E.) Narodakh obitayşikh
L'Empire Romain II S r e d n e y A z i i v Drevniye
Alîred Maury Vremena.
L a T e r r e et l'Homme Blanchard ve Grenard Geog.
Aspelin (1. R.) Üniverselle, VIII inci cilt,
Inscription de Yenisei 1929
Autran (Ch.) Blochet
Tarkondemos; fascicule 1, Introduction a l'histoire des
2, 3
Mongol de Fadlallah Ra-
Autran (Ch.) shid ed din
De Quelques vestiges pro- Blochet
bables M e c o n n u s Jusqu'içi Les Origines Indo - Euro-
du Lexique Mediterraneen peennes
dans le S e m i t i q u e d'Asie Bovat(Lucien)L'Empire mon
M i n e u r e et N o t a m m e n t de
gol
Canaan.
Boutquin (A.)
Autran (Ch.)
L'Asie Centrale. La Ques-
S u m e r i e n et I n d o - E u r o p e e n
tion de D e s s e c h e m e n t du
B a n g ( W . ) v e V o n G a b a i n (A.) Globe
Türchische Turfan texte Bricout
I. II L'Histoire des Keııgıons.-'
Barthold (W.) B r ü c h n e r Ed.
Die Historische Bedeutung Klimaschwankung|en
der Alttürkischen In- und Völkerwanderungen
schriften
B a r t o n (G.)
C a v a i g n a c (E.)
Hitite Studies
Barthold (W.) Le m o n d e Mediterraneen
Ulug Bek; Yego Vremya j u s q u ' a u IVsiecle a v a n t J.C.
A
C a v a i g n a c (E.) et d e s e s R e l a t i o n s a v e c
Histoire du Mande. Prole- les P a y s E t r a n g e r s , 4 cilt
gomene 1920
C a h u n ( L.) Dezobry, Bachelet
Origine Touranienne de Dictionnaire General de
l ' i d i o m e qui a p r e c e d e en B i o g r a p h i e et d ' H i s t o i r e
France l e s langues a- Delaporte
ryennes
La Mesopotamie
Clement Huvart D h o r m e (O. p.)
L a P e r s e A n t i q u e et la Ci- L a n g u e s et E c r i t u r e Semi-
vilisation Iranienne.
tiques
Cauvet Donner
La f o r m a t i o n C e l t i q u e d e S u r l ' o r i g i n e d e l'Alphabet
la N a t i o n T a r q u i e Turc.
C e r g i (G) L ' U o m o , L'Europa D u r y (Victor)
Chavananx H istoire cies Romains
Le Cycle T u r c des douzes De Gerood

animaux D i e H u n n e n der Vorcnrest-
lıcher / e ı t
Cohen (M.)
F o u g e r e s (Cmstave)
Les langues du monde
L e s v r e m ı e r e s v—ivılısâtıons
( 17 c a r t e s et u n e Liste
G a b r i e l (A.)
hors de texte
Les antiquites Turques
C h a r b o n n a u x (J.) d'Anatolie.
L'art e ' g e e n n e Garstang
Chavannes (Edouard) T h e Hitite E m p i r e
D o c u m e n t s s u r les Tou- G l o t s (G.)
kiue Occidentaux La c i v i l i s a t i o n e g e e n n e
C o n t e n e a u (Q.) 1923
Les tables royales d'Our G a r s t a n g (J.)
( R e v u e de i'histoire d e s L'Empire Hittite
religions) Graffunder
C o n t e n e a u (G.) Ethymologie E t r u s q u e de
L e s T a b l e s d e K e r k o u k et n o m de R o m e
les o r i g i n e s de la civili-
Gowen (Herbert H.)
sation Assiriyenne Histoire de 1 Asıe
Cordier (Henri) Granet (Marcel)
H i s t . G e n e r a l e de la C i h n e La c ı v ı h s a t ı o n Cn ı n o ı s e
B
Grousset (Renee)
J e a n (Ch. F.)
Hist. de l ' E x t r e m e Orient
2 cilt 1 9 2 9 La L i t t e r a t u r e d e s B a b y l o -
n i e n s et d e s A s s y r i e n s
J a r d e (A)
De G u i g n e s
La f o r m a t i o n du Peuple
T ü r k l e r i n u m u m i tarihi
Grec
(Türkçe tercemesi)
Karst (J.)
Hedin ( S v e n )
G r u n d s t e i n e u n d e i n e r Mit-
T r o u g h Asia tellândisch- Urgeschichte
Huntingtoh ( Ellsworth) K l a p r o t h (J.)
The riversof ChinesseTur-
R e c h e r c h e s s u r la M i g r a t i o n
kestan and the dessication des Peuples
of Asia Klaporth (J. V . )
Huntington (E.)
A b h a n d l u n g ü b e r die S p r a -
Civilisation a n d e l i m a t e e h e u n d Schrift d e r U i g u r e n
K o ç n e f f (D.)
İbninnedim Yakutların hukukî hayatı
Kitabil fihrist ( Rusça)
Inchauspe Kostroff (N. A.)
S u r l ' o r g i n e et les affinites Yakutların örfî hukuku
de la l a n g u e B a s q u e e t en (Rusça)
p a r t i c u l i e r s u r sa declina- Kozloff ( P . K.)
tion T r u d i E k s p e d i t s i i I. R o s .
•
J v a n i n ( M . J.) Geog. Obşçstva S o v e r ş e n -

Cengiz Han ve Timurlenk nay.
z a m a n l a r ı n d a M o n g o l , Ta
tar v e O r t a A s y a k a v m l e - L a n i e r (L.)
rinin harp san'atlarına ve L'Asie. C h o i x de L e c t u r e s
i s t i l â l a r ı n a dair de Geographie.
J u l i e n (S. A.) Langdon
Documents Historique sur E x c a v a t i o n at K i s h
les T u k i o u e L e v s c h i n (A.)
Julien (Stanislas) D e s c r i p t i o n d e s h o r d e s et
M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s des steppes des Kırghız-
occidentales ete. V o y a g e s Kazak
des Pelerins Boudhists Lomakin
J e a n (Ch. F.) T ü r k m e n l e r i n örfî h u k u k u
S ü m e r et A k k a d (Rusça) .
Lenorment (Français) Parker (E. H.)
Hist Ancienne de l'Orient A. Thousand Years of
Lartiant (F.) Tartars Pauthier 1853
Les civilisations ancienes
L' U n i v e r s , Ç ı n cildi 1853
de l'Asie Mineure
Pittard Eugene
Marius Fontane
L e s r a c e s et l'Hist, 1924
Les Asiatiques
Poussin
Malet ( A . ) ve lsaac (I.) L o i s ele la. lee• 1 i n d e 1930
L O n e n t et la G r e c e
Malestskı (N.) ^L'ArtHittite
O.AvyazıTurkskıkh Tamgs
P r z e w o s s k i (S.)
°" ,
S 1 P
' S m e n a n U Nntp d'Archenlnoip Çvripn
n e et Hittite
Les o n g ı n e s . tssaıe d his-
P u m p e l i y (R )
toıre Ancienne du Japon.
ExDİoration in T u r k e s t a n
tExxp e d
D a ıi t o n of 1 9 0 3
M A
LRCHINRANTIQUE 1927
Radloff (W.)
Ivlaspero ( F l e n r i ) Aus Sibirien
L a c h i n e 2 cilt 1925 Radloff ( W . ) , Melioranski (P.)
Messerschmidt ( D G ) Drevne Turkskiye Damiat-
Sibirskie Drenvosti niki v K o s c h o - Tsaydame
Moret ( A . ) Radloff (W.)
L a Nıl et la civilisation K u d a t k u - Bilik des Y u s u f
Egyptienne chass - Hadschil aus Bala
Montd ( P 1 sagun
1TrtPhİnW» ,.« B YVTTTE
Radloff (W.)
L A r t P h e n i c i e n t . a u XV i l l e
Die D e n k m â l e r v o n Koscho
sıecle avant (J. eh.)
M
°De t
S danTLx Empires
Tsaydam
Ratzel (F.)
M o r g a n ( J a c q u e s de) Antropogeographie
L'Hurnanite Prehistorique
Reclus (Elysee)
Müller (Auoust) L ' h o m m e et la Terre
D e r i s h a m in M o r g e n A-
Reclus (Elysee)
benland
Geographie üniverselle
M ü l l e r ( W . F. K . )
U y g u r i c a I - V. VII inci cilt 1882
Moret (A.) Renan (Ernest)
Histoire de l'Orient Histoire du peuple d'Izrael
D —
Rivet (P) ethnologischen undethno-
Sumerien et Oceanien graphischen Beziehungen
Samokvasoff (D.) Vombrey (H.)
Sbornik Obiçmago prava Die primitive Culture des
Sibirskikh ino rotsef Turko Tatarischen Volkes
Semple (E)
Influence of Geographical Von Le coq (A.)
environnement Ein christliches und ein
Sommar (F.) manichaısches manuscript-
Kleinasiatische Forschun- f r a g m e n t in T ü r k i s c h e r Sp-
gen rache aus Turfan
Spelero (L.)
Les Tepes Hittitesen Syrie Weill (R.)
du Nord.Un b r o n z e Ffittite S u r la d i s s e m i n a t i o n geog-
Steur (ch.) raphique du no m de
Ethnographie des peuples peuples d a n s le m o n d e E-
de l'Europe avant Jesus- geo-Asiatique
Christ Wells (G.') The Outline of
Schott (W) history
Zu Uiguren Frage Weselowski (I. N.)
Stein (Âurel) Nadgrobni Pamyatnik Ti
Sandburied r u i n s of Kho- mura
tan VVigram (W.)
The Assyrians and their
Tallgren (A. M.)
neighbours.
Collection Tovvostin des
Wolley (Leonard)
Antiquites Prehistoriques
Les Sumeriens
de Minusink
Worell ( H.)
Thomsen (W.)
A study ol Races in the
Inscription de l'orhon
Ancient Near East
dechifree
Toscanne (P.) Zumoffen ( G.)
Etudes s u r la langue su- La Phenicie a v a n t les Phe-
merienne » n i c i e n s L ' â g e d e la pierre
Uyfalvy L'annes Sosiologique T. VII

L'Emigration des Peuples Revue d'Aassyriyologie et
Varnbery (H.) d'Archelogie Orientale vo-
Das Türkenvolk in seinen l u m e VII

Türk Tari̇hi̇ni̇n Ana Hatlari - Afet İnan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Tari̇hi̇ni̇n Ana Hatlari - Afet İnan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

illi TUİIİIİI1U HATLAR

T ü r k O c a ğ ı " T ü r k T a r i h i Heyeti,, a z a l a r ı n d a n Afet

Ord. . YUSL'F H!:'WET B A Y U R ' U M

II. TÜRK TARİHİNE METHAL 47

C)Hint medeniyeti 149

V. KALDE, ELAM VE A S U R 163

A ) Eti İmparatorluğu,-' 229

IX. ESKİ İTALYA V E E T R Ü S K L E R 309

İslâm dini 461

Bu kitap, muayyen bir maksat gözetilerek ya­

iktisadî meselelerini a n l a m a k güçtür. B u m ü ş k ü ­

„ İptidaî insanlar, arzı düz bir yer, se-

Dünya denildiği zaman, artık bizim

İNSAN İ n s a n l a r ı n b u g ü n k ü nesillerinin ilk

ğ u z a m a n hâsıl olabilir. Vazıh vesika ise okuya­

Tarih, insan cemiyetlerinin, zaman ve

DEVİRLER lanndan itibaren, tarihin iptidasına

Yontma taş devrinde insanlar, taşları taşla yon­

Cilâlı tas devrinde insanlar, taşları cilâlıyarak

İnsanların, muhtelif keşif ve icatları bir m e m ­

ıRK İnsanlar, d ü n y a y ü z ü n d e iklimleri

LISAN İnsanların ilk kullandıkları lisan­

TÜRK ıRKı D ü n y a d a insan cemiyetlerinin tahav-

Pjj^jg İnsan c e m i y e t l e r i n i n tarih d e v i r l e r i n e

Bazı sari hastalıklar, o insanlarda e s r a r e n g i z bir

CERETLER VE ' ' , , , , j

LEH rada işlenmiş kereste medeniyeti,:

Diğer bir göç dalgası Asyanın en c e n u p çıkın­

11] B u tabir Ş i k a g o D a r ü l f ü n u n u ş a r k dilleri P r o f e s s ö r ü

T ü r k ü n garbe b i n l e r c e yıllar m ü t e m a d i dalga­

Türklerin aşağı Mezopotamya'ya inişlerinde,

Mısıra giden T ü r k l e r y e r l e ş m e k için Nilin

G a r b a giden T ü r k l e r d e n bir kısmı yerleşmek

[1] L i v e r p u l D a r ü l f ü n u n u Arkeoloji profesörü John

[1] Ch. Steur, E t h n o g r o p h i e des P e u p l e s de L'Europe

çoğaldığı görülüyor. Bakırı tunca çevirebilmek

Böylece d ü n y a y a ilk yayılışlarını

[1] K a l a y A v r u p a y a b u g ü n dahi Hint v e b ü y ü k Muhit

B u eserin gayesi m u k a d e m e d e işaret ettiğimiz

MEMLEKET — AHALİ — MEDENİYET

Çinliler m e m l e k e t l e r i n e Ç o n g - K u o "Orta İm­

[1] Hıtay, Kıtay ve H a t a y da denir. B u i s i m ş a r k T ü r k

" B i r m ü l k e g ü z a r etse s a n u r halkı o m ü l k ü n ,

— " H e r s a t ı n dilnişini r e ş k f e r m a y i e b r u y u dilberanı

Çinin k a d î m tarihi K o n f ü ç y ü s v e şakirtleri

. , . Aîongolya yaylasının cenup taraça-

„ . Cenubî Cin, şimalî Cinden büsbütün

ayıı bir m a n z a r a gösterir. Ova kısmı

Tibet. — Tibet, Çinin garbını aşılmaz

LER y e r m e g o r e 4 0 0 0 ile 5 0 0 0 arasında

G a m g ü n ü itme dili b i m a r d a n tığın diriğ

Mançurya, Mongolya gibi çorak ve

maden damarlarile zengin dağları çam, göknar,

. İmparatorluğun garp ucunda,Tibetle

teyit^ttiği, k a d î m Çinlilerin " G a r p D e n i z i = Si-hay„

[1] Elisee Reclus, G e o g r . Ü n i v e r s e l l e , cilt VII sahife 114-119

Bugünkü Çin İ m p a r a t o r l u ğ u n u n u m u m î ge­

[1] Elisee Reclus. Geogr. Üniverselle, cilt VII sayifa 120,

"bazı i ç t i m a i y a t âlimleri d e Ç i n i n ilk s e k e n e s i n i n

[11 R. û r u s s e t , cilt 1 sahife 1 7 9

|1] E u g . Pirtard. L e s R a c e s et l'Histoire, S. 4 9 2

Cinde, k a d î m v e r l i l e r i n eseri olma-

** [1]I. — A n d e r s s o n , An early C h i n e s s e culture, 1 9 2 3 .

Bu kitap, muayyen bir maksat gözetilerek ya

iktisadî meselelerini a n l a m a k güçtür. B u m ü ş k ü

ğ u z a m a n hâsıl olabilir. Vazıh vesika ise okuya

Yontma taş devrinde insanlar, taşları taşla yon

İnsanların, muhtelif keşif ve icatları bir m e m

LISAN İnsanların ilk kullandıkları lisan

Diğer bir göç dalgası Asyanın en c e n u p çıkın

T ü r k ü n garbe b i n l e r c e yıllar m ü t e m a d i dalga

Çinliler m e m l e k e t l e r i n e Ç o n g - K u o "Orta İm

Bugünkü Çin İ m p a r a t o r l u ğ u n u n u m u m î ge

B e ş İmparator devrini Ü ç sülâle dev

Üç sülâle devri bahsinin baş taraf

RA ÇİN m ü d a f a a e t m e k üzere b u n l a r ı n bü

M a r k o Polo. — Polo ailesinden Venedikli iki tüc

Kaide, Asur, Elam ülkeleri, şarkta, İran dağ

Tarihten evvelki zamanlarda, henüz bu bah

Ö m e r l i l e r i n , Akatlû&rm, v e Elamlıların teş

mişlerdi. Koyun, keçi ve domuz bes