T.C.

BABAKANLIK DEVLET ARVLER GENEL MDRL Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 49

ERMENLER TARAFINDAN YAPILAN KATLAM BELGELER I

ANKARA-2001

Proje Yneticisi

Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arivleri Genel Mdr

Proje Sorumlular

Necati AKTA Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs

Necati GLTEPE Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs

Mustafa KAPLAN Osmanl Arivi Daire Bakan

Hazrlayanlar*
Uurhan DEMRBA Ali Osman INAR Seher DLBER Nuran KOLTUK Ali Haydar GENR Vahdettin ATK Ali COKUN mmhani CERRAH Murat YZBAIOLU Ahmet ZKILIN Mcahit DEMREL Recep KARACAKAYA Muhammet SAF Hac Osman YILDIRIM Murat CEBECOLU Mustafa SERN Abdullah SVRDA Osman USLU

ngilizce Tercme M. Fethi ATAY

* Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Personeli

NSZ

IV

VI

NDEKLER

NDEKLER

NSZ............................................................................................................................................. III NDEKLER............................................................................................................................... VII

BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU

Belge Sra Nu.

1-

2-

3-

45-

6-

Sayfa Kars ve Ardahan Havalisinde Mslmanlara ve Esirlere Yaplan Soykrm.......... 1 Massacre Of Prisoners And Muslim Population n The Nighborhood Of Kars And Ardahan ........................................................................................................ 1 Ermeni eteleri ile Ruslarn Mslmanlara ve Musevilere Yaptklar Soykrm........................................................................................................... 2 Massacres of Muslims and Jews by Armenians and Russian bandits .................................... 2 Ermenilerle Ruslarn Van'daki Mslman Ahaliye Yaptklar Soykrm ................. 7 Massacre Perpetrated By The Russians Against Muslim Population n Van ............................................................................................................... 7 Ermeni ve Ruslarn Yaptklar Soykrm..................................................................... 14 Massacre And Atrocities Perpetrated By Armenians And Russians .................................. 14 Ermenilerin Ruslarla Birlikte Trabzon ve Van Havalisinde Mslmanlara Yaptklar Mezlim............................................................................... 16 Atrocities committed by the Armenians and Russians against Muslims in Trabzon and in the neighborhood of Van......................................................... 16 Ruslarla Ermeni etelerinin Bitlis ve Van'da Yaptklar Soykrm......................... 41 Massacre Committed n Bitlis And Van By The Russians And Armenian Bandits.............................................................................................................. 41

Belge Sra Nu.

7-

8-

9-

10-

11-

1213-

14-

15-

16-

17-

18-

Sayfa Ermeni ve Ruslarn Van'n Readiye Nahiyesine Bal Anak Kynde Yaptklar Mezlim ......................................................................................................... 49 Atrocities committed by the Russians and Armenians in the village of Anak of the Township of Readiye in Van .................................................................. 49 Ermenilerin Van Havalisinde Ruslarla Birlikte Yaptklar Mezlim ...................... 51 Atrocities perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhoods of Van ........................................................................................................... 51 Van ve Bitlis'in gali Esnasnda Ermenilerin slm Ahaliye Yaptklar Soykrm......................................................................................................... 54 Massacre of Muslim population during the occupation of Van and Bitlis............................................................................................................................ 54 Ermeni ve Ruslarn Van, Bitlis ve Trabzon'da Mslmanlara Yaptklar Mezlim ......................................................................................................... 61 Atrocities prpetrated by Armeians And Russians against Muslims in Bitlis and Trabzon ......................................................................................... 62 Emeni ve Ruslarn Bayezid'de Yaptklar Soykrm ..................................................80 Testmonies of those who escaped the atrocities perpatrated by the Armenians and Russians in Van and Bayezid ....................................................... 80 Ermeni ve Ruslarn Yaptklar Mezlim ..................................................................... 94 Massacres perpetrated by the Russians and Armenians....................................................... 94 Ermeni ve Ruslarn Hizan Havalisinde Yaptklar Soykrm.................................126 Massacre perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhood of Hizan ..............................................................................................126 Ermeni Komiteleriyle Ruslarn Van ve Havalisinde Yaptklar Soykrm...........135 Massacre perpetrated by the Armenians committees and Russians in Van ..............................................................................................................136 Bitlis ve Civarnda Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman Ahaliye Yapt Katliam ..........................................................................146 Massacres perpetrated by Armenian bandits and Russians against Muslims population in Bitlis and its neighborhood ............................................................146 Ermeni ve Ruslarn Van'da Yaptklar Soykrm .....................................................167 Massacre committed by the Armenians and Russians in Van Some of the evidences given by those who escaped the Massacre ....................................................168 Rus Donanmasnn Terme'ye kard Ermeni Ekiyasnn Yapt Mezlim............................................................................................................176 Atrocities perpetrated by Armenians bandits landed by the Russians fleet on the shores of Terme.......................................................................176 Ermenilerin Soykrmna Kar Osmanl Devleti'nden Yardm stenildii.........................................................................................................189 Ottoman State called for help against Armenian massacre ................................................189

VIII

Belge Sra Nu.

1920-

2122-

23-

24-

2526-

27-

28-

2930-

Sayfa Ermenilerin Kilis Havalisinde Yaptklar Mezlim .................................................193 Atrocities perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kilis ......................................193 Adana ve Havalisinde Fransz Birliklerinde Mstahdem Ermenilerin Yapt Mezlim .....................................................................................195 Atrocities committed by the Armenians serving in the French Units in Adana and its neighborhood ...................................................................195 Zor Telgraf Mdrnn Ermeniler Tarafndan ldrlmesi..............................197 Murder of the post office director of Zor by Armenians.....................................................197 Ermenilerin Erzurum Civarnda Yaptklar Mezlim ve Alnmas Gereken nlemler ......................................................................................198 Cruelties inflicted on Muslims in the neighborhood of Erzurum and what necessary measures should be taken to fight it out ...............................................198 Batum, Ardahan ve Kars Havalisinde Ermeni, Rum ve Grc Mezlimi............................................................................................................201 Cruelties inflicted by Armenians, Greeks and Georgians in Batum, Kars and Ardahan and its neighborhood ................................................................................................................201 Ermenilerin Kars Civarndaki Mslmanlara Soykrm Uyguladklar; Zulm, Katliam ve Yamalama Yaptklar...............................................................204 In the neighborhood of Kars Muslims had been massacred, inflicted cruelties, oppressed and their homes pillaged by Armenians................................................204 Trabzon, Kars ve Nahcvan'da Yaplan Mezlim ...................................................205 Atrocities perpetrated in Trabzon, Kars and Nahcvan.....................................................205 Ermenilerin Kazman, Mescidli ve Karakurt'ta Yaptklar Soykrmn ngiliz Mmessiline Bildirildii ..............................................................208 Information of the British representative Ravlinson of the massacres perpetrated by Armenians in Kazman, Mescidli and Karakurt ......................................208 Ermenilerin Kazman, Karakurt, Sarkam ve Akakale Civarnda Yaptklar Soykrm ....................................................................................210 Massacre perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kazman, Karakurt, Sarkam and Akakale................................................................................210 Ermenilerin Hudut Dndaki Mslmanlara Yaptklar Mezlim.......................212 Oppression against Muslims perpetrated on the further side of the frontier..............................................................................................................212 Ermenilerin Trk Kylerine Saldrlarda Bulunduklar..........................................218 Attacks of Turkish villages by Armenians .......................................................................218 Elviye-i Selse'de Ermeni Mezliminin Durdurulmas in Kaleme Alnan Feryadnme .......................................................................................219 A letter of complaint (cry for succor) to stop Armenian oppression in the three Sanjaks of Kars, Ardahan and Batum...........................................................219

IX

Belge Sra Nu.

3132-

3334-

35-

36-

37-

Sayfa Ruslarn ve Ermenilerin Ricatinde Ermenilerin Yaptklar Mezlim..................221 Massacre perpetrated by retreating Russian and Armenian forces ......................................222 Sarkam Ricatinde Ermeniler Tarafndan Soykrma Urayan Kylerin htiyar Heyetlerinin fadeleri .....................................................................240 Testimonies of the councillors of villages whose population were massacred by the retreating Armenians......................................................................241 Ermeni etelerinin Yapt Soykrm........................................................................254 Massacre perpetrated by the Armenian bandits .................................................................254 Nahcivan, Kazman ve arol Havalisinde Mslman Halka Uygulanan Vahi Soykrm..........................................................................................348 Ferocious Mass Killings Perpetrated by Armenians Against Muslim Population in the Neighborhoods of Nahvan, Kazman and arol. ...............................349 Kars ve Sarkam Civarndaki Mslman Kylerine Ermenilerce Yaplan Mezlim...........................................................................................................353 Atrocities Committed by Armenians In Villages In The Neighborhood of Kars and Sarkam......................................................................................................354 Sekman, Ard, Kepenek, Harl, Penaduz ve Todaviran Kylerinde Ermenilerce Yaplan Katlim .....................................................................................357 Massacre Perpetrated by Armenians in the Villages of Sekman, Ard, Kepenek, Harl, Penaduz and Todaviran .............................................................357 Bayburd ve spir Kazalarnda Ermenilerin Yapt Soykrm ...............................363 Massacre perpetrated by the Armenians in the sub-prefectures of Bayburd and spir.........................................................................................................363

Kitapta Yeralan Belgelerde Geen ve Ermeniler Tarafndan Trklere Uygulanan Soykrma Ait Cetvel ........................................................375 BELGELERN FOTOKOPLER ........................................................................................379

BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU

-1KARS VE ARDAHAN HAVALSNDE MSLMANLARA VE ESRLERE YAPILAN SOYKIRIM Kars ve Ardahan havalisinde soykrma urayan Mslmanlarn saysnn 30.000'e vard, muhafazas Ermenilere verilen Osmanl esirlerinin ok kt muamele grdkleri ve tfek dipikleriyle ldrldkleri; Osmanl ordusu iinde bulunan Ermeni ve Rumlarn kasden esir derek Ruslara bilgi szdrdklar, Kafkasya Ermenilerinin de nce Osmanllara esir dtkleri ve sonra kaarak rendiklerini Ruslara bildirdiklerine dair.

Massacre of prisoners and Muslim population in the nighborhood of Kars and Ardahan.
The number of Muslims committed to the guards of Armenians and massacred by them after being inflicted physical pains upon and struck by the butt of rifles reached 30.000; the Armenians serving in the Ottoman army were deserting and deliberately surrendering to Russians to disclose informations about the said army; Armenians from the Caucasus were first allowing to be taken prisoners by the Ottomans and afterwards evading and delivering to the Russians the intelligence they gathered. 19 R. 1333 (6. III. 1915) Bb- l Hriciye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Kayt Numaras: 90 F 21 ubat sene [1]330

Hulsa: Kafkasya'daki slmlara ve serya mezlim

Dhiliye Nezret-i Cellesine Kars ve Ardahan havlsinde hkmetin tahrkiyle bi'l-hssa Ermeniler tarafndan itlf edilen Mslman erkeklerin adedi otuz bine vard ve hnelerinin ihrk edildii ve karl ve buzlu dalara dklen b-re kadn ve ocuklarn hli dilhr bulunduu ve muhfazas Ermenilere verilen Osmanl sersnn bunlar tarafndan env-i s-i mumelta marz kaldklar ve tfenk dipiiyle dlerek itlf edildikleri mevskn istihbr klnd ve Ruslarla temsda bulunan askir-i Osmaniyye miynnda Rum ve Ermenilerin bulunmasn Kafkasya'daki hayrhhlarmzn tenkd etmekte olduklar ve rivyet olunduuna gre bunlarn bi'l1

iltizm esr ddklerini ve Kafkasya Ermenilerinden bir ksmnn da amden bize esr derek ve sonra kaarak rendiklerini Ruslara sylediklerini binen al-zlik bu bbda ihtiyt edilmesi Tahran Sefreti'nden bildirilmidir. Harbiye Nezret-i Cellesi'ne tebl-i keyfiyyet olundu. sermza hsn-i mumele edilmesi esbbnn istihsli zmnnda talya Sefreti nezdinde mkerreren teebbst- kaviyye icr olunmu ve aksi takdrde Rus esirlerine kar tedbir-i edde ittihz olunaca bildirilmidir, efendim. BOA. HR. SYS. 2878/1, Belge no: 2 2 ERMEN ETELER LE RUSLARIN MSLMANLARA VE MUSEVLERE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikte Hasankala'dan hudd- asliyyeye srldklerinde beraberlerinde gtrdkleri iki bin islm ahalisinden bir ksmn ldrp bir ksmn lke ilerine sevkettikleri, Erzurum'da dokuz kiiyi idam edip on drt yana kadar olan erkek nfusu mehul yerlere gnderdikleri; Pekre nahiyesinde Ermenilerden oluan bir mahkemenin -drt yz kiiyi ast, Akale, Tercan, Ilca, Tavuskerd ve Artvin cihetlerinde slm namna birey brakmadklar, Van'da Ermenilerin iki yz kadar kadn ve ouu ldrp Mahfuran Deresi'nde sekiz-on bin Mslman katlettikleri, Narman hududunda Hot karyesi ahalisinin mitralyzlerle tamamen imha edildii, Bitlis'in ukur nahiyesindeki Morh-i Sfl muhacirlerinin ounun kltan geirildii, Ergani, Cinis, Pezentan ve Semereyh karyelerinin ahalisiyle birlikte yakld; Krt Bedirhani Kamil'in arlatanl sebebiyle Bitlis'e yakn bir yere yerletirilen pek ok ky ahalisinin alktan ld, ar hasta ouklarn Bitlis Hastahanesi'nde vahice ldrld, Balekan karyesinde katledilenlerin cesetlerinin kpeklere yedirildii, ukur'da esir edilen kadn ve kzlara tecavz edilip ihtiyarlarn yakld, ocuklarn sngyle ldrld vesir katliama dair Erzurum, Bitlis ve Mamuretlaziz vilayetlerinden gelen telgraf sretleri.

Massacres of Muslims and Jews by Armenians and Russian bandits

While Russians together with Armenian bandits were forced back from Hasankala to their own frontiers, they killed a part of the two thousand muslim folk they took away and drove the remaining to an unknown destination in the inland; in Erzerum the Russians and the said bandits executed nine people and sent the whole male population above forteen years to no one knows destination; in the sub-district of Pekre a self appointed Armenian tribunal sentenced some 2

three-four hundred people to the gallows and hanged them; in the surroundings of Akale, Tercan, Ilca, Tavuskerd and Arvin no one muslim was left alive; in Van Armenians after having killed about two hundred women and children, massacred eight to ten thousand muslim people in the valley of Mahfuran; the population of the village Hot on the boundary of Narman were entirely exterminated with machine-guns; the majority of immigrants living in Marhi Sufla of the subdistrict of ukur attached to Bitlis were put to the sword; the entire villages of Cinis, Pezantan, Ergani and emereyh with all of their inhabitants were burnt up and due to the pretentious ignorance of the Kurdish Bedirhani Kamil many villages inhabitants settled in the vicinity of Bitlis perished from starvation; seriously ill children cared of in Bitlis Hospital were savagely slain; in the village of Balkan Corpses were thrown to the dogs to feed on; ukur women and girls were raped and old people burnt, small children were bayoneted and many other massacres committed; all these facts are stated in copies of dspatches sent by the governorships of Erzurum, Bitlis and Mamuretlaziz. 21 B. 1334 (24. V. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Erzurum Vilyeti'nden alnan 10 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 8 Mays sene [1]332. Ruslarn igl eyledikleri yerlerde slm ahl hakknda yapdklar mezlim byk bir trh tekl eder. Geen sene Ruslarn Hasankala hattndan hudd- asliyyeye tard ve tebdi zerine Pasinler ahlsinden iki binden ziyde ahl-i slmiyyeyi berber getirerek bir ksmn itlf, dier ksmn dhile sevketmilerdir. O zaman Salimli karyesine giren bir Ermeni etesi, kyde ne kadar bkir varsa rzlarna tasallut etdikleri gibi kendilerine teslm olmayan Reid Bey'in gelini[ni] katl ve kimvlidesini cerheylemilerdir. Garb ordusu[nun], Yzveren kylerinde elli slm cenzesi gtrdn Kpr kynden 19 Knn- Evvel sene [1]331 trhinde arzetmi idim. Bu sene Erzurumun suktundan sonra, Ruslarn igl etdikleri yerlerde yapdklar ktl ve itisf geen seneden pek fazladr. Erzurum ehrinde dokuz kiiyi idm ve on drt yana kadar btn nfs- zkru muhtelif ve mechl istikmetlere sevketmilerdir. Erzurum'dan, Akala'dan ve ahren Tercan'dan firr edip gelebilen Reid Bey ve rfeksnn verdikleri zhta gre Kazak ve Ermeni etelerinden mrekkeb mfrezelerin Akala, Ilca, Tercan kazlarnda mal nmna ne grdlerse kmilen gasb ve gerilere sevkeylemekde bulunduklar ve Hovik karyesiyle Pekeri

nhiyesinde, bada imm olduu hlde yz mtecviz slm oluk ocuklar nnde katl ve pek ok muhaddert- slmiyyeye tasallut etdikleri ve Ruslarn pdr kuvvetlerinin Ermeni baky svrlerinden ibret bulunduu anlalmdr. Ruslar Erzurum'da btn cmilerdeki hallar toplam ve geriye sevketmidir. Geen sene taht- iglimizde iken terkolunan Tavuskerd ve Artvin cihetlerinden kaanlarn ifdesine gre, Ruslar orada slm nmna birey brakmamlardr. Pekeri nhiyesinde Ermenilerin tekl ve mahkeme tesmiye etdikleri heyet-i zlimenin verdii karrla Tercan ve civr kursnda kalan ileri gelenlerden -drt yz kii idm edilmidir. Bunlarn esmsini yaknda arzederim. Erzurum vilyetinde elli binden fazla mev ve yz bin koyun Ruslar tarafndan alnm ve ahl-i slmiyye yedinde ift hayvnt bile brakmamlardr. Ermenilerin en byk mezlimi Van'da cereyn etmidir. Vann suktu ihtimliyle on drt kaya irkben Tatvan iskelesine sevkedilen bin iki yz kadn ve ocukdan, ancak yedi yz Bitlis'e vsl olmu, muhlefet-i havdan dolay Erci nne den yedi kaykdan Ermeniler tarafndan batrlmdr. Dier kayklara kar drt sat devam eden yaylm atei zerine, elliyi mtecviz kadn ve ocuk ehd olmu ve bu miynda Erzurumlu rif Efendi ile iki polis, btn efrd- ileleriyle ehd dmlerdir. Van'dan Norduz tarkyla Bitlis'in Pervari kazsna kamak isteyen sekiz-on bin Mslman, Mamhuran [Mahfuran] deresinde kmilen katlim edilmilerdir. Bunlar ierisinde kurtulabilen Van Marif Mdri erif Bey bu ahvle hiddir. Adana Vlsi Cevdet Bey o zaman Halil Bey mfrezesiyle binlerce kadn, ocuk cesedi grmlerdir. Ordunun lutf- hakla ahd-i karbde ilerilemesi zerine Rus ve Ermenilerin yapdklar fecalar tamamen grlecek ve tafslt arzedilecekdir. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bitlis Vilyeti'nden alnan 11 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 9 Mays sene [1]331 1- Hudd kylerinde taarruz- ngehn ile bidyet-i harbde kalan krk bini mtecviz ahl-i slmiyye cins ve sinn tefrk edilmeyerek nmslarna taarruz ile imh edildikleri, kaabilen pek az efrdn ifdeleriyle sbitdir. 2- Narman huddunda Rusya'nn Hot karyesi ahlsini mitralyzlerle kmilen imh edip baz hnelerden tek tk kadn ve erkek olarak kurtulanlar Erzincan'n Mitini karyesinde iskn edilmiler. Hot'a civr kylerin de ayn taarruza

hedef olduklarn ifde ediyorlar. Ruslar slm tebealarna taarruzla harbe balyorlar. 3- yz otuz bir ubat'nn nde Bitlis'e mlhak ukur nhiyesinin Morh-i Sfl muhcirni Bitlis'e gelirken Kazak askeri tarafndan muhsara ile oraya civr mahalde bulunan askerlerimizin muvcehesinde klndan geirilmilerdir ki, ancak yz kadn kurtulabilmilerdir. [4]- Van'n atak kylerinde kalan slm ahlnin bu son gnlerde katlim edildii haber alnarak Ergani, Cinis karyelerinin nfslaryla birlikde Ermeni ve Ruslar tarafndan ihrk edildii Mekteb Mdri Mutullah Bey'in tahkktyla sbit olmudur. Hoabl Bahri Bey nezdine o havl muhcirninden gnderilen csslar da bu katlim teyd etmilerdir. Arznin hl kalmasndan ve erzkszlkdan mteessir olan Rus kumandan, Van'da on iki Ermeniyi idm ve itirk eden Rus efrdn tecziye ile Hob'da kalan Krdleri teskne tevessl etmilerdir. 5- Bitlis'de Krdleri Ruslara sndrmak denetinde kullanlan Bedirhn Kmil'in ukur'da, Glba, Aaur Kotni, Pan [Pav], apkis, Mekan, Kakito, Mtak, Siz, Zurnaur [Zirnaur], Kisham, Morh-i Uly, Msrp [Msr], Bizatum [Bizatun], Tahtal-y Boy[r]an, Mu'un Martektuk [Mongok] ve civr kylerinin ihrk ve ahlsinin Ermenilerle birlikde Ruslar tarafndan imhsn tesr-i nfzuna ve teebbsne mni olduu arla[ta]nlyla Prens ahofski ile Rus kumandanna bildirmesi zerine ele geen efrd Bitlis'e karb bir kyde ikmet etdirmiler ise de alkdan ksm- kllsi telef olup bir ka Mutiki [Mutki]'ye firrla ahvli sylemilerdir. 6- Van'da pederi Yzba Selim Efendi ile vlide ve akrablarna vuk bulan taarruz- eni, muhcirn arasnda aylarla [aylarca] dolam, nihyet rnak dalarnda yalnz gezmekde iken getirilen jandarma kumandannn besledii sekiz yandaki Mehmed, veky-i fecann hid-i masmudur. 7- Uzak yakn hi bir akribi olmadndan dolay Bitlis Dr'l-eytm'na toplatlan be yze karb etflin biraz mdrik olanlar ne kadar vekyiin hididir. Bunlarn yetmii Diyrbekir Dr'l-eytm'na gnderilmidi. Ar hasta olan masmlarn Bitlis Hastahnesi'nde vahiyne itlf edildii mervdir. [8]- Muhcirnin istl edilen mahaller nfsunun de biri rddesinde[n] az olmas, trhinde bir misli daha grlmemi katlima marz olmalarndandr ki, arz-i mstevliyenin ._ atlacak derecede hl bulunmasyla msbitdir. imdilik esrlerin itirklerini ketm ile Ermenilerin cins ve sinn tefrk etmeyerek Krdleri

imh etdikleri Siird'de ifde olunmudur. Bu bbda kumandanlk nezdinde ifdt- mazbtalar olacakdr. [9]- Kosor(?)'un Pezentan karyesi bir ferd kurtulmamak zere enatden sonra ihrk edilmilerdir. Bulank'n Semereyh karyesi ahlsi en eflden sonra katlim olunmulardr. ukur'un Msr karyesi ahlsinden on be nefer kesildikden sonra, para para olunmulardr. Baltan [Balekan] karyeli iki kiinin, Mekan karyesi nnde ehd edilerek nalar kelblere yedirilmidir. ukur'da esr edilip sevkedilen yz sekiz kiiden on Bulank yolu zerinde itlf edilirken, dierleri muhfzlara taarruzla firr etmilerse de Bitlis'de ve Surih karyesinde gen kadn ve kzlara enat icrsyla dhile sevk, ihtiyarlar ihrk, sbyn sng ile itlf olunmulardr. 10- Van polis mdr vekli olup, Bitlis Serkomiseri Vefik Efendi'nin sret-i ehdetini, Komiser Mehmed Efendi'nin mecrhiyetini, masmnin katlini Bitlis'den firrnda Delikta'daki ilticghndan grdn yazan Siird Jandarma Tabur Kumandan Muvaffak Beyin htrt- mufassalas pek fec vekyi hkdir ki, posta ile gnderilecekdir. 11- Diyarbekir'deki Bitlis komiser ve polislerinin o srada kan ahlyi bildiklerinden fecate dir mehdt- vkalarnn tanzm etdirilmesi ment- rey-i smleridir. Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mamretlazz Vilyeti'nden alnan 11 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmenin sretidir. C. [cevab] 8 Mays sene [1]332. Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikde Bitlis ve Mu ve civrnda istl eyledikleri sir mahallerde; kadnlar ve ocuklar katletmek, rz ve nmsa tecvzde bulunmak gibi birok fecyi ve enyide bulunduklar, zulm ve tecvzlerinden kurtulup da buralara can atm olan muhcirnin ifde-i mdelleleleriyle mertebe-i sbtdadr. Bu bbda gerek mlhakt ve gerek merkezce muhcirlerden mfredtyla alnacak malmtn ehemmiyetleri telgrafla ve dierleri posta ile arzolunacakdr. BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 9-11, 17

3 ERMENLERLE RUSLARIN VAN'DAK MSLMAN AHALYE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ruslarn Van' igali srasnda Ermenilerle birlikte Mslman ahaliye yaptklar soykrm ve vahetlerle ilgili olarak Van Jandarma Sabit Alay Kumandan Ali Cevad, Van Belediye Reisi Abdurrahman, mtekaidin-i askeriyye'den Vanl Mlazim Recep ve Van komiserlerinden Komiser-i Sani Zbeyr tarafndan tutulan zabtlarda ve mezlimden kurtulanlarn ifadelerinde "..... Aakala karyeli bir kadnn ve ondan ald dn tedriktn mustashiben (beraberinde ) yolda giderken Aspain Ermenileri tarafndan hetk-i rz irtikb ve eyas da Havasor nhiyesi komitesine arld tahkkt- amkada renk vermidi...", "....Trh-i harb olan [1]330 senesi knnlarnda Gevan Pelli karyesindeki sekiz kiilik jandarma karakolu, kmilen katl olundular....", "....[1]331 senesi Mart' zarfnda harbde hastalanarak memleketlerine gnderilmekde olan Diyarbekirli Biar eto'nun mchidlerinden olup merkez-i vilayete bir sat mesfede Yedikilise nm Ermeni messesesine misfir edilmi yedi kii kmilen katl ve maktllerin bir kann nalarnn ve ktillerden bir-ikisinin elde edilerek mehkim-i adliyyeye teslm edildikleri...", "....Dir nhiyesinde salhne ekline koyulan bir karyede mkellefe bir kzcazn hetk-i rz irtikb ve sonradan iki emcikleri kesilerek cn-hr bir hlde brakld ve o havlde nice sbynn boazlanm olduklar..." gibi hususlarn yer ald hakknda

Massacre perpetrated by the Russians against Muslim population in Van

According to a report drawn up and signed by the commander of the stationed Gendarmerie regiment Ali Cevad the mayor Abdurrahman, the retired army officer Lieutenant Recep and the deputy superintendant of police of Van, Zbeyr and the testimonies of those who escaped the atrocities "a woman from the village of Aakale while returning home after she had bought some necessary articles for a wedding was assaulted by Armenian from Aspashin, raped and her effects seized and handed over to the Armenian committe of the subdistrict of Havasor; this incident has been ascertained after thorough investigations _"on he date of 1330 during the months of december and january, 1331 in this year of war, the Armenians made an attack on the gendarmery outpost of the village Peli, attached to Geva and killed the whole guards of eight persons stationed there _"; in march of the year 1331 seven combatants fighting under the command of Biar eto from Diyarbekir while going home on sick leave, were received as guests at Yedikilise, an Armenian establishment at a distance of one hour of walking from

the administrative center of the provinces capital and were all of them assassinated and some of their bodies were found and together with two of the murderer apprehended, were handed over to the court of justice _" In a village of the subdistrict of Dir turned into slaughterhouse, a young girl in her attire was violated and her nipples cut off, she was uttering a soul rending cries and many little children in the neigborhood, were also massacred with their throats slit _ 2 . 1334 (4. VI. 1916)

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti ube: 2 Van Vilyeti'nin 22 Mays sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. 15 Mays sene [1]332 trhli ifreli telgrafnmeleri mcebince bu kerre de icr klnan tahkkt ve ifdt mutazammn zabt varakas leffen pgh- sm-i nezret-penhlerine takdm klnman ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Sret Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Zhiren k- hrriyyet, manen hars-i istiklliyyet sahnelerinde senelerden beri Memlik-i Osmaniyye'nin nukt- addesinde nice bin masmun hn- nhaklarn irtikb sretiyle icr-y ekvet eyleyen Ermeniler vaktki Mertiyyet ner ve iln olundu; vd-i firrda, cebellerde mrrn [] birni katle memr olanlarn hmil olduklar esliha-i mcehhezeleriyle alenen merkezlere saldrldlar. Sanki iki komu beyninde vuka gelmi eya-y hassenin zarr u ziynlar mesili misill Es-sulhu seyyid'l-ahkm medllnce yapdklar btn fenlklar iyilik mukbilinde grlp muht-i vilyetdeki Mslim nezdinde uhuvvet-i ebediyye hemen tabakt- liyyeyi buldu. Msdemtda maktl den aklerin hneleri ve kabirleri asker bandolaryla taziye olundular. Mslmanlarn ehl-i servetleri, olanca nkdunu Ermeni esnfn eteklerine dkmekle al-y sermyelerini takviye etdiler. Makori (?) nhiyesi erfndan Necib Aa'nn ve Kr Hseyin Paa'nn ve buna mmsil biroklarnn muvenetleri ve iki bin lira pent verilip Vanl Serkis nezretiyle tccrdan Vanl Siirdlizde rif Efendi'nin elektrik fabrikasnn iln- harb ilcsyla Idr'dan ide olunmak gibi memleketin itils azmindeki 8

fedkrlklar dahi bir emr-i mberhendir. Geri bu meveddetin temd edecei, Ermeni fesedesini iyiden iyiye safaht- teemmle daldrd nevan-m r-nm idi. Gerek bu meveddetin, gerekse kendilerindeki mmtn talli ile efkr- mazmrelerini ileri srmek sevdkrlklarn okudan ve fakat bu plan iinde siys oyunlarn dnen ngilizlerin bakstonlar ve Moskoflarn mfsidleri de geldiler. ran'dan tahrk etdirdikleri bir ka Krd hayddlarna dilcevaz kazs dhilinde drt kii, dilenci Ermeniyi katletdirmekle harekt- biynelerini ide ve icrya ve hkmeti muhezeye ve iddiya kalkdlar. Bunu mtekib Geva muallimlerinden olup mcerred bu przelerinde muhlif'r-rey bulunmasndan n Rafayil'i de emsli misill tepelediler. Bi'n-netce cal dostluklarn fil-i ekvetlerde alkladlar. Vukta ber-vech-i zr baladlar. Aakala karyeli bir kadnn ve ondan ald dn tedriktn mustashiben yolda giderken Aspain Ermenileri tarafndan hetk-i rz irtikb ve eyas da Havasor nhiyesi komitesine arld tahkkt- amkada renk vermidi. Yek-dieri seneler beyninde takb etmek zere Karikan hnednndan olup bil-cins-mezheb dest-i muveneti dir etmeyen Hac Musa Bey ar iltizmndan dolay hkmet konandan masmen kendi karyesine gitmekde iken Ermenilerin Kendivi karyesinde ve Karkarl Hac Yusuf Aa yedi ortayla mltezimi bulunduu kyleri cibyet zere iken karyenin birinde yaplan bir siper nnde davet edilip ortaklaryla berber itlf ve alay- svrden ramaznda on be gn mezn Hayranl Mehmed avu, Aht danda kafas ta ile ezilmek ve Haleb tcirlerinin Saray kazsndan gtrdkleri srlerin avdet etdirilen kii obanlar Havasor nhiyesinin Kirs karyesinde ve Esbiad karyesinden yolcu yedi kiiyi Kozluca karyesinde ve obanolu'nun mm Abdullah Efendi yolda ve Muradiyeli Kmil avu Tasmalyokuu'nda, Karikan hnednndan Cafer Bey Van'n Derebey mahallesinden geirilen cadde zerinde, Pakis [Paksi] karyeli smil merkez-i vilyete on dakkalk mesfede, Kalack karyesinin iftileri tarafndan ve Zivistanl smil Bey Van'a gelirken Keiolu karyesi kurbunda, Norduz Mal Mdri Tevfik Efendi ve refkatindeki bir jandarma neferi ve Van Mftsi eyh Mehmed Sddk Efendi memren bulunduu srada Havasor'da katledilmek gibi harekt- byye-i sbite tevl gtrr mesilden deildir. Trh-i harb olan [1]330 senesi knnlarnda Geva'n Pelli karyesindeki sekiz kiilik jandarma karakolu kmilen katlolundular. Vezif-i askeriyyeye itirk edip ahren merkez-i kazya giden Geva Nibi smil Hakk Efendi merkez-i kazya bir eyrek mesfedeki Atlan karyesinde katl ve na- masmu ihtif ve berberindeki jandarma neferi Sayyad'n nan da karye-i mezkreliler kendi arabalaryla alenen Hkmetin pghna gtrdkleri pek vzh efl-i 9

ciniyyedendir. Bu meselenin tahkktna memren giden Komiser Zbeyr ve rfeks efendiler maddenin hid-i dilleridir. [1]331 senesi Mart' zarfnda harbde hastalanarak memleketlerine gnderilmekde olan Diyarbekirli Biar eto'nun mchidlerinden olup merkez-i vilyete bir sat mesfede Yedikilise nm Ermeni messesesine misfir edilmi yedi kii kmilen katl ve maktllerin bir kann nalarnn ve ktillerinden birikisinin elde edilerek mehkim-i adliyyeye teslm edildikleri inkr edilecek mesilden deildir.
Van Komiserlerinden Komiser-i Sn Zbeyr Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Van Belediye Resi Abdurrahman Van Jandarma Sbit Alay Kumandan Ali Cevad

Ruslarn Saray kazs merkezine ilk duhllerinde iki yz nfsu cmi Kprky karyesi Ermeni eteleri tarafndan baslarak ahlsinden erkek ve kadn ve ocuklar tamamen katl ve karye bi't-tamam tuma-i nehb ve ihrk olunduu Nhiye Mdr Vekli Polis Mehmed Hulusi Efendi tarafndan mhede klnd ve Erzurumdan aksar- tark maksadyla bery- tebdl-i hev memleketlerine gelirken Karakei karyesinden kayk ile Van Gl'nden geerek ririn karyesine kan efrddan bir ounun nalarnn dalgalarn alkantlaryla deniz kumluklarna karldklarn grenler de oldu. Yollarn Ermeniler tarafndan seddedildiine binen tahkkta gidilemedi. nki birok merkezlerin hutt- telgrafiyyeleri kat edilmidi. Hatta atak kazs, Ermeniler tarafndan bir nev abluka olunmudu. Diyarbekir'den gelen Hamid Aa mchidleri, Van'a sat mesfede vki Engil ve Atlan karyeleri arasnda yaplan siperler geirilmee det msade istihsli zmnnda Van komite ressndan Rusyal Viremyan ile Mebs Mnib Efendi memren giderek oradan ser-hadde geirebilmilerdi ki, bunlar alen isyn netcesi idi.
Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Rusyallarn Van muhtini istldan ve bir aralk ricatlerini takb esnsnda grlen mezlim ve fecyi, kavnn-i insniyye ve kavid-i beeriyye karsnda tebriye edilemeyecek sretlerdedir. Tyler rperten vahetleri senelerce tadd edilse tkenir eylerden deildir. Dir nhiyesinde salhne ekline koyulan bir karyede mkellefe bir kzcazn hetk-i rz irtikb ve sonradan iki emcikleri kesilerek cn-hr bir hlde brakld ve o havlde nice sbynn boazlanm olduklarn grenler pek okdur. Bunun ksm- kllsinin nkil ve hidi olup, o 10

havlde takbtda bulunan Baerge(?) Hudd Yzbas Hlid Efendi'nin huzrumuzda alnan ifdt- muhlifesiyle sbitdir.
Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Ruslarn Van muhtini istldan ve Saray kazsna ekildikleri ve oradan tekrr kuvve-i Osmaniyye'yi ricat etdirdikleri, -be gn bir mddet iinde ve bu kargaalkda tesdf edilebilen ve kavnn-i dveliyye ve kavid-i harbiyyeye muhlif grnenlerden olup kint- vuktda hi bir trh-i beeriyyetin de neretmedii ve byle zlim bir ellerin halkedilmi olduu da iidilmedii ilerden birisi de, yolcu ve fukarnn mahall-i melce ve maetleri ve esn-y itda can kurtarc messest- mehreden Geva'da Hachan, Adad, Perkuri, Zive ve Haczive, Pirkal, Mrhasanveli ve Mks'de Arvas, atak kazsnda Kurandet, Van'da Vanzivesi, Monlaksm, Van'da Hindibaba, eyhabdurrahmangzi, eyhgazal, Gevar kazsnda Alilan, Yaplan, hikyesinde eyhhamidpaa tekye ve messeseleri ve birok mebid ve mescid bi'l-klliyye bombalarla atlm ve bir ksm kasden hedmedilmi olduu[nu] o havlde bulundurulan kuvve-i seferiyyenin bir ou da grmdr. Hele milyonlar sarfedilerek Amerika erbb- hayrt taraflarndan Van merkezinde vcda getirilmi ve yzlerce yetmlerin melce ve hayat ve b-kes fukarnn meccnen mahall-i tedvleri ve insniyyet-i mcesseme menei bulunan byk bir messesenin maan bayku vrnesine dndrlm ve kocaman bir vilyetde enlikden eser braklmam olduu gayr- mnker cinyetlerden olmadn gren Yzba Hlid ve birok zbitn ve kaz-i mezkr halkndan o havlye askerle gidenlerin ifde-i muhlifelerinden anlalmdr.
Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Kavid-i dveliyyede istl edilen bild sekenesinin taarruzdan masn olduklarn bilenlerden ve gerekse zevceleri harbde ehd denlerden ve mahremsiz ilelerden olsun ve gerek hasta ve gerekse yrmee kudretleri olamayanlardan ve Van'da kalanlardan olup kuvve-i askeriyyenin duhlnde kurtulanlardan Htuniye mahalleli Mirac olu Svari avuu Osman'n zevcesi Nigar'n muhlifen alnan ifadesinde:
Van'n tahliye gecesi komularyla yola km Kuruba karyesi kurbnde askere ulam ise de biri on yanda kermesi Refika ve on iki yalarnda olu Kemal ve alt yalarnda Cell ve be yalarnda kermesi efika, bir buuk 11

yalarnda Cemil ismindeki ocuklarnn yrmee gayr-i muktedir olmalarna ve bunlar sevkedecek vesitin bulunamamasna binen karye-i mezkreyi geememi ve silh, top seslerinin de ihfesinden korkarak skp yol stnde kalm olduu bir srada ve sabah oldukda karyeden bir cemm-i gafr Ermeni etrfa yaylm ve bunlara tesdflerinde Ermenice "Bu kadnn erkek ocuklarn getiriniz, ldrnz" denildikde, Ermeni lisnna in bulunduundan, btn ocuklaryla bir arada katledilmelerini istirhm etmekle sinirlenmi ve bu arsa-i ciniyye-i mcdelede urarken Yedikilise mtevellsi ve Van'n esbak Sandk Emni Rupen Efendi gelerek "Katletmeyiniz, merkeze gnderiniz" yollu tenbht zerine Hayoan mahallesine gtrdler, bir hneye brakdlar. Hayli sat mrrunda daha hayli ile getirildi, oradan da Amerika messesesine sevkolunduk. Bir mddet adam bana birer somun verilirdi. Bir aralk da akamlar birer mikdr yahni verildi. Verilen somunlar yiyenlerin salar dklerek ve kanl sular akarak lr ve nalar da ier idi. Be ocuumdan drd bu yolda telef oldu. Amerika messesesine Ruslarn toplad zkr, ins tahmnen sekiz bini mtecviz grnyordu. Bunlar bahelerde ve messesenin dhil ve hricinde bulundurulmuyordu. Orada iki ay kaldk. O kadar nfs bu mddet iinde yedikleri somunlardan telef oldular, bunlardan yz elli kadar[] ancak kurtuldu. Oradan bizi Hac Ziya Bey'in hnesine doldurdular. Gerek evvelce bulunduumuz messesede ve gerekse bu hnede edeb-i beer hricinde yaplmadk enat kalmad. htiyre kadnlara ale'l-ind fil-i zin icr olundu. Yedi yandan yukar erkek ocuklara varnca, Ermeni genlerinin tecvzt- kesrelerinden telef oldular. Bulunduumuz mddet iindeki geceler, Kazaklar gelir beendikleri kz ve kadnlar gtrr, sabahleyin bazlarn getirirlerdi. Gndzleri de Kazaklar ve Ermeniler ieriye girer gz tuttuklarn gtrrlerdi ve ok vakitlerde o kadar enlik iinde alenen fil-i en yapld. Beenmedikleri kadnlarn da yzlerine tkrmekle tazb ederlerdi. Bizi dar karr veft eden cenzelerin rzna muvcehemizde ta ile kazk akar, sonra da kuyulara doldururlard ve "Sizi de byle yapacaz" derlerdi. Hatta muhsebe ketebesinden Hoca Hseyin Efendi'nin kermesine ve Yourtcu Oullarndan Kumru'ya ve benim tanyamadm on beden ziyde nisvna vki olan en-i kesreden dolay terk-i hayat etdiler. Ruslarn ve birlikde Ermenilerin yapdklarn tadd etmek, mcib-i r ve hay ve en edn vicdnlar titretecek eylerden olmala bu kadarla iktif ve medeniyyet hmleri olduklarn bildiimiz ve iitdiimiz bunlarn bu hline binlerce lanet okur lem-i medeniyyet nmna iddi ediyorum. diye huzrumuzda bast- makl eylemidir. Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm

Vanl Komiser-i Sn

Van Belediye Resi

Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

12

Van'dan esretden kurtarlan Van'n Norn mahalleli Kadik olu Hseyin Efendi'nin zevcesi Zeliha Hanm'n huzrumuzda muhlifen alnan ifdesinde;
amram mahallesinde bir hnede muhtef bulunduumuz gece Ermeniler "korkmayn!" diye delll ardlar. "Yalandr, inanmayalm" diye zevcim Hseyin Efendi'ye ve komularma syledimse de s etmediler. Sabahleyin yirmi yanda gah ve on be yalarnda Ahmed ile on sekiz yalarnda Veysi isminde dmdmla zevcim kendilerini kurtarmak iin darya atldlar. Nerede itlf olunduklarn gremedim. Onu mtekib "Teslm olunuz!" dediler. Otuz kadar saklanan zkr ve ins dar baheye kardlar. Bunlarn iinden ebeveynini gib eden on yalarnda ve Bill isminde bir ocukla, ismlerini bilemediim ayn esnnda dier ocuun muvcehemizde rovelverle ldrdler. Maksad- asllar erkek ldrmek, kadnlarn genlerini gtrmek olduu ilk hatvede anlalyordu. Bizi oradan Amerika messesesine gtrdler. Erkek ocuklar semek ve gizlenenleri bulmak iin de hizmet nmyla istenildiler. Ebeveyni ldrlen bir ocuun temn-i hayat zmnnda dar verildi. ocuk, messesenin bir tarafna gtrld. Bery- tazb arkadan kesilirken bartsn iiden Rus zbitleri naslsa ocuu kurtardlar. Messesedeki hastahneye gtrdler, ne olduu anlalamad. Bizi oraya gtrrken soydular. Nemiz varsa aldlar; hemen uryn denecek bir hle getirdiler. Messesede tahmnen sekiz bin nfs Mslim ahl grnd. Bir aralk birer somun ve bir aralk da yahni verdiler. Fakat bunlar yiyenlerden kanl sular akarak iki ay zarfnda telef oldular. Yz elli kadar kalanlarn muahharan Hac Ziya Bey'in hnesine gtrdler. Bizim asker geldi, bizi kurtardlar. demekle ve esr-i harb olup, kalanlarn mal ve rzlar her trl taarruzdan masn olacaklarna emniyyet etdiimizin aksine kan bu fecyia lanet okuyarak ve keml-i teessrle ifdesine htime verdi.
Komiser-i Sn Vanl Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Van Belediye Resi Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

Esretten kurtulup gelenlerden Van'n Topuolu mahalleli(?) esnfn dan Ali olu Reid'in muhlifen ve huzran alnan ifdesinde;
Van'dan ilk kmzda Hoab kazsna gitdik. Fikrimiz oradan Siird'e gemek idi. O civrda bir nev maher ve yhd Tufan- Nh olmucasna kaz ve nevh halk karnca misill kaynyordu. Tahmnim seksen bin nfsa karb bulunuyordular. Halil Bey'in frkas da, ahmanis karyesinde ayn kprsnden geiyordu. Bunlarn nihyeti gelinceye kadar Ruslar uladlar, ahlnin nn aldlar. Analarnn kucaklarndan ocuklar alp suya frlatdlar. lem-i insniyyet ve medeniyyetin kabl edemeyecei derecelerde keml-i dehetle o kadar nfsu kama ve klnlaryla doradlar. Kffesinin lelerini suya doldurdular. Bunlardan ancak 13

iki bin kadar bir nfs kald. Naslsa bunlar da bizler dhil olduumuz hlde tekrr Hoab'a getirdiler. Lisna getirilmesi mcib-i r ve hay ve beeriyyetin kabl etmeyecei fenlklarda bulundular. ki ay kadar kaldk. Gecenin birinde zerimizde kalan muhfzlarn ekildikleri grld. Osmanl askerinin Van'a girdikleri anlaldkda hemen oradan Van'a gitdik, askerle birledik. Askerimiz oradan tekrr geriye ekildi. Gerek bizler ve gerekse nerede kaldklarn sormadm; hayli aret halk ile askerin peine yrdk. Van alnmdr diye Bitlis ve Diyarbekir havlsinden ve Karikan kazs mntehsnda barnan hayli Van ahlsi ve kylleri de Van'a bir sat mesfedeki Edremid karyesine Van'n yukarsndaki Engil ve Atlan karyelerine kadar ulamlard. Min-haysi'l-mecm bu nfs dahi on be bin kadar var idi. Ruslarn bu noktadaki basknlarndan, gerek bu ahl ve gerekse aldklar iki bini mtecviz asker esrleri mitralyz ve arapnel mermiytyla ve pek bir cz zamanda imh olundular. Bu muhrebede ancak bin kadar bir nfsla kurtulduk. diye alamala ve lem-i vahetde evldnn ziylarndan bahsle ve medeniyyet hilfnda yaplan u hakretlere keml-i nefret ve lanetle szne htime verdi. Vanl Komiser-i Sn Mtekidn-i Askeriyyeden Vanl Van Belediye Resi Mlzm Van Jandarma Sbit Alay Kumandan

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 56-62 4 ERMEN VE RUSLARIN YAPTIKLARI SOYKIRIM Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman halka rza tecavz, ihtiyar ve ocuklar hanelere doldurup yakma, cami ve trbeleri harab edip tahkir etme, cesetleri paralayarak atete piirip sa olanlara yemeleri iin zorlama gibi birtakm mezlim uyguladklarna dair Diyarbakr ve Trabzon vilayetlerinden gnderilen yazlar.

Massacre and atrocities perpetrated by Armenians and Russians

According to writings sent from the provinces of Diyarbekir and Trabzon Armenians bandits and Russians assaulted muslim population, raped women, crammed in houses old people and small children and then burned them, profaned and destroyed mosques and saints sepulchres, grilled corpses cut into pieces and then forced the survivors to eat them. 3 . 1334 14 (5. VI. 1916)

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Diyarbekir Vilyeti'nin f 21 Mays sene [1]332 trhli telgrafnmesi sretidir. Mlteclerden Karakilise'nin Girekol karyesi Muhtr Nezir bin Esad ve Poti karyeli Mehmed bin Hac Aa, Varto kazsnn Veliky karyesinden Van'da bulunan Mehmed bin Bay Mirza'nn, Dirik kazs Mahkeme Resi Abdlmecid, Mstantk Kemal, Jandarma Kumandan Mlzm Sabri ve Polis Memru Mustafa efendiler marifetleriyle maa't-tahlf alnan ifdelerinden istlya marz ve slmlarla meskn kur ve kasabtda Ruslarn Ermeni eteleriyle birlikde gen kadn ve kzlara tahamml-gdz ikencelerle alenen fil-i en icr ve beendiklerini alp sevketdikleri ve kap kurtulabilen binlerce ihtiyr ve ocuklar, diri diri hnelere doldurularak ihrk ve cmi ve trbeleri harb ve tahkr ve bir takm slmlarn cesedlerini paralayarak atede piirip sa olanlarn nne atarak ekletmelerini icbrla telezzz ve daha kaleme alnmas mmkin olmayan env-i fecyi vaheti irtikb etdiklerini grp iitdiini mbeyyin ifde-i mazbtalar irsl klnd Dirik Kim-i makml'ndan ir klnmala evrklarn vrdunda derhl takdm klnaca marzdur. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti 85 numaral tezkireye melffdur. Sret Of kazsnn Savan karyesinden olup dmann istlsndan sonra bir takrble kaarak buraya gelen ehbz olu on be yalarnda Mustafa bin Mehmed, ber-vech-i t ifdede bulunmudur: Bundan bir ay evvel askerimizin ricati zerine kymze giren dman askeri etrf kef ve tarassud ederek askerimizin adem-i mevcdiyetine istihsl-i kanat etdikden sonra, keml-i dikkat ve ihtimm ile hnelerimizi, erkek ve kadnlarmzn zerleri bi't-taharr nukd, ziynet-i ins- beytiyye ve'l-hsl emvl-i menkle nmna bulduklar ve ele geirdikleri eyann kffesini ahz ve zabteylediler. Bu mumeleyi bitirenden sonra benim gibi birden bire kamayp da geride kalan kadnlarmza taarruz ve tecvze baladlar. Karyemizden ah Ali olu Mehmed'in zevcesi Nazl'ya, Altun olu Hamdi'nin zevcesi Ftma Hriye ve ehbaz olu smil'in zevcesi ie ve Astavel olu Hseyin'in kz Emine ve Molla Ali olu

15

Ali'nin zevcesi Sliha'ya ahslar ve tavr- vaziyyetlerinden Ermeni olduklarn anladmz efrd tarafndan vki olan tecvz ve icr edilen fil-i enin bi'z-zt hidiyim. Ben kyden bir hafta kamadm. Dman askerinin vahiyne tecvzt ve gasb msdere mumelt gn kadar devam eyledi. Bundan sonra zkr ve ins byk ve kk herkes Rize'ye doru sevketmek zere iken drt nfsdan ibret olan ilem efrdyla bir gece kyden kamaa muvaffak olarak buraya geldim. diyerek beyntna nihyet vermekle ifdesi bi'l-kre kendisiyle tarafmzdan imz edildi. F 23 Mays sene [1]332 BOA. HR. SYS. 2872/4, Belge no: 3,4 5 ERMENLERN RUSLARLA BRLKTE TRABZON VE VAN HAVALSNDE MSLMANLARA YAPTIKLARI MEZLM Ermenilerin Ruslarla birlikte slm ahalisine ve zellikle kadnlara yaptklar mezlime ve kt fiillerle ilgili Trabzon, Van ve Diyarbakr vilayetlerinden gelen raporlar hakknda Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne yazlan yazlar.

Atrocities committed by the Armenians and Russians against Muslims in Trabzon and in the neighborhood of Van.
Letters from the ministry of the interior sent to the foreign ministry upon receiving reports sent form the governerships of Diyarbekir, Van and Trabzon which state that Armenians and Russians outraged and committed atrocities against the population of these cities, especially the women. 12 . 1334 (14. VI. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Vakf- Kebr Kim-i makml'nn 10 Mays sene [1]332 trhli ve 100 numaral ifresi sretidir. Ermeni etelerinin ilk Loma hattndan ricatde Vie nhiyesinin Smela karyesinden Tahsildr Osman Efendi hnesine iltic eyleyen birok kadn ve ocuklar katleyledikleri ve b- Hemn karyesinde otuz kiilik bir etenin bir ka hneyi abluka ile dernunda bulunan kadn ve ocuklar toplayp dereye sevk ve 16

orada itlf eyledikleri ve bunlardan kurtulan iki kadnn mecrhen bu taraflara gelmi olduu ve b- Sfl karyesinde kalan kadnlara baz Ruslar tarafndan "Kanz! Kanz! Ermeniler geliyor. Sizi de keserler" dedikleri ve Of kazsnn Kelali karyesinden be neferlik bir etenin, bir kadna jandarma huzrunda fil-i ena mcseretlerinde jandarmann mmnaat etmesi ile merkmu sng ile katl ve kadna cmlesinin fil-i en icr etdikleri ve bunlardan bir meln, kadnn yanann bir ksmn dileriyle kopardn karrghda ifdesi alnyor iken grm idim. Yine bu karyelerde tarafmzdan zabtolunan istihkmlarda bir ka kadn zuhr etmi idi. Of'dan asker ekildikden sonra Ruslarn ve Ermenilerin orada birok ulemy hatta mft efendiyi de katleyledikleri Srmene'de sylenmekde idi. Akabad kylerinde Ruslar ve Ermeni etelerinin ve hatta Rum ahl yedinde bulunan mevyi kmilen toplayp ve birok hneleri ihrk ve kadnlar gerilere srmekde olduklar ryet olunuyor. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret Seferberliin ibtid-y ilnnda hars-i mertiyyet olduklarnn beynyla hdim-i vatan eklinde cal hareketleri Avrupaca da mukayyed olan Ermeniler, ksmen Van Jandarma Alay'na alnmlard. Bunlardan Nalbantyan Nersis zbta memru sfatyla maiyetlerinde Marotyan Marot ve Bodpodyan Mortad ve Koclu, eky-y mehreden David dahi merkmun maiyetine verilmidi. Bir aralk harbin cereynn dinlemekde teenn gsterdiler. Ruslarn Sary kazsn istldan ve oradan tekrr ricatden sonra bulunduklar noktalar harminde Ermenilerin kymlarna muvenet ve zhiren mzherete ibtidr etdikleri grlnce, jandarmadan terhs olundular. Evvelce bunlara byk apdaki tfenklerin trnaklar kmilen karldklar hlde teslm alnd. Bu trnaklar Mslim babozuklardan Abdlhakem ve Yunus ustalara yapdrld gayr-i mnker vuktlardandr. Binen-aleyh Rus ktatnn Van huddunu tecvz etdii trhe kadar seferberlik iln iinde Ermenilerin cnib-i l-i hkmetden grdkleri pederne ve nvzikrne tfete kar frsat ganmet bildikleri ve Rusyallara olan muvenet zaman[n]n hull etdii hlylarna ittiban yapdklar cinyetin, ihnetin yzde bir czne id olup mukaddem Erzurum'da nc Ordu Kumandanl ve Diyarbekir'de Otuznc Frka Vekleti'nden yazlan listenin sreti de merbtdur. Vaktki Ruslar hudd- Osmaniyye'ye birz py-endz oldular. Ermenilerin artk hb- rhatlar kesildi. Akurne Mslman kylerine ve yolculara ve postalar durdurmaa kym ve teklf-i harbiyyeyi red ile berber Mslman kylerinden

17

celbedilen erzkn da memerghlarn sed ve birok yolcuyu katl ve hareket-i byyelerinde hod-gm oldular. Tenkllerine ve itat-i mutlakadan inhirf edilmemesi res-y hkmetle beldenin Mslim erfndan mrekkeb bir heyetle tebl ve seviye-i uhuvveti temdd husslar tefhm olunduuna cevben Terzi Bayan Avadis Efendi'nin ifdesinde; "Ne yapalm, [1]312 senesi itinda ebeveyni telef olanlarn ocuklarna sz anladlamyor ve durdurulamayacakdr." demesi ve komite ressndan bulunan Aram ve han'n telknt- aleniyyesiyle kym tm alevlendi. atak kazs bu itbdan bir mh akdem hkmeti taht- tazyka ald. Gnderilen milis kuvvetleri kaz merkezine duhle imkn bulamad. atak kalasnda metrk bir aded kr- kadm balyemez topu d demir mermiyle milislere atld. Memrnden bir ksm gecenin birinde kaabildiler ise de sular geemeyen birok masmlar nehir mahlkuna gda ve bu uurda fed olup gitdiler. 1- Rus etesinin 7 Kann- Sn sene [1]330 tarhinde Mahmd kazsndan Erek nhiyesi merkezine kadar ileriledikden ve oradan tekrr ricat etdikden sonra esn-y ricatlerindeki vukt, tiyy'l-arz fecyii mutazammndr. 2- Mirgeh karyesinde Molla Hasan nm karye muhtrnn bayrak ekerek vki olan istmn s ve kavid-i harbiyyeye istind edilerek yirmi yedi erkek ve 12 kadn ve 18 ocuk ki, ceman 57 nfs zebh-i hayvn misill t- zlme alnarak ehd edildikleri bizzt grld. Kz ve gelinlerinin de gtrldkleri tahkk klnd. 3- arksz karyesinde bir ocuk dahi kuzu misill kzartlarak bir sng zerinde bir diree rabtedildii jandarma Reid tarafndan bir hnede bulunarak huzzra ire edildi. 4- Kaz-y mezkra muzf Ahurik ile Avzerik karyeleri arasnda maktl drt kiinin elleri karnlarna sokulmu mesneleri azlarna braklm bir hlde brakdklar da grld. 5- Kez Kavlik'de yedi yanda Ftma ve dokuz yalarnda Gfaz nmlarnda iki sabiyyenin n ve arkadan birok fil icr ve bu yzden ayaa kalkamayarak fk titretecek bir fgn iinde ve fotorafileri medeniyet hdimleriyle vaheti refe memr olmak zere ortaya atlanlarn enzr- medeniyyetlerine muhtc- ire bir hlde idiler. Bu karyede Alo nmnda ve yetmi yan mtecviz bir ahs dahi katledilip mesnesi azna sokulamad anlalarak ene kemikleri snglerle krldkdan sonra vaz edildii de harb ordular beyninde yn- istirb ahvldendir.

18

6- Bu kaznn Astuci karyesinde Kemo nmnda bir ahsn da Zeliha nmndaki ilesinin alt aylk kz ocuu da, kadncaz tandrda ekmek piirdii srada tesdf eden dman efrd tarafndan ocuu kuzu misill tandra atlp vlidesinin gz nnde kzartlm oldukdan sonra bunun yenmesi mezbre kadna vki olan teklf-i cebrin netcesine muvfakat olmadndan, kadnn sa baca tandrda ihrk edilmi ve bu sik-i vahetle hlet-i nezde bulunduu bi'z-zt grld. Bunun Ruslara mlhak Ermeni efrd tarafndan yapldna cezm-i kav hsl olmu ise de mdemki kuvvet Rus ktatdr, mesliyeti de harb efrd nmn alan o ktaya mnhasrdr. Bu karyenin dier ocuklar tezek ynlar iinde braklarak ihrk olunduklar da, bazlarnn tamamen mahvolamayan nalarndan anlalmdr. Hkmet kona kmilen ihrk olunmudu. Klann da bir ksm yanm iken atei askerimiz taraflarndan itf olundu. 7- Kaznn Heretil karyesinde Hac Osman nmnda birini katl, nfs kzlar ve iki gelinine hric-i tahamml en ekvetin icrs ile mteessir olan bu zavalllar bit-tab terk-i hayat etdiler. Kaz-y mezkrdan Ruslarn istl etdikleri karyelerin inde't-tahmn iki bine karb etfl ve nisvnn ehd edildikleri ve gen kz ve gelinlerin de gtrldkleri vzhan sbitdir. Bununla da iktif edilmeyip merkezi Kotur olan nhiye halkndan Glbeyaz nm, muhtrn on alt yalarndaki mahdmuna bir ka kii tarafndan fil-i en yapld gibi Mslim erkekler kmilen bir samanla doldurulup zerlerine nbeti braklm ve bunlarn nisvnna yirmi drt sat efl-i ena-i rezleden sonra ehd edilmilerdir. Bezdikn karyesinde ayn cinyet ve eser-i vahetin icr olunduu da gayr- mnker ahvlden grnm ve bu esbb- ciniyye ve hilf- harbiyyeden dolay kaz halkndan kalanlar mecbr- hicret olmu ve mezhim-i rhiyye ilcsyle yzde sekseni yollarda telef olup bitmidir. Harbin dvel-i muazzama taraflarndan vukuna ve istlya urayan bild ahlsinin her trl taarruzdan masn olacaklar ve teden beri kavaid-i dveliyye ve harbiyyenin bu merkezde temd edeceine itimd eden Van ve mlhaktndan hicret edemeyerek Ruslarn ikinci istllarnda vuka getirildikleri ve muahharan ktat- Osmaniyye Van'a duhllerinde baz harbeliklerde ve dalarda gizlenenlerden kurtulanlarn ifdesi ve gerekse bi'z-zt mhade edilen efl-i ciniyyenin tafslt. 8- Van'n Halilaa mahallesinden Van Muhsebe Mmeyyiz-i sbk Hasan Efendi ve hallesi ve kermesi ve birderi mekteb muallimlerinden Hseyin Efendi ve hallesi ve drt nefer sableri katledilmi ve mm-ileyh Hasan Efendi'nin kermesine icr edilen rezlne enat, kavid-i harbiyyeye kar olanca manasyla denetdir. Hele muhsebe memrluundan mtekid Beir olu Dervi Efendi'nin ve hallesinin ve enitesi am Hayri ve zevcesinin gzleri nnde Hayriye nmnda ve diye nmlarndaki iki bkireye yaplan vah ve kasd enin tafsltn vermek deil insn, aadan olan kalem de yazmakdan hay eder. 19

Bunlardan birisi bu en-i rezleden mteessir olduundan Van Vlsi Cevdet Bey tarafndan Vastan kazs merkezine sevk edilen bir ka kadn miynnda iken terk-i hayat etmesi Rus trhlerini yaldzlayacak evsfdandr! Satlerce devam eden bu en ekvetden sonra, ebeveynleri de zebhe uramlardr. 9- Mahalle-i mezkrdan Nalac olu Edhem ve harbde bulunan kardan on be nfs neferi esr-i harb olacak iken nil-i imr-i gadr olduklar gibi atak Sandk Emini Vehbi Bey'in zevcesi, peder ve vlidesi ve amcas Yusuf Bey, kavnn-i harbiyyeden gzledikleri mahzziyyet-i insniyye meydnda hn- nhaklar Rusyallarn trhini tezyd eden mrekkeblere karmdr. 10- Mahalle-i mezkre ahlsinden olup her devletin mevz kanunlarnda taaddiyt- cismniyyeden masn ve kavid-i kanniyyede mevki-i ihtirmlar bulunan doksan yanda mahalle imm sa Efendi ve yetmi yalarnda muallimlikden mtekid Rsih Efendi ve Hayrtiye mm Hoca Hac Dervi Efendi birer eee bindirilmi ve birka gn sokaklarda gezdirilmekle tehr edilmi. Sakallar tra ve irkbla telvs olundukdan sonra vucdlar tedrcen erhalanmak artyla ehd edilmilerdir. Mum-ileyh Rsih Hoca'nn altm yandaki zevcesine yaplan fil-i en ve let-i tazbiyye ile vaki eser-i tazykle seyeln- demden Bitlis'de terk-i hayat etdii kavnn-i ummiyye huzruna ire edilecek mesildendir. Mahalle-i mezkrdan Sefil Kavas oullarndan Hurid ve birderi Kmil'in on iki nfs ilelerinden nfs kurtulabilmi, dokuzu Trk kanlarn seyelna memr edilen ve o yolda mahkmiyet karrn verenlerin trh-i medeniyyelerine bir kat daha teveuh etmilerdir. ilingir olu Sleyman Aa ve hallesi ve mtekidn-i mlkiyyeden gzleri am Halil Efendi'nin ve muhsebe ketebesinden mahdmu Sdk Efendi ve ilesi ve tahsildr olup seferberlikden biraz akdem sokakdan geerken keyfe me't-tefak cerhedilen Hac Efendinin gen bir zevcesi, ikisi erkek, ins be ocuu, akrabasndan Cebeci olu Hac Yakub Aa'nn hnesinde hn- masmlar idm karrn verenlerin adlet-i kanniyyeleri bi't-tab tabakt- liyyeye irtik eylemi bulunacakdr. Keremzde Hidayet Efendi'nin yetmi yalarnda hallesine, kavnn-i vahiyyeye imtislen amram mahallesinde ve Mehmed Bey'in hnesinde, bilteeddb icr-y fil-i enden sonra iki yz kadn ve ocuk miynnda ve ak arklaryla na- masmlar ak ve erhlanmlardr. Ve hasta yatan Mlzm zzet ve Cerrah Mehmed efendiler bu adletin kurbn olup gitmilerdir. 11- Van'n Mehmedbey mahallesinde Sadullah'n kz ve Ceml'in de zevcesi Seher ve biri be, biri yedi yalarnda ocuklar, vlidesinin elinden alnarak kama ile paraland. Kr Hamza olu Abbas'n zevcesi, kermesi doranm. Halil avu'un yie ismindeki hemresi dayak altnda ezilmi, seksen yalarnda Cb Hac Abdullah Efendi ve hallesinin ta ile kafalarnn ezildii bi'z-zt grlmdr.

20

12- abane mahallesinden hasta yatan mtekid Mlzm Abdurrahman Efendi odasndan darya karlarak bidyeten suratna teerr icr ve hayli dldkden sonra ldrlm olduu bi'z-zt nandan anlalm ve komuluundan kurtulabilenlerin ehdetleriyle sbit olmu ve tccrdan Hac mer Efendi Ermenilerden iki hizmetkrnn muvenetlerine ve Rusya'nn dvel-i muazzamadan olduuna itimd ederek kamam, Ruslarn istlsnda paras alndkdan sonra rzlar vechile rh- pki cesedinden ayrlm. Topuolu mahallesinin sbk muhtr Bekir Efendi'nin on iki yanda yeeni Zhire fil-i enin tesriyle mahalle-i mezkrdan Sohbetolu mahallesine gelinceye kadar bu on be dakkalk mesfede terk-i hayat edip Ruslarn tekrr Van'a avdet ve takblerine binen defni kbil grlemediinden bir duvrn altna uzatlarak duvr mezbre-i masmenin zerine yklmak sretiyle tedfni yaplmdr. 13- Hfzefendi mahallesinden smil vlidesi Gle, Mahmud'un hemresi dile ve Menkelz olu Bayram ve Kasab Abbas katledilerek Abbas'n hsn kermesi Fikriye, dieri diye de Ruslar tarafndan gtrlmdr ki, isbt sehl'ttahkk mmkindir. Eminpaa mahallesinde Gardiyan Ali ve iki hafdi ve hallesi ve gelini ve kanun hizmetinde bulunan Bayram'n Mustafa isminde ve yedi yanda mahdmu, Seyyid avu'un mahdmu, Mustafa'nn iki erkek ocuu ve hallesi, Hac Kaya olu brhim avu'un gen hallesi Feride dahi arsa-i vahetde hisse-i nasbelerini almlardr. 14- Van'n Abbasaa mahallesinde mtekiden mukm Alay Ktibi Mehmed Ali Efendi kendisinin baesine karlarak bidyeten parasnn alnd ve sonra kendisi de bir aaca balanp yirmiyi mtecviz mermi vuruldukdan sonra bu brenin seksen yandaki hemresi ve kendi hallesi de can acsyla mm-ileyhe koar iken bunlarn ikisi de kama ile paralandklarn gren ve zevcesiyle erkek ocuu ehd edilen kadnn ehdeti ve bunlarn ddkleri yerde kalan nalaryle grlm ve bunun komusu sobac esnfndan Necib Efendi ve hallesi ayn ekvete giriftr olmudur. 15- Van'n Selimbey mahallesi ahlsinden olup "Rusyallar dvel-i muazzamadandr, girdikleri mahallerde bi't-tab kavid-i harbiyyeyi muhfaza ederler" diye sde bulunanlardan Svar olu Hlid ve Ziya ve Rza ve birderi Fik, evik olu Hoca Mehmed Efendi elliyi mtecviz komularyla byk bir hnede intizr- adletde iken Ruslarla mterek Van Ermenilerinden Panos'un delletiyle o civr dolaan mfrezeye vki olan istmnda; erkekler ve kadn, ocuklar toplatdrlm. Erkekler ve erkek ocuklar bir dizi olmak zere dizilmi ve kadnlardan ie yaramayanlar ve kz ocuklar da bu erkeklerin nne sra edilmi. Panos'un "ar" kumandasyla erkeklere ate edilmi. lmeyen erkekler boazlanm ve bu mahallenin teleft yz mtecviz bulunmudur. Mm-ileyh Hoca Mehmed Efendi'nin hallesi tarafndan ihtif edilen iki erkek ocuuyla sir 21

mahalde yakalanarak Amerika messesesindeki Rus kumandanlna gtrlyorken Senemke cddesinde Hac Ziya Bey'in hnesindeki kuyuya atlm ve Cevdet Bey'in Van'a duhlnde kendisini ihtif eden kadn getirilmi ve ifdesi alndkda ayn meseleyi tasvr eylemidir. 16- Tebrizkaps mahallesinden kendisi harbde bulunan Slih ve ilesi Ftma ve be yandan on yana kadar drt nefer kermesi ve birderinin ve hemresinin on yedi nfs klfetleri kanarada tevz edilen lahm misill bidyeten sa olarak engellere taklm oldukdan sonra kama ile doranm bunlarn vlideleri bu kanarann altndan geirilip salar bu masmun kanlaryla boyadlm oldukda kadnlar salverilmilerdir. Kadnlar el-yevm Diyarbekir'de 198 numaral hnede mukme bulunuyorlar ve kez mahalle-i mezkrda Slih'in hemresi Mahbb ve olu, iki kz ve Cmi-i Kebr mahalleli Ksm'n ilesi yie ve iki ocuu katledilmi ve fakat bidyeten ocuklar boazlanm, kanlarn vlidelerinin imeleri vahetleri tazyk edildikden sonra mezbretn dahi t- gadre uramlardr. 17- Van'n tahliye edildii esnda, sefnelere irkb edilenlerden bei frtna dolaysyle Erci, dilcevaz kazlar civrna kabilmi ve geceyi orada geirmek isteyen bu sefnelere Ermeni efrd tarafndan vehleten abluka edilerek kurunla sefnede drt yze karb nfsu itlf ve bir ou denize atlm ve bu miynda muhsebe ketebesinden Siirdlizde Tevfik Efendi ve ilesi ve birok zbta familyas da dhildr- hilf- beeriyyet olan bu vukt- elmeden kurtulan Polis Him ve Cell efendilerin ve bir iki ahlnin ifdeleriyle sbit olmala berber dilcevaz Kim-i makml'nca da mukayyed vukt- vahiyyedendir. 18- Van'da msteciren kalan Alay Ktibi Sivasl Hasan Fahr Efendi'nin hallesi olup ahren Ruslarn ricatleri esnda karlan kadn, bidyeten Ermeni Kavas Miko tarafndan ve Amerika messesesinde iken gy bery- insniyyet hnesine gtrm ve bu kadna da zevcesi katledilen ve Tfenki Dursun Ustann vlidesi de birlikde olarak gitmiler ve gitdikden sonra __ yaparak maetinizi temin edeceim diyerek elli lirasn alm ve on gn kadar kaldkdan sonra Osmanl askerinin Van'a duhl edeceini iidince kaar iken, merkm Miko dier aklerden birka kiiyi tahrk ederek her iki kadnn olancalar ellerinden alnm ve alay ktibin[in] iki ocuu da ldrlerek savuup gitdikleri kadnlarn ifdeleriyle sbitdir. 19- yz nfsdan ibret bulunan eyhayne karyesi ahlsi Van'a hicret ederler iken skele ve Kalack karyesinin Ermenileri bunlar yoldan evirmi, Zive karyesine ilticya mecbr tutmu. ki yz nfslu Zive karyesinde gen nisvn tefrk edilmi, erkekleri bi't-tamam katlolunmu. htiyre kadnlar ile sbyn da bir cmie doldurmular, sonra da mezkr cmii ihrk eylemilerdir. hrk iinde

22

kendisini bir takrb kurtarabilen ve el-yevm ber-hayat kalan Krd brhim ve kr'nn olu Mustafa ve dier Reid'in olu Hakk'nn ifdeleriyle ve ahlnin hl kmamalarndan sbitdir. 20- Mehr ziyretgh- Mslimnden bulunan Mollaksm karyeli ehl-i servetden ve yetmi yalarnda Feyzi Aa'nn kafas zevcesinin kucana verildikden sonra kesilmi dokuz yalarnda mahdmu Sabri ve gelini Huriye dahi merkez-i vilyete getirilmi, Feyzi Aa'nn paras bulunmak ve ire edilmek zere bu zavalllar be-tekrr karyeye gtrlm, parann mahall-i ihtifs bulunmu ve alnm oldukdan sonra katledilmilerdir. Tekyenin Zviyedr eyh Mehmed kir ve mahdmu Ziya ve bu Ziya'nn mahdmu Sadullah ve kermesi Zeyneb ve Muhabbet, Saadet, Fhire ve Fahriye, vlideleri Mevhibe ile byk vlideleri Ftma, dier vei kz Zehra'nn sret-i fecada katledildikleri gibi bu eyhin kardalarnn hnelerinde sar ve kebr olarak yetmi nfsa karb mahvedilmilerdir. Gelinlerden Van'a gtrdkleri Zhide ve Ftma, Mermid ay kprsnden geer iken kendilerini suya atmlardr. Bu hli rey-l ayn gren Slih olu erif'in zevcesi Mahi Hanm, mahfiyyen Van'a kaarken dostlarndan Mermid karyeli Hamparsom'un hnesin[d]e ocukla alt gn kalm ve orada bu bahs Hamparsom tarafndan tekrr edilmi ve mezbre ocuuyla Hamparsom tarafndan bir sat kadar yola vurulmu. Hamparsom dnm. Kadncaz ocuklaryla skele karyesi Ermenileri tarafndan yakalanm. ocuklar vah baklarn vsl- cinn olmu kurtulmu. Kadn bir mh kadar Ermenilerin ahrunda aldrlm, bu esnda Tatvan cihetine sefne gideceini iitmi. Gece iskeleye gitmi. Gemicinin birine ok yalvarmak sretiyle dokuz mecidiye vermi. Oradan sefne hareket etmi. Sath- bahrde kadn skdrlm. Bu kyn zenginlerinin para mahallerinin iresi yolunda tehdd ve tevehhm olunmu. Oradan tekrr Mollaksm karyesine karlm. Bir ey bulamaynca sefneye dnm. Kadn dilcevaz civrna karlm. Oradan da Zilan cihetlerindeki Krdlere kararak gelmi ve ayn vukt erh ve tadd eylemidir. Bu hl, bu karyeye ikier sat mesfede Amik ve Ayans karyelerinde de vuka gelmidir ki, bin be yze karb nfslarndan kurtulup gelen kyn imm Molla Yusuf ve mahdmu Said ve muhtr Cafer'in ifdeleriyle sbit ve vkidir. Ve nhiye-i mezkrun Badaan ve Karaaa karyelerine ayn hakretler ve itlflar oldukdan baka da yirmi yalarnda ve daha aa on yedi kzcazlar da Rusya'ya gtrlm olduu muhakkakdr. 21- Timar nhiyesi bi't-tamam Erek ve Havasor nhiyelerinin yzde yetmii katledilmi ve Mendn karyesinde Erekli errn-i err-i mehrun elde etdii krk be nfs, nin hedefi ittihz edilmek sretiyle idm edilmilerdir. Erci ve dilcevaz kazlar sekenesinin de yzde ellisi tahls-i can edebilmi ve Ercili olup insniyet ve servetiyle birok Ermeniyi ihy ve tccarla irtik eyleyen Hac Hasan 23

Aa gnlerce Ermeniler tarafndan ikence edildikden sonra, rh- pkine htime verildii uhd- adde ile vkidir. 22- Halil Bey frkasnn Rusyallar tarafndan takbi esnda Norduz kazsnn ahotu kprsnden gemekde bulunan Sary ve Hoab kazsyle birok nevh halk ve Van ahlsinden Mamretrread dhilinde gitmeye gayr- muktedir birok nisvn ve sbyn dhil olduklar hlde Kazaklar yetierek klnla kama ile itlf ve suya dklenlerin mikdr krk bini mtecvizdir. Geva kazsndan ve gerekse Vastan'dan Mks kazsndan imrr suhlet bilen ahlnin bini mtecviz nfsu da, ar ve sanda Mks komitesi tarafndan bit-tamam katlolunmulardr. Dersadet'de nfs sicilltyle sbit olaca zere Van muhtinin zyit yz bine karb decei tahakkuk eder. Hele Hakkri'den kp nect tarki arayan Msev milletinden yz nfsun Seyl karyesinde doranarak duvr biimi istif edildiklerini grenlerle isbt mmkndr. 23- Btn cmiler tahrb ve ihrk edilmi ve mehr eyh Abdurrahman Baba makberi ve eyh Abdurrahman Baba tekyesi ve btn Mslman mahallt da maan ihrk olunmu ve Van ve merkez muht yangn grm tarlaya dnderilmidir. Ecr- msmire ve gayr- msmiresi kat u kal edilmidir. Van Hastahnesi'nden nakle imkn bulunamayan seksen kadar hasta efrd, hasta ebniyesinde ihrk olunmulardr. Ktatn Van'a duhllerinde bidyet-i hdisede, Katrc mahallesinden ve Ermeniler taraflarndan Peynirci Receb olu Mahmud'un drt ocuuyla hallesi miynnda, Mlzm Hseyin Efendi'nin on iki yalarndaki kermesi gtrldn Ermeniler inkr edemezler. Bu kz kurunla yaral olduu hlde bil-terahhum hetk-i rz irtikb edilmi ve kesret-i tecvzden b-tb kalm ve mlzmn mukaddem hizmetiliinde bulunan bir Ermeni tarafndan saklanm olduu cihetle Vl Cevdet Bey tarafndan Bitlis'e, Bitlis'den de buraya getirilerek el-yevm mecrhan mevcddur. Van'dan karlm kadnlarn msv ve tafslt muyir-i db grnen zdrb ilcsyle yrmee muktedir olamadklarn bilen zbitn mevcddur. 24- Askerin Van'a duhln haber alan ve cebellerde ve gerekse Ruslarn nezreti altnda bulunan bir takm aret halk ve bir ksm kyl ahl, Van alnd nazaryle Van'a toplandlar. Ruslarn tekrr avdetlerinde ve Osmanl ktatnn ricatlerinde Engil karyesiyle Vastan karyesi aralnda telef olanlarn yeknu on bini tecvz etdiini ve nizmiye ktatndan esr alnanlarn da ahl miynnda katlolunduklar gayr- mnker vekyidendir. 25- Van ahlsinden Otuznc Ahz- Asker Kalemi'ne mlhak Mlzm- Evvel kr Efendi'nin seksen yalarnda ve Tayyar Efendi isminde amcas ihtiyr zevcesinin muvcehesinde ellerinden ivi ile kapya aklm, ibtid burnu ve kulaklar ve sonra da enesi kesilmi olduu[nu] Yzba Hlid Efendi ve rfeks

24

bi'z-zat grmlerdir. Zevcesi fecyi-i vahiyyede katlolunduu mhede olunmudur. enyi-i addeden biri de Erci Ahz- Asker resi olup naslsa kamayan Hikmet Efendi'nin kermesi cebren bir Ermeniye verilmi ve davul zurna ile tehr edildikden sonra pederiyle Rusya'ya gnderilmidir. Mezbrenin zevci bulunan Gevar Telgraf Mdri Hakk Efendi ise el-yevm meys ve bu hlle tecennn eder bir hldedir. Bayezid Hudd Bl Mlzm- Evveli Abdullah Efendi'nin Bayezid'de kalan ilesi, be memr ilesiyle Rusya'ya gtrlmdr. Esr-i harb olarak tannm ise byk bir bahtiyrlkdr. F 11 Mays sene [1]332 Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Ali [V]sf Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Polis Mdriyeti'nin 14 Mays sene [1]332, 5675/81 mzekkiresi sretidir. Rus istlsna urayan havlde ilc-y fakr u zarretle hicret imknn bulamayan ahl-i slmiyyeye kar Ruslarn rev grdkleri env-i zulm ve taaddleri hakknda direye bi'l-mrcaa hikye-i hl eden kesnn sret-i musaddakalar melff ifdt- mazbtalarna nazaran Of kazsnn Lazandoz karyesine giren birinci Rus asker kfilesi tarafndan ahlnin nfs ve isimleri ve hnelerinin mikdr ve adedini tahrr ve tecrden ve alabildikleri eyay ahz ve naklinden bir gn sonra muvsalat ve Ermeni eteleriyle mahlt bulunan ikinci Rus kfilesinin karye-i mezkreden Dilsiz olu Ali Osman zevcesi Ysemin nm kadnn enn-i tazallum-krsine ramen iffetini p-ml eylediklerini gren ve harekt- vkalar muhlif-i vicdn ve insniyyet olmakdan baka beeriyet nmna bundan en bir fil ve hareketin gayr- mutasavver olduunu ihtra cret eden zevci Ali Osman'n sng darbeleriyle kollarndan cerh ve kalbleri hayat- insniyyeden mahrm olan bu vah askerler tarafndan oralarda tesdf etdikleri pek ok kadn ve erkeklerin nmsu ve canlarn dehet-efz bir sretde hetk ve heder edilmi ve Srmene erfndan Fortunzde Polad ve smil Cibi olu Saadeddin efendilerin beyntnda: Ruslar kaz-y mezkrun Pervane karyesinden Suimez olu Bican Aa'y muvcehesinde zevcesine fil-i en icrsndan sonra katl u itlf ve kaz-y mezkrun Purnak, Zimlekova, Zimle-i Kebr ve karyeleri ahlsinden zarretleri hasebiyle kamayanlar katlim ve Of kazsnn Alana [Alano] karyesinden ele geirdikleri kadnlar siperlerine gtrerek tecvzt- vahiyneleri icr ve Polit[a] karyesinden akr olu Sleyman'n zevcesi rzna 25

tasallut edildikden sonra idm ve Sva (?) karyesinden Teh olu Emin ve kaz tahsildrlarndan Ali ve Zino [Zeno] karyeli Hac Mustafa olu Mehmed ve Molla Mahmud olu asker Mahmud'un ilelerine ve Komanit karyeli Kemahczde Ahmed ve Kelali karyesinden Ali olu Mehmed ve Day olu Hseyin Aa ve efendilerin bkire kermelerine tecvzt- iffet-eknne ve Srmene kazsnn nozta [Linosta] karyesinden mer olu Osman Efendi'yi katl ve zevcesine tasallut edilmi ve u harekt- byne Rus askerlerinin itirkiyle berber ksm- azam kendilerinin ihmlkr nazarlar karsnda, Ermeni eteleri tarafndan icr olunduu anlalm ve Yomra nhiyesinin Likne [Diene] karyesinde Taync olu Hfz Abdurrahman bin Mehmed'in esn-y hicretde kendisine mlk olan nhiye-i mezkrenin Karanl karyeli krk yalarnda bir kadnn ifdesine atfen vki olan beynt da dahi bunlar istl eyleyen dman askerleri rast geldikleri genleri Ermeni etelerine teslmen mahll-i hara sevk ve ihtiyrlar ile masm ocuklar sngleriyle katl ve telef ve kadnlar vahiyne tasallutlarna hedef eylediklerini ve hatta on kii tarafndan mezbrenin dahi rzna tecvz edilerek b-tb bir hlde terketdikden sonra Kadaru[k]sa karyesine kaabildii ve Ruslarn uradklar her yerde zulm ve enat kartmas hkmn icr ve Ermeni eteleriyle her zaman bu hn-rzne harektn pdr olduklar tebeyyn etmi olduu marzdur. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret

Ruslarn istlsna marz kalan memleket ahl-i slmiyyesine kar Rus askeri tarafndan yaplan fecyi ve enat hakknda Srmene kazs erfndan Fortunzde Polat ve smil Cibizde Saadeddin efendiler bervech-i t beyntda bulundular:
Srmene'nin Pervane karyesinden Suimez olu Bican Aa'nn muvcehesinde Rus askerlerinin zevcesine fil-i en icr etdikden sonra Bican Aa'y telef ve Srmene'nin Purnak, Zimlekova, Zimle-i Sar ve Kebr karyeleri ahlsinden zarret hasebiyle kamayanlar katlim sretiyle itlf etdikleri gibi dman askerleri taraflarndan alnp istihkmlarna gtrlen on be kadar Of kazsnn Alana [Alano] karyeli kadnlarn rzlarna taarruz ve b-tb bir hlde istihkmlarda terketdikleri Of'un Polit[a] karyesinden akr olu Sleyman Aa'nn zevcesine fil-i en icr ve mtekiben Sleyman Aa'y katleyledikleri ve kaz-y mezkrun Sva (?) karyesinden Telli olu Emin ve Of tahsildrlarndan Ali Efendi ilesine ve Komanit karyeli Kemahczde Ahmed Aa'nn bkire kermesine ve Zino [Zeno] karyeli Hac Mustafa olu Mehmed'in gelinine ve Molla Mahmud olu

26

asker Mahmud'un ilesine ve Kelali karyesinden Ali olu Mehmed'in ve Day olu Hseyin'in bkire kermelerine env-i enati icr ve Srmene'nin Linozta [Linosta] karyesinden mer olu Osman Efendi'yi katl ve zevcesinin rzna tasallut etdiklerini, bu ilelerden firra muvaffak olan Emin Aa ve Tahsildr Ali Efendi, ve Kemahczde Ahmed Aa'nn kerme ve ilelerinin alayarak vki olan ifde ve beyntlarndan ttl hsl etdiimiz gibi isimleri tadd olunan karyeler ahlsinden olup hicret mnsebetiyle tesdf olarak grdmz pek ok kimselerin ifdelerinden anladk. Maamfh gerek Rus askerlerinin ve gerek berberlerindeki Ermeni etelerinin istl eyledikleri mahalle ve karyelerde daha ok insniyete yakmayacak harekt ve efllerini iitdik ise de isimleri ve karyeleri htrmzda kalmamdr. demekle mm-ileyhim taraflarndan ve tarafmzdan imz edildi. Ahlden Ahlden Komiser Muvini Komiser Muvini

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret

Yomra'nn Like [Diene] karyesinden Taync olu krk yalarnda Hfz Abdurrahman bin Mehmed Efendi direye gelerek ber-vech-i t ifdtda bulundu:
Karadere'deki noktann bozulmas zerine maa-ile ikmet eylediim hneden hicret etmek mecbriyetinde kaldm. Esn-y rhda berberimdeki sr hayvanlarn ray etmek zere bulunduum srada Yomra'nn Karanl karyesinden tahmnen otuz be-krk yalarnda bir kadn alayarak yanma geldi. Karyelerinin dman tarafndan istl olunmasn mtekib dmann zarret hasebiyle karyeden kamam olan erkeklerden ihtiyrlar tamamen katl ve genleri toplayarak yanlarnda bulunan Ermeni etelerine teslmen mahall-i hara sevk ve masm ocuklar da sngleriyle telef etdii gibi gelin, kz ve kadnlarn rzlarna tasallut ve env-i enat icr eylediklerini ve hatta kendisinin de on kii tarafndan rzna geildiini ve geceleyin hnesi civrndaki hendeklerden srnmek sretiyle henz istlya marz kalmayan Kadaru[k]sa karyesine geip cann kurtardn hikye eyledii gibi esn-y rhda daha buna mmsil pek fec haberler iitdim. diye beyn- hl etmekle ibu ifdesi kendisine imz ve tarafmzdan dahi imz edildi. Ahlden Komiser Muvini Komiser Muvini 27

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Rus ve Ermenilerin gayr-i kbil tahamml-sz fecyii

14 Tern-i Evvel sene [1]330, harbin ilk safhalarnda ve Ruslarn hudd- Osman'yi gedii bir sralarda Krmuson'dan Malazgird'e kadar mhedtma matf olan ahvl ber-vech-i t zh olunur. Ruslar tarafndan istlya urayan mahaller ahl-i slmiyyesi hakknda Rus ve Ermeni etelerinin yekdierine msbaka edercesine yapdklar mezlim yle bir mezlim ki, hamlini henz vaz etmemi kadnlara karnlarndan ocuklar karlmak bu hle bis Bayezidli Ermeni ete resi Soron, Erzurum mebs- sbk Pasdrmacyan Karkin, balarnda bulunan bin iki yz kadar Ermeni ete efrdyla slm kylerini dolayor. Gzel kadnlarn nmsunu lekedr etdikden sonra irkin olanlar gn-gn mezlim ile ldryorlard. Bu miynda Kavak karyeli Kele Aa'nn gelini ldrldkden baka, oullar ve dier ilesi kaza aklmak sretiyle itlf olunuyordu. 28 Nisan'da Malazgird'in suktunda, ilemle merkeze bir buuk sat mesfede Yaram nmnda bir erkes karyesinde bulunuyordum. Ruslarn n hcmu zerine ne karye ahlsi ve ne de ilemi hals etmek myesser olmad. Yalnz olarak Ahlat'a tbi Hulik nmnda bir erkes karyesine firr edebildim. kbeti orada intizr ediyordum. 23 Mays trhinde buralar da sukt etdi. Bu karye ahlsi nefsini kurtarabildi ise de dier bir erkes karyesi olan Acaviran ahlsi kendilerini ve hayvntlarn kurtaramadlar. Yirmiotuz bin lira rddesinde bulunan bu iki karyenin bi'l-umm mev ve eya-y beytiyyeleri gtrldkden sonra Acaviran karyesinden Musa ve Sadullah beylerle on nefer refki elleri balanarak Malazgird'e sevk ve ifdeleri alndkdan sonra Ermenilere teslm edildi. Gzleri oyulmak sretiyle Kire denilen mahalde itlf olundu. u fecyi ve mezlimi mhede eden Yaram karyeli erkes lyas Bey'le dier ky ahlsi frsatdan istifde ile firr etmek yolunu aryorlardysa da emellerine muvaffak olamyorlar. Hergn Ermeni ve Ruslarn mezlimine marz kalyorlard. Bu mntka-y harbden ayrldkdan sonra bir mddet de Liz cebhesinde bulundum. Bu cihet mntkasnda, Beinci Kuvve-i Seferiyye vatann mdfaas yolunda her trl fedkrl yapyor. Dmana kahhr darbesini indiriyor. Efrdndan mecrh olanlar Liz Hastahnesi'ne sevkeyliyor. Orada tedv etdiriyordu. Mevcd kuvvetiyle bir ey yapamayacan hisseden dman, Van tarafnda bulunan be-alt bin Ermeni gnll ile ran'dan Dragon atllarn celbetdi. Haziran'n yirmi nde balayan top ve tfenk muhrebesi alt gn devam etdikden sonra Temmuz'un birinde bu noktadan da ekilmek lzm geldi. Pek mstacel olan bu ekilmek srasnda hastahnede olan baz efrd kurtarlamad. Liz de mevcd Ermeni kadnlarna terkedildi. Liz, Hogeldi ve Prkain'e kadar gelen Rus ve Ermeniler 28

bi'l-hire Dokuzuncu Kolordu'nun ve Hns tarafndan tazyki zerine tekrr ekilmeye mecbr edildi ve hudd hricine kadar pskrdld. 11 Temmuz'da idi, tekrr Liz'e gelmek ve oradan Yaram'da kalan ilem nezdine gitmek cb ediyordu. Liz'e geldiim srada evvelce orada braklm hastagn htrma geldi. Bunlar grmek, ahvllerini renmek istiyordum. Hastalarn bulunduu mahallere gitdim. Ahvllerini grdm. Teessrtdan ne yapacam ardm. Otuz-krk kadar hasta efrdn bazlarnn gzleri karlm, bazlar salben idm edilmi, bazlarnn yzlerinden vcdlarnn yarsna kadar koyun gibi soyulmu, ksm- azamnn balar vcdlarndan ayrlmak sretiyle Neronlara, Timurlara, Cengizlere rahmet okudurcasna mezlim icr edilmi olduu yanmda bulunan Kopolu kin birderim erkes Musa Bey ve erkes Ceml ve Hseyin efendilerle u hl-i esefitimli mhede olunmu, oradan mteessirne ayrlmaa mecbr kalnm, hednn bakyye-i izmlar tarafmzdan toplanarak bir arada defnetdirilmidir. u hlden pek mteessir olan kin birderim Musa Bey, ky dernunda dolarken lmemi, bir mahzende alkdan lmesine ramak kalm bir efrda tesdfle merkmu mahzenden karm. Mnsib bir mahalde istirhatini temn etmi. Bir para karnn doyurdukdan sonra yaplan mezlimin tahkki iin bana dem-i mahss gndermi idi. Neferin ismi Memi, pederinin ismi Abdullah olduunu ve Boazlyan kazsnn Babayamur karyesinden bulunduunu ve bu mezlimi Ermenilerle Liz'de kalan Ermeni kadnlar tarafndan icr edildiini, kendisi bir frsatdan bi'l-istifde firr ederek bir mahzende saklandn keml-i teessrle sylyor ve cmlemizi de bu teessrta itirkle aladyordu. Mehdt ve shhate iktirn etmi malmtm b-tarafne kasemle takdm eylerim. Muhcirnden Konyal Hasib Harbin henz mebdeinde yz otuz Tern-i Evvel'in nihyetlerinde dman Tutak' istl etmi ve ahl arasnda heyecn balam ve muktez-y hamiyyet, herkesi birer sretle vatann muhfaza ve mdfaasna sevkeyliyordu. Bu miynda ben de mtehassis olduum en yce bir hisle ve elimden gelebilecei bir derecede vatanmn mdfaasna komak rzsuyla Tutak'n Esmer karyesine gitdim. Yz elli kadar atlm ile Tutak'n Esmer karyesinde bulunuyordum. Elekird Kazs Tahsildr Abdlkadir Efendi ile kaz-y mezkr aavtndan mer Aa ve Pasinler kazsndan Ahmed Bey bin Tadan Bey yanma geldiler. Elekird ahvlini bunlardan sulimde keml-i teessrle dediler ki: "Vaktki, Rus ve Ermeni eteleri Elekird'i basd. Der-akab btn Elekird kylerini erkek ve kadn ve kz ocuklaryla berber Didem karyesine ve Pasinlerin Ardos ve Slki ve Emrekom, 29

Esvence [Ebsemce] ve Karabyk ve Maslahat ve Horasan ve Ktek ve Yaan ve amurlu ve Tyler ve Tenzile ve Akzehir kyleriyle dier yirmi pre karye ahli slmiyyesini Esvence [Ebsemce] ve Tenzile'de katlim ve ins ksmnn nmsunu lekedr ve hayvntlarn gasben gtrmlerdir. Bu hayvnt mikdr koyun, kei, camus, esb, ester, kz ve inek olarak yz elli bin rddesinde idi. Ve [1]331 senesi ehr-i Nisan onuncu cuma gn Malazgird'in Kiranlk karyesinde bulunduum srada Rus ve Ermeni eteleri Tutak merkez kazsyla btn slmdan ibaret olan merbtu Esmer vesir 53 pre karyelerini basarak yirmi bine karb bir nfs ve Top ve Kk ve Esmer karyelerinde ictimla bunlar ihrk ve ins ksmn dhile sevkeylemiler, olduklarn da esretden bir sretle firr eden Kargalk karyeli Slih Bey olu Feyzullah ve karye-i mezkreli Reid Efendi'yle muhtr Seyyid Han ifde eylemilerdir. Ve bunlarn da efrd- ilesi de bu miynda itlf eylediklerini hngr hngr alayarak sylediler. Malazgird kazs dhilinde Bekran karyesinde ilesiyle birlikde ikmet etmekde olan Berber lyas ve mahdmu evket'i iki zevcesiyle bir kermesini bikrini izle srasnda ric etmekde olan vlide ve ebeveynini yine Malazgird'e tbi Dolaba karyeli Mardiros ve karye-i mezkreli Cendi ve Harbe-i Kasm karyeli Keleki Simon ve Kala kasabal Mardovak'n ve birderi Kn, Grk (?) karyesinde ikmet eden Serop ve sekiz nefer Kazak atlsyla mezbrelerin fil-i en icrsndan sonra kermesinin boynunda olan ve kymeti yirmi iki gurudan ibret bulunan bir rubiye altnn karmaa bile tenezzl deil, fazyihi gstermek iin merkm Mardovak'n Kostantin nmnda bir Kazaa "Omuz krei klncn ver! Altunu bak ne sretle karacam" demesi zerine, merkm Kazak klnc kendisine verir. B-re kadnn boyunundaki altun insniyete deil, hayvnat- vahiyyenin kabl edemiyecei bir sretde mezbrenin boynunu klnla kat ve mezkr rubiye altnn Kazaa ihd ve dier peder vlidesini de "Ver ilmna bakaym" Elinden kd alaca srada dier bir Kazak klnla merkmun kellesini uuruyor. Gyet mstehziyne bir tavrla "Ne tez ld!" gibi garib gsteriyordu. lem-i beeriyyet bu gibi fezyiha acab ne diyecek ve trh bunu ne sretle kaydedecekdir? Harb-i Umm'nin icr etdii tesrt her nokta-y harbde bu enat kabl ediyor. Ediyor da icr klnrsa yirminci asr medeniyetiyle kbil-i telf deildir. Hyr! Bu dehetengz fecyi b-re, masm slmlara rev grlyor. Ruslar ve Ermeniler lem-i slmiyyetden hiss-i intikm almak istiyor ve yine Malazgird'e merbt Ada karyesi ahlsinden ve mahkeme-i bidyet azasndan Hseyin Bey ve meclis idre azasndan mil beylere kendi hizmetileri Ermeniler tarafndan fil-i en icrsndan sonra merkmlar ileleri huzruyla ve ikence eylemek sretiyle mil Bey'i itlf, Hseyin ve Abdullah Bey ilelerini de muyir-i insniyyet olarak rzlarna tasallut etmiler. Henz sinn-i rde vsl olmayan bir sabiyye kz ocuunun bikrini bade'l-izle kendisini katleylemilerdir.

30

Yine bu cmleden olmak zere Malazgird'de yzba mtekidlerinden merhm Mirliva brhim Paa'nn birderi Ahmed Bey'in hnesine msfir olarak ilesine; "Bizim dtda mestr olmak yokdur. Her kadn serbest olmak ve ak bulunmak ve bize bu sretle hizmet etmek lzmdr" yolundaki ifdelerine kar; "Biz bu dete riyet edemeyiz" cevbnda bulunmularsa da; "Bu deti kabl eder ve bizlere sklik ederseniz hayatnzdan emin olabilirsiniz" kabl olunmad hlde kendi hareketlerinde muhtr olduklarn ve her trl efli icr edeceklerini sret-i katiyyede ifhm ve hatta bu srada Rus zbitlerinden birisi byk kermesine fil-i en icr eylediklerini mezbreler gyet ac ve mteessirne bir sretde ifdtda bulunmulardr. Mu hakkndaki fecyia gelince, bunu bir sretle tarf etmek kudret-i beerin fevkindedir. Henz Knn- Sn'nin yirmi dokuzunda idi. Harbin her cebhesinden gelen mlteclerin feryd ve fign iidenlerin tylerini de rperdecek bir dereceyi gemi idi. Knn- Sn'nin yirmi dokuzunda balayan ve iddetini artdran harb sads ve top tarrakasndan ziyde, Ermeni ve Rus etelerinin mezlimi, harbden daha ziyde insanlar dehet iinde brakyor ve herkesi bir ihfe istl eyliyordu. Harb yakn olduka cann kurtarmak isteyenler tella oraya buraya kouyor ve k el ve ayaklar balyor. Diri diri o zlimlere, o b-re Mslmanlar hediye brakyordu. Vesitden mahrm olan aceze grhu tevekkelt etmekden baka re bulamyor ve nefsini bilerek lme teslm eyliyordu. nki bir tarafdan k, bir tarafdan vesitsizlik ve masm ocuklarn h u enni herkesi aryor, kmldamak imkn brakmyordu. Bu miynda kudreti olanlar her i bd-bd hayatn kar iine atyor. Atamayanlar Ermeni klnlarna boyunlarn uzadyordu. ubat trhinde idi. Mu da sukt etdi. Mu, Ermeni aklerinin bir cevelngh olmu, kanna susam canavar gibi etrfa saldryor. "Hani slmlar nerededir?" diyerek bir gazabla aryorlard. Rast geldikleri slmlar tutuyorlar meclis ittihz etdikleri bir mahalde topluyor, "Hiss-i intikm" deyu baryorlard. Gerek kadn ve gerek tesdf etdikleri b-relere "Baknz burada bir slm var. Geliniz bunu da ldrnz" yolunda arkadalarn aryordu. Muhaddertdan gzel kadnlarn nmslar py-ml olunuyor. htiyreleri, ihrk bi'n-nr edilerek diyr- ademe gnderiliyordu. Pene-i zlimnelerinde kalan erfdan Hac Murad ve Reid Ktanlzde Hac Mehmed ve Cafer ve Neccar ve Abdullah ve Yusuf ve Mehmed Han ve Ndir Han aalar Kzlmanastr kurbn denilerek mahall-i maktele sevk ediliyordu. Varto kazsnn z nhiyesi dhilinde Ciran aretinden Cndi Aa'ya mensb on be karye halknn Bitlis cihetine savumak emeliyle muvsalat etdikleri Mu ovasnn Akcan nhiyesinden mrrlarnda ehrincr tarkyla Mu'un Sekv karyesine muvsalat eden Rus ve Ermeni eteleriyle sat miynelerinde vuka gelen msdeme esnsnda, kfileden tefrk etdikleri bini mtecviz erkek ve kadn ve ocuklarn Bezan karyesinde iskn etmek ifliyle 31

gtrdkleri Murad nehrinde Glhazal denilen marf gle kmilen ilk, bunlara id anm ve hayvnlarnn Rus askerinin merkezi bulunan ehrincr karyesine gnderilmi, marfnler ayaklarna ar frenk nallar aklmdr. Mehdt ve shhate iktirn etmi malmtm b-tarafne kasemle tasdk eylerim. Bunlarn hepsi Bitlis vakas karsnda ve bu manzara nnde hepsini unutur. Bu fecyi htra geldikce vcdlar lerze-nk olur. ubat on dokuz gecesi, sat on buukda balayan top ve tfenk tarrakalar uykuda bulunan ahlnin daha ziyde kuvve-i maneviyyeyi kryordu. Feryd u fign smna dayanyordu. Yunus avu nmnda birisi, hnesinden km sokakda gezerken birok Rus ve Ermeni aklerine tesdf etmi. Yol bulup firr edememi. Van stnf azsndan aban Efendi'nin hnesine giderken yollarda pek mdhi bir manzara karsnda tesdf etmi ve katlolunanlar hakknda env-i mezlim icr edildiini rey'l-ayn mhede eylemi. Kadn, oluk ve erkekleri mahalle bana doru Rus ve Ermeni, Kazak ve saltadlar tarafndan sevkolunmu ve bu esnda binlerce tfenk sads ve l-yuad ve l-yuhs Mslman cenzesine rastgelmi olduunu ve ikindi vaktinde drt Ermeni iki Rus askeri aban Efendi'nin hnesine bid-duhl hnede bulunan bir Ermeni kadn aban Efendi kendi aas olduunu ve kendisinin de Ermeni bulunduunu ifde etmi. Gelenler kadnyla aban Efendi'yi Antranik Paa'ya gtrmek lzm geldiini, bunlardan ikisi gidip drt neferin hnede kaldklarn bi'lhire avdet eden kadn, aban Efendi'nin katlolunduu ve hnede kalan bu drt Ermeni ve Rus neferi mm-ileyhin ilesinin rzna tasallut eylediklerini ve bu hnede ihtif eden dier ilelerin feryd u fignlar smna kdn ve bu hnenin de mahvedildiini ve mevcd cenzeler hne dernunda braklmayp tara atdklarn ve bir kadn "Hazret-i sa'y severseniz beni ldrmeyiniz" yolundaki rics zerine mezbreyi ieri gtrp bi'l-hire ldrdkden sonra ocuuyla berber dar atldn ve bundan bi'l-istifde Mutki tarkyle firr etdiini, firrndan evvel aceze oluk ve kadnlarn ihtiyrelerini eyhu'l-karb denilen tekyeye doldurup ihrk olunduklarn, ekser kadnlar memelerinden mecrh ve memeleri kesilerek salbedildiini, vlidesi mecrh memedeki bir ocuun, sokakda vlidesinin memesini emmekde olduunu rey'l-ayn mhade eylemidir. Bu miynda cmilerin tavla hline ifr ve tekyelerin ve ale'l-huss Kfrev hazretlerinin merkad-i mbreki ber-hev olunmu, ulemdan eyh Abdlgaffar Efendi'nin kafasnn derisi soyulmu, Bedi'z-zaman Said-i Krd ve rfek-y muhteremesi birer sretle gayet fecne bir tarzda ehd edilmiler ve Ser-tabb Mustafa Bey'i on be yirmi nefer kadar Ermeni kadnlar teann ile mm-ileyhi askerle berber gtrmekde olduklarn ve bu kadnlarn gyet ssl bir tarzda, asker n[n]de raks eylemekde olduklarn ve Kms cihetine doru giden Amdol kilisesinin yannda, ie yaramayan kadn ve ocuklar pek ackl bir sretde katlimla kan derysna boyadklarn ve huzzt- nefsniyyelerini teskn iin gen

32

kadnlar env-i mezlim icr eylediklerini Arab kprsnden Dikilita'a kadar binlerce zkr ve ins cenzesi mevcd olduunu ve bu cenzelerin ksm- azamnn mteaddid mahallerinden pek mdhi ve fecne kln ve kurun yaralaryla mecrh ve maktl ddklerini grmdr. F 23 Mays sene [1]332 Mehdt ve shhate iktirn etmi ibu malmtm maa'l-kasem tasdk ve imz etdim. Bitlis mlteclerindenHac Ahmed olu Yunus avu Yunus Malmt ve mehdtlar b-tarafne tahrr edildikleri yolunda imzlar mevz mm-ileyhnn bade't-tahlf huzrumuzla tanzm etdikleri zri musaddak ibu varaka manzr- lleri buyurulmak zere takdm klnr. F 23. 3. [1]332 Komiser Muvini Mehmed Emin Komiser Muvini ahin Komiser Muvini Ahmed Rsim

Ermeni ve Rus mezlimine mteallik cedveldir. Huzr- sm-i hazret-i vilyet-penhye takdm. F 24 minh Polis Mdri Abdurrahman Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Madde - Papucu esnfndan olup Van'da Halilaa mahallesi ahlsinden iken hnesinde maa-ile hasta kalarak muhlifen ifdesi alnan Mehmed ustann beynat da "Ben Van'da maa-ile hasta kaldm. Van'n tahliyesinden sonra bizi Ermeniler Amerika messesesine gtrdler. Rusyallar da geldi. ki ay orada kaldk. Hayli ahl de toplatdrld. Yevmiye birer somun veriliyordu. Bu somunlar yiyenlerin derhl salar dklr, kanl sular akar lrlerdi. Az zaman iinde klliyetli ahl telef oldu. Tahmnen yz mtecviz bir nfs kald. Hatta o srada kylerden toplanan ahlnin ksm- kllsi Mermid ayna dkldn messeseye gelenler sylerlerdi. Ondan sonra Fransz konsolosunun bulunduu hneye gtrdler. Nisvna yaplan vahiyne enatleri tadd etmek mcib-i r ve 33

haydr. Btn Mslman hnelerinin enkz Ruslar tarafndan getirilerek matbahlarda tam tabholundu. Ebniye temellerinin birer yznn talar Ermeniler tarafndan karld. Baelerin ecr- msmiresini ale'n-ner kal ve kavak aalar yama eklinde kat olundu. Cesm bir vilyet merkezinde ve az zaman iinde Mslman mahallt asrlardan kalm yn- tema bir ekle ifra edildi. Cebeci olu Hac Aa ve bunun hnesine iltic eden ocukla tahsildr Hac Efendinin ilesi, birlikde hayli nfs messeseye gtrlrken Sehak Bey'in hnesi kurbunda mkeyyeft kablinden olmak zere ldrldler. Orada bulunduum zaman Ermeninin birisi gelerek mfehe ve musafahada: "Memleket size kald" dedike, cevben: "Geri Osmanllar bize top atdlar. zerimize asker getirdilerse de fakat Ermeni ve Ruslarn yapdklar zulme kar memleketin bize de kalmayaca muhakkakdr" dedi. Ruslar ekilirken ben de bir harbeye gizlendim. Onlar gitdi. Osmanl askeri geldi. Kalanlarmz kurtardlar. Cenb- Hak nev-i beeri byle hakretlere giriftr etmesin diyerek alad. Fazla tafslt vermee rikkatim mnidir ve grd enat ve denetleri lisna getirmek ve sylemek beeriyet nmna muhill-i edebdir ve ar muhkemeyi mntic ahvldendir diyerek cier-sz beynatda bulundu. F 23 Mays sene [1]332 Van Komiser-i snlerinden Zbeyr Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Madde - Van ve mlhaktnn tahliyesinden ve ahlnin Mks kazs gerilerine ekildikden ve bir aralk atak kazsndan, Ruslarn ricatlerinden sonra zrde isimleri muharrer kyllerin ve daha baka, Norduz kazs halkndan olup atak'a avdet ve orada ikmet ve Ruslarn be-tekrr kaz-y mezkru esn-y iglde kendilerini kurtaramayan ahlden olup bu senenin mart iinde bir takrb tahls-i can edebilen birka kiiden bu kerre Diyarbekir merkezine gelen (Berholu) merin muhlifen alnan ifdesinde vech-i merh zere atak'a avdet eden Hseyin'in, Kkn, Kasr, Kk, Darns- Uly, Darns- Sfl, Berho, emik, Noravan[is], Hasis, Virgiz [Viriin], Arkanis, Akrus, Sarnos, Suzvans, Hiet, kran, Rknan, hcans, Sokan karyeliler ve daha baka kaz halkyla bu kylerimize avdet etdik. Geen senenin yazyla kn bu kylerde geirdik. Ruslar bir ey sylemediler. 34 Van Belediye Resi Abdurrahman Van Jandarma Sbit Alay Kumandan Binba Ali Vsf

Emniyet tam hsl ve tebea eklinde kabl edildiimize kanat vsl olmu gibi kaldk. Bu mddet iinde el-hak pek o kadar iliik edilmediine sevindik. Artk bamz adk, aldk. Martn kanc gndr bilemem bateten basldk. Erkeklerimizi Ruslar sediler, kmilen snglediler. Odun cebeline gitmidik. Meeliklerden grnyordu. e yarayan kadnlar, kzlar dahi tefrk olunuyordu. Dier kadn, sbyn damlara dolduruldu. Damlar atelediler. Benim de cierim atelendi. Ben oradan kadm. Dada bir ka kiiler daha tesdfm oldu. Birledik, bunlarn kyleri de ayn felkete giriftr olduklarn sylediler. Saydm kylerde ekall olmak zere yirmi be bin nfsu mtecviz enlik var idi. Bunlar bi't-tamam medeniyyet perdesi altndaki cnavrlarn, hnhrlarn peneleri altnda paralandlar. Artk kz ve kadn ne kadar gtrldklerinin adedini yemin etdiim iin kesdiremem. O kadar bir nfs iinde ie yarayan ne kadar nisvn kacan tab erbb tayn edebilirler. "lk avdetde gitmeyelim" diye baz muhtrn sylediler. Bazlar da, "Ruslar da dvel-i muazzamadandr herhangi bir tebea halk olursa olsun emr-i muhfaza ve himyede onlarca bir fark yokdur." Bizler de teden ber bylecesine inanmdk. Bu sz zerine geri dndk. Efendiler Krd diye bizlere vahet isnd olunurdu. "Krdler hayvn missill insn yerlermi" diye Avrupa'da sylendiini ve hakkmzda Ermenilerin Avrupa'ya ikyetleri hl kalmadn iidirdik. imdi lem-i medeniyyet ve hm-i insniyyet iddisnda bulunanlara kar sret-i ciddiyyede iddi ederek sylyorum. Ermenilerin dalarda ve en yksek ve muhtef ve olduka kasaba ve karyelerinden satlerce uzak mahallerdeki mabedlerine deil gndzler, geceleri bile erkeksiz nisvnn mzeyyent ve huliyytlarn ve kalbur doldurur altunlarn hmil olup giderken acab nerede hangilerimiz tarafndan parmak uzadld ve uzadlm ise ltfen bi'listilm isbt edilsin. u hlde Ermenilerin ve gerekse dvel-i muazzamadan bulunup da vahet lemini sndrmeye kalkan Ruslarn, bu ve gerekse her tarafda dndlarmza yaplan en ve fec cinyetlerin tedkktn icr ve hakl haksz kimler ise onlarn tayniyle lyk olduklar kanun ve adl bir cezy tatbk edecek melce-i medeniyyet grlecek midir? Vahetin bu deheti, kimlerin uhdelerinde kalaca taayyn etdirilebilecek midir? Biz masmlarn hn- n-haklar acab aranlacak mdr? Yoksa Krdler birbirlerini yemiler diye tasn srasnda bu zyit ve cinyt- azme yapanlarn ve yapdranlarn yanna m kalacakdr? atak'da avdar Kei lakbndaki ztn Avrupa'ya yazd ikyetlerde: "Krdler kurdlar retmiler de Ermenilerimizin koyunlarn telef etdiriyorlar. Bhtn nehrinin nn tutmular da dalarn mnsib mahallerinden nehri geirip Ermeni kylerini sulara garketdiler. Krd aalarndan birisinin esbinin ban tutan bir Ermeniyi esb yutmu. Ermeniler bu hllerden dolay Krdlerin esri bulunmulardr" diye tasnan ikyet vkalar gayr- mnkerdir. Mdemki Krdlerin bu sretle esri bulunuyorlarm zerlerimize yadrdklar bombalar, endht etdikleri mtenevvi silhlar ne sretle getirebilmilerdi? Acab Kafkasya, Dastan, Krm, 35

Trkistn'daki ve daha benim bilmediim dier devletlerde meskn dndlarmzda da bu kadar silh, bomba bulunmu mudur? fdemi alyorsanz bu cihetleri de aramak ve iddi etmek de Avrupa'da vahlik nm altnda bulunan Krdlerin hakkdr. Sizi vekl ediyoruz. Bu hakkmz hakszlardan araynz diyerek ve alayarak ifdesine htime vermidir. F 24 Mays sene [1]332 Komiser-i Sn Vanl Zbeyr Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Madde - Otuz nc Frka'nn nakliye katar mlzmlarndan Trabzonlu Hseyin Efendinin kermesi olup Ruslarn Van' istldan ve ricatlerinden sonra mecrhan kurtulup gelen Ndiye Hanm'n Frka Kumandan Vekli Kim-i makm Sleyman Bey dahi hzr bulunduu hlde alnan ifdesinde ve gerekse bidyet-i hdisede evldlarnn tahlsi zmnnda asker noktasna malmat vermek zere hnesinden yaln ayak komu ve Ermeni hcmundan dolay bir daha hnesine girmee muvaffak olamam bulunan mm-ileyhin hallesi Seher Hanm'n maan beyntnda: "Van'n Ermeni mahalltna merbt Katrc mahallesinde msteciren ikmet etdikleri Penbeci Receb olu Bakkal Mehmed Efendi'nin hnesinde ve bu hnede ngiliz konsolosu kavaslarndan Ali Aa ve haremi Lale ve bunlarn on yedi yalarnda Hasan ve on yalarnda hsan ve drt yalarnda Tahsin ve bir yalarnda Kzm ve zt'z-zevc kermesi Zehra ve bu kadnn kucanda alt aylk ocuu ve biz dahi iki kermem ve bir mahdmumla bulunduumuz srada bateten Ermeniler hnemizi basdlar. Aralkda komu duvarn derhl yardlar. Bu hali grr grmez feryd, pek yaknda bulunan hkmet konana uladrmak iin hemen yalnayak ve bil-tesettr kodum. Dnnceye kadar mazgallardan alan kurunlarn korkusundan hneme gidemedim. Mfrezeler dahi geldiler. O sokaa yanaamadlar. Cier-preleimin cierinde tten alevleri beni o atelere atlmaa mecbr etdiyse de askerler brakmadlar. Evldmla mddet-i mlkt tam be mha mncer oldu. Be yerinden yaral olarak Diyarbekir'e gnderilen meh-prem semere-i fudmn geirdii musbet ve fk titreten ve her naslsa kalbleri zrh[l]a kapl bulunan canavar ress nezdinde zerre kadar tesri olamayan bu felket, hayatm devam ettike bir ciddiyet ve kintda iidilmemi ve kemiklerimize 36 Van Belediye Resi Abdurrahman Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali Vsf

ilemi bir ibret-i ebeddir. Byle bir medeniyete ebed nefret ve lanet!" dedi. Sra emsli n-mesbk- vahet-dde kermesi Ndiye Hanm'a geldi. Mezbrenin ifdesinde vlidesi, byk hemresi ve kk karnda ve amucas Ali Aa, bery- imdd tara kaarken kendisi st kat odada ile megl bulunuyormu. n olarak kopan bu tufan- vahete hayretle bakar ve aarlarken Ermeni cnleri duvr yarp ieri girince havluda toplu ve akn bir hlde duran masmn zerine yaylm adlar. O srada ben de bacamn drt yerinden, bir de elimden yaralandm. Kavasn olu Hseyin ve kermesi Zehra terk-i hayat etdiler. Bellerini krdlar, derhl tandra brakdlar. Kavasn kermesinin kucandaki ocuun kalasna da bir kurun isbet etdi. ocuun byk ninesi, ocuu ald. Bizi oradan murahhashneye gtrdler. Bir hafta sonra Kavas'n kars Lale'nin grd tecvzt- denetkrden ocuu brakd bir takrb kad. Yaral ocuk dahi murahhashnede ld. Dier oullarnn nerede ldrldklerini grmedim. Fakat sa adam brakmadlar. Mehmed Efendi'nin byk kermesi Hediye'yi Tebrizkaps Cmii'nde ldrldler. Zevcesi Habibe ile kk kz Sbite'yi de Ruslar Van'a geldikden sonra bir gecenin yarsnda Amerika messesesine gtrr iken dier masmn miynnda ve Hatknek meydnnda ldrldklerini Ermeni kadnlarndan iitdim. Benim yaralarm murahhashnede iki Ermeni doktoru sardlar. Bir aralk Mehmed Efendi'nin zevcesi bakard. Mezbre kadkdan sonra vuktdan evvel nezdimize hizmeti terkedilen iko'nun olu Ermenak'n hamrinde mahfz maksad- lemnesine binen kendi hnesine gtrd. Bir mddet geri bunlar bakdlar. Ruslarn Van'a duhllerinde Ermeni penesinde didiklenen ahlnin bakyyesi[ni] topladlar. Bunlarn iinde ebeveyni ldrlm be alt aylk bir ocuun neresinden vurulduunu bilemem, bacaklarndan kanlar akarak murahhashneye gtrdklerini bulunduum hnenin perceresinden grdm. Tanyamadm dier be ocukla bir gebe kadn da var idi. Bu kadnn on drt yanda bir erkek ocuu Lusik isminde terzi bir kadn getirdi. Mrvveten ocuun teslmi iin vlidesini bi'l-hire ok arad. Kadnn ocuklaryla emslleri gibi muktele-i vahetde katlolunduklarn syledi. Murahhashneye otuzdan ziyde nfs topland. eyhabdurrahmanbaba Ziyaretgh'ndan bir kadn da bulunuyordu. Bunlar da o vakit katletdiler. O srada alay ktibi mtekid Mehmed Ali Efendi getirildi. Parasnn teslmi teklf olundu, "yokdur" cevbn verdi. Birka silhlyla hnesine gnderildi. Bir daha grlmedi. Bu efendinin hnesinde mstecir kalan gurebdan Sary nibi iki kadnla ve komularndan daha birok kadnlar medeniyyet-i mcessemlerinin ve bu mebhasdaki mddelerin bi'z-zt verdikleri emre imtislen paralandklarn Ermenilerden iitdim. Benim de cerhalarm hl devam ediyor. Ermeniler, Ruslarla gitdikden sonra yalnz kaldm. Aala srnerek dar kdm. Askerlerin yanna gitdim. Oradan bir ka kadnla Bitlis'e gnderildim. Benim hnemden ilk defa gtrrlerken srklediler. Bacam kaladan km.

37

Tedvden ciz bir hlde kalmm. Unutamayacam ve hikyesinden hay etdiim aclarma bu da inzimm etmidir" dedi. F 25 Mays sene [1]332
Vanl Komiser-i Sn Ziver Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Van Belediye Resi Abdurrahman Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali Vsf

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret

Erzurum Vilyeti'ne tbi Hns kazs ahlsinden olup Varto mahkeme azsndan iken hicretle el-yevm Erganimadeni'nde Cmi-i Kebr mahallesinde skin altm iki yalarnda Ali Efendi bin Hac Yusuf Efendi[nin] hicret etdikleri mahallerde, Ermeni eteleri tarafndan ahl-i slmiyyeye k etdikleri mezlim ve enate dir malmat olduu anlalmasna binen mm-ileyhin maa't-tahlf ber-vech-i zr zabtedilen ifdesidir.
F 23 Mays sene [1]332 - Sizin memriyetiniz nedir? - Varto kazs mahkeme azsndan olup hicretle el-yevm Maden'de maaile mesknuz. - Ka mhdan beri skinsiniz? - Yirmi sekiz gn kadar oluyor. Varto'dan Knn- Sn'nin otuz birinci gn hicret etdik. Yollarda bulunduk. - Varto'dan hicret edeceiniz zaman Rus ve Ermeni eteleri ahl-i slmiyyeye ne gn mumelede bulunduunu aynen grm iseniz beyn ediniz. - Biz Varto'da bulunduumuz zamanda dmann Hns'dan Varto'ya doru ilerilemekde olduunu ve uradklar kylerdeki zkrun kffesini ve ins ksmnn genlerini n-mer sretde icr-y fuhiyyt etmek zere yed-i zabtlarna geirerek, ocuklarla ihtiyre kadnlar da kez kesilmekde ve bir takm hne ierisine koyup yakmakda ve hmile kadnlar da sngye takp tehr eylemekde olduklarn Hns cihetinden Varto'ya firr eden ahl-i slmiyye bize haber verdiler. - Mehdtnz nedir? 38

- Mehdtm Hns'dan Varto'ya hicret eden tahmnen be yz mtecviz erkek ve kadn ve ocuklar, yolda berf ziyde olmasndan bi'l-istifde, arkadan yetien Ermeni ve Rus piyde ve mezkr nfslar kmilen Arpaderesi nm mevkide kurun ve kln ile darb ve katl ile yanlarnda bulunan hayvnt ve eyalarn gasbeylediklerini, Varto'da yine Arpaderesi civrnda hkim tepede onlarn mezlim ve enatn rey'l-ayn grdm. Malmt ve mehdtm budur. - fdeniz doru ise imz ediniz. - Evet dorudur imz ederim. Mahall-i imz Ali

Varto zabt ktibi olup hicretle el-yevm Maden'de mteehhilen skin otuz be yalarnda Tevfik Efendi bin Yakub Efendi'nin, Rus ve Ermeniler tarafndan ahl-i slmiyyeye edilen mezlim hakknda maa't-tahlf zabtolunan ifdesidir.
F 23 Mays sene [1]332 - Siz Varto'da ne hizmetde idiniz? - Mahkeme zabt kitbetinde idim. - Ne zaman hicret etdiniz? - Otuz bir Knn- Sn'de dman memleketi istl eder iken hicret etdik. Bir mha karbdir mahkeme azsndan Ali Efendi ile berber Maden'e geldik. - Rus ve Ermeni eteleri ahl-i slmiyyeye kar ne gibi mumelede bulunmudur? Dorusunu syleyiniz. - Dman Hns'dan Varto'ya doru gelir iken bizler Varto'ya iki sat mesfede bir hkim tepede dmann gelip gelmediini tarassud etmekde idik. Rus ve Ermeniler Merkemsit ile Ktan arasndaki tepede Hns tarafndan gelen muhcirlerine yetidiler. O zamanda akam zeri sat tahmnen on olmudu. Ahl-i slmiyyeyi yani kadn, erkek, ocuklarn bir ksmn kurun ve kln ile telef ve gen kadn ve kzlar bi't-tefrk bery- fuhiyyt alkoyduunu ve bir ksmn dahi yani ihtiyarlar samanla doldurup ihrk bin-nr ediyorlar idi. Mesfeleri bizimle yirmi dakka kadar vard. Biz bu hli grdk, hemen geceleyin maa-ile mal ve memleketimizi terkle hicrete mecbr olduk. - fdeniz var ise beyn ediniz. - Hayr baka bir diyeceim yokdur. Mehdtm budur. mz ederim. (Tevfik)

39

An-asl Mulu olup muhcereten Maden'in Cami-i Kebr mahallesinde skin Mevld Efendi bin brhim Efendi'nin ber-vech-i zr zabtolunan ifdesidir.
F 1 Haziran sene [1]332 - Hicret edeceiniz esnda Rus ve Ermeni eteleri ahl-i slmiyye hakknda ne gn mumelede bulundu ise dorusunu syleyiniz. - Rus ve gerek bunlar miynnda bulunan Ermeni eteleri ahl-i slmiyye hakknda etdii mezlim trhiyle htrmdadr. ylece arzederim ki; 25 Tern-i Sn sene [1]330 trhinde Saray kazsnn Mirkeho karyesi ahlsini yani zkr ve ins ve ocuklar btn tezek ierisine gaz dkerek bunlar kmilen ihrk etdiler. Aynen grdm. Ve ondan sonra 7 Knn- Sn sene [1]330 trhinde Yamanyurd karyesiyle Heretil ve Bilecik karyesinde zkr ve insn kmilen hnelerinde yakmdr. Ve Gevar kazsna merbt Bacirge nhiyesine merbt Siro ve Knbet karyelerini dahi 28 Nisan sene [1]331 trhinde ahlnin bir ksm hicret ve bir ksm da kylerde grerek der-destle Bacirge karyesinde ihrk ve kesdiklerini ve 31 Knn- Sn sene [1]331 trhinde Mu'un tahliyesi esnsnda mevskan aldm malmata nazaran, dman Azak[p]ur nhiyesinin rma[n] karyesindeki zkr ve ins ve ocuklar ihrk ederek oradan Kod ve Bulank karyesine gelerek orada bir takm fec enat ve mezlim icr etmiler. Evvelki ifdemde aynen grdm vechile bu mezlim miynnda Rus ve gerek Ermeni etelerin gen kzlar alp fil-i en icr eylediklerini grdm ve bu malmt ve mehdtm, dmann nerede bulunduu ve sret-i hareketini grp taht- tarassudda bulunduumuz zamanda grm idim. - Baka malmt ve mehdtnz yoksa imz ediniz. - Malmt ve mehdtm budur ve dorudur. mz ederim. Mevld Hakk bu buuk sahfelik evrk- mazbta melinden mstebn buyurulaca vechile Rus ve bunlar miynnda Ermeni eteleri Van vilyetiyle Mu sanca ve tevabii kaz ve nhiye ve karyelerine hn-i duhllerinde ahl-i slmiyyeden zkr ve ins ve ocuklarn gazyal tezek ve hne dernunda ihrk ve yolda der-dest etdiklerini de kasatura ve hmile kadnlar sng ile katl ve baz gen kzlarn rzna geerek her trl mezlim ve enati icr eylediklerini mazbt ifde varakasnda muharrer zevt, aynen grdklerini maa't-tahlf izhr ve ehdet etdiklerini mbeyyin ibu fezleke mtereken tarafmzdan tanzm ile imz edildi. F 1 Haziran sene [1]332 Polis Komiseri Ali Ceml Jandarma Tabur Kumandan Vekli Mehmed

BOA. HR. SYS. 2872/3, Belge no: 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44 40

6 RUSLARLA ERMEN ETELERNN BTLS VE VAN'DA YAPTIKLARI SOYKIRIM Van ve Bitlis vilayetlerinin igali srasnda Ruslarla Ermeni eteleri tarafndan slm ahaliye feci zulmler yapld; Bitlis'e gelen Kazak svarileriyle Ermenilerin kamakta olan slm ahaliyi byk-kk, olukocuk demeden katlettikleri; Van'a Ruslarn yaklatn renen Ermenilerin isyana teebbs ettikleri ve g eden slm ahaliyi takip ederek yollarda fecine bir ekilde katlettikleri, g edemeyip ierde kalan binlerce kadn, kz ve erkei vahice kestikleri, Van'a bal Timar nahiyesi dahilindeki kylerden Zive, Mollaksm, eyhkara, eyhayne, Ayans, Paksi, Zorbd ve daha birok ky ahalisinin g edemediklerinden dolay Ermeniler tarafndan hibir ferd braklmakszn tamamnn soykrma tabi tutulduu, Ruslarn, Hakkari'ye bal Dir kasabasna gelecei srada ortaya kan etelerin yol zerinde bulunan Krd kyleri slm ahalisinin erkeklerini katledip, en by yanda olan binden fazla ocuu kln ve kamalarla para para ettikleri ve her paralarn bir el kadar brakarak ocuk cesetlerinden siper yaptklar, drt yz akn Krd kznn bikrini izale ederek kadnlarn ihtiyar olanlarn katl ve idam ettiklerine dair.

Massacre Committed in Bitlis and Van by the Russians and Armenian bandits.
During the occupation of Van and Bitlis terrible cruelties were commited by Russian and Armenian brigands against the muslim population; cossack cavalry arriving in Bitlis, massacred muslim families and children fleeing the Armenians; hearing that the Russians were coming to Van, Armenians uprose and pursued the fleeing muslim population trying to escape and tragically killed them, massacred thousands of women, young girls and men among those who didn't emigrate; all the population of the villages of Zive, Mollaksm, eyhkara, eyhayne, Ayans, Paksi, Zorbd and many other villages, who stayed unable to emigrate were all exterminated and not a single person escaped the carnage; on the eve of the arrival of the Russians to Dir, a town attached to Hakkari, Armenians made irruptions on the roads and massacred all the male Kurdish population of the villages situated on these roads and cut up into chunks with daggers and swords more than thousand small children the oldest less than three years and used the cut and broken bodies as trenchs" and ravished more than four hundred Kurdish girls, the old women being killed". 15 . 1334 (17. VI. 1916)

41

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Diyarbekir Vilyeti'nin 177 numara ve 4 Haziran sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. 30 Mays sene [1]332 trhli ve 162 numaral arza-i cizye zeyldir. Van ve Bitlis vilyetlerinin dman istlsna marz kaldklar esnda Ruslarla Ermeni eteleri tarafndan ahl-i slmiyyeye k edilen mezlim ve fecyi hakknda Mardin Mutasarrfl'ndan tanzm ve irsl klnan on bir sahfeli evrk- tahkkiyye aynen ve leffen takdm klnm olmala ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Bitlis Vilyeti mrettebtndan olup muvakkaten Mardin'de mstahdem polis memru dokuz numaral Yasin Efendi bin Hac Mehmed Efendi'nin bade't-tahlf grlen lzma binen ahzolunan ber-vech-i zr ifdesidir.
F 19 Mays sene [1]332 Mardin Livs Komiseri Ahmed Nazif Bitlis'in dman tarafndan istlsnda orada bulundunuz mu? Evet orada idim. Bade'l-istl Ruslarla Ermeni etelerinin ahl-i slmiyye hakknda ne gibi bir mumele ve taarruzlar vuk bulduuna dir mehdt ve malmtnz mufassalan beyn ediniz. Bitlis istl olunduu gece, tahmnen sat on rddelerinde karakolhnemde bulunuyordum. Hnemden hemrem bir tel ve heyecn ierisinde karakolhneye gelerek dmann ehri istl etmekde olduunu ifde eylemesi zerine rfekmla berber karakoldan hrice ktmzda yz binlerce tfeng ve mitralyzlerin tarrakalar iidiliyordu. Ahlnin kamakda olduunu grdm. Efrd- ilemi dmann taarruz ve tecvztndan kurtarmak iin bendeniz de ilem ile birlikde Bitlis'e yarm sat bad mesfede kin Arabkpr denilen mevkie doru yrmee mecbr oldum. Arkamzdan dmann Kazak svrsiyle Ermeni eteleri ve nmzde piydesi kamakda olan ahl-i slmiyyeyi tevkf ederek ateinin tesrt altnda byk kk, oluk ocuk cmlesini katl ve svrlerinin atlar aya 42

altnda ezdiriyordu. Binlerce masm kadn ve kzlarn kanlarn yerlere aktdrarak ve Kazak atllarnn sngleri ucuyla bir takm sablerin h u ennleri semlar titretiyordu. Bu manzara-i fecay grenlerin cierleri paralanyordu. Dmann yed-i zulmnden har bir sretle kurtulmu olan bizim gibi bir ka nfsun g hl ile nefsimizi tahlse muvaffak olduk. Bu istly mtekib Van Polis Mdri Vekli Ser-komiser Vefik Bey, Van mrettebtndan olup o esnda Bitlis'de istihdm edilmekde olan Polis Memru Ali, ve Komiser Muvini Sleyman ve Aa Bey nmnda Remzi efendilerle Said Efendi ve Bitlis mrettebtndan Polis Memru Hamdi ve Resul efendiler ve Bitlis Mahkeme Baktibi aban Vehbi Efendi ve ulem-y mehreden Molla Said-i Krd ve yirmi kadar talebeleriyle birlikde ve komularmzdan tccrndan Abdrrezzak bin Hac shak ve daha birok kimseler Ermeni etelerinin kurun ve sngleriyle fec bir sretde paralandn grm isem de hviyetleri htrmda kalmamdr. Hatta istldan kaarken berberimizde bulunan Komiser Muvini Mehmed Vehbi Efendi ayandan mecrh olarak arka ile mm-ileyhi selmete kardk. Malmt ve mhedtm bundan ibretdir. Vermi olduunuz ifdeyi tasdk ediniz. mz ederek temhren tasdk ederim. F 19 Mays sene [1]332 Bitlis mrettebtndan Mardin'de mstahdem Polis Memru Yasin Abdi (?) Polis-i mm-ileyh tarafndan isticvb edilmi olduundan ifdesi tasdk olunur. F Mays sene [1]332 Polis Memru kr Komiser Muvini Abdlhamid Polis kinci Komiseri Ahmed Nazif

Van mrettebtndan iken hl-i harb dolaysyla Bitlis'de istihdm edilip ahren Mardin'e gelerek muvakkaten Mardin'de mstahdem polis memru seksen be numarada mukayyed Slim Efendi bin Sadullah'n ber-vech-i zr muhlifen ahzolunan ifdesidir.
F 20 Mays sene [1]332 Mardin Livs Komiseri Ahmed Nazif Van'da Ermeniler tarafndan ahl-i slmiyyeye yaplan zulm ve itisfdan ne gibi malmt ve mehdtn var ise mufassalan beyn ediniz. 43

 Van'a dman kuvvetinin takarrbnden haberdr olan Van Ermenileri frsatdan bi'l-istifde kasaba ve kurlarda mttefikan revi-i isyn gstererek ihtille teebbs etdiler. yle ki, hkmete itat etmemek ve teklf-i emriyyeyi vermemek ve hizmet-i askeriyyelerini f etmeyerek dmana iltihk etmek ve eli silh tutan btn Ermeniler silh be-dest olarak kurlardan kasabaya ve kasabadan kurya mrr u ubr eden ahl-i slmiyyeye taarruzla katlediyorlar idi. Bununla berber tebdl-i hav sretiyle ktalarndan gelen zuaf-y askeriyyeyi yollarda ve ssz mahallerde yakalayp katlediyorlar idi ve u hlin devamndan sonra alen olarak Van Ermenileri kym edip hkmet-i mahalliyyeye asker ve jandarma ve polislere silh istimliyle sokak ve cadde ve mahallt arasnda tesdf eyledikleri her ferd-i slm pencere ve kapdan ate ederek telef etmekde idiler. Bu mezlimleri yirmi yedi gn devam etdikden sonra Ruslarn Van' istl etmesinden hicret eden ahl-i slmiyyeyi Ermeni eteleri tarafndan takb ve yollarda fecne bir sretde katl ve telef etdikleri gibi hicret edemeyip de dhilde kalan binlerce kadn, kz ve zkr ahlyi de vahiyne ve koyun zebh edercesine kesdiler. Polis Memru Slim Mm-ileyhin huzrumuzda ifdesi zabtolunmudur. Van Vilyeti Muhsebe-i Hussiyye Mdri evki Polis Memru kr Komiser Muvini Abdurrahman kinci Komiser Ahmed Nazif Bitlis Vilyeti Dyn- Ummiyye Memru Ahmed

Mm-ileyh Slim Efendi'nin bakiyye-i ifdesidir.

F 20 Mays sene [1]332 fdenize devam ediniz: Hatta bahren yelken gemisiyle Bitlis cihetine hicret etmekde olan bir ksm slm, dilcevaz kazsnn Parkat skelesi'nde Ermeni eteleri tarafndan paralanarak gemilerin sevk ve idresine memr bulunan Polis Memru Cell, Him, Mustafa efendiler dahi bu esnda mecrh olarak Bitlis'e geldiler. stldan kaarken Ermeni eteleri arkamzdan ate ederek binlerce kadn, oluk ve ocuklarn kanlarn yere dkdler. u felketin kesbetdii manzara-i feca cierleri yandryor idi. Van'a mlhak Timar nhiyesi dhilindeki kurlardan Zive, Mollaksm, eyhkara, eyhayne, Ayans, Pakis [Paksi], Zorbd ve daha isimlerini

44

der-htr edemediim birok ky ahlsinin hicret edemediklerinden Ermeniler tarafndan hi bir ferd braklmakszn kffesini katlim etmilerdir. stldan evvel nefs-i kasabada Ermeniler tarafndan eyhzde Aa Efendi, svr jandarmalarndan Rza Maho Hoca, Van Muhsebe Mmeyyiz-i sbk Hasan Efendi, be-alt nfs ilesiyle berber ve Mekteb-i Rdiyye-i Askeriyye muallimlerinden Rsim Efendi maa-ile ve daha isim ve hviyetlerini bilemediim birok kimseler katledilmilerdir. Mlzm Laz Hseyin Efendi'nin hnesine Ermeniler tarafndan tecvz edilerek kermesi Ndde Hanm'n cebren bikrini izle ve bacandan kurunla cerheylediklerini ve mecrhe el-yevm ber-hayat olup Diyarbekir'de bulunduundan zht alnnca hakkat tezhr eder. Buna mmsil, tadda gelmez zmre-i muhaddertn nmslarn py-ml ve ayaklar altna aldklar ve binlerce ahl-i slmiyyenin hnelerini ihrk etmelerinden tahls-i nefs edemeyen etfl ve kadnlarn ateler ierisinde kaldklarn rey'l-ayn mhede eylerim. Malmt ve mehdtm bundan ibret olduunu arzederim. F 20 Mays sene [1]332 fdenizi tasdk ediniz. Tasdk ederim. Van mrettebtndan Mardin'de mstahdem Polis Memru Slim Polis Memru kr Komiser Muvini Abdlhamid kinci Komiser Ahmed Nazif

Hakkri sanca ahlsinden Binba Esad Aazde Mardin'de Mahkeme Az Mlzm Mehmed Tufan Efendi'nin bade't-tahlf ber-vech-i zr ahzolunan ifdesidir.
F 22 Mays sene [1]332 kinci Komiser Ahmed Nazif Ermenilerin ahl-i slmiyyeye yapm olduklar zulm ve ikence hakknda ne gibi malmt ve mehdtnz varsa ber-tafsl beyn ediniz. Bi'l-cmle Avrupa devletlerinin malmu olduu zere teden beri vatanmzda fikr-i istikll besleyen vilyetimizin ve vatanmzn bir cznn fekkine yeltenen ve her trl vesite mrcaat ile manen ve mddeten ml ve maksad- mefsedet-cynelerine muvaffak olamayan ve nfsca da bir irzime-i

45

kalleden ibret olan mlk-i Osman'de mutavattn Ermeni milleti, harb-i umm balaynca ummunun rk ve asbnda merkz olan hrs- istikll galeynyla muzmerlerini izhra ve ihtill-cyne harekta baladlar. Hele Hakkri gibi dnynn en hacr olan mahallinde be-alt yz hneden ibret olan bu alak ve den mahlk ve irzime-i kallenin nisvnna varncaya kadar Osmanl Hkmet ve milletine kadm olan kn buz ve advetlerini izhr eylediler. Evvelce mteekkil komiteleri btn kuvvetiyle faliyete gelerek evvel emirde ran huddunda bulunan dmana evrk nakl ve pdrlk etdiler. [1]330 Tern-i Sn'nin dokuzuncu gn dman tahrk ile Hakkri'ye mlhak ikefti nhiyesinin merkezi olan Dr kasabasna getirdiler. Dmann Dr'e gelecei srada teekkl eden ete efrd, yol zerinde bulunan Krd kyleri ahl-i slmiyyesinin erkeklerini katlim ile en kebri yanda bulunan binden mtecviz etfli kln ve kamalar ile para para ve her paralarn bir el kadar brakarak etfl cesedinden siperler yapdlar. drt yz mtecviz Ekrd kzlarnn bikrini izle ve kadnlarn ihtiyrlarn katl ve idm ve genlerine her trl hakreti icr eylediler. Mezkr Tern-i Sn'nin on yedinci sal gn idi ki dman Hakkri livsnn merkezi olan Bakala kasabasna gelmezden mukaddem kll mikdrda Ermeni eteleri kasabaya girerek kasabada bulunan Ermenilerle bi'l-ittifk efl ve harekt- vahiynelerine baladlar. Kendilerince Dehli Oseb veled-i Hao'nun riyseti tahtnda Patrikhne'de bir idrei rfiyye tekl ile ahl-i slmiyyeden iki yz kadarn Patrikhne'nin ahrna habs ile ikence ve tazyk ve nakdiyt talebinde ve mahkeme azsndan Karebet Efendi'nin riyseti tahtnda tertb olunan ete efrd slm hnelerini bi't-taharr hnelerde bulduklar slm ve Yahdilerin bkire kzlarna tasallut ve taarruz u havf u hayetden mnferiden kylere ekilen memrn ve ahlnin hnelerinin kap ve bacalarn geceleyin krarak bi'd-duhl emvl ve eya-y beytiyyelerini nehb grt ve bu esnda kasabann slm ahlsinden eyh Taha, ve eyh Yusuf ve Seyyid brhim ve Alay Ktibi Ali efendilerin ve isimleri tadd olunursa bir esm defteri tekl edecek kadar memrn ve ahl-i mahalliyyenin ve bu miynda kerlerinin de yz liralk mefrt ve eya-y beytiyye ve huliyyt- sireyi ve teklf-i harbiyye anbarndaki erzk ve eya-y sireyi ve Nuril (?) oullarnn dkknlaryla slm dkknlarnda bulunan eya-y ticriyyeyi yama etdiler ve bu srada Nuril (?) olu Sleyman' bulunduu karyeden celble mezkr Patrikhne ahrna habs ve atede kzm ilerle dalamak sretiyle tehdd ve ikence ve kendisinden be bin lira talebinde bulundular ve her biri bir slm hnesinin emvl ve eyasn ve ile efrdn ve esircesine temellk ve tasarruf ve miynelerinde taksm etdikleri slm hnelerinde ikmet etmee baladlar ve karyelere nehb grt ve katlim sretiyle ete tekl ve izm eylediler. Dman, on gn 46

Bakala'da ikmet etdii srada Ermeni etesinin yapmad fezhat ve enat kalmad. Cmide slm kzlarnn bikrini izle ve ay [] iret etdiler. On gn sonra dman kasabadan tard olunduu srada, ete efrd olan kasaba Ermenilerinden bir ksm slm ve kendi hnelerinde tahassun ile bir gn akama kadar msdeme ve bir ksm da Rusya'ya iltihk ve yine yol zerinde bakiyye-i syf olarak kalm olan slmlar btn katl ve itlf ve her bir hnede etfl-i sar ve kebr onar cesed brakdlar ve gedikleri kyleri yama ve hneleri ve kerlerinin de hnemi ihrk etdiler. Dmann takbi srasnda uradmz slm kylerinde insn cesedinden tepeler teekkl eylemi ve mecrh sab ve sbynn yerlerde srnerek etdikleri nle ve feryd yrekleri ezmekde ve h u ennleri kngre-i sumna km idi. Bu vah canavar etelerinin etfl-i slm hakknda yapm olduklar fezhat ve enatin tafsl ve beyn ise trh-i slmye en mehr olan cenklere rahmet okutacak derecede olduundan bu vdde muhtasaran hikyei hl kablinden mecrh sablerden kiminin bir aya, kiminin bir kolu, kiminin iki aya ile eli skt ve kiminin gzleri ihrc ve kiminin batn terh ile ameliyyt- terhiyye f ve kiminin yanlarnda cebler alarak elleri ceblerine sokulmak ve kadnlarn ferc ve memeleri kesilmek sretiyle her bir trl ikenceler ve hilkatin bidyetinden imdiye kadar grlmemi ve vuka gelmemi mezlim ve itisft ve enat icr etdikleri grld marzdur. fdenizi tasdk ediniz. Hakkri Ahlsinden Binba Esad Aazde Mardin Az Mlzm Tufan Mehmed Polis Memru Ekrem Muhib Komiser Muvini Abdlhamid Mardin Livs Komiseri Ahmed Nazif

Bitlis muhcirlerinden olup Mardin'de Kayalu karyesinde iskn etdirilen Ali bin Sleyman'n ber-vech-i zr muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 28 Mays sene [1]332 Mardin Livs Polis Komiseri Ahmed Nazif Bitlis'in esn-y istlsnda Ruslarla Ermeni etelerinin ahl-i slmiyyeye ne gibi zulm ve itisfda bulunduklarna malmt ve mehdtn neden ibret ise mufassalan beyn et! 47

 Bitlis'in esn-y istlsnda ale's-sabah dmann takarrbnden vaktiyle haberdr olan gerek Van Ermenileri ve gerekse Bitlis Ermenileri Ruslarla berber memleketimiz zerine hcm ederek katlim gibi vahiyne sretde ahl-i slmiyye sab ve sbynlarn kesmeye baladlar. Frsat bularak firr edeceimiz her bir noktadan Ermeniler karmza karak kimisini ldrp, kimisini mecrh ederek men etdiler. O srada o hinler tarafndan kim birderim on yandaki Ali ile vlidesi Rebe Hatun'u ve Mazoran eyhi eyh Ahmed ve haremini ve hizmetkrn ve komumuzdan Ahmed olu Receb'i ve yetmi-seksen yalarnda mahallemiz ahlsinden Hasan ile mahdmu zzet ve hastahne perkendelerinden iki asker efrdn, bunlarn cmlesini gzmn nnde et paras gibi doradlar. Hatta canm kurtarmak havliyle firr ettiim zaman gumda bulunan yeenim st emziren ocuu ekip havya frlatarak atd zaman bir-iki kl hamlesiyle iki pre eylediler. Kardalarmla berber on yedi nfs idik. Be kii can kurtarabildik. M-bksi telef edilip Ermeniler elinde esr kaldlar. Bkire kzlarn be-on kii tarafndan iffet ve ismetlerini py-ml ederek azlarndan ve burunlarndan, bacaklarndan kanlar akarak yerlerde srndrdler. Ve m-hsl tadda gelmez zulmleri irtikb ederek -be kii Mslmanlar bir ipe balayarak nin usl ittihz etmek sretiyle kurunla telef etdiler.

Bitlis muhcirlerinden olup Mardin'de Kabala karyesinde iskn etdirilen Abdrrezzak olu Kmil'in ber-vech-i zr muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 28 Mays sene [1]332 Mardin Livs Polis Komiseri Ahmed Nazif

Memleketiniz bulunan Bitlis Vilyeti dman tarafndan istl edildii vakit Ruslarla Ermeni etelerinin ne gibi zulm u taaddde bulunduklarna dir malmt ve mehdtn neden ibret ise mufassalan beyn et! Dmann ale's-sabah memleketimizi istlsnda, derhl daymn ve birderimin hneleri halkyla Arablar kprsne kadar firr etdik. Hemen dmandan yakay kurtarmak zere iken Ermeni eteleri nmz keserek birderim erkes, daym olu Abdlkdir ve hemresi Emine'yi katletdiler. u tadd etdiim on sekiz ba nfsdan be kii pern bir hlde buraya kadar

48

gelebildik. teki cier-prelerim esr ve telef edildi. Benim grdm bundan ibretdir. Bitlisli Abdrrezzak olu Kmil Merkmun ifdeleri huzrumuzda zabtolunmudur. Polis Memru Rd F 28 Mays sene [1]332 Mardin Polis Komiseri Ahmed Nazif BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 92-98 Komiser Muvini Abdlhamid kinci Komiser Ahmed Nazif

bu tahkkt evrk on bir sahfeden ibret olduu tasdk olunur.

7 ERMEN VE RUSLARIN VAN'IN READYE NAHYESNE BALI ANAK KYNDE YAPTIKLARI MEZLM Van'n Readiye nahiyesine bal Anak karyesine hcum eden Ermeni ve Ruslarn vahiyane zulmler yaptklar, kadnlar ve ocuklar diri diri yaktklar, ihtiyar ve gen erkeklerin gzlerini oyduklar, gen kzlarn alenen ve suret-i vahiyanede namuslarna tecavz ettikleri, Mslman kadn ve kzlardan on be tanesini ayrarak bir odaya hapsettikleri ve akam elenirken bu kadnlar rlplak soyarak "Haydi namaz klnz bakalm, nasl klyorsunuz" diyerek onlara cebrettikleri ve nihayet tecavz ederek eitli ikenceler altnda ldrdklerine dair.

Atrocities committed by the Russians and Armenians in the village of Anak of the Township of Readiye in Van.
Russians and Armenians attacking the village of Anak in Van had committed savageries and atrocities upon its population, burning living women and children, tearing out the eyes of old and young men, openly violating young girls and choosing ten girl and women and after shutting them up in a room and at the night, while feasting and jeering stripped off their clothes and shouted: "Now perform your worship let's see how do you do it" forcing them to execute their will and then, while being raped and tortured they fell dead under rape and tortures. 16 . 1334 (18. VI. 1916) 49

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Van Vilyeti'nin 8 numara ve 5 Haziran sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. Ruslar ile Ermeni komitelerinin slm ahl hakknda rev grdkleri mezlime mtedir olarak bu kerre icr etdirilen tahkkt hv zabt varakas leffen pgh- sm-i nezret-penhleri klnman ol bbda. Aslna mutbkdr. Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Van'n Readiye nhiyesine tbi Anak karyesine muhteliten ve mtereken hcm eden Rus ve Ermenilerin karye-i mezkrede icr eyledikleri fezhat ve irtikb etdikleri denet, insniyyeti ve btn lem-i medeniyyeti kan aladacak derecede olduu ve bu cmleden olarak kadn ve ba tylenmemi ocuklar diri diri yakmak, ihtiyr ve genc erkeklerin sa sa gzlerini oymak, genc kzlarn alenen ve sret-i vahiynede nmslarna tecvz etmek, hsl btn kint titretecek canavarlk ve gaddrlk etmi olduklarn, hatta Ermeni kafilesinin ileri ve yannda bulunan Geva'n Norkoh karyeli Apre, Ahtamar kilisesinin Murahass Bizinik, yine Geva'n Arpit karyesinden Mirbeg, Arpitli Oseb, Mazarapetli (?) Butros, Anzakl so nm canavarlar, Mslman kadn ve kzlarndan on be kadar gzel ayrarak bir odaya habsetdikleri ve akam iret masasnn etrfna toplanp bu masm ve breleri rplak etdikleri, "Haydi namz klnz bakalm nasl klyorsunuz! "itbyla zavlllara cebretdiklerini ve onlar da korku ve tellarndan eilip kalktkca bu nms dmanlar "Yaasn Ermenistan, kahrolsun Mslmanlar" diyerek gldklerini ve nihyet zavlllarn bikrlerini izle ve nmslar o murdr eller ile lekelendikden sonra env-i ikence altnda telef etdiklerini maa'l-kasem arz ve ibu mahalli imz eyleriz. F 1 Nisan sene [1]332 Bu dahi Bu dahi Mahmud Muhcir Kesn Beylerinden Hmid Bey olu Ali Muhcir Kesn Beylerinden Hac Bey olu Selim Han

Muhcir Arvanesli [Avranesli] Meyih-i Nakibendiyyeden Konlu Molla Abd[] BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 101, 102 50

8 ERMENLERN VAN HAVALSNDE RUSLARLA BRLKTE YAPTIKLARI MEZLM Ermeni ve Ruslarn Van ve havalisinde Mslman ahaliye byk mezlimler yaptklar, Van'n Abbasaa mahallesinden Firdevs'in ifadesine gre igalcilerin kadn, ocuk, gen, ihtiyar demeden slm ahaliyi eitli zulmler yaparak ldrdkleri; hamile bir kadnn karnn yararak ocuu karp kafasn kestikleri; girdikleri evlerdeki insanlar saatlerce ikence yaptkdan sonra ldrdkleri, on be-on alt yalarnda erkek bir ocuu rlplak soyarak cinsel organn kestikleri ve daha sonra doradklar; Amerikan messesesine gtrlen kadn ve kzlarn rzna geildii, mezarlklar kazarak defnedilmi olanlar dar kardklar ve ziyaretghlar kazp ilerine pislik doldurduklar hakknda.

Atrocities perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhoods of Van.

Armenians and Russians committed widespread atrocities in Van and its surroundings and according to the testimony of Firdevs living in Abbasaa quarter, the occupants murdered by torturing women, girls, aged muslims without distinction, ripping the helly of a pregnant women and extracting the young from the wombs to behead it, storming houses and killing the household after they had inflicted them tortures for hours; stripping off the clothes of a small male baby aged six and after cutting off his sexual parts they buchtered him, raping and violating muslim women and those who took refuge in an american foundation,desecrating cemeteries and exhuming buried corpses and profaning tombs of venerated persons by filling in filthes. 28 . 1334 (30. VI. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Mahremdir
Van Vilyeti'nin 15 numaral ve 17 Haziran sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. Van ve havlsinde Ermeni komiteleriyle Ruslarn ahl-i slmiyye hakknda rev grdkleri mezlime mtedir icr etdirilen tahkkt hv beinci zabt varakas leffen arz ve takdm klnman ol bbda. 51

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Van'n Abbasaa mahallesinde Edremidli erif'in zevcesi Firdevs'in ifde-i muhlifesidir.

Komumuz, alay ktibi mtekid Mehmed Ali Efendi ve bizler, bir hayli komularmzla vesit-i nakliyye bulamadmzdan kamadan mm-ileyh syledi ki, "Hayli akem vardr. Mutaarrzlara verir sizi ve bizi kurtarrm" dedi. Maa-hz "Gelen devlet dvel-i muazzamadandr. liik etdirmez" dedi. Bu mebhasda komularmzla efendi-i mm-ileyhin hnesine toplanrken her taraf hnelerde ateler, alevler grnd. Feryd, fign vsl- sumn oluyordu. Artk nevmdne durur iken pek ok vakit gemeden nevbet-i hark ve katl bizim mahallemize ve civrmza yetidi. On be msellah apkal, Mehmed Ali Efendi'nin kapsna dayandlar. Mehmed Ali Efendi pencereden mendil sallad. Aa ininceye kadar kapnn kilidine bir kurun skdlar; kap ald. Mehmed Ali Efendi'ye hitben "Ktib paralarn getir!" dediler. Ktib ses karmad. kinci bir haykrmalar zerine yukar kd. Byk bir muama iinde lirasn, sonra da mahzen katda bir tulum gm Mecidiyesini getirip verdi. Mm-ileyhin derhl kafasn kesdiler. Tumannn ierisine brakdlar. Seksen yanda ihtiyre hemresini de ayn sretde boazladlar. Zevcesi yie Hanm'a fil-i en, zin yapdlar. Trl ikence ile bunu da ldrdler. Benim zevcim erif'i tepesinden kurunla yere serdiler. On alt yanda olum Ahmed bu gn evveline beri (?) a idi. Ekmek iin sinirlenir dururdu v-esef masmu da gzmn (?) nnde ayaklarn ve ellerini tutdular. Hayvn gibi boazladlar. Salarm yoldum. Beni de kesiniz, asnz diye ayaklarna sarldm ise de "Sra size de gelir veyhd sizi ldrmeyeceiz. Yapacamz Cevdet Paa'ya gidiniz syleyiniz" dediler. Komulardan hmile bir kadna hitben de, "Aram Paa kebb istiyor" diyerek kadnn karn[n] kama ile yardlar. ocuu kardlar, onun da kafasn kesdiler, kamann ucuna takdlar. Hayli henk yapdlar. Orada kalan bir ka kadnla bizi nlerine katdlar. Girdikleri hne dernunda bulduklar insanlar fec bir sretde ve satlerle ikenceden sonra ldrdler. Oradan Hatuniye mahallesine gitdik. Tahmnen on be-on alt yalarnda erkek bir ocuu yakaladlar, rlplak etdiler. Bidyeten ocuun zekerini kesdiler. Ondan sonra doradlar. Rast getirdikleri erkek ocuklara amn vermeyerek ldrdler. Amerika messesesine giderken yolda yan sonra [sra] yanda bir ocuk, on be yalarnda bir oluyla bir kadn, yol stnde arm duruyordular. Erkek ocuu yere uzatdlar. Hayvn biimi ve fakat pek tedrc bir sretde boazladlar. Salarn yolar kadnca da ayn mahalde rzna gediler. Sonra da kadnn karnna i sokarak ocuuyla birlikde ldrdler. Bizi messeseye gtrdler. Orada bir ka gn a kaldkdan sonra birer somun verdiler. On gn sonra Ruslar da geldiler. Bir 52

mikdr yahni verdiler. Bunlar da ne kadar dilber nisvn var ise hep sediler, gtrdler. Messesede rzna tasallut edilmeyen kadn, kz kalmad. Gtrdkleri nisvnn iinde Mollaksml Feyzi Aa'nn iki gelini, bir de kz ve Ayansl brhim Aa'nn kz da dhil bulunuyordular. Messesenin baelerinde bir de smil, biri Hakk isimlerinde iki erkek ocuklarn da ldrdler diyerek Gll karyeli smil Aa'nn on be yalarnda kermesi Zeliha'nn rzna icr edilen tecvz-i kesre altnda hayatna htime verdiler. Amerika'nn gerek iinde ve gerek hricinde mektebli ahl var idi. Az zaman iinde mahvoldular. Bizi oradan datdlar. Bir ksm harbelere, bir ksm ihrk olunan hnelerin harbesine ve Hac Ziya Bey'in hnesine gnderdiler. Oralarda yaplmadk fenlk brakmadlar. Bu hnelerde ounu da ldrdler. Bizim asker Van'a geldi. Tekrar avdet etdiklerini haber alamadmzdan Ruslar geldiler, yine kaamadk. Bu defa kalanlara evvelkinden ziyde fenlk yapdlar. On sekiz yalarnda ve Mehmed isminde bir erkek ocuu kasablarn et doramalar misill doradlar. "Cevdet Paa'ya kebb yapacaz" dediler. Kabristnn birok mahallerini kazdlar, tabutla medfn olanlar dar kardlar, ziyretghlar kazdlar, ierilerine pislik doldurdular. Abbasaa cmi-i erfi dhilinde medfn olan kabirlerini adlar. lerine kez cfeler doldurdular. diyerek mtem-i tabsini tekrr eyledi. F Haziran sene [1]332 Van Komiser-i Snlerinden (okunamad) Van Belediye Resi Mtekid-i Askerden Vanl Mlzm Receb Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba [Ali Cevad]

Van Milis Yzbalarndan kr Efendi bin Timur'un muhlifen alnan ifdesinde:

Geva kazs dhilinde bulunduumdan, Ruslar Van'dan ricatleri akbinde atl olarak Van'a gitdim. Birok ihvnmn ve taalluktmn birok harbelerine girdim. ounun havlularnda oluk ocuk, erkek nisvn fec bir tarzda doradklarn ve burun ve kulaklarnn kesildiklerini ve iki erkek de havr duvarlara mhla aklm olduklarn ve Bitlis tarki zerinde Edremid karyesinden geen cdde zerinde Diyarbekirli mtekid Yzba Mehmed Efendi ve seksen yalarnda Van mutebernndan Rstem Efendi ve bu Rstem Efendi'nin on be yalarnda ve Necib isminde bir ocuu kama ve kurun yaralaryla ldrdkleri grlyor. Da[ha] emekde bulunan on be kadar ocuklarn dahi vlideleri ya gtrlm veyhd ldrlm olmaldr ki, ocuklarda eser-i cerh grnmyordu. Bunlar alkdan lem-i fnden ekildikleri anlalyordu. Yollarda ayak basamayacak derecede nisvn ve masmn cesedleriyle dolu idi. Cihn 53

kurulal iidilmeyen garb ve trhen yn- kayd bir ey daha arzetti[i]m enatle cinyeti gsteriyor idi. Post-nin bir dervi ile merkebi ldrlm. Derviin zekerini fercine yanadrmlard ki grenler lanet okumadan gemediler. yn- teln olan Mihayi Molla Ali'nin, elbetde bu kabl hareket-i bye ve hasseleri Van mntkasna memr kumandanlar tarafndan msade edilmi olmaldr ki, mtenevvi ent ve cinyet grlm iken n- devletlerinden meni cihetine gidilmemidir. Oradan tekrr vki bizim ricatimizde Rus eteleri geriden gelen ahlnin nn aldlar. Tekml yaylm atelere kurbn etdikleri iyiden iyiye grnyor idi. Edremid ile Engil karyesi arasnda kimisi yrmekde, kimisi nefes almaa mecbr olduklarndan kendilerini kurtaramadlar. Tahmnim bu zavlllar drt bin nfsu mtecviz grnyordular ki, ferden vhid sa kalanlar grlmedi. Bu karye ile Vastan'daki harb sahnesinde krlan ahlnin adedi on be bine karb gibidir. F Haziran sene [1]332 Van Komiser-i Snlerinden (okunamad) Van Belediye Resi Mtekid-i Askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali Cevad

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 114-116 9 VAN VE BTLS'N GAL ESNASINDA ERMENLERN SLM AHALYE YAPTIKLARI SOYKIRIM Van ve Bitlis'in igali esnasnda Ermeni eteleri tarafndan slm ahaliye yaplan zulmler hakknda Mardin Mutasarrfl tarafndan yaplan tahkikata gre mezlimden kurtulanlarn ifadelerinde; Ermeni ve Rus etelerinin, teslim olmak isteyen ahali, oluk ve ocuklar feci suretde kesip paraladklar, teslim olmu olan kylerdeki ahaliyi katletdikleri, birok ahaliyi ve ocuu ekmek yapmnda kullanlan ve tandr tabir olunan frnlarda yaktklar ve Vanl komiteci Aremek'in etesi tarafndan yetmi seksen hanelik bir ky ahalisi daha nce teslim olduklar halde tamamen katledildiklerinin bildirildii hakknda.

Massacre of Muslim population during the occupation of Van and Bitlis

According to investigations made by the governorship of the sanjak of Mardin, the evidences given by muslims who escaped Armenian atrocities; Armenians and Russians killed and hacked the population including children 54

and women who surrendered, throwing men, woman and children into earth oven for baking breads and burning them; the bandits of the kommitadji (armed Armenian brigands) Aremek killed the whole population of about eighty households of a village who had formerly surrendered. 29 . 1334 (1. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Diyarbekir Vilyeti'nin 213 numara ve f 18 Haziran sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. 6 Haziran sene [1]332 trhli ve 185 numaral tahrrt- cizye zeyldir. Van ve Bitlis'in istls esnsnda Ermeni eteleri tarafndan ahl-i slmiyye hakknda vuk bulan mezlim ve itisft hv olup Mardin Mutasarrfl'ndan irsl klnan dokuz sahfeli evrk- tahkkyye leffen takdm klnm olmala, ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mardin Mutasarrfiyyet-i aliyyesinin 17 Mays sene [1]332 trh ve 433 numaral zeylnmesiyle tebl buyurulan Dhiliye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki ifreli telgrafnmesi zerine tutulan evrk- tahkkiyyedir. F 24 Mays sene [1]332

Ermeni ve Rus etelerinin k- mezlim eylediklerine dir malmt olduu bi't-tahkk anlalan Bitlis'in Ta mahallesinden olup hlen mltec sfatyla Savur'da mukm bakkal esnfndan lede's-sul krk drt-krk be yalarnda olduunu syleyen Muhyiddin Efendi ibn-i Hseyin'in bade't-tahlf zabtolunan ifdesidir.
F 24 minh. - Rus ve Ermeni etelerinin nerelerde ve kimlere ne gibi mezlim ve taaddiyt k eylediklerine dir ne malmt ve mehdtnz varsa muvazzahan beyn ediniz. - [1]331 senesi ehr-i ubatnn evhirinde bir cuma gecesi ben hnemde iken tahmnen sat [_] rddelerinde Rus ve Ermeni komiteleri geldi diye ehir

55

dhilinde bir velvele ve her tarafdan iddetli, fslasz silh sesleri iidilmee balad. Derhl sokaa kdm. Hakkaten bu etelerin dhil-i ehirde her tarafda katlim yapmakda olduklarn anladm. Hemen hneme dnp ocuklarm alarak canlarmz kurtarmaa teebbs etdiim srada Bitlis Menzil Ktibi Viranehirli Fzl Efendi'yi para para etdiklerini grdm. Oradan yolumuzu tebdl ile hkmete doru giden yoldan kamaa itb etdik ise de orada da her tarafdan yollar tutup rast geldikleri ahl, oluk ve ocuklar, teslm olmak istedikleri hlde yine her birini kesip fec bir sretde paraladklarn grdm. Ve'l-hsl kurtulmann imkn olmadna kanat ederek intihra karr verdim ve intihr maksadyla dmann eline dmekden ise Bitlis'den mrr eden aya kendimi ilk etmek teebbsnde bulundu isem de, buna da yanmda bulunan birderim Musa mmnaat ettiinden bu fikrimden fergat etdim. Bu sretle bin mkilt ile kendimizi kurtardk. Fakat binlerce masm ahlnin teslm olmalarna ramen sret-i vahiynede kesip ldrm olduklarn grdm. Malmt ve mehdtm bu kadardr. Ben kdkdan sonra ne olduunu bilmiyorum. - Katlolanlarnn ale'l-esm mikdrn syle. - Yukarda ismini arzeylediim Menzil Ktibi Fzl Efendi'den mad Bitlis erfndan Hac emseddin Efendi'nin mahdmu Dursun ve Bitlis'in Hersan mahallesinden Hac Yusufzde Abdlbki Efendi ve Hac Hasanzde Hac Mehmed ve Mahmud olu Ndir, Ceml olu Abdrrezzak, Mahmud olu Dursun, Receb olu Hamid, Bill olu Cemil, Keferdis eyhi merhm eyh Mehmed Efendi'nin mahdmu eyh Abdlhlik Efendi ile Bitlis Jandarma Tabur Kumandan smil Bey, hnelerinden kp teslm oldukdan sonra bir sret-i fecada; Ta mahallesinden Muradiye kazs Kd-i sbk Ahmed Efendi'yi hnesinde esr-i fir hasta olduu hlde ve hemresi Bedriye Zaman Hanm, Receb Efendi'nin kermesi Perian, Hlid Onba'nn zevcesi Leyl ve mahdmu Slih'i dahi hnelerinde bir sret-i hn-rznede katletdiklerini grdm ve anlayabildim. Bu sretle bazlar teslm oldukdan sonra ve bazlar henz teslm olunacaklar esnda katlolunanlarn adedi binlerce ise de yle tell bir zamanda dierlerinin kimler olduunu bi't-tab fark edemedim. Bu vekyia dir malmt ve mehdt olan daha kimler vardr? Birderim Musa da yanmda idi. Benimle berber grmd. fdenizi okuyorum doru ise tasdk ediniz. Evet dorudur, tasdk ederim. F 24 Mays sene [1]332
Mstantk uayb kr Kim-i makm Fehmi Muhbir Bitlis'in Ta mahallesinden olup Savur'da mukm Bakkal Muhyiddin

56

Merkm Muhyiddin Efendi'nin birderi lede's-sul, ...... yanda olduunu syleyen Musa'nn muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 24 Mays sene [1]332 Rus ve Ermeni etelerinin nerelerde ve kimlere, ne gibi taaddiyt ve mezlim icr eylediklerine dir ne malmtn varsa doru syle! Birderim Muhyiddin Efendi'nin ifdesini harfiyyen teyd ve tasdk eylerim. fdenizi tasdk ediniz. fdem dorudur, tasdk ederim. F 24 Mays sene [1]332 Mstantk uayb kr Kim-i makm Fehmi Muhbir Musa bin Hseyin

Bitlis'in Hersan mahallesinden olup Mardin'de ikmet edip msfireten Savur'a geldiini ve lede's-sul krk yanda olduunu syleyen Haydar bin sa'nn bu bbda malmt olduu istihbr edilmekle muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 24 minh. Rus ve Ermeni etelerinin icr eyledikleri taaddiyt ve mezlime dir ne malmtnz varsa doru syle! [1]331 senesi ehr-i ubat zarfnda Bitlis merkez kazsna tbi Yako karyesinde ilesiyle birlikde bulunuyordum. Bir gn Bitlis'de bulunan birder vesir akrablarmn yanna gitmek zere hareket etmiiken Bitlis'den gelmekde bulunan kalabalk ahlye tesdf etdim. ehirden kmalar sebebini kendilerinden sordum. Eksersi Ermeni olmak zere Rus ve ehre baskn edip rast geldikleri ahl, ocuk, aceze, nisvn sngler altnda katletmekde olduklarn ve hatta ilerinden Bitlis'in mezkr Hersan mahallesinden Ali bin Sleyman'a sorduumda, Bitlis'de bulunan birderim smil'i, dier birderim Mehmed'in olu Hlid'i hneleri kaps nnde katl ve zevcesi Minneti bint-i Yakub'u berberlerinde alp gtrdklerini ve kim birderim Yusuf bin Hac Ali'yi katl ve rzna tecvz etmek zere halas Mercan bint-i kir'i berberlerine aldklarn ve komum Mazoran eyhi eyh Ahmed'i dahi hnesinde yatak iinde hasta olduu hlde kendisini ve zevcesi emo ile ismini bilemediim bir hizmetkrn ve eyhin ziyretine gelmi olan Hersan mahallesinden Receb bin Mustafa'y bir oda dernunda ve dier bir komum Klnzdelerden Hasan bin smil'i kendisinden 57

fidye-i nect olarak bir hayli parasn aldkdan sonra Hac Yusufzde Sleyman'n hnesi yannda ve olu zzet'i dahi Hac Nasrullah'n birderi Ali ile berber olduklar hlde Hac Nasrullah'n kona derrunda sng ile katl ve Hac Nasrullah'n vlidesine bir ka haner saplayarak cerh ve Ahlatl seksen yalarnda Nigar nmnda bir kadn dahi hnesinde ve Hersan mahallesinden Tero nmnda bir nefer hasta bulunan familyasn hnesinde ve bzergn Celozdelerinden smil olu Halil ve komusu Celoyerzde (?) Ahmed olu Mehmed ve birderi Mikdad' dahi Hac Yusufzde Sleyman'n hnesinde her ikisini arka arkaya getirerek bir fienk ile ldrdklerini ve Bitlis Mft-i sbk eyh Mehmed Efendi'nin mahdmu Said Efendi ve amcas altm yan mtecviz eyh Hfi'yi souun iddet ve karn kesretine ramen yaln ayak ve ba [ak] olduklar hlde tahammllerinden fazla olarak eya vesire tahml ile angarya sretiyle uzun mesfelere kadar nakliytda istihdm etdiklerini grdn syledi. Onun zerine Bitlis'e gitmee cesret edemediimden geri avdet etdim. Bu bbda daha kimlerin malmtlar vardr? Bitlis'in Hersan mahallesinden olup hlen Mardin'in Kabala karyesinde muhcereten mltec sfatyla ikmet etmekde bulunan Pasinlizdelerden Ali bin Sleyman ve mahalle-i mezbreli Abdrrezzak olu Kmil'in malmtlar vardr. Bunlardan tahkk ediniz. Zten arzetdiim bu silsile-i vekyii dahi bana syleyen merkm Ali bin Sleyman'dr. fdenizi tasdk ediniz. fdem dorudur. F 24 Mays sene [1]332 Mstantk uayb kr Kim-i makm Fehmi Muhbir Haydar bin sa

Van vilyeti dhilinde Muradiye kasabas ahlsinden ve kasaba-i mezkre meclis idre azsndan iken hlen Savur'un Klletkarye karyesinde mltec sfatyla ikmet etmekde olduunu syleyen Fehim Bey ibn-i Kahraman Bey'in bu hussda malmt olduu istihbr edilmekle muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 28 Mays sene [1]332 Rus ve Ermeni etelerinin ahl-i Mslimeye kar icr-y zulm ve taaddiyt etdiklerine dir ne malmt ve mehdtn varsa doru syle! Tahmnen htrmda kaldna gre, geen sene ehr-i nisan zarfnda eksersi Ermeni olmak zere klliyetli Rus ve Ermeni eteleriEnin Bayezid 58

sancana ve oradan Muradiye kazsnn yz pre kury hv bulunan Abaa nhiyesi kursna yaylarak rast geldikleri ahl-i Mslimeyi kendilerine teslm olmalarna ramen katlimlar k ile Muradiye zerine gelmekde olduklar anlald. Teslm olmu olsak bile bize de ayn sretle katlim icr edeceklerini his ve derk etmi bulunduumuz cihetle teslm olmaa cesret edemeyip hemen derhl nefs-i Muradiye ve civr kur ahlsi hicret etmee karr vererek Erci kazsna doru yola kdk. Bir tarafdan kasaba ahlsi kasabay terkle kyor, dier tarafdan katlimdan kurtulan Abaa nhiyesi kursnn takrben on bin nfsdan ibret bulunan ahlsinin dahi Muradiye kasabasna gelip iltic ediyordular. Biz ki Muradiye kasabas ahlsi Muradiye kazsnn merkezi olan Brgrye'den gndz sabahleyin kdk. O gnn akam vaktinde an-asl Rus tebeasndan olup okdan beri Bayezid sancanda ticretle melf bulunan mehr Surp (?) nm Ermeninin kumandasndaki byk bir Ermeni komite etesi yetierek Muradiye'ye iltic eden ahl-i merkmeyi tamamen katl ve imh eylediklerini, ahren naslsa kurtulup bize iltihka muvaffak olan ahl-i merkmeden bir ka kadn ve ocuk bize hikye etdiler. Esn-y hicretde yolumuza tesdf eden Van merkez kazsna tbi Canik nhiyesine merbt peke [kice] ve Muradiye kazsnn Kms karyelerine muvsalatmzdan evvel mezkr Kms karyesi muhtrnn olu Slih Bey bize tesdf etdi. Kendisinden istifsr- keyfiyyet etdiimizde; karyeleri zten evvelce Ermeni ve Ruslar tarafndan hn-i iglde naslsa gy bildik ve tandklar bulunan bir ka Ermeninin delletiyle ahl-i karye himye ve sahbet edilerek teslm olmu olan ahlyi bir derece taarruz ve tecvzden masn olarak serbest brakm iseler de o gnlerde bizim ordumuzun ileri harekta devam etmekde olduunu haber alan Vanl mehr komite resi Avram'n etesi Van'dan Rus hudduna doru esn-y ricatlerinde evvelce teslm olmu olan umm karyeleri ahlsini katl ve idm ve hatta baz ocuklar dahi hayyen ekmek tabhna mahss olan tandr tabr olunan frnlara ilk ile ihrk eylediklerini ve naslsa yalnz kendisi kurtulabildiini nakl ve hikye etdi. Slih Bey dahi berberimizde olduu hlde ibtid kice karyesine muvsalatmzda yetmi seksen hnelik srf slmdan ibret bulunan bu ky ahlsini ummiyetle katl ile kyde ferd-i vhid kalmadn ve oradan Kms karyesine de geldiimizde, bu ky dahi yz hnelik slm olan ahlsini katlim eylediklerini ve hakkaten birok ocuklar dahi tandrlara sokup diri diri olarak yakm olduklarn her iki karyenin mteaddid mahallerinde yn hlinde birikdirilmi insn nalarndan ve tandrlarda muhterik olup rey'l-ayn mehdumuz olan iskelet hlinde kalm insn nalarndan anladk. Hatta bu Kms karyesi ahlsinden dahi naslsa bir ka kadn ve ocuk kurtulup bize iltihk etdiler. Civr kylerden dahi yirmi otuz hne kadar gelip Kms karyesine iltic etmi olduklar cihetle ibu katlim esnsnda bunlarn da ahl-i karye miynnda tamamen katledilmi olduklarn o kadn ve ocuklar sylediler. Bundan sonra vuk bulan vekyi ve fecyiden malmtm yokdur. 59

 fdeni okuyorum, doru ise tasdk et! fdem dorudur, tasdk ederim. F 28 Mays sene [1]332 Mstantk uayb kr Kim-i makm Fehmi Kllet karyesinde mukm Muradiyeli Fehim Bey ibn-i Kahraman Bey

An-asl Muradiye kazsna tbi Kzlkilise karyesinden olup hlen Savur'un Kllet karyesinde mltec sfatyla mukm krk be yanda olduunu syleyen Molla Mehmed bin Abdurrahman'n muhlifen zabtolunan ifdesidir.
F 28 minh. Rus ve Ermeni etelerinin ahl-i Mslimeye kar icr-y mezlim ve taaddiyt eylediklerine dir ne gibi malmt ve mehdtn varsa doru syle! yz otuz bir senesi ehr-i Nisan' zarfnda Rus ve Ermeni eteleri Bayezid sancandan kazmzn Abaa nhiyesi kursna dhil olarak katlimlar k etmekde olduklar yi oldu. Derhl karyemiz ve civr kur ahlsi hzr olarak hicret sretiyle yola kdk. Hatta Haydaran areti ressndan Mehmed Sddk Bey dahi areti efrd ve biz birleerek Sor dana gelinceye kadar gn muhrebe etdik. Mehmed Sddk Bey esn-y harbde ehd oldu. Ahran mezkr eteler tekrr Rus ve Ermeni eteleriyle bir misli derecesinde takviye edilerek daha ziyde mukvemet etmeye muktedir olamadmzdan harbden kurtulabilenler teslm olduk. Teslm olmaklmza ramen yine birok ahlmizi ldrdler. Ksm mtebksi bir mddet dalarda keml-i emniyyetle oluk ve ocuklarmzla imrr vakt etdik. Bir mddet sonra Ermeni ve Rus kuvvetlerinin Van'dan mnhezimen esn-y ricatlerinde evvelce teslm olmalar hasebiyle serbest braklan ahl-i Mslimeden tesdf etdikleri ehs- aceze, nisvn, sbyna katlim icr ve daha kuvvetli olanlar tutup esr sfatyla Muradiye'ye kadar getirdiler. Kalabalk bir Mslman kfilesiyle bizi de getirip alt gn kadar Muradiye'de habs kaldm. Hatta o kfile miynnda baka yerde yakaladklar kiiyi Yahd olduklarn anlamadlar, salverdiler. Alt gnden sonra dierlerimizi dahi habshneden karp baka tarafa gtrecekleri esnda Van'dan ileri harektna devam etmekde olan nl Ordu-y Hmynumuzu gren Rus ve Ermeni kuvvetleri derhl keml-i tel ile Muradiye'den kamakda bulunduklar srada naslsa ben de bir ta arkasna gizlenip kaldm. Oradan yava yava ileme mlk oldum. ilemle Muradiye kazsnn Kms karyesine muvsalatmzda Vanl ete resi mehr Aram'n etesi tarafndan yetmi-seksen hnelik bu karye ahlsini evvelce teslm olduklar hlde esn-y ricatlerinde kmilen katleylediklerini grdk ve ibu katlim esnsnda 60

kyde hzr bulunan muhtrn olu Slih Bey o civrda bulunduumuz yaylaya gelerek bu fecyii bakaca hikye ve kendisi dahi bir su kuyusunda ihtif ederek kurtulduunu beyn etdi. Slih Bey hlen nerededir? Nerede olduunu bilemiyorum. Baka malmtn var m? Hayr fdeni doru ise tasdk et! fdem dorudur, tasdk ederim. F 28 Mays sene [1]332 Mstantk uayb kr Savur Kim-i makm Fehmi Kllet karyesinde mltec sfatyla mukm Muradiye'nin Kzlkilise karyeli Molla Mehmed bin Abdurrahman BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 117-123

10 ERMEN VE RUSLARIN VAN, BTLS VE TRABZON'DA MSLMANLARA YAPTIKLARI MEZLM Rus igali srasnda Ermeni ve Ruslarn, Siirt'in merkez kazasyla Garzan, Sason, Kulp kazalarnda, Mu, Malazgird, Bulank, Hns, Pasinler, Elekird ovalarnda, Tifnik, Karaky, Talori dalarnda, Van, Bitlis, Gen, Dutak ve Maka'da btn kaza, ky ve mahallelerde Mslmanlar yoketmek amacyla yama ve katliama giritikleri; kyleri atee vererek insanlar samanla doldurup canl canl yaktklar; baz ocuk ve erkeklerin kol ve bacaklarn kesip canl atee attklar, kz ocuklarna ve kadnlara tecvz ettikleri, hastalar dipiklerle ldrdkleri; insanlarn zerinden atla geip kltan geirdikleri, muhacirlerin zerinde arapnel patlattklar, mal sahiplerinin mallarn ellerinden zorla alp, vermeyenleri ldrnceye kadar dvdkleri ve hapse mahkum ettikleri, ayrca baz yerlerdeki camileri kiliseye evirdikleri hakknda katliamdan kurtulan ahalinin durumunun aratrlmasyla grevlendirilen memurlarn tahkikat.

61

Atrocities perpetrated by Armenians and Russians against Muslims in Bitlis and Trabzon
During Russian occupation, Armenians and Russians with the aim of exterminating the Muslims living in the chief town of the sub-prefectures of Siirt and the sub-prefectures of Barzan, Sason and Kulp; in the plains of Mu, Malazgird, Bulanik, Hns, Pasinler, Elekird; in the mountains of Tifnik, Karaky and Talori in the whole districts, villages and quarters of Van, Bitlis, Gen, Andak and Maka, set about looting and massacring, setting fire to villages, cramming people in to haystrores and burning them alive; cutting off arms and legs of some children and men and then throwing them into the flames, violating girls and women, killing by knocking down with their rifles butts ailed sick people, trampling on living persons with their horses and putting them to swords, throwing on immigrants people shrapnels and letting them explode, seizing goods and chattels from their properties and after beating to death those refusing to give up their goods, sending them to jail and according to investigations made by officials hearing those who had escaped, mosques were converted into churches. 5 N. 1334 (6. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bitlis Vilyeti Vekleti'nden alnan 23 Haziran sene [1]332 trhli tahrrtn sretidir. Ruslarn ve Ermeni etelerinin mlteclere yapdklar fecyii mutazammn muhcirnin tahkk-i ahvline memr edilenler tarafndan yazlan evrk leffen takdm klnd marzdur. Ol bbda. Aslna mutbkdr. Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret Bitlis Vilyet-i Cellesine 24 Mays sene [1]332 trhli emr-nme-i devletleri zerine vilyet-i celleleri dhilinden geen hatt- harb-i hzrn arkasndaki mntkalar get gzr ederek Siird merkez kazsyla Garzan, Sason, Kulb kazlar dhilindeki muhcirnin verilen talmt diresinde tahkk-i ahvl ve terfhlerine alld ve netce de arzedildi. 62

Muhcirn-i mazlmeye ne trl yardm edilse bir derin yarann kanlarn durdurmak kablinden sath bir tedbr olacan, bunlarn essl tedvlerinin bir ihtimm- kat dhilinde bir rub asrla ancak mmkin bulunacan, hele Mu, Malazgird, Bulank, Hns, Pasinler, Elekird ovalar gibi dnynn en mnbit ve mahsldr ve vsi ovalarn sinesinde tayp bir yeil cennet tlkna gerekden kesb-i istihkk etmek kbiliyyetini hiz iken Rus istlsna urad gnden beri yangn harbelerinden, insan kemiklerinden, kan kokusundan baka bir sr- hayat ve sadeti kalmayan bu kiver-i mbrekin fal ve msmir bir asrda bile eski hayat ve lledrn (?) ahzedemeyeceini ve Ruslardaki kbiliyyet-i tahrb ve imhnn gerekden dhiyne (!) ve emslsiz (!) bulunduunu urada arzetmekden kendimizi alamadk. Evvelce asrmzla ve belki asr- sbkann en kanlsyla kbil-i tevfk olmayan bu fecyiin en selhiyetdr azlardan rhumuza dklen glgelerini bast ve huss bir fikr ile defter-i htrmza gemidik. Emelimiz ezel bir dmanmz olup ebed olmas da aleb-i ihtiml bulunan Ruslardaki kbiliyyet-i melnenin ne demek olduunu evld ve eviddmza anlatmakdan ve Harb-i Umm'nin bize tahml etdii vezif-i fedkrnin derecesini ahfdmzn kulaklarna yetidirmekden ibred idi. Bu mahddiyet ve hussiyete bizden daha tecrbeli ve grgl baz arkadalarmz rz olmadlar. tiglt ve gye-i hayatiyyelerini istikll-i millet ve istikbl-i memleketin tel ve tenevvrne hasr ve bendeden hkmet ve erkn- hkmet-i hzrann bunlardan istikll-i millet ve istikbl-i memleket iin daha umm fideler istihrc edecekleri ihtimli olduunu ileri srdler ve bir ksmnn yazlarak zt- devletlerine takdm edilmesini tavsiye etdiler. Muvfk bulduk. te bir ksmn tebyz ederek takdm ediyoruz. Bu vekyiin birer hakkat olduuna zt- devletleri de bizim gibi kanat buyurabilirsiniz. Bunlar slmiyet ve takvya merbtiyyet-i rhiyyeleri bir takm hidlerle tahakkuk eden yalansz azlardan yemin etdirildikden sonra iidilmi ve yazlmdr ve onlar daha epeyce bir zaman iin hatta bu nkillerin flnden sonraya kadar da bazlar ber-hayat olacakdrlar. Celb buyurulup bu menkb- feca bi'z-zt dinlenebilir. Zaten biz imkn ve ihtimli olmad zannnda bulduklarmzla ahslarna tamamen emniyet edemediimiz ehsn beyntn defterlerimizde brakdk. Leffen takdm edilenlerini doruluuna emin olarak arz ve takdm ediyoruz. F 17 Haziran sene [1]332 Belediye Resi Sabri Siird Sbit Jandarma Tabur Kumandan Nzm Nazmi 63

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti 1

Engesor karyesinden ve Hellc areti ressndan erkes Aa'nn ifdesinden:

Ruslar geen sene Ramazan'n birinci gn yani [1]331 sene[si] Hazran'nda Engesor'a girmilerdir. Girenler Kazak ve Ermenilerden mretteb kuvvetli bir ete idi. Ruslarn taarruzlarn ve bizim kuvvetlerin ricat etmekde olduunu ahl pek ge haber almlard. Hicret hazrlklarn grmeden Ruslar ky basmd. Mukvemet edip etmemek bu canvarlara kar fidesizdi. Ahlnin teslm ferydlarna hi kulak asmadlar. e yama ve katl ile baladlar. lk katlim felketine dr olanlardan isimleri htrmda kalan ahslar unlardr: Cuma bin brhim, amucam olu Hellac bin Cafer, Mahmud bin Ali, Murad bin Hac, Abdurrezzak bin Fni, Yakub bin Ali, sm bin Hmi, amcazdelerimden Halil bin Haydar, meyih-i kirmdan Por eyhi Abdlhamid bin eyhzde. Bu zt daha evvelce istlya urayan mahaller ahlsinden olup muhceretle kymzde bulunuyordu. Ruslar bu msinn ve muhterem ztn ak sakalna bakmayarak paralamlar ve zerinde bulunan yetmi liray almlardr. Bunlar erkeklerdir. ocuklar ve kadnlar da Ruslarn klnlarndan kendini kurtaramamlardr. Onlarca masmnin ehemmiyeti yokdur. Bu ilk tecvzde hemrezdelerimden on iki yanda bir ocukla bunun hemresi sekiz yandaki Hadce'yi ve katledildiini evvelce sylediim Mahmud bin Ali'nin karsn, bir olunu, bir kzn kesmilerdir. Bereket versin Ruslar akam zeri kye dhil olmulard. Ahl gecenin karanlndan pek byk istifde etdiler. Dalara, derelere daldlar. Ruslarn bu birinci istls pek az srd. Ordumuzun ileri hareketiyle bunlar bir ksm hnelerimizi yakp ricat etdiler. Kye avdetimizde yukarda isimlerini sylediim mazlm ehdlerle mrr- zamanla isimlerini der-htr edemediim daha on be kadn, ocuk ve erkeklerin paralanm cesedlerini sokaklarda bulduk. Fakat bilinmez ki, o zaman ne fikirde idik. Hkmetimizin ihtrna ramen biz o kye daha ne iin girdik. Ah yurd!.. nsan, lmlerle dolu olsa bile yine ekip gtryor. Ruslarn ikinci ve mdhi istllar, 5 ubat [1]331'de oldu. Ve pek n olduu iin yz hneli bir kyden ancak otuz kii kurtulabildik. Bunlardan be-alt kii de mecrh olarak kurtuldu. de bi'l-hire yaralarnn tesriyle veft etdi. Dierlerini Ruslar topladlar. An-asl irvanl olup yz sene evvel kymzde tavattun eden ve

64

r lakabyla anlan ileden Musa bin Bekir'in samanlna doldurdular cayr cayr yakdlar. Ve bi't-tab kyde dikili bir aa da brakmadlar. Halbuki kymz ne ky idi bir bilseniz. htr: pederi, vlidesi, kardalar vesir akrabs bu mdhi vakada itlf ve ihrk edilen ve kim bilir ne sretle kurtulabilen bu karye ahlsinden sekiz yandaki Mecid bin Thir'i erkez Aa'nn yanndan alarak Siird'de tekl klnan eytmhneye 26 Mays sene [1]332 trhinde jandarma-i mahssla gndermiizdir. 2

Bitlis'e tbi Kotum karyeli Devaz bin eyho, mer bin Mustafa, Tayyib bin Molla Abdlhamid'in ifadelerinden:
[1]331 senesi Haziran'nda kymzde bir nizmiye bl bulunuyordu. Ruslarn istlsndan bir gn evvel blk kumandan ordumuzun ekilmekde olduunu ve blyle kendisinin dahi hemen ekilecei emrini aldn heyet-i ihtiyriyyeye tebl etdi. Ruslarn ne zlim olduklarn bilmeyen kalmamd. Kye feryd dd. Herkes hzrlanmaa baladlar. Blk gece hareket etdi. Sabaha yakn kyl de hicret iin hzrland. Kyde yalnz hastalar kald. Sabah olmazdan Gzeldere istikmetinde yola kdk. Kendimizi Bitlis'e atacakd[k]. Kymze yarm sat mesfede bulunan ve Ermenilerle meskn olan Tu karyesinin nnden geiyorduk. Hazirann yirmi dokuzuncu gnnn sabah idi. Bu kyden birdenbire yz kadar Kazan zerimize hcm etdiini grdk. oluk ocuun nasl feryd etdiklerini artk tasavvur buyurun. Ne bu ferydlar, ne de "teslm! teslm!" diye karlan lklar Kazaklar kadn ocuk dinlemeyerek bu kfileyi mahvetmekden kurtaramad. Hatta kymzde bir de, Ermeni ilesi var idi. Bunlar da kendilerinin Ermeni olduklarn anlatmak istedikleri hlde dinlemediler. Alt kiiden ibret olan bu ileyi de sndrdler. ile resinin ismi Kazar'd. Vaktiyle Erivan'dan gelmi kymzde tavattun etmidiler. Bu kfileden ancak uraya buraya kaarak otuz kii kurtulduk. Kymz yz hneden ibretdi. Kurtulan bu otuz kii, birer ilenin yalnz bana kalm bedbahtlarndan ibretdir. Bunlarn Allahdan baka kimseleri kalmamdr. 3

Bitlis'e tbi Alaman karyeli Abdullah bin Resul'n ifdesinden:

Haziran [1]331 trhinde Ruslarn ileri harekt zerine kyl, Bitlis'e hicret etmidi. Bitlis bize pek yakndr. Bu cihetle insnca hemen hemen zyitmz olmad. Bir ksm anm ve mev dahi getirebildik. Fakat Ruslarn bir ka gnlk

65

istlsn mtekib ricatleri zerine kymze gitdiimiz zaman, koca ky kmilen yanm bulduk. Ne ev, ne eya hi bir ey brakmam, ilerine yarayanlar gtrm, yaramayanlar yakmlard. Hasta olup bizimle berber kaamayanlardan Osman olu emo ile Mustafa bin Thir'in ve iki kadnn yar yanm cesedlerini bulabildikse de, dier on kadar kyde kalanlarn kemiklerini bile bulamadk. 4

Bitlis Sbit Jandarma Merkez Bl Kumandan olup el-yevm Garzan'da bulunan ve Bitlis Sbit Jandarma Tabur Kumandanl'n f eden Yzba mer Efendi'nin ifdesinden:
Mays sene [1]331 trhinde Ruslar Van' istl etdiler. Ahl ksmen hicret edebilmi, ksmen edememi idi. Ruslar ve Ermeniler bu istlda, amcam olup Van'n Norn-i Sfl mahallesinden olan ve altm yanda bir pr-i muhterem bulunan Tayyar Aazde Tarlan Aa ile elli be yandaki haremi Zhre Hanm' ve yirmi be yandaki kz Vhide ve Vhide'nin sekiz yandaki ocuunu fec bir sretde katletmidirler. Bu katl, bizim Van'n bir mddet sonra istirddmzda tamamen ve tarafmdan tahkk ve tebeyyn etmidir. Bu bana id bir felketdir. Hicret edemeyenlerin tamamen imh edildiine dir bir misldir. 5

An-asl Erzurumlu olup Van Asker Rdsi Arab Muallimi bulunan ve ulemdan olan Hoca Rsih Efendi'nin haremi Nciye Hanm'n ifdesidir:
Mays sene [1]331'de Ruslar Van' istl etdikleri zaman kaamamdk. Hneme duhl eden ve iki Rus ve drt Ermeniden ibret olan bir ete, zevcimle berber ocuumu para para etdiler. Ve nmsumu feryd u fignlarmla istihz ederek py-ml etmek zereler iken bir Rus zbiti imddma yetidi. Beni himye etdi. Hastahneye verdi. Orada yarallara hizmet etdim. Bizim askerin Van'a girmesiyle hayatm kurtardm. 6

Van'a iki sat mesfede bulunan Edremid karyesinin abaniye mahallesinden smil bin Mehmed'in ifdesinden:
Ruslarn Mays sene [1]331 trhinde Van' istl etmeleri zerine, hicrete baladksa da, iki yz elli slm hnesinden ancak elli hne hicretle canlarn kurtarabildi. Dierleri kamadlar. Van, 28 Temmuz sene [1]331 trhinde tekrr istirdd edildi. Benimle berber baz Edremidliler hem bir ehir kadar gzel ve mamr olan kymzn ne olduunu anlamak, hem de sakladmz eyalar 66

kalmsa karmak iin Edremid'e gitdik. Karmza duvarlar yarlara kadar yklm ve hepsi yanm harbelerle taaffn etmi bir takm ecsd kd. Bunlarn bazlar tehs edildi. Ve orada bulunan slmlarn kmilen katlima dr olduklar anlald. 7

Haff Svri Yirmialtnc Alay kim-i makmlarndan Hasanan Areti Resi Yusuf Bey'in ifdesinden:
Aretimiz Bulank ve Malazgird kazlar karyelerinden hemen hemen yz karyeyi igl edecek kadar byk bir aret idi. Biz res, Bulank kazsna tbi Tortop [Trtop] karyesinde ikmet ederdik. Ruslar muhrebe ilnndan bir mddet sonra, bizim mntkamza dhil oldular. Fakat taarruz ve istllar pek bat olarak devam etdii iin insn ve anm ve mevce byk zyita uramakszn geriye ekilebiliyorduk. ilelerimizi hatt- harbin iyice arkasndaki kylerde bulundurarak harbe devam ediyorduk. Fakat Ruslar Mays sene [1]331'de evvelki taarruzlaryla kbil-i kys olamayan edd ve ser bir taarruza baladlar. Hatta aretin resi olduum hlde ilem efrdndan amcam mer Aa'nn drt yandaki Mehmed, yandaki Haydar, sekiz yandaki Ftma, alt yandaki Sabriye ve amcam olu Yzba Fethullah Aa'nn birderi Bahaddin ve Hkim ve zevcesi Meyro ve kz Sliha ve dier kz Hayza ve Bahaddin'in zevcesi Perian ve kermesi on bir yanda Zmrete ve dier kermesi dokuz yanda Rahime ve olu alt yandaki Fettah' Kazaklarn klnlarndan kurtaramadm. Ruslar zten en ziyde bizi, resy imh etmek istiyorlard. Resnn yklan yaklan hnelerinde bu knin sr tahrbiyyesini anlamak pek mmkindir. Kylnn, mesel iki gzden ibret hnesinin bir tarafn yakmlarsa dier taraf kalmdr. Fakat resnn hnelerinin deil, hatta samanlklarnn bile duvarlarn brakmamlardr. Bunlar, Ruslarn 10 Temmuz sene [1]331'de ekilmeleri zerine, kylerimize giderek grdk ve anladk. Aretimizin felketi bununla hitm bulmad. nsanca olan en byk zyita da Ruslarn [1]331 ubat taarruzunda dr olduk. Bakyye-i halkmz bu sralarda Mu ovasnda bulunuyordu. Bilinmez nasl oldu. Bir ka gn iinde Ruslar kol kol, Talori dalarna, Bitlis boazna, Gen merkezine dayanm grdk. Hulsaten diyebilirim ki aretimiz yz kyn, milyonlarca lira dken servet-i ummiyyesini bu muhrebede gib etdii gibi, yirmi bin kii de insn zyi etmidir. Bu zyit- harbin ilctyle deil, Kazak ve Ermeni eteleri zulmlerinin birer netce-i fecasdr. Muhrebelerdeki lmler elbetde kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar iin deildi. Halbuki yirmi bin teleftn, hemen hemen on dokuz bin kiilik ksmn bu mazlmlar tekl ediyor. 8 67

Huyut areti ressndan Nuh Bey'in ifdesinden:

Ruslar f ubat sene [1]331 taarruzlarnda Bitlis ve Mu'u zabtetdikleri zaman bir ksm svr kuvvetleri de Bitlis ile Mu arasnda bulunan Huyut aretinin Mu ovasndaki kylerine sarkmlard. Aretimize mensb bulunanlardan kuvvet ve kudretleri olanlar Huyut nhiyesinin da cihetlerine ve Sason ve Mutki mntkalarna ekildiler. Ruslarn bu cihetlere memr olan kumandan bize ve bu civrda bulunan aretler ressna haber ve beynnmeler gndererek teslm olmaklmz ve bu kazlar teslm etmekliimizi, eer mukvemet gsterilirse oluk ocuumuzla bizi kmilen mahvedeceini bildirdi. Bedirhn meln Kmile de bu zemnde kdlar yazdrtd. Bu muhrebenin anlalamayan hi bir noktas kalmamd. Krdlere, Ruslarn bu unsuru imh ile ie baladklarn, yek-derini iki seneden beri deli eden kanl hdist tamamyle retmidi. imizde Doksan Muhrebesi'ni unutmayanlar pek okdu. te muhrebe o idi. Bu defa yaplan ise muhrebe deildi. Bu defa Ruslar umm bir tahrb ve imh muhrebesi yapyorlard. Bi't-tab bu haberleri istihz ile mukbele grd. Kumandan aldatamadn anlad zaman, yapd bir plan ile bir gn zarfnda ova cihetindeki kylerimizi iinde bulunan aceze ile kmilen ihrk etdi. Yanan kyler unlardr: Dirhas, Kolusk [Kilisik], Tehs[m]ir, Zigak, Varihah [Varthah], tav, Zirket, Nok, Marnik, Krd, Habuban [Habiban], Habuban [Habiban], Avzit [Avzut], Kotni, Pav, apkis, Adad, Sipannan [Sipanuk], Sospert, Til, Yekmal, Norgah 9

Yine Nuh Bey'in ifdesinden:

Muhrebenin ilk senesinde, Ruslar Karakilise'ye girmilerdi. Aretimizin tekl etdii alay o cebhede idi. Ricatde muhcirlerin himyesine memr olmuduk. Muhcirler, pek ar hareket ediyorlard. Bunlar bir trl arabalarndan vazgeiremiyorduk. Rus Kazak mfrezeleri Karakilise'ye merbt Hamzikan karyesinde bizimle tems peyd etdiler. Bu mfrezenin iki de ser ateli cebel toplar var idi. Biz dmdr muhrebesi edip ekilmek istiyorduk. Fakat Ruslar, top ateini muhrib ktata tevecch edeceine zavall muhcir kollarnn zerinde arapnellerini patlatdlar. Ekseriyetini kadn ve ocuk tekl eden ve mikdr on bini mtecviz bulunan bu kfileler, darmadan ovalara lklarla yayld. Ruslarn bir ksm bizimle muhrebe ederken, dier bir kol bunlarn ierisine dd. Bunlar ne canvar millet imi. Ne ocuk, ne kadn, ne ihtiyr, ne gen tefrk etdiler. nlerine tesdf eden masmlar atlarna inetip klnlarndan geirdiler. Bu kfile, o gn btn arln brakd gibi arapnel ve kln darbeleriyle kadn, ocuk bin insn da zyi etdi. 68

Geceyi de yollarda geirip tems gib etmek istedik ve ertesi gn buna muvaffak olduksa da zuaf ve ocuklardan bin kii de yollarda kald. Ruslar yine Klngedii civrnda bize yetidiler. Dier istikmetlerden dier alaylarn himyesiyle akn akn muhcirler gelmi ve geliyordu. Onlar da ayn felketlere dr olmudular. Fakat felketin en by burada oldu. Ruslar Klngedii'ni ele geirmek iin buraya byk bir svr kuvveti sevketmidiler. Toplar da var idi. Maamfh bizim nizmiye ktatmz onlardan evvel gedikde yerlemidi. Biraz daha acele edilse idi muhcir kfileleri selmete km olacaklard. Ruslar bizim kuvvetlerimizle nisbet kabl etmeyecek derecede ziyde idiler. Burada fazla olarak karklk yz gstermidi. Ruslar iki batarya top ile de bu karkl inhizma tebdl etdiler. Muhtelif istikmetlerden gelen muhcir kfileleri, en azndan bu atelerle be alt bin kii gib etdii gibi on bin kadar da bir sat kadar bir mesfede bulunan gedie yetiemeyerek te tarafda kald ve kimbilir Kazaklarn ellerinde ne oldular. 10

Cebranl areti ressndan Mollahdran karyeli Ndir Aa bin Derbo'nun ifdesinden:

Geen sene Ruslar bizim mntkay igl eyledikleri zaman bir ksm ahlmiz hicrete muvaffak olmu iseler de bir ksmmz buna muvaffak olamayarak kylerde kalm ve dier bir ksm da sarp dalara ekilmilerdi. Silahl bulunan ksmmz, civr kylerdeki zahre kuyularndan geceleri bu dalara zahre getiriyorlard. Fakat bi't-tab bu bizi idre edemiyordu. Souklara ise ocuklar ve kadnlar tahamml edemiyorlard. Perniyetimiz gitdike artyordu. Ruslar bu civrlara pek az asker brakp ileri gitmilerdi. Rus devriyelerine tesdf etdike msdeme ediyor ve her defasnda glib geliyorduk. Bu civrda bulunan Rus kumandan, dalardan aa inersek bize hi bir ey yapmayacana arn ve Rus Hkmeti'nin nmsu zerine sz vererek haber gnderdi. Fakat bu Ruslar Doksan'deki eski Ruslar deildi. Bunlar canavar olmudular. Bunlara emniyet ciz deildi. Maamfh bu haber aramza tefrka ilk etmidi. Herkes bu da hayatndan artk lm kadar ireniyordu. Birka res birleerek kumandann yanna gitmee karr verdik. Kumandan ya bizi ldrecek veyhd kumandanla cidd bir mukvele akdedecekdik. Ona gre dada bulunanlar ya eski hayata katlanacak veyhd kylere inecekdi. Fakat kader bizi hi dnemediimiz nc bir felketle karlatrd. Ruslar daa kaamayan veya hicret edemeyen gen kadnlar karrgha toplamlard. htiyct- melnelerini bunlarla izle ediyorlard. Benim zevcem de kumandann hissesine dmd. Kumandan ilk grdm zaman zevcemle berber grdm. Kumandan tecvzmzden rkyordu. Bize birok mevidde

69

bulundu. Arkadalarmn tavsiyelerine ramen itidlimi muhfaza edemedim. Yanndaki kadnn zevcem olduunu, nmsumun py-ml edildiini binen-aley Ruslarn nms zerine verdii sze itimd edemeyeceimi syledim ve tahkr etdim. Fakat karmdaki mevcd, bir kumandan deil, hatta bir insan da deil, nefissiz bir hayvn, bir domuz imi. Bana ne cevb verse beenirsiniz: "Zarar yok, dedi. Bundan evvel olduu gibi bundan sonra da zevcenizi siz istiml edersiniz." Daha ziyde tahkre mevkiimiz msid deildi. Yarm bir sz vererek ayrldk. Kuvvetlerinin az olduunu orada bulunan kadnlarmzdan ve adamlarmzdan tamamen anladk. Bunlara teslm olmakdan ise, bunlar mahvederek lmenin en muvfk re olduuna karr verdik ve geldiimiz vakit bu karrmz da dier arkadalarmza anlatdk. Nms meselesi kadnlarmz bile bu karra rabtetdi. Hazrlmz grerek bir gece kumandann karrghn basdk. Pek az teleft vererek hepsini hanerden ve kurundan geirdik. Nmsu py-ml olmu bir kadnn yaamasndaki manszl dnerek zevcemi de bu miynda ldrdm. Bu vakadan sonra bize bir cesret geldi. Rus hattn yarp Huyut'a ekilmek. ..... Bunda pek isbet etmiiz. Hemen karr verdik. Yollarda Rus ve Ermeni eteleriyle msdeme edip Huyut'a gelebildik. Geri drtde mz zyi oldu ise de nmsumuzu gib etmedik. Ve zyitmz da mukbelesiz kalmad. Ruslara epeyce teleft verdiimiz gibi hl da vermekdeyiz. Gece gemez ki bize, ovaya inip bir ka Rus ldrmeyelim. Bunlarn mhiyetlerini artk tamamyle anlamzdr. 11

Mu'un Azakpur nhiyesine tbi Bardik karyeli Abdullah bin ebab'n ifdesinden:
5 ubat sene [1]331'de Ruslarn kymze yaklad gelen muhcirlerin ve askerlerin ifdelerinden anlald. Herkes cann kurtarmak iin kyden kad. Kymzden benimle berber mer bin ebab, Thir, Memi bin Cevher, eyh Mehmed ve birderi Molla Yusuf, kin birderi Molla Ahmed, ilelerimizi kardkdan sonra biraz eya alp sabaha yakn kmak istedikse de sabahleyin elli altm Kazak, kymze girdiler. Bizim teslm ferydlarmza kulak vermeyerek ate etmee baladlar. Ben kyn yannda bulunan aalar ve allklar arasna gizlenerek lmm bekledim. Gremediler. Kyde, hicret edemeyen aceze ile berber arkadalarm ldrdler. Berberlerinde bir ka yk de gaz ya var idi. Bir ka sat ierisinde ky yakarak def olup gitdiler. Ben ertesi gece aalkdan kdm ve kendimi Huyut'a atdm. oluk ocuumu bi't-tab gib etdim. ki ay aradkdan sonra bulabildimse de sekiz nfsdan ancak kii kalmd. ki kk ocuumu yollarda terketmilerdi. Dier ihtiyr vlidem ve bir birderimle birderimin ocuu alkdan, sefletden, hastalkdan lmlerdi.

70

12

Bi'z-zt tdeki vakada bulunan Til karyeli Abdullah, so, Bitlisli Halef Osman, Avzutlu Biaro, Miahin [Miakin]li Ali, Cerko'nun olu Acem, Bae karyeli dier Abdullah, Kotni karyeli Ferhad, Cevher bin Haydar, Oskavan karyeli Hlid bin Rstem, Kotninli Sino bin Halil, Murad bin Reo'nun ifde-i mterekelerinden:
Rus ktat ileri hareketleri esnsnda Kazaklarla Ermeni etelerini hatt- harbin hricindeki kylere saldryorlar bunlar etrf ateler, yangnlar iinde brakarak halk dehetlere garkediyor, ellerine geirdiklerini paralyorlar, dereler talar iinde saklananlar muvakkat bir zaman iin korkular ve alklar iinde hayatlarn kurtaryorlarsa da harekt tamam oldukdan sonra nizmiye ktatndan bir ksm bunlar topluyor. Eli silh tutanlarn Rusya'ya esr diye gndermek iin bunlardan kfileler tekl ediyorlar. Nizmiye ktat muhfazasnda gnderilenlerin Rusya'ya yetimesi muhtemel ise de bazan da bu kfileleri Kazak ve Ermeni eteleri muhfazasnda sevkediyorlar ki, bunlarn yollarda mahvedildii bhesizdir. Biz de bunlardandk. Bizim ictim mahallimiz Pertk karyesi idi. Kfilemiz yz yirmi kiiye bli olmudu. Bir avu kumandasnda otuz nefer muhfz ile Nisan sene [1]332'de yola karldk. Ekmeklerimizi vermilerdi. Zbitleri zannmza gre iyi bir adam idi. Fakat avu Kafkas Ermenilerinden idi. Neferlerin bir ka da Ermeni idiler. Muhfzlar bizi bir gn doru yoldan gtrdler. kinci gn yoldan sapdlar. imizde Ermenice bilenler var idi. avuun dier Ermenilere, Ermenice "Bunlar da ldrelim" dediini iitmilerdi. imizden Kotni karyeli Derbo bin Haydar, Halvan huddundaki rkyan deresine gelmezden akdem, bazlarmzn yanna sokularak ldrleceimizi bildirdi. Ve byle lmekden ise bunlarn boazlarna atlarak bir kan ldrdkden sonra lmenin daha muvfk olacan syledi. Ve kendisinin ister muvfakat edelim, isterse etmeyelim muhfzlarn boazna atlacan anlatd ve bu fikrini herkesin birbirine Krde anlatmasn bildirdi. Kendisi bir feryd ile birisinin boazna atlacakd. reti bu feryd idi. Fi'l-hakka rkyan deresine yakladmz zaman, burnumuza fen bir cesed kokusu arpd. Muhfzlarn tavrlar ve renkleri deimidi. lm kokusu herkesin sbn germidi. Derenin iinde muhtelif mahallerde cesed ynlar grnd. Derbo'nun ferydna hcet kalmamd. Bilmeyiz nasl oldu. mz beimiz birden yanmzdaki muhfzlarn boazna atldk. Muhfzlar ancak be alt kiimizi ldrebilmilerdi. Hepsini ldrdk. Fakat ikinci bir tehlike bagsterdi. Buradan nasl kurtulabilecekdik? Hepimiz o mntkalarn adam idik. Yollar gece de olsa biliyorduk. Toplu bulunmayp, hele orada hi durmayp dalmak lzm geldiine ve gndz dereler talar iinde geirip gece olur olmaz Huyut dalarna doru ekilmee karar verdik. Dierlerinin ne olduunu bilemeyiz. Biz burnumuz kanamakszn Huyut'a yetidik. 71

13

An-asl Mutkili olup bir mddet Mu'un Varthah karyesinde ikmet etdikden sonra on seneden beri Mu'da Molla Hasan Batuk efrdndan eyh Yusuf Efendi'nin hizmetinde bulunan Sf Mehmed Efendi'nin ifdesidir:
Bu zt, 12 Mays sene [1]332'de Ruslarn elinde bulunan Mu'dan firra muvaffak olmu ve Mu ahvline dir en sahh malmt vermidir. Ruslarn Mu istlsnda Kala mahallesi ahlsi hicrete muvaffak olmularsa da Kotanl mahallesiyle Sfl mahallesi hicret edememilerdir. Sir mahalleler ksmen hicret edebilmilerdir. Ruslar, slm unsurunu Kotanl ve Sfl mahallesine doldurmulardr ve gy bu sretle Ermeni etelerinin tecvzlerinden kurtarmak istemilerdir. Bunlar iin bir mikdr muhfz efrd tefrk etmilerse de muhfzlarn essl bir terbiyeye mlik olmamalar ve iin iine menfaat meselesi girdii iin, zulm ve tecvzn arkas alnamamdr. Geceleri bir takm evlerin soyulmas bir takm nmslarn py-ml edilmesi tevl edip gitmekde, hi bir gen kadn muhfaza-i nmsa muvaffak olamamakdadr. Ermeni ete ressndan Mulu Sinbat, bir Ermeni taburu kumandandr. Rus kumandann tanmayacak kadar nfza mlikdir. Bunun maiyyetinde Mulu Kasab olu Aram, Mulu Mercanyan Hayk, Mulu Kundurac Arslan'n karda Kigork, Sronk karyeli Misak, vaktiyle mebslua namzedliini vazeden Mulu Kei olu Agop bulunmakdadrlar. Bunlarn yapmad zulm ve rezlet kalmamdr. Hkmete mrcaat edilip bunlardan ikyetin hi bir tesri yokdur. Bi'l-aks bu cnlerin kk bir ihbryle derhl bir ile sndrlmekdedir. Zten Rus kumandan btn ehl-i servetden olanlar habsetmidir. Paralarn dayak altnda tamamen teslm etmeyenler, lncye kadar dayak ve habse mahkmdur. Bunlardan Minre mahalleli Sdk Efendi ile Kala mahallesinden Muhsebe kinci Ktibi Abdal Efendi dayakla ldrlmlerdir. Servetleri bunlar iin byk bir bel olmudur. Tamamen paralarn ve z-kymet eyalarn teslm etdikden sonra habsden kan bir zavall iin bir Ermeninin kk bir ihbryla tekrr habse sokulmak, dayak yemek umr- diye ve mkerreredendir. Sonra her gn ihtiyr, gen btn Mslmanlar toplandrlarak srtlarna askere erzk tandrlmakdadr. Ve'l-hsl Mu'dan kamamak felketine dr olanlar iin, Mu hakki bir cehennem olmudur. 14

Yine Sf Mehmed Efendi'nin ifdesinden:

Ruslar Mu'a civr olan ve hicret edemeyen karyelerdeki Mslman ahlyi de Mu'un bir mahallesi demek olan iri karyesinde toplamlardr. Mikdrlar binlere bli olan bu zavalllarn ekmedii eziyet, grmedii zulm kalmamdr. 72

Bunlarn burada ictimlarndan maksad, muhfaza-i nms ve hayatlar iin deil, aldrlmalar iindir. Bir de ehevt- nefsniyyelerini sndrmek iindir. Sekiz yandan yukar hi bir kz ocuu bikrini muhfaza edememidir. Ben firr etmezden mukaddem, bir kz meselesinden dolay bunlar mdhi bir felkete dr oldular. Masm, gzel bir kz ocuu iin muhfzlardan bir Rus ile bir Ermeni kavga etmiler. Ermeni bir gece bu Rus neferini ldrm; dier arkadalaryla berber bunu slmlarn zerine atmlar. Kumandan birka adam gnderip meseleyi tedkk etmek istemi; meselenin ne mhiyyetde bulunduunun anlalmamas iin Ermeni muhfzlar ertesi gece kyn muhtelif cihetlerinden atee balamlar; Rus neferlerinden bir ka da bu atele urulmu; slmlar isyn etdi diye civrda bulunan Mulu Sinbat'n kumandas altnda olan Ermeni taburu kye girmi; ocuklarn ve kadnlarn ferydlarna kulak asmayarak ve cins ve sinn tanmayarak be yz kadar slm ldrlmdr. Birok da mecrh vardr. 15

Yine Sf Mehmed Efendi'nin ifdesinden:

En byk zulm ve cefy Ermenilerle Kazaklar yapmakdadrlar. Son zamanlarda Ermeniler, daha baka bir cd ile ahlyi soymakdadrlar. Gerek ehirli ve gerekse kyl, kimde at, koyun, inek, kz gibi orduya yarar bir ey kalmsa Ermeniler hemen onu yakalyorlar. lmle tehdd ediyorlar. Bazlarn ldrdkleri de vki. O at veya koyun veya inekle berber kyl gelip hkmete mrcaat ediyor. Shib-i hakksinin yanndaki Ermeni olduunu ve kendisinin yanna emnet olarak brakdn ve imdi hkmet huzruyla bu mal shibine ide etmek istediini sylyor. Ve ifdesi alnarak mal Ermeniye veriliyor. Ermeni de bunu orduya satarak paraya tahvl ediyor. En garbi mal shibi ifdesini verdikden sonra Ermeni, Trk zulmnden ikyet ederek bu mal essen o adamn gasbetdiinden bahisle o adam ayrca da tekmeler ve tokadlar iinde, ya habshneye gndertiyor veyhd kapdan dar atdryor. 16

dilcevaz'n Armudlu karyesinden ve Haydaranl aretinden Hseyin bin Sleyman ile Asyak Kabilesi Resi Yzba Hamza Aa'nn amucas Hadida'nn ifdesinden:
Bu byk aretin meskn bulunduu karyeler ilk Rus istlsna Knn- Evvel sene [1]330'dan itibren balamdr. Ahl bu muhrebeyi de Doksan Muhrebesi gibi telakk ediyor. Emvl ve eyaya ve kadnlarla ocuklara Ruslarn dokunmayacaklarn, dokunsalar da az mikysda dokunacaklar zannn 73

besliyordular. Onun iin vakti, hli msid olanlardan baka yurdlar istl felketine dr olduu hlde ekseriyet hicret etmemek fikrinde idi. Fakat Ruslar ve bi'l-hssa Kazaklar ve Ermeniler bu muhrebede insn deil, birer celld olmudular. Girdikleri kyn altn stne getiriyorlard. Tuz ve ekmek gtrerek teslm olmala, mukbele edilerek teslm olmann bunlar nazarnda fark yokdu. Ne mal, ne eya, ne anm bunlarn tecvznden kurtuluyor, ne de nms muhfaza edilebiliyordu. Eya ve emvlinden bir ksmn terkederek Ruslar gelmezden evvel hicret edenler byk bir diryet ve zek gstermidiler. Ruslar ise hicret edenlerin hnelerini ihrk ile ie baladlar. Biz kalanlara ise top yollar adrdlar. Erzk tatdrdlar. Hasta ve zaf olmak byk bir cinyet ilemekle msv idi. Ka hasta adammz dipcikler altnda lm grdk. Buna tahamml edilemezdi. Sbhn da civrnda olanlar ilk istlda, Ruslara mukbele edip daa ekilmilerdi. Ruslar bunlara bir ey yapamyordu. Sbhn da mazlmlar iin tam bir ilticgh oldu. Biz de oluk ocuklarmz Allh'n muhfazasna terkederek oraya ekildik. Orada silh ve cephne de var idi. Yeni gelenlerle kuvvetimiz gitdike takviyet buluyordu. Ruslar, o muhte artk yaklaamyordu. O mntkada ne telgraf, ne telefon brakdk, ne de postalarn geirtdik. Yalnz erzk meselesi bizi pek skyordu. Buna da re bulduk. Muht bize dman deildi. Kuvvetli eteler tekl etdik. Ruslarn yollar istikmetindeki kylere brakd mfrezeleri basdk. Bir tarafdan silh ve cephnemizi tezyd etdik. Dier tarafdan kylerde olup Ruslarn bulamadklar zahre kuyularndan buday ve arpa getirerek yar a, yar tok hayatmz muhfaza etdik. Bizim ordunun ilerlemesiyle bir ksmmz dadan indik. Orduya iltihk ederek hayatmz kurtardk. Bir ksm hl oradadrlar. Fakat kendilerinin zulmlerinden tevelld eden bu mdfaamz pek zulml bir intikm ile karlamd. Hangi kyden firr vuk bulmusa, o ky yandrlm ve ahlsi ieriye sefl ve pern sevkedilmidi. Bu tahrbt ile bu gn diyebiliriz ki, yz altm nfsumuz gib olduu gibi, yzde be kymz bile salam kalmamdr. Haydaranl aretinin bulunduu be alt yz ky kimsesiz bir harbezra dnmdr. O cennet gibi arz imdi bir l olmudur. 17

Cebranl aretinden ve Beligan kablesi ressndan olup Hns'n Hasky karyesinde ikmet eden Ali Aa bin smil Aa'nn ifdesinden:
Ruslar Cebranl aretinin ikmet etdii karyelere ancak ubat sene [1]331'de gelebilmilerdi. Ruslarn bu ileri harekt esnsnda aretimizin seferberlii mtekb kard svri alay Veysel Bey kumandasnda Natuvan civrnda bulunuyordu. Frkamz kumandan Veysel Bey, ald emir zerine frkasyle berber Hns cihetine doru ekildi. Ruslar Hns'a da olduka byk bir kuvvet

74

sevketmilerdi. Birok msdemelerden sonra alaymz ilelerini kurtarmak zere dald. oluk ocuumuz eli silh tutanlarn himyesiyle Tifnik ve Karaky dalarna ekilmilerdi. Ruslar kyleri kan ve ate ierisinde brakmdlar. Bu dalar, o havl felketzedeleri iin bir ilticgh olmudu. Burada epeyce silhl ictim etmidi. Bizim muntazam kuvvetler Erzurum cebhesine ekilmilerdi. Karlarnda nizmiye ktat bulamayan Ruslarn hedefini artk bizim mntka tekl eyliyordu. Ruslar ekseriyetini kadn ve ocuk tekl eden bizleri, ne sretle imh edeceklerini bilmiyorlard. Kadn, ocuk hi bir ey dinlemeyerek topla, mitralyzle muttasl hcm ediyorlard. Biz geri ekildike Ruslar pek mkil bir vaziyyetde kalyorlard. Arz pek sarpd. Kendileri iin mechld. Hayvanlar boazlardan geemiyordu. Gitdike fazla teleft veriyordular. lerisi kendileri iin daha vahm netceler ihzr edeceini anladklarndan tecvzlerini gnlk bir msdemeyi mtekb tahdd etdiler ve yava yava geri ekilerek dalarn eteklerindeki boazlarda kaldlar. Fakat mevcdumuz pek okdu. Berberimizde getirdiimiz erzkla nihyet birer ay geinebilecekdik. Ondan sonra ya alkdan lmek veyhd Ruslara teslm olarak ezilmekden, mahvolmakdan baka re yokdu. Erzkmzdan bir ksmn essen o dalarda ikmet edenlere verdik. Onlar da bizim mrrumuza yardm etdiler. Birok kfileler bir gecede Ruslarn bulunmadklar mahallerden kdk. Bizim kfilemiz yz silhl himyesinde iki bin be yz insandan ibaretdi. Yollarda bir ka yerde Ermeni ve Kazak eteleriyle msdeme etdik ve oluk ocukdan iki yz kadarn brakmaa mecbr olduksa da Bitlis'e yetiebildik. Bir ka gn Bitlis mntkasnda istirht etdik. Bitlis'in sktundan bir gn evvel oradan ayrlarak bu mntkaya geldik. 18

Hasananl aretinden ve Seyyidan kablesinden Yusuf Seydo'nun olu Seyyid Han'n ifdesinden:
Bunlar da Tifnik, Karaky dalarna ekilenlerdendirler. Ruslarn tecvzlerini aynen yukardaki vakada olduu gibi hikye etdi. Yalnz bunlar, ubat sene [1]331'de oradan kmamlar. nlerine bir Rus mfrezesi km. Bir ksm oluk ocuklarn brakarak geri ekilmiler. Ruslarn bu oluk ocuu mahvetdiini grmler. Ruslar Nisan zarfnda Tifnik, Karaky dalarn hliyle terkederek dier cebhelere gitmi. Bunlar bunu frsat telakk etmiler. Huyut'da Hac Musa Bey'e haber gndermiler. 10 Mays sene [1]332'de oradan karak ve yollarda etelerle msdeme edip pek az zyit vererek Huyut'a ekilmiler.

75

19

Mu Jandarma Tabur Ktibi Cell Efendi'nin amucas olu olup Liz'de fy vazfe ederken mecrh olan nefer Resul'n ifdesidir:
Ruslarn Liz'e son ubat [1]331'deki taarruzlarnda mecrh oldum. Ruslar beni evvel Til karyesinde tekl etdikleri hastahneye yatrdlar. Bir mddet tedv etdiler. Yaralarm hemen hemen iyi oldu. Taburcu edip Rusya'ya gnderecekdiler. Nekhet devrinde ve kyde serbestdim. Kyde dolarken Mulu Dav Vekli Helikat Efendi'nin olu Hrant'a tesdf etdim. Tandm bu adam, bir Ermeni etesi miynnda Ruslara hizmet ediyormu. Benimle grd ve beni aldatarak bir hneye gtrd. Burada bir Rus zbiti var idi. Bu da Rus Ermenilerinden imi. Yannda da ete efrdndan on kii olup ocak yakm rak iiyorlard. Herant bir av getirdiinden bahsle beni gsterdi. Biraz Ermenice bilirim, anladm. ete resi bu avdan memnn olduunu ve dnden beri bir slm ldremedii iin bu av pek makble gediini Ermenice syledi ve dnimize kfrederek Kafkas Trkesiyle "Alak Trk! Bir rak i!" dedi. medim. ilere et geirmi ocakda kebab yapyorlard. Eliyle bir i ald. Etini meze tabana dkd, biraz atee sokdu. "Kollarn tutunuz. Evvel una bir da uralm" dedi. Bu i ile kolumdaki u yaray adlar. Ben feryda baladm. Ecelim daha gelmemi imi. Hastahnede yaram tedv eden tabb birden ieri girdi ve beni bu cnlerin elinden kurtararak hastahneye gtrd. Bu defa da i yarasn tedvye balad. Bizim baz mecrh askerlerimiz de var idi. Bunlar tedv edildike bazan bu etelere, bazan Rus piyde askerine katarak karakoldan karakola Rusya'ya sevkediyorlard. Hi bhesiz ki, bunlardan bede biri Rusya'ya gitmiyordu. Byle bir merkezde beni av telakk edenlerin yollarda tereddtsz imh edecekleri muhakkakd. Bizim tarafa firr etmee karr verdim ve her gn verdikleri ekmekden bir para sakladm. Kendimi artk tam toplamdm. Kolumdaki i yaras da iltiym bulmu gibiydi. Bir gece kadm. Gndz bir derede saklandm. kinci gece yrdm. Yollarn pek iyi bildiim bir mntkada idim. nc gece kendimi Huyut'a atarak kurtuldum. 20

dilcevaz'n Kalaii mahallesinden Ali bin Dervi ve Sdk avula, olu Mahmud ve Cafer bin Mustafa'nn ifdelerinden:
Geen sene hazirannda Ruslar dilcevaz'a girmilerdi. ehir ksmen hicret edebilmi, ksmen edememidi. Hicret edemeyenler bi't-tab acezeden ibretdi. Bunlardan eli aya tutanlarn Ruslar erzk ilerinde ve yollarda birer para ekmek vererek aldryorlard. Kimse ne malna, ne de rzna shipdi. Rus kumandan zulme rz gstermiyor gibi grnyorsa da Kazaklar ve b-huss Ermeni etelerinin yapmad kalmyordu. On be gn sonra Ruslar bir dadaaya ddler. Bizim asker ileriliyordu. Rus askerleri arasnda Mslmanlar da var idi. Bunlar 76

ellerinden geldii kadar bizi himye ediyorlard. Ruslarn ekileceini ve fakat etelerin dilcevaz' yakp slm ahlyi ldrmek istediklerini haber verdiler ve bu gece kamaklmz sylediler. Gece kamak istedikse de yarmzdan ou buna muvaffak olamadk. eteler ehrin etrfn almd. Kim karsa ldryorlard. Bereket versin sabahleyin bizim top sesleri gelmee balad. eteler ehrin muhtelif mahallerine ate verdiler ve ahlyi katle baladlarsa da bir sat sonra askerimiz eridi. Yanan mahalleri sndrd ve bizi kurtard. Fakat pek ok zyit verdik. 21

Dutak kazsnn Hasunan [Hasunhan] karyesinden Mahmud olu Osman'n ifdesinden:

[1]331 senesi ilkbahrnda Ruslar bu mntkay istl etdiler. Ruslarn bu muhrebedeki istls bsbtn baka idi. Girdikleri yerleri yakp ykyorlard. Kadnlarn nmslarna dokunuyor, ocuklar kesiyorlard. Onun iin ahl pek korkuyordu. Ruslar gelmezden evvel herkes bann resine bakmak zere kylerden hicret ediyorlard. Hudda yakn bulunan kyler bu sretle de kendilerini kurtaramyorlard; mesel bizim ky ve mesel ben. te ben hicretde arapnel ateiyle on yandaki birderim Ndir'i, yedi yandaki olum Mehmed'i gib etdiim gibi zevcemi de Kazaklar paralamlardr. Kym kmilen yanmdr. Hudd civrndan kurtulanlar hep benim gibidirler. Naslsa balarn kurtarabilmilerdir.

Maka kazsnn psila [psil] karyesinden Alemdar olu 40 yalarnda Besim bin Mehmed'in ahz ve zabtedilen ifde varakas sretidir.
- Sen Maka'dan ne vakit ve kimlerle kdn? - ehr-i Hazirann yirminci gecesi berberimde bulunan zevcem Setriye ve kermem Fikriye ve Emine ve Vasfiye ve hemrem Nriye ve kermesi Kadriye ve dier kermesi Zehra ve amcam Mustafa Efendi'nin kermesi siye ve Meksila karyesinden Kr mer olu Hac Yusuf vlidesi Hanm ve hemresi Glizar ve yeeni siye ve daha isimlerini bilemediim iki kzlaryla birlikde sat iki buuk karrlarnda bulunmakda olunduumuz Hortakopzir karyesinden kdk ve Meksila karyesine st tarafndan beri geerek Osmanl askerinin bulunmakda olduu Hamurya-Sahanoy (?) karyesine vardk ve sabahdan Osmanl askerinin karakoluna gitdik. oluk ocuk, asker berberinde Hamsiky Jandarma Karakoluna gnderildi ve beni de yalnz olarak kumandan beyin yanna gtrdler ve isticvb etdiler. Ben de lzm gelen malmt verdim. Serbest brakdlar. u kadar ki; "Zigana Karakolu'ndan ileri gitmeyiniz. cb ederse daha baz eyler sul ederiz" dediler. Bunun zerine Hamsiky'den ilemi alarak Balahor yaylasna gitdim ve bir gece 77

orada kaldkdan sonra, doruca Gmhane'nin Pekn karyesindeki enitem Tahsldr Abdullah Efendi nezdine vardksa da bir hafta sonra Bayburd'un suktu ve askerimizin ekilmesi zerine yine maa-ile Karahisr'a geldim ve oradan da amba'na ve amba'ndan dahi iki gn evvel buraya geldim. simlerini blda sylediim dier ile, Hamsiky Karakolu'ndan bizden ayrldlar. - Dman askeri Maka'y ve sizin karyeyi ne vakit igl etdi? - Dman askeri Trabzon'un sktundan iki gn sonra Maka'y ve bizim karyeyi igl etdi. - Mdemki karyenizden kmak niyetinde idiniz, niin iglden evvel kmadnz ve muahharan kmaa neden mecbr olduunuzu syleyiniz? - glden bir gn evvel maa-ile Mlaka karyesine kadar gitdik. Orada bulunduumuz srada yolumuzun dman askeri tarafndan kesilmi olduu yi oldu. Bunun zerine ilem berberimde olduu hlde karyeme avdet etmek zere Zanha karyesine geldik ise de o esnda dman askerinin dahi vrdu hasebiyle ihfe ederek karyeme gidemedim ve gn Zanha karyesinde kaldkdan sonra oradaki ahlnin, karye-i mezkr, mntka-i harb olmak itibriyle karlarak Maka'ya gitmeleri tenbh ve ihtrna kar yine maa-ile karye-i mezkreden kp Maka'dan yarm sat aada bulunan Hacavra karyesine vsl oldum. Bir hafta on-gn kadar dahi orada kaldkdan sonra Hacavra ahlsiyle psila [psil], Meksila, Mahora, Soldoy ahlsinin kmalar ihtr olundu. Binen-aleyh birok kimselerle berber Zanoy slm karyesine gitdik. On sekiz-yirmi gn kadar dahi karye-i mezkrede kaldk. O esnda Rus askirinin rza taarruza balamalarndan ve bhuss Soldoy karyeli on iki yalarnda isim ve hretini bilemediim bir kzn rzna tecvz ederek bikrini izle etdiklerinden korkduk ve Hacavra karyeli Tahsldr Osman Efendi'nin on yalarndaki kznn bunlarn taarruzuna dr olmas, bizi daha ziyde korkuya gtrerek akam zeri dumanl bir hava ile Zanoy karyesini terke mecbr olduk. Artk bizim iin Rus ierisinde kalmak muvfk olmayacan anlayarak kamak iin yakn olan Hortakop karyesine geldik ve oradan da yukarda arzetdiim vechile kdk. - Rus askiri Maka'y iglini mtekb ne gibi eylerde bulundu ve bunlarn taarruzuna dr olmu kimseler var mdr ve ne gibi zulm ve vahet gsterdiler ve bunlar ile hareket eden Ermeni eteleri mevcd mudur? - Rus askerinin karyemize vrdu gn Ruslarla birlikde hareket eden Ermeni etelerinin psila [psil] karyesinden Alemdar olu Hasan ve Deli Balta Hasan ve Eyyubzde Mehmed ve Hac Ahmed olu Osman ve Hasan ve Eyyub olu Mustafa'nn kermesi on iki yalarndaki masmeden Hasan Aa'y ellerini kollarn kesdikden sonra, canl olarak atede yakdklar gibi Mustafa'nn kermesini dahi bir ka gn sakladkdan ve bekretini izle etdikden sonra sng darbeleriyle telef ve dierlerini dahi env-i eziyet ve ikencelerle katl u itlf etdiler. Bununla

78

berber pekok kimselerin bil-sebeb hnelerini taharr ve mallarn yama ve kendilerini habs gibi beeriyyete yakmayacak env-i rezleti icrdan ekinmediler. Bunlarn bu harektna Rus askeri dahi itirk ediyordu. Binen-aleyh blda birer sretle telef edildiklerini sylediim kimselerin msebbibleri Rumlar olduunu ve bunlarn tevktyla yapldn bi'l-hire anladm. Bu miynda bana da pek ok hakrt yapdklar gibi darb dahi etdiler. Bi'l-hire ahl ve muhcirne msr tevz etdiler ve ben de dokuz nfs itibriyle yirmi yedi kyye kadar bir defa msr aldm. Hsl askir-i mezkrenin muvenetden ziyde enatleri grlmekde olduu cihetle bir sretle oradan kmakla mecbr oldum. Maamfh meseleyi etrfyla Hamsiky'ne muvsalatmda Osmanl kumandanna anlatdm. - Msr ne sretle tevz ediyorlar ve nereden veriyorlar ve daha baka ne gibi malmtnz vardr? Bu sylediiniz ifdeyi teyd etdirecek vesik nedir? - Ky ahlsince tanzm edilen defter, papas tarafndan tasdk edildikden sonra msr verirlerdi ve Trabzon'dan alr idik. Bunlardan baka malmtm yokdur ve yedimde de bir veska yokdur. u kadar ki berberimde bulunan ilem dahi bu hli aynen mhede etmidir. - Orada bulunduunuz mddet zarfnda Trabzon'a gider gelirmiydiniz ve Trabzon'da daha kimlere zulmetmidirler? - Trabzon'a bir defa msr almak zere gitdim. Evvelce kilise iken bil-hire cmie tahvl edilmi olan cmileri ve ez-cmle Ortahisr cami-i erfini kiliseye tahvl etdi. Bununla berber Cevizlik [ve] Haavra karyelerindeki cmilerin minrelerine ha talk etdi ve Trabzon'da Polis Hasan Efendi'yi Rumlarn tevkyle salben idm etdii gibi bizimle Haavra karyesinde bulunmakda olan sbk polislerden Aldkadzde Hikmet Efendi'yi bir sret-i feca ve vahiynede telef eylediklerini haber aldm. Daha pek ok kimseler bunlarn her gn birbirinden ena olan taaruzlarna dr olduklarn iitmekde idim. - Bunlar msr sizin rz ve talebiniz zere mi, yoksa kendiliklerinden mi tevz ediyorlard? - A kaldk. Rum ve slm, taleb eyledik. Talebimiz zerine beher nfsa haftada kyye msr tahss ve it etmekte idiler. - fdenizi imz ediniz. - mz eylerim. Alemdar olu Besim
Polis Memru Mehmed Slih Polis memrlarndan Mehmed Ali Komiser Muvini Mehmed Hamdi

BOA. HR. SYS. 2872/4, Belge no: 100-113

79

 11 ERMEN VE RUSLARIN BAYEZD'DE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ermeni ve Ruslarn Van ve Bayezid'de yaptklar mezlimden kurtulabilenlerin ifadelerinden bazlar: Seferberlik ilan olunmasyla Mslman Osmanl vatandalar askere giderken, Ermeni Osmanl vatandalarnn ise sadece yzde bei silah altna alnabilmi, bunlar da kendilerine verilen silahlarla askerlikten kaarak askere gitmeyen Ermenilerle birlemiler; Bitlis, Erzurum, Diyarbakr, Harput Ermenileri de gelerek Van'daki Ermenilere katlmlar ve tahminen yz bine yaklamlard. Osmanl Devleti'nin rahat, huzur ve emniyyet isteine kar Ermeniler fesatl srdrerek ezel emellerini gerekletirmek iin Van, Erzurum, Bitlis, Diyarbakr civarnda kurduklar Tanaksutyun Cemiyeti, Diyarbakr civarnda Hnakyan Cemiyeti, Diyarbakr civarnda ve Arminak Cemiyeti adlarnda cemiyetle birok eteler tekil etmilerdi. Mslman kzlarn bekaretlerini izale etmiler, birok hamile kadnlarn karnlarn bakla yrtarak yavrularn karp ldrmler; birok kadnlarn memelerini, dudaklarn, burun ve kulaklarn kesip ldrmler, ahalinin gzlerini kzm ilerle karp, bir hayli ikenceden sonra ldrmler, kk kk ocuklar, anne ve babalarnn gzleri nnde scak su iinde kaynatp, anne ve babalarna yedirdikden sonra onlar da ldrmler, yer altnda slm hanelerine adklar lamlar vastasyla slm hanelerini bombalamlardr. Bayezid'de; Kurban Bayram'nn birinci gn, slmlar camide ve bayramlamada bulunduklar srada, slmlar esir almlar, grlmemi vahette katliam yapm, yandan on yana kadar ocuklar kollar bal olarak beraberlerinde gezdirdikden sonra ot yn zerine oturtup zerlerine de gazya dkp yakmlard. Bayezid'de on be bin neferden on drt bini ldrlm, be yz esir edilmi ve be yz ise zorluk ve seflet iinde, ekmee muhta olarak buralara iltica etmilerdir.

Testmonies of those who escaped the atrocities perpetrated by the Armenians and Russians in Van and Bayezit
Following the General Mobilization while mslim Ottoman subjects were enlisting one has not succeeded to enlist more than five per cent of the Ottoman Armenian subjects and these enlisted Armenians, had deserted and joined with

80

their arms Armenians who shirked the military service; other Armenians from Bitlis, Erzurum, Diyarbakr, came up and joined them in Van. Their estimated number reached about hundred thousand persons While the Ottoman State's aim is to secure the peace and safety of its citizens the Armenians persisted in their never ending seditious activities in order to realize their eternal aspirations and formed in Van, Erzurum, Bitlis and the neighborhood of Diyarbakr, the Tachmaksutioun Committee in the neighborhood of Diyarbakr the Hintchakian Committee and the Arminak committee and organized many bands of brigands. These brigands assaulted and ravished many muslim young girls, attacked pregnant women, cutting their abdomens and eviscerating their babies to kill them, slaying many women after having mutilated their breasts, lips, noses and ears; killed many people after burning with hot iron their eyeballs and torturing them; threws into hot bubbling water infants before their parents and then forced them to eat their own children's boiled flesh, and later killed them also; dug tunnels under muslim houses to blow them up. In Bayezit on the first day of the Festival of Sacrifice when the muslim population was gathered for the prayer or were visiting each other for congralutations, Armenians took them into custody and with yet unseen ferocity massacred them and grasping small children between three years and ten, their hands tied on their backs made them sit on the heap of corpses, soaked them with Kerosene and kindled. On a total population of a fifteen thousand souls fourteen thousand were assasinated, five hundred taken prisoners the rest escaped after having gone through many difficulties and suffered hard privations. 15 N. 1334 (16. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Diyarbekir Vilyeti'nin 235 numara ve 3 Temmuz sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. 18 Haziran sene [1]332 trhli ve 213 numaral arza-i cizye zeyldir. Ruslarla Ermeni etelerinin ahl-i slmiyye hakknda k etdikleri mezlim ve fecyia dir Nusaybin Kim-i makml'nca tutulup Mardin Mutasarrfl'ndan irsl olunan evrk- tahkkyye leffen takdm klnm olmala ol bbda.

81

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret Dhiliye Nezret-i cellesinin emr ve irdesine atfen Diyarbekir Vilyet-i cellesinden mevrd ve kim-i makmlkdan mevd 19 Mays sene [1]332 trhli ifreli telgrafnme zerine icr olunan tahkktdan.

hid, Van vilyeti Nuon mahallesinden kr bin Hseyin krk yanda olduunu bade'l-beyn muhlifen zabtolunan ifdesidir.
- Ne vakit ve ne esbba mebn buraya gelmisiniz? - Van vilyeti ahlsindenim. Vilyet-i mezkr istl edildii iin hicretle buraya geldim. - Rus askeri Van vilyeti[ni] istil etdii vakit, kendisiyle Ermeni eteleri bulunuyor muydu? - Evet bulunuyor idi. - Ermeniler[in], ahlye bir gn tecvzleri oldu mu? - Van vilyeti istlya marz olmazdan evvel Ermeniler Devlet-i Osmaniyye ve millet-i slmiyyeye kar beslemi olduklar kin ve garaza mebn slmiyyeti mahv ve izle etmek hlysyla sinn-i vefreden beri dman olduklar emr-i mberhendir. u tasavvurlar kuvveden file karmak zere ahl arasnda esbb- nifk ve tefrk almakda ve millet-i Osmaniyye arasndaki ittihd izle etmee almakdan geri durmuyorlar idi. u ml-i mefsedet-krneleri husle getirmek emeliyle Van, Erzurum, Bitlis, Diyarbekir ve havllerinde birok cemiyyetler, eteler tekl eylediler ve hafiyyen birok esliha ve let-i nriyye celbeylediler. Bundan baka birisi Tanaksutyun ve birisi Hnakyan ve dieri Arminak nmlaryla cemiyyet tekl ve Tanaksutyun cemiyyeti riyseti Aram ve Hnakyan cemiyyeti riyseti han ve Arminak cemiyyeti riyseti Viremyan nm ehs deruhde etdiler. u cemiyyetler mlleri tervc ve slmlar mahvetmek zere mteaddid eteler tekl etdiler. etelerden birisi Van'n Tumar [Timar] cihetine irin nm aknin taht- riysetinde ve birisi yine Van'n Havasor cihetinde ve Kk Serkis taht- idresinde ve birisi de atak kazsnn cihetinde ve Byk Serkis'in zr-i idresinde bulunuyor idi. Bunlardan baka Erzurum, Bitlis, Diyarbekir vesir cihetlerde bunlara mensb birok eteler var idi. Onlarn esmleri[ni] bilmem. Ermeni eteleri, ahl-i muta-i slmiyyeye etdikleri zulm, itisf birer birer tadd edecek olursam yzlerce ktb tekl edecekdir. u kadar eln htrmda olan mezlimin cz mesbesinde bulunan bir ka vukt 82

arzeylerim. yle ki, seferberlik iln olunur olunmaz. Bitlis, Erzurum, Diyarbekir, Harput Ermenilerinden mteaddid eky gelip Van'daki Ermenilere iltihk etdiler ve aded tahmnen yz bine karb oldu. u tecemmleri Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin matlbu olan rhat ve istirhat ve emniyyet-i mmeye kar Ermenilerin ml-i fesd-cyneleri urk ve asblarna ...... Mstantk kr Mdde-i Umm Ahmed Cemil kr

hid kr'nn bakiyye-i ifdesidir.

... ol derecede hull etmidir ki, Ermeni eteleri Rusya'dan celbeyledikleri edevt ve let-i nriyye vstasyla birok slm hneleri bomba ile ber-hev etmek, katl, idm, itlf eylemek ve'l-hsl mazlm slm b-regn haklarnda nisbet kabl etmeyen ve rz ve tefevvhnden teeddb olunacak derecede can, mal, nms- azzlerine s-i kasd ile birok muhaddert- slmiyyenin bekretleri izle, birok hmile kadnlarn karnlar bakla yrtarak hamlleri karp itlf, birok kadnlarn memeleri, dudaklar, burun, kulaklar kesip ondan sonra itlf, birok ahlnin gzleri kzm ilerle karp bir hayli eziyet ve ikenceden sonra itlf ve idm, birok mini mini etfli peder ve mderleri huzrlarnda scak su iinde kaynatdklarndan, sonra peder ve mderlerine yedirdiklerinden, sonra peder ve mderlerinin idm ve'l-hsl bir sret-i vahiynede icr eyledikleri vukt kbil-i tadd deildir. - u tadd eylediiniz mezlimin taayyn-i isim ve madde ile beyn et. - Rus askeri Van vilyeti[ni] istl etmezden evvel Tumar [Timar] cihetinde bulunan ve irin nm Ermeninin taht- riysetindeki Kuzulcan Ermenileri alenen Hietbeta (?) karyesine hcm ve be nefer slm sret-i fecada katl ve idm eyledikleri hkmete ihbr olunmas zerine tahkkine ve fillerin der-destine giden Jandarma Binbas Ahmed Bey'le refkatindeki jandarmalardan bir zbiti ve neferi katletdiler ve Klle karyesine bi'l-hcm karye-i mezkrede bulunan bi'lumm oluk ocuk, erkek-kadnlar blda arzolunan vahiyne bir sretde katl ve emvl ve eyalar gasb u grt eylediler. u vuktn tahkkna giden Milis Kumandan Edhem Bey'e de hcm ve refkatindeki efrddan drt neferi itlf eylediler ve ol srada Pakiz [Paksi] ve Zorafe ve Gorasta ve Kprky ve Zive karyelerine hcm ve emsli mesbk olmayan bir sret-i leme ve elmede katl u itlf etdiler ve dier kk ve byk Serkisler de ayn sretde bulunduklar mntkalarda k- cerim etdiler. slmlar ise silhsz olmalarndan dolay onlara mukbil veyhd mdfaaya bile muktedir olmamalarndan n zirat, fellhat, tccr, emlk ve rz ve mevleri bi'l-mecbriyye terkle hnelerinden kmamaa 83

karrla hnelerinde mahbs ve mescn kaldlar. Mezkr eteler Van'n istlsndan evvel Ruslarla akd-i ittifk ve nifkla hkmetin hrekt- harbiyyesini ve her bir umrunu, her br ve zaman ve dakkada etelerle Rusya'ya sl ve Rusya'nn istlsna hdim ve teshlt ire edeceklerini taahhd etmiler idi. u tasavvurlar kuvveden file karmak zere 5 Nisan sene [1]331 trhinde gulfeten [gafleten] Van'daki Hamud Aa'nn klasna hcmla nevbet beklemekde olan be neferi katl ve klay ber-hev eylediler ve evvelce u tasavvurlar kuvveden file karmak iin yer altnda slm hnelerine adklar lamlar vstasyla slm hnelerine bomba endhtla birok hneleri hedm ve tahrb etdiklerinden baka yirmi-yirmi yedi gn kadar hnelerinden slm hnelerine kurun ilk ve birok slm itlf ve ete resi irin Rusya'ya gidip Rus askeri delletiyle Van'a girerek Van' istil etdiler. Van dhilindeki slmlardan ancak yz neferden be nefer kurtulabildi ve kurtulabilenler de plak, a, b-il civr memleketlere dald ve hatta el-n burada dahi Van'a merbt Gidalava karyeli Reid bin Kele ve Vanl Feyzullah ve Sdk bin Hseyin ve Aranikli Dervi ve Milis Topu Zbiti Hurid Efendi, Mevld olduklarna onlara mrcaat olunur[sa] hakkat-i hli beyn edeceklerdir ve Van'a merbt Derman karyesindeki bi'l-umm slmlar maa oluk kesdiler ve Kk Serkis tarafndan bir jandarma neferi[ni] Van dhilinde ve arda sret-i vahynede katleylediler ve her gnde eteler tarafndan bir ka kii slm katl ve idm ederler idi. Malmtm budur. - Baka malmtn var mdr? - Bundan baka Ermeniler, slmlar hakknda k eyledikleri mezlim lyuadd ve yuhsdr. Fakat imdi htrma geleni arzeyledim. imdilik htrma baka bir ey gelmiyor. Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil hid kr

Mltec Erzurum vilyeti dhilinde Bayezid sanca Abdigr mahallesin den yirmi yanda ve liv vergi diresinin Mfredt Ktibi efik Efendi bin kr Efendi'nin muhlifen zabtolunan ifdesidir.
- Rus askeri ne vakit Bayezid'i istl eyledi ve onlarla berber Ermeni eteleri var myd ve slmlar hakknda ne gibi zulm ve itisflar vuku bulmudur? Ermeniler, Devlet-i Osmaniyye ve slmlara besledikleri kin ve advete mebn her an ve zaman slmn mahv ve itlf tasavvur ve taammmle onun iin lzm olan edevt- nriyye ve eslihay hafiyyen celb ve her bir umrlarn tehyie etdikleri ve muntazam bulunduklar frsata mebn yz otuz senesi Tern-i Evvel'in on sekizinci gnne msdif Kurban Bayram'nn birinci gn slmlar cmide ve muyedede bulunduklar hlde Ermeniler frsat ganmet addederek 84

evvelce tekl etmi olduklar fesd komite resleri Surin ve Mesrup ve Yako nm errin zr-i ekvetlerine toplanm olduklar Ermenilerle berber memleketden karak memlekete karb iki satlik mesfede Muson nhiyesindeki Rus askerine iltihk ve birlikde Bayezid'e hcm ve muyedede gfil bulunan slmlar esr tutarak haklarnda nisbet kabl etmeyen ve emsli hi bir vakit iidilmemi ve grlmemi bir sret-i vah[iy]nede ikence ve tazb ve bazlar katl ve idm ve Rus askerleriyle berber mttehiden birok masm ocuklar sret-i elmede katl u itlf ve birok muhaddert- slmiyyenin rz u nms- azzlerine tasallut ve birok bkirelerinin bikrlerini izle edip ahlnin bir ksm[n] da esr tutarak Rus ierisine gtrdler ve on mh sonra yine Ermenilerle mttefikleri olan Ruslar blda arzolunan mezlime iktif etmeyerek slmlar zerine kym ve katlimla Bayezid dhilindeki bi'l-umm slmlar mahv ve itlf eylediler. O srada memlekete drt sat mesfede kin Bi[li]kn- Uly karyesine firren iltic eyledim. Karye-i mezkrede iken Rus ve Ermenilerden mteekkil iki bin neferden mtecviz bir mfreze karak Bayezid'den beri rast geldikleri kury ihrk ve slmlar itlf ve yandan on yana kadar ocuklar kollar bal olarak berberlerinde gezdire gezdire bulunduum Bilikn- Uly karyesine yakladklarnda hayatma ha[v]fle bir maarada ihtif eyledim. Onlar ise karye-i mezkredeki slmlar sret-i sfda katletdiklerinden baka berberlerinde bulunan ve slif'l-beyn yetmi kadar bgnh masm kullar bend-i esretle bal ocuklar karyenin p-ghndaki ot yn zerine otutdurup zerlerinde gazya serpdikden sonra ate verip ihrk etdiler. Ondan sonra dier kurya savuup gitdiler ve gece zamannda katlimdan tahls olan baz ahl ile gizlice firr edip kurtulduk. - Bayezid'de ve civr kurda ne kadar slm var idi ve ne kadar kurtulabildi? - Nefs-i Bayezid kasabasnda on be bin nefer kadar slm bulunurdu. Onlardan tahmnen on drt bini katl ve ancak bin neferi ber-hayat kald. Mezkr bin neferin de be yz[n] esr gtrerek hayat ve memtlar mechldr. Be yz nfs g hl ile ve bin trl meakkatlerle ancak sefl ve sergerdn ve nna muhtc olarak buralara iltic etdiler. u mlteclerden bazlar Diyarbekir ve bazlar da Musul ve Siird ve Harput cihetlerine dalp gitdiler. El-n urada benden gayri Bayezid ahlsinden kimse yokdur. - Baka ne gn malmt ve mehdtn var ise syle. - Ermenilerle mttefikleri bulunan Ruslar tarafndan ahl-i slmiyye haklarnda rev grdkleri zulm ve itisf kbil-i tadd deildir. Maa-zlik htrma gelen ite blda arzetdiim vechiledir. Tesdf etdiim hareketlerden ancak u kadar der-htr edebildim. F 25 Mays sene [1]332 Bayezid Vergi Mfredt Ktibi Ali efik 85

Vrd eden mltec Reid'den gelen Van vilyeti dhilinde iken Liva (?) karyesi ahlsinden elli be yanda rencberlik etmekde ve Nusaybin'de eln skin olduunu bade'l-beyn muhlifen zabtolunan ifdesidir.
- Rus askeri ne vakit Van[] istl etmidir ve onlarla berber Ermenilerden kimesne var myd ve Ermeniler slmlara kar ne gibi mumelelerde bulunuyorlar idi? - Van vilyetinde seferberlik iln olunur olunmaz teden beri millet-i slmiyye ve Devlet-i Osmaniyye'ye kar buz ve advet besleyen Ermeniler bir ksm Rusya'ya firr edip Rus askerine iltihk etdi ve dier ksm Ermeni Komite Resi Aram Paa ve han, Viremyan nm errin zr-i cenhlarnda ekvet eteleri teekkl ederek ahl-i slmiyyeye bi't-tasallut can, mal, nms- azzlerine s-i kasd ile alenen ve msellehan kurya hcm, gasb u grt k etdikleri gibi rast geldikleri muhaddert- slmiyyenin rz u nmslarna tecvz, tesdf eyledikleri slmlar katl ve env-i mezlim ve fecyi ve enatlerin kndan geri durmamakda idi. k eyledikleri mevd kbil-i tadd olmad misill taayyn-i madde ile der-htr edemiyorum. Ancak htrma gelen bir ka madde arzeylerim. yle ki, seferberliin ilnndan bir ka gn sonra ak-i merkm Aram Paa'nn zr-i cenhnda toplam olduu Ermeniler Yzba Erdeli Halil ve Mlzm Hietbetal (?) Hlid efendilerle ve Alican Onba ve refkatlerinde Ahmed ve Mehmed ve ismini bilemediim bir nefer mezniyetle merkez-i vilyete gider iken karlarna karak sret-i mteellimede katl u itlf ve yine merkez-i vilyete yarm sat budundaki deirmene giden Bazik karyeli Semo ve olu Hseyin ve Kulcan ve refkleri katl ve cenzeleri nehre ilk eyledikleri ve obanolu karyesinden Molla Ali ve refki Hayri, Van'a giderler iken yolda karlarna karak katl u itlf eylediler. Ve birok karyeleri ihrk eylediler ve Van'n sktundan yirmi yedi gn evvel Van dhilinde iti izhr eylediler ve umm slmlara bi'l-hcm birok oluk ocuk itlf eylediler ve yirmi yedi gn kadar gece gndz hkmete kar muhrebe ve isyn ile Rus askerinin Van'a duhlne teshlt ire ve idhl eylediler. Van[n] sktuyla beraber bi'l-umm slmlar katlim ile katl u itlf edeceklerini iitdik ve bir ka karyenin oluk ocuk, kadn erkekleri kesdiklerini grr grmez muhfaza-i can maksadyla firr eyledik. Rus askeri ile Ermeniler bi'l-ittihd hicret eden slmlar bi't-takb, karlarna gelen slm ileleri itlf ve ihrk eylediler ve Rus askeri gelmezden evvel Ermeniler tarafndan Klle ve Hzr ve Mollaksm ve eyhayne ve eyhkara ve Zorafa [Zorava] ve Pakiz [Paksi] karyeler[in]deki ahl-i slmiyyeyi ummiyyetle katl ve zebheylediler. Maktller ok kur ahlsi olduklar cihetle esmlerini bilmem ve Persolan [Pirselam] karyesinin ahlsiyle muhtr Nuro bir hnede cem ve zerlerinde gazya serperek ihrk etdiler ve mezkr karyede ihrk olunan slm kadn erkek, oluk ocuklar yz elli nfsu mtecviz idi. Ermenilerin tecvzt ve mezlimleri birok ve kbil-i tadt deilse de ancak htrma gelen blda arzeylediim vechiledir. Dier eflleri htrmda deildir. 86

- Baka ifden var mdr? - H, htrma geldi! stl etdikleri yerlerle sir slm karyelerdeki hsn, gzel kz, kadnlar bi't-tefrk ayrarak haklarnda mumelt- n-mera k eylediklerinden baka Rusya'ya gtrdler ve fuhiyyta yaramayan kadnlarla erkekleri idm ve ihrk etdiler. Malmtm budur. - bu ifdeyi tasdk eder misin? - Dorudur. Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil Reid

Vrd eden dier mltec Van vilyeti Edremid mahallesinin ahlsinden elli iki yanda bakkal esnfndan Feyzullah Efendi bin Hasan Dnblolu olduunu bade'l-beyn muhlifen zabtolunan ifdesidir.
- Ne trhde Van'dan hicret etdiniz? - Rus askeri tecvz etdii [1]331 senesi ehr-i Nisan'n yirmi yedinci gn Van'dan hicret eyledim. - Ne esbba mebn hicret eylediniz? - Esbb- hicretim Rus askerinin taarruz ve Ermenilerin tecvzdr. - Ermenilerin tecvzleri ne derecededir? Taayyn-i madde ile beyn et. - Ermeniler teden beri Devlet-i Osmaniyye ve millet-i slmiyyeye kar Rusya'nn tahrk ve tevkiyle iti karmak emeliyle trl trl enatler, fecalar k ediyorlar idi. Seferberlik iln olunmazdan mukaddem Aram Paa ve han nm iki err-i ehrin taht- riysetlerinde komiteler tekl ve etelerle fedler taayyn ve Rusya'dan kendilerine lzm olan edevt- harbiyye ve esliha celb ve zri cenhlarnda alm olduklar Ermeniler teslh ve ahl-i slmiyyeye tasallut ederek rast geldikleri slmlar katl, anm ve mev vesir emvlleri nehb grt ve muhaddert- slmiyyenin rz u nmslarna tecvz etmekden geri durmamakda olduklar kuydt ve evrk- resmiyye ile msbetdir. Seferberlik iln olunmasyla berber hkmet, gerek slmlar ve gerekse Ermenileri taht- silha davet eyledi. slmlar itatle gelip Erzurum vesir nukt- askeriyyeye sevkolunarak ileleri bkes kald. Ermeniler ise ancak yzde bei davete icbet edip dierleri bir ksm Rusya'ya gitti ve bir ksm etelerle berber msellahan hl-i ekvetde kald. Davete Ermeniler de huda ve desseler ile kendilerine tevd edilen esliha-i emriyyelerle firr edip etelerle Rus askerlerine iltihk edip b-kes kalan slm 87

ilelerine bi't-tasallut env-i mezlim ve en dorusu lisna almakdan teeddb olunacak rezletler kla gnde bir ka adam katl, birok mazlmnin mal ve mezrtlar nehb grt, birok muhaddertn rz u nmslarna tasallut ve tecvz eylediler. Van'n sktundan bir mh akdem Rus ile olan muhbere-i hafiyye netcesinde Van'da olan memrn ve slmlar[a] gafleten hcm ve katlim edeceklerini ve ol esnda Rus askeri Van' istl edeceini, aralarnda takarrur etdiler. Bir gn slm gfil ve kendi ileriyle megl iken Ermeniler ahlye hcm, sokaklarda tesdf etdikleri oluk ocuk darr-i am, fukar, esnf, tccr vesir slm erkek olsun ve kadn bulunsun itlf ve katletdiler ve yirmi yedi gn u sretle slmlar idm ve mahvetdiklerinden Rus askeri u harekt- lemelerinden bi'listifde Van vilyeti[ni] istil edip cz mesbesinde kalan slmlar, kendi cann kurtaran zevcesi, kz, cier-presi[ni] brakp firr eyledi. Ben de ol srada firr eyledim ve firra muktedir olmayan ve orada kalan slmlar[n] bir ksm[n] Ermenilerle Rus askeri mttehiden ve mttefikan katl ve bazlar[n] ihrk eylediler. cr eyledikleri mezlim, kbil-i tadd ve tavsf deildir ve birer birer madde eklinde koymak kbil, mevkilerle madrlarn esmleri htrmda deildir ve malmtm bundan ibretdir. - Baka ifden var mdr? - Hayr yokdur. - bu ifdeyi tasdk eder misin? - Dorudur. Mhrlerim. F 8 Haziran sene [1]332 Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil hid Feyzi

Vrud eden dier mltec Sdk bin Hasan Van vilyetinin No[r]n-i Uly mahallesinden bakkal esnfndan yirmi yedi yanda olduunu beyn etdikden sonra muhlifen zabtolunan ifdesidir.
- Ne vakit ve ne esbba mebn Van'dan hicret ettiniz? - Ermenilerin mezliminden dolay geen sene Van'dan hicret eyledim. - Ermenilerin mezlimi nedir ve ne sretledir? - Zten Ermeniler okdan beri Devlet-i Osmaniyye ve millet-i slmiyye aleyhinde bulunarak Ruslarla akd-i ittifk ve nifkla hafiyyen muhvere ve esliha vesir tedrikt- harbiyye celb ve birok dinamit ihzr ve yerler altnda lam kd ile devlete kar iln- isyn ve slmlar aleyhine kyma frsat aramakda ve bunun iin birok fed kayd ve ete tekl ve gizlice ahl-i Mslimeye tecvz etmekde idiler. Seferberlik iln ve ahl taht- silha davet olunmasyla 88

Mslmanlar davete icbetle kayd ve nikt- askerye sevkolunmas zerine frsat ganmet add ile isynlar izhr ve iln ile rast geldikleri Mslmanlar katl, muhaddertn nmslarna tecvz, emvlleri nehb, zirat ve fellhatlar tahrb, ticretden men, deta slmlar hnelerinde mahbs ve mescn brakdlar ve hatta Geva kazsnda be alt nefer jandarmalar katl ve htrmda kalmayan ve esmleri[ni] bilmediim birok ehs katl, elde etdikleri kimesneleri tefevvhnden teeddb olunacak, birok enatlerle itlf [ve] ihrk eylediler. Van'n sktundan yirmi yedi gn evvel Rusya'nn istlsna medr olmak ve Rusya ile etdikleri muhbere netcesi olarak Van'daki memrn ve Mslmanlar aleyhinde kymla ve Viremyan ve Aram Paa'nn taht- riysetlerinde mteekkil eteleri mahallelere derek evvelen Hamudaa nmndaki klaya hcm ve nbetileri katl ve dinamit vstasyla klay ber-hev etdiler. Ve bi'l-umm Mslmanlarn hnelerine hcm ve tesdf eyledikleri oluk ocuk, kadn kz, erkekleri trl trl fecyile idm ve'l-hsl tadd mmkin olamayan cerimlere mcseret eylediler ve k eyledikleri u cerim ve iti syesiyle Rus askeri Van vilyeti[ni] istla eyledi ve mezkr askerlerle berber mttehiden kurdaki Mslmanlar ihrk ve itlf eylediler. O yzden firren hicret eyledim ve cerim ve cinyetleri l-yuad olduu cihetle taayyn-i madde ile taayyn-i isim etmek htrmda deildir. Malmtm budur. - Rusya ile muhbereleri neden bilirsin ve muhberelerine dir vesik elde edebildiniz mi? - Alniyye[ten] sleri Rusya'ya gidip gelirler idi ve seferberlik ilnyla Ermenilerin ksm- azam Rus askerine iltihk etmidir ve kendim fukar takmndan olduum cihetle veska veyhd mektblar elde edemedim. - Baka ne gibi ifden vardr? - Baka ifdem yokdur. - bu ifdeyi tasdk eder misin? - Dorudur. Mhrm yokdur. F 8 Haziran sene [1]332 Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil

Vrd eden Van'n Milis Topu Mlzm Hurid bin Hseyin, Van'n Topuolu mahallesinden elli yanda olduunu bade'l-beyn muhlifen zabtolunan ifdesidir.
89

- Ne vakit ve ne esbba mebn Van'dan hicret eylediniz? Seferberlik iln olunur olunmaz Devlet-i Osmaniyye ve millet-i slmiyyeye kar kin ve garaz besleyen Ermeniler, ete tekl ve frsat ganmet add ile slmlara tasallut ve rast geldikleri slmlar katl u itlf, emvl ve eyalar nehb grt ile Van'n sktundan yirmi sekiz gn akdem Rusya ile muhbere-i hafiyyeleri zerine isynlar iln ve hnelerde tahassun ve slmlara hcm ve mahv ve aann klasna hcm ve dinamit vstasyla ber-hev etdiklerinden mad Van'n sktuna ve Rus askeri Van'a duhlne env-i hiyel ve desyis istiml ile Rusya'ya teshlt ire eylediler ve Rus askeri Van'a girdikden sonra bi'l-ittihd slmlara env-i mezlim ve taaddiyt icr eylediler. Malmtm budur. Baka gn malmtm yokdur. - Ne gibi mezlim k ediyorlard? - Rastgeldikleri slmlar katl, muhaddert- slmiyyenin rz u nmslarna tecvz, kury tahrb ve nehb grt ediyorlar idi. - Bu bbda madr olanlar tadd edebilir misin? - Umm vilyet ahlsi onlarn mezlimlerine urad. Ale'l-infird tayn etmek htrma gelmiyor. - bu ifdeden baka ifden var mdr? - Ermenilerin itisf ve mezlimleri l-yuad ve l-yuhsdr. Tadd eylemek kbil deildir. Onun iin baka ifdem yokdur. - bu ifdeyi tasdk eder misin? - Dorudur, mhrlerim. F 12 Haziran sene [1]332 Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil Hurid

Mezlim-i vkaya dir malmt ve mehdtna mrcaat olunan Van vilyeti muhbere bamemru Van vilyetinin Selimbey mahallesi ahl sinden otuz iki yanda ve el-yevm Nusaybin kazs posta ve telgraf mdri vekletinde bulunduunu beyn eden Yusuf Efendi bin Mahmud Efendi'nin maa'l-kasem hid sfatyla ahzolunan ifdesidir.
F 16 Haziran sene [1]332 - Van vilyeti dhilinde icr-y mefsedet-krnede teekkl eden Ermeni cemiyyet-i hafiyyeleri slmlara kar ne gibi zulm ve taaddiytda bulundular? Cereyn- vakaya dir mehdt ve malmtnz tahrr ediniz.

90

- Van vilyeti dhilinde hayli zamandan beri sret-i hafiyyede teekkl edip bil-fsla ahl-i slma kar balca icr-y mezlim yapan Tanak Komitesi sergerdeleri Viramyan ve han, Aram ve Papasyan ve daha isimlerini tahattur edemediim yzlerce Ermeniler teekkl etdikleri cemiyyetleriyle tesdf etdikleri Mslmanlar sret-i hafiyyede ve fec bir hlde katletdirerek ihtif eyledikleri, tahkkt ve taharriyt netcesi msbet olmala berber Aram ve han'n bi'z-zt Vastan kazs ve Readiye nhiyesi ahl-i mteneffiznndan Hac Musa Bey ve Hac Yakub aalar bi'l-fil katl ve ahren kulak, burun ve let-i tensliyyelerini kat ile azlarna brakdklar ve daha buna mmsil binlerce yolcular, tesdf etdikleri mahallerde ayn sretle telef etdikleri gibi baz cnlerin der-desti iin nefs-i vilyetde takbt memrlarn katleyledikleri cmle-i mehdt ve mesmtmdandr efendim. - Tadd ve beyn eylediiniz Ermeni komiteleri seferberlikden mukaddem ve istl zamanna kadar nerelerde ictim ederler idi ve esliha ve cebhne ve bomba gibi lt- nriyyeyi kimlerden alyorlard? - Bunlarn ileri gelenleri ve fesd tohumu ekenleri akdemce Rusya'da tecemm edip huddun kurbiyeti dolaysyla birok let-i harbiyye ve humbara ve let-i nriyyeyi nefs-i Van'a iddihr etdikden sonra, vilyeti tekl eden Muradiye kazsnn Krzot ve ran tarki zerinde kin Erek nhiyesinde ve mlhak kurda, Vastan kazsnn dhili Ahtamar (?) manastrnda ve daha birok kylerde ve nefs-i Van'n btn Ermeni mahalltnda tahss etdikleri hneler ve manastrlarda ictim ederlerdi ve btn esliha ve cebhne vesireyi Rusya'dan alyorlar idi. - stlda Van'da bulundunuz mu? Btn mlhakt Ermenileri bu gibi ahvle cret etdiler mi ve ahl-i slmiyye zerine ne gibi mumele ve enati irtikb ediyorlar idi? Genleri ldrdler mi? Irz ve nmsa tecvz edenler[den] tahattur etdiklerinizi syleyiniz. - Seferberlikden mukaddem Van muhti umm Ermenileri, gizlice tesdf etdikleri slmlar ldrmekde kusr gstermiyordu. Vaktki seferberlik baland ve askerin uzak mahallere gitdiini anlamalaryla artk Ermeni mahalle ve kylerine civr sekene-i slmiyyeye bil-ftr icr-y enata baladlar ve nihyet'l-emr Rus'un Van huddunu tecvz etmesi zerine maa'l-mecbriye maa-ile Van'dan kdm. stl zamannda neler yapdklarn grmedim. Fakat mahallem ahlsinden ve aceze grhundan bizimle kamayan yirmi be kadar erkek komularm, ileleriyle gizlendikleri bir hneye yz kadar Ermeni gelerek bu erkekleri, bir yanda ve daha dn sinlerde olan ocuklar, bunlarn huzrunda kama ile paraladkdan sonra erkekleri baheye kararak asker gibi dizdikden sonra kadnlar nlerine getirerek ummunu bir ate emriyle yere serdikden sonra kadnlar slm mahalltndan alp Halilaa mahallesinde Hac Ziya Bey'e id olup

91

Fransz konsolosunun ikmet eyledii hnede tecemm etdirdikden sonra genleri bi't-tefrk gtrdkleri ve ihtiyre kadnlara da ekmek, su vermediklerini ve hatta Rus efrdnn acyarak ekmek-pre verdikleri, kadnlar elinden bi'l-hire alndn ve daha tadd gayr- kbil birok tahamml edilmeyecek enatler yapdklarn her naslsa tahls-i girbn ile bi'l-hire Bitlis'e gelen komum kadnlarndan iitdim efendim. Mstantk kir - Ermenilerin bu yolda takb etdikleri maksad nedir? - Maksadlar balca millet-i slmiyyeyi mahvetmek ve zum- btllarnca beylik elde etmek fikrine mstenid olduu zde-i arz ve zhdr. - fdenizi tasdk ediniz. - Bu Van muhti Ermenilerinin fikr-i fesdlar ve icrsna muvaffak olduklar mezlimleri, deil cizlerinin bu bbda ifdeleri zabtolunacak btn kimselerin sahh ve doru olduunu maa'l-kasem temn ve ifdt- vkam tasdk ederim. F 16 Haziran sene [1]332 Mstantk kir Mdde-i Umm Ahmed Cemil Van Muhbere Bamemr- sbk ve Nusaybin Telgraf Mdr Vekli Yusuf Mdde-i Umm Ahmed Cemil

Fezleke-i Tahkkyye
Erzurum ve Van ve Bitlis vilyetleri dhilinde Ermeni eteleriyle Ruslarn ahl-i slmiyyeye kar irtikb eyledikleri mezlim ve enatin tahkkine dir Dhiliye Nezret-i cellesinden eref-vrid olup makm- kim-i makmden muhavvel ifre mahllne tevfikan bu bbda tahkkta mberetle Nusaybin kazsna gelip iskn etdirilen Van ve Bayezid sanca ahlsinden kr bin Hseyin, Mehmed efik bin kr ve Reid bin Kele ve Feyzi Efendi bin Hasan ve Sdk bin Hasan ve Hurid bin Hseyin, Yusuf Efendi bin Mahmud'un hid sfatyla maa'l-kasem ahzedilen ifdeleri mnderictna nazaran, teden beri millet-i slmiyye ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'ye kar buz ve advet besleyen Ermenilerin Rusya'nn tahrk ve tevkiyle Van, Erzurum, Bitlis, Diyarbekir ve Harput vilyetlerinde Tanaksutyun ve Hnakyan ve Arminak nmyla cemiyet teekkl ederek bunlara riyset eden Van'da Aram Paa, han, Viremyan nm ete resleri kuvvet'z-zahr olarak tasavvurlarn kuvveden file karmak zere Van 92

dhilinde slm mahalltnda lmlar hafr, esliha ve bomba ve dinamit ve cebhne vesir lt- nriyyeyi hafiyyen Rusya'dan celb ve cem ile iln- seferberyi mtekib ete hlinde olduklar hlde Van mlhaktnda toplanan yz bini mtecviz Ermenilerin irin nm errn taht- riysetinde Tumar [Tmar] cihetine ve Byk Serkis'in kumandasyla atak cihetine ve Kk Serkis'in idresiyle Havasor cihetine mteferrik sretde dalarak Hietbeta (?) karyesinde bulunan ahl-i slmiyye zerine msellahan hcm ve karyeyi abluka ederek slmlar bir sret-i fecada katl ve idm ve takbe giden Mfreze Kumandan Binba Ahmed Bey'le maiyyet-i nefertn katl ve Klle karyesine hcm ederek karyenin bi'lumm ahl-i slmiyye erkek, kadn ve ocuk vahiyne bir sretde katl ve Milis Kumandan Edhem Bey'le drt neferi dahi itlf ve Pakiz [Paksi] ve Zorafe [Zorava] ve Gorasta ve Kprky ve Zive karyelerinde bulunan Mslmanlar emsli nmesbk bir sretde itlf 5 Nisan sene [1]331 trhinde Hamudaa klasn muhsara ederek be nefer nbetileri katl ve bomba atarak klay ber-hev eyledikleri ve slm hnelerine bomba atarak tahrb ve bi'l-umm hnelerini ihrk eyledikleri ve yirmi yedi gn dhil-i vilyetde devam eden harekt- ihtilliyyede ahl-i slmiyye'den erkek ve kadn ve ocuk ancak yzde be nfsun tahls-i can edebildikleri ve [1]330 senesi Tern-i Evvel'in on sekizinci gnne msdif bayramn birinci gn ehrin mebid ve cmilerinde ictim ve ibdt- dniyye ile megl bulunan slmlar env-i mezlim icrsyla mahv ve itlf ve rast geldikleri kurlar ihrk ve iki yandan on yana kadar olan ocuklarn kollarn balayarak ot ynlar zerinde gazya ilk etmek sretiyle ihrk eyledikleri ve Bayezid sancanda bulunan on be bin kadar nfs- slmiyyeden on drt binini bir sret-i vahiyne ve biynede katl ve idm ve muhaddert- slmiyyenin rz u nmslarna tecvz ile bkire kzlarn bikrlerini izle ve esr eyledikleri Vastan kazs ahlsinden ve Readiye nhiyesi ahlsinden Hac Musa Bey ve Hac Yakub Aa'y alenen kulak ve burun ve lt- tensliyyelerini kat ile azlarna vermek sretiyle bir sret-i fecnede katl ve binlerce yolcular esn-y rhda ayn sretle itlf ve beikdeki masm ocuklar alenen kama ve haner ile paraladklar ve ihtill-i dhilden bi'l-istifde Van'a duhl eden Rusya'nn dahi bi'l-umm ahl-i slmiyyeyi katlim ve env-i mezlim ve enati icr eyledikleri tahkkt-i vkadan anlalmasna mebn bu bbdaki evrk- tahkkyye b-fezleke makm- lye irsl buyurulmak zere Nusaybin Kim-i makml cnib-i lsine tevd klnd. F 18 Haziran sene [1]332 Mstantk- Nusaybin kir BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 19-33 93 Nusaybin Mdde-i Ummsi Ahmed Cemil

 12 ERMEN VE RUSLARIN YAPTIKLARI MEZLM Ermeni ve Ruslarn Elekirt, Hns, Karakilise, atak, Mks, Mu ve Akan'da yaptklar dehetli mezlimden kurtulabilenlerin ifadelerine gre, Rus ve Ermenilerin mezliminden bazlar unlardr: "Yrtc canavar ve zincirden boanm aylar gibi" kylere saldrp bir anda ortal "kan deryasna" dndren Rus ve Ermenilerin; "kadn erkek dinlemeyerek nlerine rast gelen aresizleri paraladklar", sadece Elekird'in Arabky'nde iki gn zarfnda "bakire olarak yirmi kzmzn bikrini izleden baka btn ie yarar gelin ve kadnlarmzn hukuklarna taarruz" ettikleri, Hns'n Mollakula kynde "yirmiyi mtecaviz ocuklarmz ilk nce kuzu keser gibi zebh edip hamile kadnlarmzdan bir ikisini karnlarn kama ile skerek.... ceninleri sng zerinde pederlerine ....." gsterdikleri, Mslman ahaliden kimisinin kafasn, kollarn, burunlarn, kulaklarn kesdikleri, gzlerini kardklar, derilerini yzdkleri ve zerlerine gazya dkerek yaktklar ve nihayet aadaki ibret verici mezlimi yaptklarna dair. "...... iki slm kadnn Ermeniler berber getirmilerdi. Bu kadnlar ortaya getirdiler. Her ikisi dahi hmil idiler. ki Rus neferiyle iki Ermeni geldiler. Kadnlarn karnlarndaki ocuklarn olan veya kz olduuna dair iki mecidiye zerine bahsetdiler. Kadnlarn karnlarn feci bir sretde kama ile yardlar, birisinin karnndan bir olan ocuu kt. Dierinin karnndaki "mudga" olduu iin anlalmad ve bunun zerine birok da mnakaa ettiler..."

Massacres perpetrated by the Russians and Armenians

(Some of the terrible atrocities perpetrated by Russians and Armenians in Elekirt, Hns, Karakilise, atak, Mks, Mu and Akcan as it was stated by those who escaped from) "Russians and Armenians like rapacious animals and unchained bears attacked villages and it was a bloodshed that turned all into red"; men and women were slaughtered; in Aralky attached to Elekirt they deflowered in two days twenty three muslims virgins and raped newly wedded girls and married women", in the village of Mollakula ky of Hns more than twenty children were butchered like lambs, two pregnant women had the hellies cut by cuttlasses and the foetus extracted and fixed on the point of bayonets and displayed to their fathers; some muslim people were beheaded, some others had their arms, noses, ears cut and eyes pulled out and after they had their skins flayed they were soaked with 94

keresone and set fire to; finally the following are other examples of the horrors and abominations committed: "Armenians brought with them two muslim women; they formed a circle around them, both were pregnant; two Russian soldiers and two Armenians came; they betted on the gender of the unborn youngs, male or female, betting for each, two mecidiye (Silver coins of 20 piastres), then they ferociously eviscerated the abdomen and wombs of the pregnant women with a dagger, one of the unborn young was a male child; the other young was an amorphous bleeding lump so they went on quarreling about its gender _" 10 N. 1334 (11. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mamuretlazz Vilyeti'nden alnan 28 Haziran sene [1]332 trhli ve 98 numaral tahrrtn sretidir. 25/15 Haziran sene [1]332 trhli ve be numaral telgrafnme-i l-i nezretpennlerine arza-i cevbiyyedir. Rus ve Ermeni etelerinin mezlimine dir muhcirlerden uhd huzrunda maa'l-kasem alnan ifdelerini mbeyyin evrk leffen takdm klnd ve bu bbda mlhaktdan vrd edeceklerin dahi pey-der-pey takdm klnaca arzolunur. Ol bbda. Aslna Mutbkdr. Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Sretdir
[1]331 senesinin Mays gyesinde bir sabah namz idi. Karyemiz bulunan Hanyanik, etrf Rus ve Ermeniler abluka ederek teslm olmamz ve katiyyen bir ferdin kyden dar kmamasn teklf etdiler. Reddedilen bu teklf ve mdfaaten atlan ilk kurun zerine bunlar yrtc canvar ve zincirden boanm aylar gibi kymze saldrdlar. Feryd, vveyl fk titretiyordu. Bir dakka ierisinde btn 95

ortalk kan derysna benzedi. Bu dman kuvveti ierisinde komu kylerden Readiye nhiyesine tbi Kancasl Nian, Murad; Kadarekli Osbeb; Poro[ni]sli Dikran; Randoslu Zaho; Pellili Beyko ve Serkis, Tanfasal, Kazar ve Nosis; Geva'n atvan karyeli Nosis "Yaasn Aram Paa!" vzyla baryor ve var kuvvetleriyle kadn erkek dinlemeyerek nlerine rast gelen b-releri paralyorlard. Hatta o srada arkamzdan cier-presini kollar arasna skdrarak koa koa kamak isteyen bir kadnn nne geerek vah ve canvar peneleriyle yavrusunu kucandan alm ve zavall annenin gzleri nnde sng ucuna takp "Ey fed kahraman Ermeni ruhlar! te bunca alp emelimize muvaffak olmadan giderek arkanzda brakdnz nesillerinizin rhunuza kar etdii fedkrlk ve ydigr" diyerek telef ve kadn da katletmi ve ta biz seslerini iidebildiimiz mesfeye kadar Kamaynz, nereye kadar gitseniz geleceiz, hatta sizi am'a kadar takb edeceiz" szleriyle barm olduklar ve Ermeniler ve Ruslarn vahet ve gaddrlkda hi bir eyden geri kalmam olduklarn mbeyyin ibu zabt varakasn maa'l-kasem temhr ve it eyleriz. F 1 Nisan sene [1]332 Muhcir Meyih-i Kdiriyyeden Konlu Fethullah Bu dahi Konlu Yakub Muhcir Kesn Beylerinden Hmid Bey olu Ali Muhcir Kesn Beylerinden Hac Bey olu Selim Bu dahi Mahmud

Rus'un Elekird'den Arabky'nde yapm olduu mezlim hakknda

17 Knn- Evvel sene [1]330 trhinde Rus, kazmz bulunan Elekird kazsna taarruz ederek tahmnen on dokuzuncu gn karyemize girmi olduu, iki yz mevcd Kazak svrsiyle mehr Ermeni komite resi Toprakkalal Abramayis ile altm-yetmi kadar Ermeni fedleri karyemize geldi. Karyenin ehr etrfn evirerek kendilerine teslm olduumuzu bi'l-vsta anlatdrmak zere tercmn istedik. Ermeni komitelerinden Hanzirli Karabet olu Kirkor'u tercmn ederek bi'l-mecbriyye Rus'a teslm olduumuzu ve biz ahl bulunduumuzdan fm-bad kendilerine mut bulunacamz ber-tafsl syledik ise de aldmz cevb ber-vech-i t arzolunacakdr: 1- Eslihanz teslm edeceksiniz diye hemen yedimizde mevcd esliha-i gayr- memna varncaya dein yedimizden alnm.

96

2- Umm hayvntnz orduya teslm edeceksiniz diye be yz aded srmz alarak yedimize ake-i vhide verilmemidir ve bunun ile berber iki bin anmmz da gasbedilmidir. Onlar iin cb eden fiyt veyhd veska talebinde bulunduk ise de o mfrezenin kumandan bulunan __ cevben "Mlnz ve cannz da bizimdir, haydi kn!" diye bizi tekdrle darya karmdr. 3- kinci gn hnelerimize Ermeni fedleri girerek cebren nmsumuza taarruz etmee balandndan nms beliyyesi olarak bi'l-mecbriyye umm kumandanlar Kaydarof'un nezdine gitdik. Ahvl-i n-lykaya kendisine arzetmemizle hemen nezdinde mevcd bulunan dier Rus zbitnna kar bizi tekdr ederek "Haydi, Ermeni ve Kazaklarn mumelede mezniyyet-i tmmeleri vardr" diye bizi taraya kard ise de iki sat sonra tekrr bizi huzruna arp dedi ki; "Ben Mslmanm ve kendim de kumandanm, bu gn bu harbde fenl yapan Ermenilerdir. Bunlar da harb fenlna mezndurlar. Artk durmaynz, elinize geen ilenizi karp gidiniz. Yoksa hem nmsunuz ve hem de malnz gidecekdir. te size muhfz" diye iki Kazan ehri slm hnednn terfk ederek karyemize bizi izm etmidir. Orada kaldmz iki gn zarfnda o hin Ermeni fedlerle Kazaklar karyemizde bkire olarak yirmi kzmzn bikrini izleden baka btn ie yarar gelin ve kadnlarmzn hukklarna taarruz etmilerdir. te bu miynede bendelerinin bkire hemrem gitmi el-yevm de mezkr komitelerin nezdindedir. Buna cmle karyemiz hid bulunduundan bu gaddr Rus ve Ermeninin ibu mezlim ahvlini lem-i medeniyyetde bulunan hkmetlerinin nazar- dikkatini celbeylerim. urasnda bir ey de arzedeceim. yle ki karyemizde meskn burunsuz otuz be yanda Hazalo isminde bir hmile kadn var idi. Ondan sonra bir Kazak ile tne Ermeni; ikisi Garb biri de kaz-y mezkrenin yine Hanzir karyeli Mihran nmnda komite hemen mezbreyi huzrlarna celbederek kadn da takdri hd ayn satde hamlini vaz etmek emelinde iken, kendilerine vuk bulan rics zerine hemen ayn meydnda yere iterek nmssuz Ermeni fil-i en icr eder ve o anda belindeki kamasyla karnn yararak ocuunu gzmz nnde karm ve ocuunu da bir aa dalna asm. te byle felketler geirdiimize cenb- Hakk hid-i dildir. F 21 Mays sene [1]332 Essen Elekird kazsnn Arabkomu karyeli olup muvakkaten Ortanil karyesinde skin Sleyman olu Rza

97

bu blda ifdt, mukrin-i shhat olup merkm Sleyman olu Rza'nn huzrunda memr Mehmed Bey'e tahrr etdirmi olduu ifdt olduunu tasdk eyleriz. F 21 Mays sene [1]332 htiyr Osman htiyr Hsn htiyr Ali Muhtr- Muhcirn-i Ortanil

Merkm Rza'nn bldaki ifdt ve felketi clib-i nazar- dikkat buyurulmak zere huzr- cell-i cenb- vilyet-penhye arz ve takdm klnr. F 3/21 sene [1]332 Tahkk Memru Mehmed Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Ruslarn Mezlim Ahvli

Memleketimiz bulunan Hns kazsnn sahne-i harbe alt sat bir mesfede olduu hlde evde kalan kimselerimizle mahz o uurda elden geldii kadar hizmet edip de askerimizin infk ve ielerine muktez mezrt ve buna mmsil meklt- gdiyye yetidirmek zere kalm ve bu sretle on sekiz ay bil-ticret srf nif'l-arz maksadn huslne s bulunmu iken hasbe'l-kader memleketimizin yed-i menhs- adya gemesi cihetiyle merbtan takdm klnan mdellel defter muhteviyt emlk ve akr ve emvl-i beytiyye ile memleketimiz sekenesinden olup bir hayli zamandan beri firren Rusya'ya gitmi ve maiyyetinde tekl etdii bir mfrezeye kumanda eden millet-i Hristiyniyyeden Tanaksuyun komitesine mensb Hns'n Karaoban karyesinde bulunan Bertabek Erakil ve Kopal karyesinde skin ve ayn fikr-i salh hiz Kei olu Serkis ve Karakpr karyesinden Kirkor ve Tokaz ve Manuk nm kimselerle Kahlik [Kahkik] karyesinden Serkisyan Misak ve Hazhazyan Vahan ve Aamilk karyesinden Hurid Bekesyan ve Duman karyesinden Misak ve Harm karyesinden Hakem Agop olu Murad, Harm karyesinden ve Dikran ve Kozlu karyesinden Saru Khya, Yeniky karyesinden Hilhilyan Kesper nm eirr ve zlimler nasl ki dnynn slih bir zamannda bulunduumuz mntka dhilinde icr-y nehb grt ve katl ktl ile yrtdkleri mefsedet komiteleri yle dursun, urasn unutmayalm ki essen kasaba dhilinde bulunup da ayn firr irtikbla blda marz komitecilere iltihk ederek bu seferdeki hicretimiz de umm mfrezeleriyle 98

berber Rusya'nn epeyce bir kuvvetiyle tevhd-i mezlim ederek yapdklar ciersz mezlim ve ayn zamanda hetk-i rz gibi netce-i mumeleleri vardr ki bunlardan bir-ikisini hkmetimize arzetmekden kendimizi alamyoruz. Mcib-i tasd olmasn ki serencm bir derece terh edeyim ki grdm hakret, uradm felket nasldr. Hadd-i ztnda zkr, iki ins- sagre evldla iki menkham ve kendimin de Ermeni ky[] olan evirme'ye yarm satlik bir mesfede bir gmde bulunduum hlde elde bulunan drt yz lira nakdimle o kyde ahz u it etmekde idim ki dmann Hns'a geleceine drt be sat kalm iken vesit-i naklim olmad iin muhaddertmn ellerini tutarak fenn-i ile erban muhaddertdan eksersi ocuk, yiyecek, yatacak, tefr, giyecek malzemelerden hi bir ey alamayarak ilk nce gelen kimselerden yapdmz tahkktda Ermenilerin yapdklar dil-sz mezlim ve cebr u ikenceden katiyyen ihfe ile kaarak gelmek zere iken nif'l-arz Ermeni komitecileri berberimde bulunan yz elli hne halkmzdan karsn Hns'n drt sat iml-i garbsinde keserek iimizde bulunan eli silh tutan zkrlar det koyun boazlar gibi ileleri nne getirir. Burasn alayarak diyorum ki ellerini ayaklarn bal, memede bulunan ocuklarla oradaki sabler berfin kesreti, itnn iddetinden incimd etmi ve bunlarn keder-dde vlidelerini grp gzlerimiz nnde yere atarak feryd u fign sumna urc etdii hlde bir ileye yirmi nefer Ermeni ve ksmen de Rus takarrub ederek fil-i zin ve livtay yaparak bi'l-hire birer ikier azlarn dorayarak telef etdi. Nln u efgnn haddi yok. O sretle zkrun ummu[nu] kesdi[ler]. Karlar da byle yapmak zere iken gecenin hull cihetiyle kenin birinde nasl doranacam intizr ederken hasbe'l-kader beni terkle karlar toplayp kye gitdikleri[nde] her naslsa ellerimi kurtararak firr etdim. Btb olarak kendimi Osmanl askeri bulunan bir kye atdm. Azck karnm doyurdukdan sonra; "imdi gelecek, ahan geldiler" gibi vehmim orada kalmama da mni oldu ki evld, ilemi terkle geldim. Byle felket-dde kimselerin meded-resi sizin gibi evliy-y umr- dndr ve merhamet shibi ztlar olacakdr. Manen tazarruumuzu leyl nehr ref-i brgh- cenb- kibriy ediyoruz. Mddeten mahall-i vildetimiz Hkmet-i seniyye-i Osmaniyye'dir. Binlerce, belki milyonlarca bu gibi zulm ve cefya marz kalm kimseler vardr. Bunlarn yapdklar hakret ve cebr ve ikence zulmn derece-i kusvs kalemle tarf edilemez ve asb- beerin tahammlnn fevkindeki hltn terhi iin nutk itizr eder. Hl byle iken bir ok ksmlarmz da varz ki hadd-i ztnda bir servet shibi olmayp ancak rz-merre sklarmz idre ve teden beri ihtiyc katiyyen grmemi ve elde bulunan m-melekini terkle hicret ederek cziyt kablinden olan hayatnn frhtuyla tehvn-i zarret ederek ancak buraya can atmlar ki imdi tesel etmek r i-resiyle evld, ile ihtiycdan nln ve zrdr. Bu hl-i esefitiml ise btn btn icrsyla berber bu hle ifr eden ad-y bed-krdr.

99

Taleb-i muzheret tab olmala yatak, mefrt ve infk ve ie ile mlzeme-i sirenin tedrik ve itirsna kifyet edecek derecede muvenet-i hkmetin icrs istirhmyla hatm-i marzt eyleriz. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir. F 23 Mays sene [1]332 Bu dahi Hns'dan muhcir Ali bin Fl Evld ve ilesi Rus'un taht- esret ve pene-i zulmnde kalan Tadam karyesinde meskn Hns'dan muhcir hulef Ali Merkmnn ifde ve marztlar hakkat olup bizim hicretimizden be gn sonra iltihk eden ve berberimizde gelen halkyla Diyarbekir cihetine gitmi olan be nefer arkadalarnn ifdeleri ve onlardan yapdmz tahkktla bu gibi emsl olacak bir oklarn grdmz kimselerin ayn hli tasvr ve nakletdiklerini tasdkan zr-i arz- hli zeylen arz ve takdm ve temhrtlardr. Fermn. F 23 Mays sene [1]332 Tadam karyesinde meskn Hns'dan muhcir Aladdin Beyzde Cell Tadam'da meskn Hns'dan muhcir Aladdin Beyzde Mehmed Kmil

Merkmun ifdt mukrin-i hakkat olduu icr eylediim tahkkt- vkadan anlalmala cbnn icrs maraznda huzr- cell-i cenb- vilyetpenhye arz ve takdm. F 3/23 sene [1]332 Muhcirn Tahkk Memru Mehmed Kmil Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Rus'un Mezlim Ahvli

Hns'a bir satlik mesfede kin Mollakula karyesi ahlsindeniz. Ad-y dnimiz Rus'a izfetle mttefiku'l-meslek ve mezheb bulunan millet-i Hristiyniyyeden ve kasabamz ahlsinden Danaksuyun komitesi resi olduu ahvl ve harekt ve yapd mezlimiyle gsterdii nfzu sebebiyle anlalan 100

Vahan ve Aleksandr Asoyan nm zlimler Rus'un memleketimizi istl etdii srada essen berfin kesret ve souun iddeti cihetle ne miyen ve ne de rkiben mey harekete tkat-yb olamayan yirmi nfsumuzu alp kamak zere iken nif'l-arz adem-i hareketleri eksersinin sab ve sabiyye kimseler olmak mnsebetiyle biraz gecikdiimiz iin marz komite resi kymz refki olan atllarla basd. Baka trl kamak olamayacan derkederek azamet-i ilhiyyeye snarak bir ey etmez diye bekler iken birden bire ieriye giren o menhs ehreli Ermeniler det bir doan kuu bir blbl kovarsa ayn o minvl zere ieride bulunan yirmiyi mtecviz ocuklarmz ilk nce kuzu keser gibi zebhedip hmile kadnlarmzdan bir ikisini karnlarn kama ile skerek henz nutfiyeden hl-i beere ifra olmu cennleri sng zerinde pederlerine gsterip mezbrelerin hl-i mevtlerinde bile mazallh fil-i ziny irtikb iin muayyen neferleri tahrk eden komiteci "Sizi afv edeceim. Artk korkmaynz" mdiyle bizi nefyetmeye balad. Mcvirimiz be on hne halkn toplayp bizim hneye getirdi. Gece takarrub etdi. Emniyet zerine bendenizle bir arkadam kyde nbetci vazfe grmek zere kyde terkile kendileri mntehb ilelerden birer dne alarak evlere gediler. Gecenin nsf gemi ettii kimse ayk olmadn hissederek bir hnede tecemmu etdirildii oluk ocuklarmzdan on ikisi kebr-i tife-i nis olup mtebk yirmi sekizi henz muharrik-i n-bli ocuklarmz alp kadk. Leh'l-hamd o zlimden kurtulduk. Buraya kadar dilene dilene geldik. Bir ksm da yollarda gerek souun ve gerekse hem-cins ve kardalarnn gzleri nnde marz kaldklar felketden korkarak telef olmu m-hasal yirmi hnede iki yz elli nfsu bulunan kimselerden bu gn umm otuz be neferi ile Hdim kynde iskn etmi ve rz-merre teselle idre etmekdeyiz. Bu tesel de ancak infk temn ediyorsa da hem az ve hem de gnhdr. Maa-hz melbst ve tefrtmz hi bir eyimiz yokdur. Huzr- lnize tazallum-i hlle arz- keyfiyyet eyler ve son sabrszlkla ve tehvn-i ihtiycmzla grdmz felketin bu sebeble telfsini arz- hl eyleriz. Fermn. F 23 Mays sene [1]332 Hns'n Mollakula karyesinden muhcir, Hdim karyesinde meskn Yusuf olu Hasan Hns'n Mollakula karyesinden muhcir, Tadam karyesinde meskn Hseyin bin Mehmed Hns'n Molla Buah karyesinden muhcir, Tadam karyesinde meskn Ahmed olu Hac brhim Hns'n Mollakula karyesinden muhcir, Tadam karyesinde meskn Bulhaz olu Mehmed

101

Merkmnn ifde ve marztlar ayn- hakkat olduunu bildiimiz iin ibu mahalli ve zeylen temhr ve takdm eyleriz. F 23 minh. Hns'da muhcir Tadam'da skin Aladdin Beyzde Mehmed Hns'da muhcir Tadam'da skin Aladdin Beyzde Muammer Tadam karyesi erfndan Hac Ahmed Aa Osman Aa Hac Ahmed

Merkmlar hakkaten yn- merhamet bir hlde grdmden manzr- l-i vilyet-penhye arz ve takdm klnd. F 23 Mays sene [1]332 Muhcirn Tahkk Memru Mehmed Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hani kasabasnda skin Mu mlteclerinden Mehmed Resul'un zabtedilen ifdesi.

F 2/23 Mays sene [1]332 sim ve hretin, mahall-i vildetin, sin ve sanatn syler misin? smim Mehmed Resul, pederimin ismi Abdurrahman avu, sinnim on sekizdir. Mu kasabasnn Sfl mahallesindenim. imdi Mu'un istls zerine ilticen Hani kasabasnda bulunuyorum. Sanatm yokdur, askerim. Mu'dan ne vakit kdn; bu kasabaya ne zaman geldin? Mu'dan firren on iki gn mukaddem buraya iltic etdim, yan on iki gndr burada bulunuyorum. imdi sizden her ne sul edersem hakkat diresinde artk-eksik olmayarak cevb vereceinize yemin eder misiniz? Evet ederim ve sdkne hakkat diresinde sylerim demesiyle emr-i tahlfi icr klnd. Hani Mdri smil 102

 fdenize baklrsa Mu'un Ruslar tarafndan istlsndan sonra Rus arasnda kaldnz anlalyor. Oralarda gerek Ruslarn, gerekse Ermenilerin ahl-i slmiyye hakknda ne tavr ve hareketde bulunduklarn ve ne gibi mumele yapdklarn, bize zh etmeniz lzm gelmidir. Grp bildiin ne ise hakkat diresinde syle. Ben essen Mu talmgh depo taburunda mceddeden kaydedilerek 15 Knn- Evvel sene [1]331 trhinde Liz'e gitdik. Orada bir mddet harb etdik. Knn- Sn [1]331 evstna doru Bulank kazsnn Betlepo [Bitlu] karyesi civrnda Ruslar ve Ermeni eteleriyle vuk bulan harbde sol ayamdan mecrh derek Liz'e geldim. O srada birinci defa Hns istikmetine yrnmesine, ikinci defa Mu erayn mevkiinde sbit etmesi ve mukvemet edemedii sretde Bitlis cebhesine ekilmesine dir mfreze kumandanlna emr geldi. Mevcd kuvvet, taarruz eden dmana mukvemet edemedii cihetle Bitlis cebhesine doru btn mevcd ktat- askeriyye ile hareket etdik. Hsn-i Gln srtlarna geldiimizde yaral olduum iin askerin srat-i seyrine itirk edemediimden geri kaldm. Dier nefer asker de hastalanarak, gidemeyip benimle kaldlar. Derhl arkadan yetien dmandan sekiz kii bizi tutdular. Evvel benimle kalm olan askerlerden Harputlu Hseyin nmndaki neferin gzlerini kardlar ve merkma hitben "Kalk bak bakalm! Osmanl askeri var mdr, geliyorlar m?" dediler ve dereye ekip kurunla ldrdler. Sonra arkadalarmdan ismini bilemediim dier bir neferin vcdunun bir yannn derisini yzdler ve anta eklinde yanna sarkp ellerini sokarak merkma da "Sen de elini sok bakalm. Bu antada Sultn Readn paras var mdr?" diye bir takm hakretden sonra merkmu da ldrdler. nc bir arkadam dahi yere yatrp zekerini keserek azna koydular. "Boru al! Size Osmanl askerinden imdd gelsin" diyerek o vaziyette merkmu da ehd ettiler. Nbet bana geldi. Ben dikkatle tedkk etmekde olduum iin ilerinden n tandm. Birisi Mu Ermenilerinden ve Mu'un akar mahallesinden Ke olu Aram, ikincisi Mu'un Ba mahallesinden Badasar Grp olu Aleksan, ncs yine Mu'un Ba mahallesinden Avukat Hrant [Helikat] Efendi olu Hrant idiler. Dier bei de Rus askeri idiler tanyamadm. Bu sekizi birden bana geldiler, "te bak btn slmlarn hli ve netcesi byle olacakdr" dediler ve beni alp bir dereye gtrdler. Ate yakdlar, atelere kzdrdklar tfenk iiyle yirmi drt yerimden beni daladlar. Feryd edip alyordum. O sra bir Rus askeri arkadan yetidi ve beni ellerinden ald ve bir tarafa ekdi. Kulama gizli olarak "Ben Mslmanm Kazan ehrindenim. smim dahi Abdlmelik'dir. Korkma seni kurtarrm" dedi ve merkm neferle birlikde mezkr sekiz kii berber olduklar hlde, olduumuz dereden hareket etdik. Arkadan yz nefer kadar Rus Kazayla Ermeni etesi efrd gelip bize iltihk etdiler. Mu istikmetine doru yrdk. O tark kapal ve berfle mesdd olduundan hatt- hareketi Til karyesine evirdiler. Yolda tahmnen sekiz yz kadar

103

erkek, kadn, oluk ocuk muhcirne tesdf etdik. Gerek Kazaklar, gerek Ermeniler hemen kurd gibi bu muhcirn iine saldrdlar. Kimisinin kafasn, kimisinin kollarn, kimisinin burun ve kulan kesmek sretiyle ve env-i fecyi ile bu zavalllar doradlar. Bir ferd kurtulamad. Olduumuz dere kan derys kesdi. Oradan geip akam Til karyesine vsl olduk. Evvelce durmu olduklar Mu sancann Akan nhiyesine merbt Karamee karyesi ahlsinden iki slm kadnn Ermeniler berber getirmilerdi. Bu kadnlar ortaya getirdiler. Her ikisi dahi hmil idiler. ki Rus neferiyle iki Ermeni geldiler. Kadnlarn karnlarndaki ocuklarn olan veya kz olduuna dir iki mecidiye zerine bahsetdiler. Kadnlarn karnlarn fec bir sretde kama ile yardlar birisinin karnndan bir olan ocuu kd. Dierinin karnndaki "mudga" olduu iin anlalmad ve bunun zerine birok da mnkaa etdiler. Aradan be dakka gedi. Drt Rusla alt Ermeni ki ceman on nefer ortaya alt slm kz getirdiler. Bu Ermenilerden birisinin Mu'un Ziyret karyesi ahlsinden olduunu tandm. Fakat ismini bilemiyordum. te bunlar mezkr alt kz bir saf zerine dizdiler. Bir Rus zbiti geldi. Bu kzlardan birisini intihb edip gtrdkden sonra, neferta kalan be kzn ayaklarndaki donlarn kardlar. Kzlara Namaz klacaksnz dediler ve cebren ruka vardrdlar ve kzlara be nefer birden arkadan fil-i en icr etdiler ve ilerinden Kazaklar yanlarndaki Ermenilere hitben ve beni ire ederek "Bu askere anlatnz; slmlarn namz byle midir? te btn elimize geen slmlara byle yapacak ve bylece namz kldracaz" dediler. Ermeniler de Trke bana tercme ve tefhm etdiler. te bundan sonra gn gece mezkr Til karyesinde kaldk. Arasra gizli olarak arzetdiim Kazan ehirli Abdlmelik nm slm nefer bana birer para ekmek veriyordu. Gerek yaralarmn acsndan, gerek alkdan b-tb dtm. Drdnc gece merkm Abdlmelik bana "Artk seni bundan fazla himye edemem. nki bir slm saklamak en byk cinyet addolunur. Korkarm. Kaabilirsen ka" dedi. Gecenin sat altsnda bir takrble kadm. afak vakti Kazan karyesi tepesine vsl oldum. Ky iinde bir vveyl ve feryd iitdim. Biraz istirhatdan ve ortalk tamamyla ziylandkdan sonra kyn iine bakdm. Rus askeri ve Ermeni eteleri kark olarak ky halkn katl ve ihrk etmekde olduklarn grdm. Korkumdan bir tarafa hareket edemeyerek bir tan arkasna gizlendim. Akama kadar kaldm. Geceleyin tekrr yola devam etdim. Oroman karyesine gitdim. Orada kendilerini mukvemetle kurtaran muhcirne iltihk etdim. Elli gn kadar orada mahsr kaldk. Nihyet mchidnden Mulu Hac Musa Bey'in etrfmzdaki dmana yapd bir taarruzun bahetdii frsatdan bi'listifde oradan kdk. Hafrit tarkiyle Sason kazsna ve oradan da keml-i sefletle ite buraya geldim. Tesdf etdiim hlt bundan ibretdir. Hak ve hakkat vechile sylyorum. lk defa tutulduun yerde seninle berber bulunan nefer askerin isimlerini bilemez misin? 104

 Hayr bilemem. Yalnz birisinin Harputlu Hseyin olduunu bilirim. Vcdunuza vurulan dalar hl belli midir? Evet kmilen belli ve meydndadr. sterseniz muyene edebilirsiniz. Rus ve Ermenilerin bu kadar iddet-i mezlim ve fecyiine kar sizin halsnz nasl oldu? - Arzetdim ya. Beni de arkadalarm gibi dalamak sretiyle ldrecekleri srada Kazanl Abdlmelik yetidi, sevk-i slmiyetle beni kurtard. Daha baka bir bildiiniz var m? Hayr bundan ibretdir. Bu mezlimi bilmeyen yokdur. Taharr olunursa benim gibi birok bu girdb- zulm ve itisfdan kurtulabilmiler bulunur. Benim drt gnlk mehdtm bu kadardr. fdenizi serp okuyorum dinle, muvfk ise mhrle. Dinledim muvfkdr. Mhrm yok, imz ederim. F 23/24 Mays sene [1]332 Hani Mdri smil Hani kasabasnda mltec Mu'un Sfl mahallesinden Mehmed Resul bin Abdurrahman Resul

Merkm Mehmed Resul'n ifde-i mazbtas emr-i tahlfinin icrs sretiyle huzrumuzda vki olduu erh ve tasdk klnd. F 23/24 Mays sene [1]332 Hani Nhiyesi Svr Tahsildr M. Tevfik Hani Nhiyesi Jandarma Takm Kumandan Vekli Nri Hani'de Mu Sbit Jandarma Tabur Ktibi M. Celleddin bu evrk tarafmzdan tanzm edilmidir. F 24 Mays sene [1]332 Hani Nhiyesi Mdriyeti smil 105

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hani kasabasna son gelen mlteclerden olduu bi'l-istihbr celbedilen Mu Jandarma efrdndan ve Mu'un Kala mahallesi ahlsinden Mevld olu otuz yedi yanda Mahmud'un ifdesine ber-vech-i zr mrcaat olundu.
F 24 Mays sene [1]332 Buraya ne vakit geldiniz ve evvelce siz nerede idiniz? Syleyiniz. ki buuk mhdan beri Rusya elinde esr idim. On gn evvel ferce-yb olarak firren buraya geldim. Taburumuz kalemi burada bulunduu iin imdi burada bulunuyorum. imdi sizden her ne sorulursa doru cevb vereceinize ve artk eksik olmayarak hakkat-i hli syleyeceinize yemin eder misiniz? Evet ederim diyerek yemini icr klnd. Hani Mdri smil Sizden ve ne sretle esr oldun? Ben Mu'un Liz mntkasnda bulunan mfreze kumandanlna posta gtrmek zere 28 Knn- Sn sene [1]331 trhinde Mu'dan kdm. Molladvud karyesi tepelerine muvsalatmda n-gehn bir sretde Rus askeri ve Ermeni eteleri etrfm sardlar. Posta evrkn zyi etdim ise de beni yakalayp esr etdiler ve zerimden silhm ve satimi, harlm aldlar. te bu sretle taht- esrete girdim. Sonra seni ne yapdlar ve nereye gtrdler? Ne gibi ahvle tesdf etdin ve nasl kurtulup gelebildin? Ber-tafsl syle. Arzetdiim ve beni der-dest edenler iindeki Ermeniler on nefer kadar var idi. Hatta bunlardan Bulankl Kei olu Kinyaz ve Abri karyeli Gazar ve Glan karyeli Bedo ve Mulu Melkon olu Vano'yu tandm. Ermeniler beni ldrmek istediler. Asker olduum iin Rus neferleri brakmadlar. Fakat fen hlde beni darb ve tahkr etdiler. Oradan beni aldlar, Molladvud karyesine gitdik. Beni zbitna gsterdikden sonra, bir hnede habsetdiler ve zerime alt nefer nbetci dikdiler. Gece oldumu bir nefer beni bekler, bei kyn iine giderlerdi. slm gelin ve kzlar toplayp getirir, bunlar cebren oynatr ve arb iirdikden sonra mumele-i n-mera yaparlard ve bana hitben "Bak ite Mslmanlarn hli hep byle 106

olacak" der, keml-i hiddet ve iddetle dn ve mnmz seb ve etmederlerdi. O geceyi bu sretle geirdik. Sabahleyin oradan kacamz srada zten pek az olarak gidememi, kalm bulunan ky halkn hep kesdiler ve birok ikencelerle ldrdler. Gedik, Kazanan karyesine gitdik. Orada ahl-i slmiyyenin hemen kffesi duruyordu ve ahl-i merkmenin erkeklerini cem ile bir hneye ve kadnlarn toplayp dier bir hneye doldurdular. Beni de yine bir eve koydular. Ben pencereden tem etdim. Rus ve Ermeniler birlikde olduu hlde bir yere toplandlar. Habsetdikleri slm erkeklerini birer birer ardlar. Bir oundan para aldkdan sonra, her birini bir trl ikence ile ldrdler. kenceyi de u sretle yapdlar. Bir ksmnn gzlerini oydular, bir ksmnn derisini yzdler, bir ksmnn kollarn kesip karnlarna takp oynatdlar. El-hsl her birisine bir sretle icr-y azb ve vahet ederek keml-i hakretle ve beeriyetin kabl edemeyecei bir tarz- hn-rznede ummunu katletdiler. Bu hl ile erkekleri bitirdikden sonra, kadnlarn olduklar hneye gitdiler. Kadnlar iinden hsn olan gelin ve kzlar intihb ile karp bir tarafa ifrz etdikden sonra, kalanlar olduklar hnede ate verip yakdlar ve tefrk etdikleri kz ve gelinleri alenen soydular ve her birisini bir tarafa gtrp mumele-i gayr-i merada bulundular. O srada naslsa gelinlerden iki tnesinin hmil olduunu anlamalaryla bir ka Ermeni ve Rus bu iki kadn ortaya getirdiler. Drder manat zerine bahse girdiler. Kama ile kadnlarn karnlarn yarp ocuklar kardlar. Olan vey kz olduklarna bakdlar. Bi'l-hire alt kadn aalarla asdlar. Satrlarla para para kesdiler ve bu sretle tefrk etdikleri kz ve gelinlere de htime vererek yine bana "te hliniz budur" diye tahkr ve tehddde bulundular. Oradan kalkp Mollayaya karyesine geldik. Beni yine bir hnede habsetdiler. Orada da kalm olan bir ksm ahlyi ayn fecyi ve enat ile mahv ve itlf etdiler. Gece karanl basd. Mahbs bulunduum odann zten tahtn olmas hasebiyle duvarndan bir ta ekdim. Alan bir delikden her i bdbd diyerek kdm. Kaarak env-i mezhim ve meakkatle Yusuf Seydo'nun Kms denilen karyeye geldim. Orada bir hayli muhcirne tesdf etdim. Onlara iltihkla leh'l-hamd kurtularak bir mddet o civrlarda ikmetden sonra buraya geldim. te benim gn zarfnda grdm bundan ibretdir. Baka bir malmt ve hissiytn yok mu? Gzmle baka bir ey grmedim. Fakat yolda tesdf etdiim muhcirn benim grdm ahvlden daha en hl grdklerini ve Rus, gerekse Ermeni etelerinin rast geldikleri ve tutabildikleri Mslmanlar env-i vahet ve fecyile katl ve ifn etdiklerini hikye ediyorlard. Zten bu kbil-i inkr deildir. Bu gn Mu ve civrndan kaamayan Mslmanlar hakknda yaplan mumeleye dalar talar bile alamakdadr. Cenb- Allh mun olsun, bylece biliyorum. imdi burada senin arkadalarndan ve byle mehdt ashb kimseler var mdr?

107

 Hayr yokdur. - Baka bildiiniz var m? - Grdm budur. Yalnz urasn unuttum. Mu'un Karahseyin ve Kuanl karyelerinin ahlsini, bir yandan yz yana kadar olanlar kmilen katletdiklerini ve Ermeni etelerinin hl bu zulm yapmakta dim bulunduklarn ve Ruslarn da bunlarla mterek olduunu yaknda iitdim. Herkes dahi biliyor. Shib-i ifde Mahmud imdilik ifdenizi mhrleyiniz. Muvfkdr, mhrlerim. F 24 Mays sene [1]332 Hani'de Mu jandarmalarndan Mahmud bin Mevld Mdr smil

ahs- marfumuz olan merkm Mahmud'un ibu ifdesi bade'l-yemn huzrumuzda zabtedildii tasdk klnr. F 24 Mays sene [1]332 Hani'de Mu Jandarma Svr avuu Mehmed Fevzi bu evrk marifetimle tanzm olunmudur. F 27 Mays sene [1]332 Hani Nhiyesi Mdriyeti smil Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Hani'de Mu Jandarma Tabur Kumandan M. Cell

Rus Mezlimi Ahvli

Essen Karakilise ahlsinden ve ahz [u] it shibinden bulunduum hasebiyle geen [1]331 senesinde Rus'un kaz-y mezkra taarruz ve istlsnda slmiyet'e yapm olduu ahvl-i n-lykasndan bahsedeceim. yle ki; add [ad]-y dnimiz ve Rus'un mttefiku'l-mlk bulunan Ermeni komitelerinden ve 108

kasabamz ahlsinden olup res olduu ahvl ve harekt- mezlimesiyle anlalan Hanzirli Ohan ve maiyeti firr efrdyla Rus cebhesine Medreski Kazaklarndan mrekkeb bir mfreze hneme gelerek iki bkire hemrem ile ehd birderimin ilesini cebren gtrerek kendilerine vuk bulan mrcaatmda bir takm ikencelerle cizlerini tevkf ederek nmsumu muhfaza iin elde etmi olduum kasabamz ahlsinden Van'a yakn bulunan komularmzdan Haator isminde bir Ermeni fed vsta[syla] nmsumu para ile satn almakdan baka elde re kalmadndan, yedimde mevcd iki yz elli be lira verdiimden baka yz lira kymetinde mevcd dkkn eyasyla yz yirmi liralk eya-y beytiyyem[i] verdiim hlde bir nmsum teslm edilmeyerek ikre olarak gtrmler. Artk kll ikencelerden sonra kendimi yz bin hl ile kurtararak firren gecenin yarsnda savuup Malazgird'e geldim. Bir ka gn sonra Bitlis'den gelen birinci ve beinci kuvve-i Safedlilerle dokuzuncu frkann taarruzlarnda Elekird'in Ermeni kylerinde terkedilip bil-hire ele geen iki hemrem grm olduklar fecyi-i nlykadan reh-yb olarak fevt ve ehd birderimin ilesiyle alt yz seksen lira nakden, gerekse eya kymetinde emvl ve nukdumu gasb ederek pern hliyle dolamakda isem de bu zlimin yapm olduu denet lem-i insniyyetin kabl etmeyecek hakreti slmiyet nmna yapm olduklarndan uslsz dveller kanunu rz olmayacandan huzr- kabl mahkeme-i cihnda muhfazasyla Rus'un mezlimiyetini lem-i slmiyye'nin evld ve ahfdna htra olmak zere ilnn istirhm ederim. F 1 Haziran sene [1]332 Elazz'in enil karyesinde skin Elekird kazs ahlsinden ve esnfndan Gge olu Muhyiddin Merkmun ibu ifdt mukrin-i shhat olduunu icr eylediim tahkkt- hakkadan anlalm olduundan manzr- l-i cenb- vilyet-penh buyrulmak zere arzyla ve takdm klnr. Fermn. F 2/4 [sene] [1]332 Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mks nhiyesine tbi Lahyan [Lian] karyesindeki Mks'n tahliye ve firr etdiini duyduumuz zaman biz de oluk ocuumuzu alarak ve eyamz ykleyerek hareket etdik. Zkr, ins tm yz yirmi alt nfs idik. Mks'e yakn geldiimizde karye-i mezkrenin Ermenileri nmze geerek ve suyun zerindeki 109 Muhcirn Tahkk Memru Mehmed Zeki

kpry kaldrarak gememize mni oldular ve "Nereye gidiyorsunuz? Dnini mnn bilmem neliler. Bundan sonra elimizden kurtulamazsnz. Artk kzlarnz, karlarnz Ermenilerin. Kendiniz de Bhtn nehrinindir" diyerek zerimize gelip ukr gibi saldrdlar. Bunlarn ierisinde Pervari kazsna tbi zim karyeli Lato ve Haoyiko ve Osbep ve Mksl irak, Serkis, Nian, Karabet, Mahitar, Avahan, Artin'in olduunu tandk. Bunlar emvl ve eyamzn kffesini aldklar gibi nfs- mevcdemizin yzde yedisini telef etdikleri ve ocuklarmzn balarn aa sarkarak ve ayaklarndan tutarak hanerlediklerini ve ldrdklerini ve sa yakaladklarn Bhtn nehrine atdklarn ve o srada arkadan gelen Rus Kazaklarnn sng ve klnlar arasnda u grdnz bir ka kii ancak g hl ile tahls-i nefs edebildiimiz ve hele o anda btn insnlar, canvarlar bile alatacak bir vakann ki karyemizde Rza isminde bir fukar var idi. Onun nmslu gyet gzel bir ilesi var idi. Kocasn para para ederek cebr ile kendisi[ni] alarak ve rplak edip nlerine katarak gtrdklerinin ehdeti olduumuzu ve env-i denetle yaklan ve tahrb edilen karye mescid ve mabedlerin muhrik alevleri nnde g hl kadmz maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran Sene [1]332 Karye-i mezkreden Osman olu Resul mm Hlid olu Muhcir, karye-i mezkre Muhtr Abdlmecid

Yukardaki beyntda hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 6 Haziran Sene [1]332 Geva beylerinden Hasan Mks beylerinden Mehmed evki Mks Mdr ve beylerinden Abdullah Mutullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Zabt varakas
Geen sene Austos'un on yedinci gn Geva ve atak'dan toplanan Ermeni ve Ruslardan mrekkeb bir kfile dman, kasabamz bulunan Mks'e

110

geldiler. Ahlden kamaa iktidr olanlar, emvl ve eyalarnn kffesini brakarak ky terketdiler. Kamaa muktedir olamayan aceze-i nisvn ile ihtiyr erkekleri ve oluk ocuklarn kffesini telef eylediler ve yakdklar gibi mescid ve medrese ve kabristan gibi mahallere katiyyen itibr etmeyerek cmlesini tahrb ve ierilerine hayvn doldurmak ve pislik atmak gibi hrmetsizlik ve riyetsizlik ihtiyr olundu. Gelen kuvvetin ierisinde Ruslarn ne mikdrda olduu[nu] tahmn edemedik ise de komu kyllerimizden bulunan Par karyeli Kirkor, karye-i mezkreli mekteb muallimi Karabet, Polisli Ohan, Kinekas karyeli Artin, Mks'n er mahalleli Kigork, dieri Mantospenat, Mks'n Entroy mahallesi[nden] Hayasdan, yine o mahalleden Yemi (?) Demirci Naro, mahalle-i mezkreli Dikran, Det mahalleli Haik Mahik, yine mahalle-i mezkreden dier Bedros ve Ceso bulunduu grldn ve bunlarn ahlye etdikleri ez ve cef sylenmez derecede olduunu ve dn, nms uurunda, hi bir eyden ekinmeyerek her eyi irtikb eylediklerini ve hatta "Kz ve kadnlarnz bundan sonra Ermenilere alacakdr. Artk sizin iin baka re kalmad. Jame kele jame" diyerek haykrdklarn ve gen kzlara alenen ve sokak zerlerinde taarruz etdiklerini maa'l-kasem arzeylerim. F 6 Haziran sene [1]332 Muhcir mm Muhcir Muhtr- Sn Abdlhakim Muhcir Mks Muhtr Yusuf Kenan

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu maa'l-kasem tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Gev beylerinden Hasan Mks Mdr ve beylerinden ..... Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mks nhiyesine tbi Vanik karyesindeniz. Karyemize dmann ne sretle geldiini ve ne gibi hnhrlklar irtikb eylediini arzetmezden evvel unu syleyeyim ki, bir kyden yalnz kaabilen ve firra muvaffak olan yalnz benim. Bir sabah namz idi. Tfenk sesleri balad, derhl elbisemi giyerek darya kdm, bakdm Kazaklar var kuvvetleriyle geliyorlar. Derhl evime kodum. ocuklarm ellerinden kurtararak kamak istedim. O srada Polisli Ohan, Sorslu Abraham ve karyemizden Kiyork nmndaki Ermeniler zerimize hcm etdiler ve kolundan 111 Mks beylerinden Mehmed

tutduum on be yandaki ve Peri ismindeki kzm almak istediler. ok aldm ise de nihyet hanerle bileklerimi yaralayarak kzm aldlar ve ocuklarmla ilemi derhl paraladlar. Ruslar da o zaman kye dhil olmulard. lerilerinde gelen bir zbit tabancasn bana skd, sa memem zerinden yaralandm ve yere ddm. Ermeniler beni brakarak Ruslarla kye saldrdlar. Ben lmemi idim. Seslerini iidiyor ve ara sra haffce bam kaldrarak yapdklarna dikkat ediyor idim. Biraz da Rusca bildiim iin u szleri anlyordum; "Bre haydi bir iki dne gzel kz bulunuz da kumandana gnderiniz" diyordu. Bakdm ki bir dieri komum Haso'nun Elmas ismindeki kznn kolundan tutmu srkleye srkleye gtryor. Bir dieri ocuklar bir eve doldurarak atele yakyor. Ermeniler aza gelmedik kfr ve hezeynlar syleyerek ihtiyr kadnlar hanerliyor. Bu hl akama kadar devam etdi. Kyde nfs nmna kimse kalmad. Gece oldu biraz kendimi toplayarak ve yava yava kadm ve buralara kaldm [geldim]. Allah akna beni daha syletmeyiniz. O fecyi ve hayddlarn irtikb eyledikleri o kabyih imdi gzlerimin nne geldiini ve beni tekrr alatmak istediini maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Az olmad mm olmad Muhcir Vanik karyesinden brhim Bekirzde Nedim

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Gev beylerinden Hasan Mks beylerinden Mehmed Mks Mdr ve beylerinden Abdullah bin Mutullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Zabt varakas
Geva'n, Arpit, Poonis (?), Peramis, Veranda[ni]z, Horavil, Ziva [Zikoh], Ana[r], licvan, Alegir[d] ve Mu'un Virkonis [Verkonis], Sarbey, Norkh, Tahdis, Angelor, eyubet, Veryon, Tahmanis, atvan, n, Miharoy, Ehad, Karkar karyeleri ahlsinin gene Van-Geva'n ve Havasor'un tahliyesinden sonra btn etrfndaki Ermeni kylerindeki Ermeniler Van'dan gelen Ahtamar manastrnn skele kilisesinin murahhas Siznik Vartan ile Vanl Tuluncyan Simon maiyetinde Ruslarla muhteliten byk bir kuvvet karyemizin zerlerine gelerek ve her karyeye 112

yzer-ikier yzer msellah resi Siznik Vartanyan'n kurduu plan ve tedbr zerine karyelerimize hem-civr olan ve bizim karyelerden daha byk, daha nfsca kalabalk olan Ermeni kylerindeki Ermeniler, zerlerimize bi'l-hcm katlima baladlar. yle ki bu kadar karyeden ancak iki yz nfs tahls-i nefs edebildik desek yalan sylememi oluruz. Btn bu karyelerin emvl ve eyasn talan etdikleri gibi cmi, medrese, mekteb gibi ictimghlar ile ileri gelen btn airin evlerini yakdlar ve tahmnen iki yz kadar gen kadn ve kzlar Van'a gtrdler ki, bi'l-hire ilerinden g hl ile kap gelen baz kadnlar el-n sadr. Bunlar grdkleri zulmleri nmssuzluklar zikr-i tadd etdikce kan alyorlar ve diyorlar ki Van'a yakn bir mahalle gitdiimizde Ruslar blk blk ierimize geldiler. Herkes istedii gibi bizleri beendi ve vard [ordu] adrlarna gtrdler. Hakkmzda her trl fenl yapdklar gibi aretlerine hizmet etdirmekde usandklar gibi atede kzarm demirlerle dalamak gibi ezlarda bulunduklarn ilve ediyorlar. Kylerimizden kadkdan sonra kalan nfs Geva ile Mks arasndaki Arof danda toplanarak Mks'e hareket eyledik. Meer Mks tahliye olmu mdr gitmi. Orada toplanan Ermeniler bir daha zerimize hcm etdiler. Kffemizi klndan geirdiler. Bir ksmn diri diri mehede itdiler. Oradan da ite bu grdnz biz ve bizim gibi bir ka dne daha kaarak buraya gelebildiimizi ve Ermenilerle Ruslarn, dnynn en zlimler[inden] ziyde hakkmzda gaddrlk ve hnhrlk etdiklerini maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Az mm Karye-i mezkre muhtr Abdullah Yukardaki beyntda hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduu[nu] tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Gev beylerinden Hasan Mks beylerinden Mehmed evki Mks Mdr vekllerinden Abdullah Mutullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti atak kazsnn Kakan deresindeki Arkanis, Hasis, Darns, Norevan, Cimik, Ksa [Kasr], Pirha [Berho], Tarvis [Tavris], Bahik karyeleri ahlsindeniz. Her karyede nisbet itibriyle yzer-yz ellier nfs bulunuyorduk. Geen sene ubat nihyetlerine doru idi. Rus Kazaklar ve civr ve Geva Ermenilerinden mrekkeb 113

ve tahmnen yz kadar msellah zerimize efrd geldi ve her karyeye otuz krk kii tefrk olundular ve Ermenilerden bazlar her karyenin imm ve muhtryla ileri geleni seslenerek "Bizi Abdrrezzak Bey gnderdi. Nfslarnz deftere yazacaz ve ne kadar olduklarn anladkdan sonra gidip erzk gndereceiz. Sizin iin korku yokdur. Elinize pasaport vereceiz. Gelene onu gsterir iseniz size bir eyler olmaz. Bundan baka ite baknz Abdrrezzak Bey de bize, Ruslara tbi oldu. Siz bu yalanc hkmetden ne bekliyorsunuz? Zten hkmetinizin, pdihnzn daha nfzu kalmad. stanbul da gitdi. T Ruslar Badad'a gitdiler. Bundan sonra buralar Ermenistandr. Bizden adl ve ihsn greceksiniz" dediler. Bunun zerine korkularndan zten lm derecelerine gelen kadn, oluk ocuk, erkek bu szlere arz- teslmiyyet ederek bir eve girdiler. Yalnz kadnlardan baz gzelleriyle kzlar ayryorlard. Hinler bu sretle ifl edilen b-regnn zerlerine kaplar kapatarak dama kdlar ve adklar ufak bir pencere vstasyla gazya akdarak ate verdiler ve bir ferd brakmayarak cmlesini bu sretle yakdlar. Ayrdklar kadnlarla btn emvl ve eyay alp gitdiler. Biz vakadan biraz evvel kyden dar kdmzdan bizi gremiyorlard. Btn yukarda arzolunan kyler ahlsi bu sretle ihrk ve insnlar kan aladacak derecede gaddrlk ve hnhrlk irtikb etmi olduklarn maa'l-kasem arzeyleriz. F 7 Haziran sene [1]332 Bu dahi Karye-i mezkreden Yusuf Ziyaddin

Yukardaki beyntda bi'zzt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. Ulemdan Abdlhalim Meyih-i Nakibendiyyeden Yusuf Kenan Mks Mdr ve beylerinden Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mks nhiyesine tbi Mezraa-i eyhn karyesi ahlsinden olup nhiye merkezinin tahliyesini iitdikden sonra, biz de oluk ocuumuzu alarak Kasr kprsne kadar geldik. Civrmzda bulunan Emiyali karyesinden Gevran, Haco, Bilan, Mardiros, Bakdo ve Kerkicanis'den Berzo, Haco, Muradi, Serkis, Haro, Arin'den Haro, Avak, mekteb muallimi Karabet, Pei, Mgrd, Tomal ismindeki ileri gelenlerle btn bu karye Ermenisinin kpry kesdiklerini grdk ve gemek zere onlara ok yalvardk. Brakmadlar; "Gitmeyiniz, size bir ey olmaz" dediler. Bir tarafdan da zerlerimizi ve kadnlarn nms mahallerine kadar aramaya 114

baladlar. Biz bundan ok korkduumuzdan ve bir ey yapmaya muktedr olamadmzdan ok yalvardk ve "Mdem ki bizim mdr-i hkmet kd, biz de gideceiz" durmayz dedik. Bu alaklar, paralar aldkdan ve emvl ve eyay evirdikden sonra sylenmez nmssuzlua ve katlima baladlar. Bunu gren kadn, oluk ocuk feryda ve dalara yukar kamaa baladlar. Onlar det mahss konmu ninghlara ate eder gibi ocuklar, kadnlar ve erkekleri nin alyorlard. Ellerinde Rus, "Osmanl" tfenkleri var idi. Bu sretle cmlesini katl ve telef etdiler. Kurusalan da det bir mezr hline girdiini ve kymzden yz yirmi bir nfsun byle fec bir sretde mahvedildiini maa'l-kasem arzeyleriz. F 7 Haziran sene [1]332 Az Mahmud Muhcir mm Hlid olu Thir Muhcir karye muhtr sa

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. Ulemdan El-Hseyin Meyih-i Nakibendiyyeden Mks Mdr ve beylerinden Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Geen sene Mays ibtidlarnda idi. Hasbe'l-vazfe mfrezemle Mks nhiyesinin Taramah karyesine gelmi idim. Bu karye Ermenileri tarafndan slm ahl ve bi'l-hssa kadnlara kar irtikb edilen canvarlk ve gaddrlk htr ve gnllere gelmeyecek derecede idi. Akam yaknlarnda btn ateler ierisinde kye girdik. Ky btn kadn ve erkek nalaryla dolu idi. Bunlarn ierisinde burun, kulaklar kesilmi, gzleri oyulmu insnlara tesdf edildii gibi, bir ka para edilmi, yalnz kafalar koparlm ocuklara da tesdf olunuyor idi. Bunlardan baka iki kadnn sret-i ehdetini grdk ki, bunlarn karsnda bir mikdr tevakkuf etmekden ve bir ka damla ya dkmekden kendimizi alamadk. Bunlarn birisi, yeni hamlini vaz eden bir gelin; dieri henz pek gen bir kz idi. Kadnn karn boydan boya yarlm, nevzd boazlandkdan sonra tekrr karnna konmu, dieri ayaklarndan balanp ba aa sarktlm ve btn derisi [y]zlerek kollar zerine braklm idi. Bundan baka btn dny ve milletlerin riyetkr bulunduklar messest- dniyye, env-i irkinliklerle telvs ve tahrb 115

edilmi idi. Ermenilerin bu kyde irtikb etdikleri fezyih ve icr eyledikleri gaddrlk her trl tasavvurun fevkinde idi. Zlimlik hussunda da hi bir eyden geri durmadklarn rey'l-ayn grdm maa'l-kasem arzeylerim. F 10 Haziran sene [1]332 Siird Jandarma Blk Kumandan Basri (?) Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde eylediini tasdk eyleriz. F 10 Haziran sene [1]332 Ulemdan Abdurrahman Pervari Mfettii Hfz Osman Mks Mdr ve beylerinden Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mks nhiyesi atak, Hizan, Pervari kazlarna hudddur. Nhiye merkezine civr bulunan kur, Ermenilerden mrekkeb olduu gibi nefs-i Mks'n nsfndan fazlas da Ermeni idi. Bunlarn otuz-krk seneden beri ve memleketimizin her tarafnda beslemekde ve icr eylemekde olduklar niyyt ve ml-i fesd-cyneleri buralarda da vakit ddkce hissolunuyor idi. Hele Tanaksuyun komitesinin bu havldeki az ve fal uzuvlarndan bulunan Milletvekli Kei Abraham, Arin karyeli Karabet, Dimikari [Dimkar] karyeli Kirakos, Amiyasal, Martiros, Eklivanl Minas Hamparsom, Parl Kirkor ve Karabet nmndaki errler tarafndan dim ve sret-i hafiyyede hkmet aleyhine fikirler beslemekde ve frsat bulduka icr eylemekde idiler. Her ne kadar sret-i mahremnede murahhasmza malmt veriyorduysa da yine haklarnda lutufdan, adletden baka bir ey yaplmazd. Van, Geva, atak'n tahliyesi zerine Ermeniler btn muzmar ve niyetlerini izhr ve alenen icr-y ekvete cret etdiler ve eskiden gizli tadklar silhlarn bu defa zhire kardlar ve kimseyi dinlemez oldular. Bir gn Milletvekli Kei Abraham' sesledim. Ermenilerin bu hlini ikyet ve men etmelerini ve silhlarn hkmete teslm etmelerini syledim. Cevben, "stikll, yaamak isteyen bir milleti susdurmak, anlamak kolay deildir. Haklarn istirdd ve hkmet olmak iin imdiye kadar gizli tadklar silhlarn artk knna koymak zaman deildir" diyerek savudu. Bundan bir ka gn sonra idi. Etrf kylerden klliyetli Ermeni kuvveti geldi. Biz nhiye merkezini terke mecbr olduk ve ileri geen aretlerden kuvvet 116

toplamak iin Pervari kazsna doru kdk. Bu hinler ve dn, nms dmnlar arkada kalan ve yukarlardan gelen muhcirnin kadn, ocuk, erkeini tefrk etmeyerek hepsini koyun gibi boazlad ve Bhtn ve dier azm derelere atdlar ve bu tarafdaki slmlarn nm ve ninlarn brakmamak iin btn cmi ve messest- sire-i medeniyye ile berber mezrlar bile ihrk etdiler ve katiyyen emvl ve eya nmna hi bir eyler brakmayarak cmlesini talan etdiler. Bunlarn bu zulmlerine kar intikm almak iin toplayabildiimiz kuvvetlerle bir ka defa zerlerine gidildi ise de muvaffak olunamayarak ricat olundu. Bir defa mutasarrf paa ile gidildi, yine netce bd-i felket oldu. Bir gn yine bu canvarlarn Beydar karyesini ihrk ve ahlyi katlim etmek zere yrdklerini haber alr almaz biz de btn kuvvetle hareket etdik ve birok muhrebtdan sonra ileri pskrtmeye ve arta kalan sab ve sbyn karmaa muvaffak olduk. Mks ve civr slm kylerinin bunlarn elinden ekdii ez ve cef ve grd ikenceler zikr ve taddn fevkinde olduunu ve karlan b-regnn imdi a ve b-il Pervari dalarnda doladklarn maa'l-kasem arzeylerim. F 11 Haziran sene [1]332 Mks Mdr ve beylerinden Abdullah Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 11 minh. Azsndan Yusuf Mks ulemsndan Sleyman Mks beylerinden brhim

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Merhm Mu Mutasarrf Servet Bey'in sret-i tesemmm ve tedvsi.

yz otuz senesinin knnlar idi. Ermenilerin bu ay ierisinde bir yevm-i mahsslar oluyordu. Bu mnsebetle Mutasarrf Servet Bey Ermeni murahhasn ale'l-usl ziyrete gitdi. Hiynet ve hlelerini her trl vesitde icrdan utanmayan ve fikr-i habsetlerini akllar kesmedikce kahpecesine kdan ekinmeyen Ermeniler Servet gibi dh-i idreyi de kahve ile zehirlemek yolunu tutmulard. rz ve niyytlarn derhl file koydular. Sf ve zavall Servet zehirden b-haber kahveyi idi. Avdetinde btn btn deimi idi. Bir sat evvel insanlara telkntda bulunan zavall imdi herkesden imdd bekler bir vaziyyetde yatanda 117

kvranyor ve istimdd uman gzleriyle etrfn szyordu. Derhl doktora ihbr ve meselenin if edilmemesi emrolunuyordu. O zaman serbest yanna giden jandarma kumandan Behcet Efendi ile Ahz- Asker ube Resi Nizmiye Yzbas smil Efendi'ye her hlde bu meselenin ketmolunmasn ve if edilmemesini tenbh etmi idi. Doktor tedvye devam ediyor ise de, tesr pek yolunda olmuyordu. Ol vakit ben de Mekteb-i Mlkiyye'den mezn bir idre memru olmaklm ve merkez blk kumandan olup bi'l-hire Ermeniler tarafndan Mu'a sat mesfedeki Arak manastrnda bir sret-i feca ve gaddrnede ehd edilmi ve merhm tarafndan gyet sevilen Mlzim-i Sn Ahmed Efendi ile hukkumuzu bildiinden yanna sesledi. Mm-ileyh pek zaf ve ifde-i merma muktedir deil idi. Doruldu ve mteessirne bir tarzda Ermenilerin ihnetinden ve bi'l-hssa murahhasn hiynetinden ve her ne yapsalar yine memleket iin alacamzdan ve vatan muhabbetiyle mehn olan kalbleri hi bir zehrin ezemeyeceinden alaya alaya bahsetdi. Biz de fazla zmekden ve yormakdan bi'l-ihtirz kal[k]dk ve mkedder olarak savuduk. Servet bu kahbeliin cezs olarak ok vakit yatandan kamad. ok ekdi. ok zaf oldu. Nihyet ayakland. Koca arslan hi olmam gibi idresine, vazfe-i vataniyyesine devam etdi. Fakat her grdmzde bu zehrin hayatna ok tesr etdiinden ve kibet kendisini helk edeceini defetle beyn etdi. Ve nitekim de yle oldu. Yaz geldi, Servet yine yataklara dd. Artk bu sefer memleketine son vedn icr ediyordu. Ruhsat alnd. Servet de gz yalar arasnda tey olundu. Bir akam tabb-i mahssu diyordu: "Harput-Servet o byk kalbli adam imdi ufl etdi." Tedvden sonra yine Mu'a avdet edecek Servet'in bu haber-i mellimi sevmeyenler iin dn bayram oldu. te Servet bu memleketin htr iin bu hiynete tahamml ve vakt-i merhnunu bekledi. Zehir idi, tesrini saklamaa ald; memleketi dnd; if etmedi. te Mu Ermenileri, bunlar yle dersler alm ve maksadlarnn icrs iin yle hleler renmi idiler ki, insanlara hayret veriyorlard. Bunlarn en evvel ezmek istedikleri ilim shibleri, cretkr adamlar idi. Ve yle de yapyorlard. Kimisi tesmm, kimini ehd ve frsat bulduklarn atee atmak, gzlerini oymak gibi ekvet ve denet icr ederlerdi. Bunlar gibi zikr ve tadda smayan fezhetlerin, canvarlklarn fili olan Ermeniler seferberlik ve muhrebe anlarnda da cssluk, ihtill gibi trl trl mnialar ihds etmek vel-nimetlerinin en dern esrr- askeriyye ve idriyyelerini dmanlarna haber vermek gibi nnkrlk ve nimet-i n-inslkda bulunduklarn iki sene kadar bulunduum mdrlikde iitmi, grm, anlam olduumu maa'l-kasem arzeylerim. F 12 Haziran sene [1]332 Mu'un Akan mdr-i sbk ve el-yevm Pervari Kim-i makm Vekli Ahmed Nureddin 118

Yukardaki beyntda bi'z-zt bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 12 minh. Az Abdurrahman Muhtr mm Abdlmecid Mft Hfz Osman

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Mu'un Akan nhiyesine mlhak Evran karyesinin Ermenileri tarafndan yolcu askire kar yaplan fec [fecyi].
ln- seferberlikden bir mh sonra Mu'un Akan Nhiyesi Mdrlii'nde f-y vazfeye mberet eyledim. O srada mutasarrf bulunan merhm Servet Bey'in bil-tefrk-i cins ve mezheb btn ahlye kar gstermi olduu hsn-i mumele ve rfk, mlyemet ve rahm ve efkat, her trl tasavvur ve tasvrin fevkinde idi. Vergi, teklif ve askerlike Mu Ermenilerinin mmnaat ve frsat ddkce k- mkiltdan geri durmuyorlard. Hatta kilise papaslarnn ve Rus tarafdr bulunan ve Tanaklarn ilkt- fesd-cyneleri pek sarh olarak mehdumuz olmakda ve bunun tesr-i muzrras vakit vakit kendini gstermekde ve ihss etdirmekde idi. Pek ok Ermeni kyleri aldklar bu derslerin tesriyle trl trl fecyi ve denet irtikbnda ge kalmyorlard. Bi'l-hssa bu hl mntka-i harbe gelip gemekde olan asker ve gnlller ve milislerden her birini, ekmek ve su vermek bahne-i ibls-firbnesiyle birer birer hnelerinde zten evvelden beri mevcd olan tenh ve kapal yerlere ekerek bomak, gzlerini oymak, kafalarn kesmek ekillerinde tekerrr ediyordu. Hele tfenkleri elde etmek iin fedkrlklarn hi birinden geri durmuyorlard. Bunlarn iledikleri bu gibi fenlk, hnhrlk en ziyde nhiye merbttndan ve yz hneyi hv bulunan Evran karyesinde 2 Temmuz sene [1]331 trhinde karye-i mezkrede icr klnan taharriyt netcesinde elde edilmidir. Trh-i mezkrdan drt gn evvel, bir gece dman tarafna savuan Ermenilerin hl brakdklar karyelerine gidildi ve tedkkt ve taharriyta balanld. Bu seferin bu karye pek ok Arab askerlerine mezr olduu ifde edildiinden en hcr ve akla gelemeyecek mahalleri aratdrdm. Netcede Tanak azsndan ismi htrma gelmeyen bir Ermeninin hnesi civrnda az dar ve gyet mhirne kapadlm bir kuyu elde olundu. Derhl adrdm. Kapak aldkca taaffn pek ziydeleiyordu. Merk ziydeledi. Devam ediyorduk. Kapak kaldrld ve iple bir adam aa sarkdrld. lk ses kuyunun tamamyla insn nayla dolu olduunu haber verdi. Bunlarn kim 119

ve hangi snf ve sanata mensb olduklarn renmek iin birer birer yukar kartdrdm. Bunlar zavall ve garb, kim bilir hangi diyrn mazlm asker yavrular idi. Adedleri de on dokuza bli oluyordu. Cesedlerin pek ziyde bozulmam olmasna baklrsa, bu fecyi ancak -drt gn evvel irtikb edildiini gsteriyordu. Alt yz bu kadar seneden beri vel-nimetlerinden ltfdan baka bir tazyk grmeyip hayat geiren bu sefl alaklarn insniyeti alatacak bu fezhatlarna binlerce lanet okuyarak mazlmn, maktln zrde vziu'l-imz jandarmalar marifetiyle defnetdirilerek avdet edildiini maa'l-kasem arzeylerim. F 9 Haziran sene [1]332 Akan nhiye mdr-i sbk ve el-hlet hzih Pervari Kim-i makm Vekli Ahmed Nureddin Yukardaki beyntda bi'z-zt bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 13 Haziran sene [1]332 Az Muhtr mm Abdlmecid Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Mft Hfz Osman

Mu sancana tbi Kms vaka-i fecas

F 5 Nisan sene [1]331 Akan Nhiye Mdrlii'nde bulunduum srada Mutasarrf Servet Bey'den vrid olan resm bir tahrrtda yollarn tamrt ve nakliyt ilerinde istihdm edilmek zere oradan on karyeden mkellefiyyet-i ihtiytiyye ve mstahfazadan iki yz kadar efrd istenmi idi. Tahrrtda isimleri zikr edilen efrd, bir kfile olarak Mu merkezine sevk edilip nhiyenin efrd- mrettebesi muhtelif memriyyetlere gnderilmi olmas hasebiyle nezdimde kalan sekiz milisden baka kimse yok idi. Bu mevcdla amele tedrikinde devam ederek f 12 Nisan sene [1]331 Kms karyesine girildi. Bundan baka Tabur Kumandan Vekli Yzba Behcet ve ube Resi Yzba smil beylerin Sironk karyesinden firr edip Kms'e iltic eden asker firrlerinin de takb ve der-destleri bildirildiinden burada iki vazfe [ile] mkellef ve mecbr bulunuyordum. Bu karyenin muhtr Tanaksiyun azsndan ve btn Ermeni hayat- milliyye ve siysiyyesi zerinde en byk rol oynayan mehr Esro idi. Bu canvarn ahvl-i 120

mziyyesi nazar- dikkate alnarak metlibde ziyde iddet gsterilmemek ve ii idreten hall fasl etmek iin Sironk karyesinden firr edip nde't-tahkk buraya geldikleri tebeyyn edenlerin teslm edilmesini ve bunlar kendi rzlaryla teslm olurlar ise afvlar mutasarrf beyden istirhm edilecei ve muvaffak olunacan syledim. Ve bu hussda nasl temnt isterlerse hzr olduumu ilve eyledim. Bu talebe kar Esro ve heyet-i ihtiyriyye, ne bulunduklarndan ve ne de teslm edeceklerine id bir ey sylemeyerek mtereddid, mekk birbirlerine bakakaldlar ve Esro mandr baz iretlerde bulundu. Mevsim de k olduu ve iddetle kar yad cihetle hemen her evden atlacak kurunlarn tesrinden zde kalamayacak derecede eklen fen yaplm ve fikr-i mefsedet-krnelerinin bir eseri olarak tertb edilmi tek bir odaya bizi itdirdiler. Oturduk srrmzda devam ediyorduk. Yanmdaki milislerden bir ka ekmek tedrik etmek bahnesiyle Esro'nun hnesine gitdilerdi. Avdetlerinde Mulu yan kasabal ve Tanak azlarnn en ileri gelenlerinden mehr Rupen'in de burada olduunu ve evde oturduunu beyn etdiklerinden zihnim biraz daha fazla hlylara dalp kmaa balad ve Rupen'in ahl zerindeki nfz ve hkmet aleyhindeki niyyt- iblsnesini evvelce bildiimden Sironk harekt- siyniyesini berberce idre etdiklerine ve mutlak burada da bir gile amak iin geldiine derhl hkm ve Mils Kumandan Krd beylerinden Zeval olu Yusuf'u nezdime sesleyerek mevkiimizin tehlikeli bulunduunu ve gyet mteyakkz ve basretkr davranlmasn ihtr ve Mu'dan haf bir sretde kuvvet celbedip edemeyeceimizi sul etdim. Cevben bu cihet kbil olmakla berber burada her kim olursa olsun havf ve endeye mahal olmadn, bir s-i kasd zamannda btn karyeyi alt st edeceini kendi hissiyt nokta-i beyn etdi. O srada Rupen jandarmalar tarafndan grlm olmasndan artk kendini gizlemek imknn gremediinden yanma geldi. Esro da hzr bulunuyordu. Her ne kadar bunlarla ilk grlyorduysa da meslek ve ahvlleri Mu'un ovasndaki harektlar lemle berber benim de malmum idi. Muhvere dostne vdlerde dolayorlarsa da nazarlar, kalbleri bu merkezde deil idi. Rupen ne vzfe ile Kms'e geldiimizi sul etdi. Ben de Sironk karyesinden bir takmlarnn Akan arzsinde polis ve jandarmalara istiml-i silhla buralara savuan firrlerin takbine geldiimizi ve maa-m-fh teleft- hayvndan baka birey olmadndan teslm olurlarsa mutasarrf beyin afvedeceini syledim. Rupen de hkmet ile millet arasnda bir takm ehs yznden bir fenlk zuhruna meydn vermemek iin bu gece ale'l-acele Kms'e geldiini ve dim bu kabl harektlarn menine aldn ilve etdi. Hlbuki on be dakka evvel Rupen be gn evvel Kms'e geldii renilmi olduundan bu beynatda ne kadar gizli fikirlerin, maksadlarn olduunu anlyordum. Bundan baka Rupen gyet mteessirne bir vaziyetle dnk Sironk meselesinde z-medhal olanlardan baka baz b-gnh ahlye zulm ve hakret edildiini ve byle d meseleden dolay hkmetin bu kadar asker sevketdiindeki mannn ne olduunu anlayamadn 121

ve bu hussdaki mtlaam neden ibret olduunu bildirdi. Bu szler o kadar renkden renge girmekle syleniyordu ki insn dakkada binlerce ekil ire eden bir sinema karsnda bulunuyormu zannediyordu. Cevben ahvl-i harbiyye mnsebetiyle bu husslarda hkmetin iddet ve sratle hareketde bulunmas mazr ve mecbr olduunu ve btn bir kyn syneti iin -be edebsizin tedbini yine onlar vikyeden baka birey olamayacan ve bundan mteessir ve mnfail olmamak cb edeceini anlatmak istedimse de bunlar bu szlerimden ve hkmetin bu kanun hareketinden holanmadklarndan, on dakka sonra def olup gitdiler. Fakat giderken "Durunuz; gece olsun biz de size anlatrz" szlerini ifhm edecek bir ekilde kdlar. Milis kumandann sesledim. Ahvli haf bir sretde erhetdim ve yalnz darda devriye noksn edilmemekle berber bir metlibde bulunulmamasn anlatdm. nki kuvvetimiz pek mahdd ve pek ie yarar adamlar deildiler. Maksadm o geceyi geirmek ve sabahdan biraz daha kuvvet celbetmek idi. Devriyeler dolamakda ve biz de, k, frtna fazla olduundan ieride bulunuyorduk. Neferlerden biri ieri girdi ve kyde iddetle tfenkler patladn tella syledi. Derhl dr frladm. Devriyeden sratle gelen bir neferi isticvba baladm: "Esn-y devrimde msellah drt ahsn, Ermeninin evden kdn grdk. Dur emrini verir vermez zerimize ate adlar. Kaplcakl Mirza'y ehd etdiler. Bundan baka imdda gelen Milis Kumandan Yusuf ile dier bir neferi cerhetdiler" dedi. Ben kyden dar kmak ve geceyi daha byk, daha vahiyne vuktlarla geirmemek iin bir tarafdan atlarn hzrlanmasn ve iki- neferin de ehd den arkadalarnn nann getirilmesini emir verdim. O anda btn evlerin klar snm ve meydnda hi kimseler kalmam idi. Neferler bir ka hatve uzaklar uzaklamaz btn pencerelerden ve be-tahss Res Rupen'in msfir olduu Esro'nun hnesinden atlan yzlerce tfengin gecenin o nnda kard tarrakalar etrf nlatyor ve neferleri gitmekden men ediyordu. Tam o srada idi. Bu b-re neferin biri de karnndan yaraland ve gitmekde devam kbil olamadndan avdet etdiler. Bulunduumuz mahall bu harekt- ekvetkrneyi idre etdiini muhakkak bildiim misfir Rupen'in oturduu Esro'nun evinin dim hedefi olacak bir mahalde ve ondan biraz alakda idi. yle ate olunuyordu ki artk bizden bir kimsenin ilerlemesine ve kyden hrice kmamza imkn grlemiyordu. Biraz dndm. Bulunduumuz karyeye bir sat mesfede jandarma mfrezesi bulunduundan ve ieride bulundukdan sonra bu mtecvizlerin artk birey yapamayacaklarn htrma getirdiimden, yarallarn fienkleri dierlerine bi't-tevz ve pr-tertbt alndktan sonra birbiri ierisinde bulunan iki tavladan sonraki odama girdim. Be dakka sonra yz elli kadar msellah Ermeni tarafndan bulunduumuz oda kuatld ve her tarafndan pencereler ve kapdan- zerimize muntazam ve iddetli ate almaa balad. Ate ierisinde ve on dakkada bir on fienkli kundaklnn sesi iidildiinden bu hl Rupen ve Esro tarafndan idre olunduunu anlatyor idi. Bu kesf ve mtemd 122

atee fiengimizin mahddiyetinden fslal mukbele ediyorduk. e bak ki hav gyet fen ve frtnal olduundan bir satlik mesfemizdeki kyden de iidilmiyor ve imdd gelemiyordu. ki buuk sat devam eden msdeme ve mcdeleden bir fide elde edemeyen bu edebsizler bulunduumuz mahalli ihrka baladlar. Bu bizim iin bd-i tel ise de yanmdakilerine cret ve onlarn gurrlarn gcklatacak szler syleyerek mukbeleden geri durulmuyordu. Ttn btn bulunduumuz mahalli iml etdiinden ve orada bulunan yirmi otuz kadar hayvnn sed-y can-hr bizi armaa baladndan oray terk ederek dierine ekildik. Bu srada bacadan, yan damdan adklar bir fethadan da ate etmee baladlar. Karye-i Fakyn karyeli Mehmed Emin'in tepesinden girip sol memesinin altndan kan bir kurunla ehd etdiler. Mevcdumuz ancak be kii kald. Bu hengmlarda ve mukbelenin de iddet ve devamna bakarak ve etrfdan imdd gelir ihfesini tayarak bir n evvel imhmz iin emr veren Rupen ve Esro'nun artk sesleri anlalyordu. Kendilerini gizlemekde artk bu edepsizler bir fide hissedemiyorlard ve muttasl ate! gazya! diye baryorlard. Gece sat be rddelerinde idi, iki teneke gazyann ieri dkldn derhl ateden hsl olan iki stnun ule ve yakc harreti ihbr etti ve bizim iin de bu haber felket oluyordu. Lmbamz snd. Arkadalardan dier ikisi de yere yuvarland. Artk mdsiz bulunuyorduk. Lkin, bu srada aklerin silh sesleri kh azalyor ve kh da oalyordu. Bundan anlyordum ki kyde baka eylerle megl ve kamak gibi bir teebbstda bulunuyorlard. Beklediim imdd ise gelmiyordu. Sat yedi rddelerinde akler bsbtn atei kesdiler ve kyde ses ve sad kalmad. Arkadalarm biraz daha tec etmek istedimse de onlardan cevb alamadm. Onlar karbonun tesriyle baylm ve hareketden kalm idiler. Bundan baka yz lira kymetinde olan binek hayvntmzla orada bulunan kendi hayvnlar da btn boulmu idi. Birka dakka daha geirdim. akler bu def daha iddetli ve cretkr ate yadrmaa baladlar ve bulunduumuz mahalli yerden daha yakmaa teebbs etdiler ki bu sefer helkimiz, hayata htime vermemiz muhakkak grnyordu. nki scak tahmnen elli dereceye kadar km ve kamak cb etse ateler arasndan gemek mecbriyeti hsl olmu idi. Bizim de cebhnemiz bitdiinden mukbeleye devam etmiyorduk. akler telef olduumuza hkm vermeli ki cmleten savudular. Ben de burada telef olmakdan ise "Her i bdbd" diyerek yerimden frladm ve iki arn yksekliindeki ate stnunu geerek kendimi kar zerine atdm. Yarm sat kadar orada kaldm. Aklm bamdan gidiyor gibi idi. Ky boanm, bir ferd kalmam idi. O arada zerime doru bir karalt gelmee balad. Seslendim, meer her naslsa bir samanlkda kendini muhfaza eden arkadalardan Kak karyeli Mehmed Emin imi. "Benim" dedi. Elimden tutdu, doru Esro'nun hnesi nne gitdik ve ieride kimse olmadndan odaya girdik. Eyadan ve mefrtdan eser kalmam idi. Yalnz bir rovelver bulundu ki, o da istimlden skt olmu idi. Biraz istirhat etdik. Sabah oldu; 123

ortalk aydnland; hl gelen giden yok idi. Hneyi taharrye baladm, hi bir ey bulamadm. Yalnz gm bir mhr elde olundu ki, bunun bir yz "srl" dieri "Rus armas" ve ncsnde mcdele ve mchedeyi gstermek zere sret-i mahssada hzr edilmi mzrak, bak vesire resimlerini hv idi. te Ermeniler bunu bi'z-zt bana yapdklarn ve tde isimlerini zikretdiim efrdn hid olduklarn maa'l-kasem arzeylerim. Akan Mdr-i sbk ve el-yevm Kim-i makm Vekli Ahmed Nureddin Krd beylerinden ve torunlarndan Yusuf bin Zeval bin Abdullah Rezzak bin Hac Cevher Slih bin Hseyin Maruf bin eyh Perutev Merkoyil Mehmed Mehmed Emin

Yukardaki beyntda bi'z-zt bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 13 Haziran sene [1]332 Az Abdurrahman Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Muhtr mm Kd

Arak Manastr Cinyeti

yz yirmi dokuz senesi gyesinde idi. Orduya karan Ermeniler kesretle ktalarndan firr ve berber getirdikleri silhlaryla Mu ovasnda ve be-tahss Canikli, Kzlmanastr, Arak denilen batakhnelerde trl trl cinyetler icr etmekde idiler. Bunlarn bu harekt- ekvet-krneleri murahhaslk ve Tanaklar tarafndan tahsn edilir ve f etdikleri telknt ve her sat verdikleri derslerle harekt ve isyn ve ekvet oalyordu ve gnler gedike hkmetin megliyetinden bi'l-istifde yukarda arz olunan ekvethneler, zahre, cebhne, silhla dolduruluyordu. Bu hl mutasarrfmz fedkar, nmslu Servet Beyefendi'nin nazar- dikkatini celbetdi. Derhl ileri gelenlere, murahhasla tenbht icr olundu ve bu harekt ve cereynn nne geilmezse hkmet icrtnn zamann geirmeyeceini anlatd. Bir ka gn daha gedi. Faliyet ber124

devam hatta Kms ve Sironk hdiseleri Tanaklar ve Ermeni zimmdrlar tarafndan sktla msmaha ile geidirilmek istenildi. Hkmet bunu hazmedemeyerek gayyr, gen, nmslu mlzmlarndan Rizeli Glib Efendizde Ahmed Bey'in kumandasnda otuz kiilik bir kuvvet kard. Mfreze, ihbr olunan silhlar msdere, sleri tenkl, syii idme vazfesiyle mkellef bulunuyordu. Mfreze kd, gitdi. Aradan otuz sat mrr etmemi idi ki b-re Ahmed'in on kadar refkiyle Arak manastr nnde para para olarak ehd edildii haber-i elmi Mu'da tann-endz olmaa balad. Vakann sret-i cereyn, bada Ahmed Bey olduu hlde mfreze, gece Arak karyesine gider ve manastrn yolunu gstermek iin bir ka ahsn klavuzluk etmesi emrolunur. Bunlar nho, gayr- memnn bir sretde iki adam karrlar. Mfrezenin nne der, biraz ileriledikden sonra o iki Ermeni "te yol, artk gidebilirsiniz" diyerek avdet ederler. Her naslsa mfreze de bunlarn ileri gelmesini isrr etmezler ve yollarna devam ederler. Manastrn etrfnda kimseler hissolunmadndan mfreze bil-perv ilerler ve yoluna devam eder. Meer daha in olunurken bir ok efkr- mefsedetkrne ve hynetle kurulmu mazgallarn, metrislerin ierileri doldurulmu silhlarla intizrda imi. Tam iki yz metre kadar takarrub edilince ate balar ve bada Ahmed olduu hlde on kadar jandarma yerlere serilir ve on kadar svr hayvn telef edilir. Mtebkler neye uradklarn bilmediklerinden derhl manastarn mtemiltndan olan dier ufak bir kulbenin arkasna girer. Asler atelerinde devam etmekle berber u szleri kfrlerle kark bir sretde barmaa balarlar: "Edebsiz, alak ve aklar! Bu toprak size mal olmayacak. Artk burada sizin iin ekmek kalmamdr. Matriler, daha duruyorsunuz. Ruslar geldiler. Utanmazlar! Bu toprak Ermenilerindir. Buras Ermenistan haritasna ilve olunmudur. Def olunuz! Yoksa cmlenizi gebertiriz." Ertesi gn cenzeler arabalarla Mu'a naklolundu. Bundan cret alan Ermeniler, Mu'un zerine kadar gelerek geceleri kasabay tacze, bir kanl ihtill yapmaa yeltendiler. Bu harekt teshl iin Van mebs- sbk Papazyan ile murahhas kollarn svam, alyor ve hkmete sret-i hakdan grnerek ifle ve vakit kazanmaa urayorlard. Bu hdisede pek ok Ermeni mekteb muallimleri ile mnevverleri dhil olduunu ve o gayyr nmslu Ahmed'i bu sretle Mu'dan gib etmek iin evvelce hzrladklar byle bir tuzaa brakdklarn maa'l-kasem arzeylerim. F 14 Haziran sene [1]332 Akan mdr-i sbk ve Malazgird Kim-i makm olup el-yevm Pervari'de vekl bulunan Ahmed Nureddin 125

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 14 minh. Az Abdurrahman Muhtr Abdlmecid mm Mft

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 75-91, 103-106, 11-113, 163-166 13 ERMEN VE RUSLARIN HZAN HAVALSNDE YAPTIKLARI SOYKIRIM Hizan kazasnn Horos karyesi, Uum nahiyesine bal Nurs ve Avnik, End, Mezraa-i End yaylas, Hirit karyesi, Kulpik Glpik] karyesi, Hakif nahiyesine bal Korsu[h] ve Skur karyeleri ve Hizan'n merkezi Karasu'da Ermeni ve Ruslarn yaptklar dehetli mezlimden kurtulabilenlerin ifadelerinden bazlar: Birok kadnlarn derisi yzlerek aalara aslm, erkeklerin diri diri gzleri oyulup aalara balanarak nian alnm, ocuklar yarlarndan kesilmi, btn kadn ve kzlara tecavzle, erkek, kadn, ocuk tek nfus kalmayncaya kadar herkes katledilmi, balar kesilmi, memeleri koparlm, yar kesilmi ocuklar analarnn kucaklarna uzatlmt. Aralarnda Bedi'z-zaman Said-i Krd'nin de bulunduu Uum nahiyesi kylerinin reislerinden teslim olmalarn istemilerdi. Cemhan ve Gayda tekkeleri, ilerinde ne kadar aceze-i nisvan ve oluk ocuk ve ihtiyarlar var ise cmlesi yaklm, Karasu Hkmet Kona yaklm, Krt mezliminden ikyet eden Ermeniler, emsalleriyle kyaslanmayacak vahetde bulunmular, girdikleri kylerde emval ve eya namna birey koymamlar, ldrdklerinin "insan eklinden karlm nalarn" brakmlard ve kyler "adeta insan nandan yaplm" idi.

Massacre perpetrated by the Armenians and Russians in the neigborhood of Hizan

Some of the testimonies of those who escaped the terrible cruelties committed by Armenians and Russians in the village of Horos, sub-prefecture of Hizan; in the plateau village of Nurs, in Avnik, End and in a cottage of End, in the villages of Hirit and Kulpik [Glpik], in the villages of Korso[h] and

126

Skur attached to the township of Hakif and in the seat of the district of Hizan, Karasu. Many women were skinned and then hanged on trees; men still living had their eyes torn up and then fastened to trees and used as shooting targets; small children cut in to pieces; women and girls violated and all killed to the last living one; heads severed, breasts cut and half lacerated small children handed over to their mothers. All the villages of the township of Uum including the birth place of Bediduzzaman Saidi Kurd were summoned to surrender, the convent of Dervishes in Hani and Gayda where disabled women, children and women, old people were crammed into was set on fire and burnt with their dwellers; the goverment building of Karasu was also burnt down; atrocities committed by Armenians surpass by far those committed by the Kurds and which were an object of recriminations on the part of the Armenians; all goods and chattels of the villages raided by the Armenians were seized and taken away; dismembered and disfigured human corpses were scattered here and there and the village presents the aspect of a charnel house. 14 N. 1334 (15. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Bitlis Vilyeti'nin 2 Temmuz sene [1]332 trhli tahrrt sretidir. Dier arzalara zeyldir. Kelbar'a tahvlen tayn buyurulan Kim-i makm brhim Bey'in birderi Hizan havlsinde Rus ve Ermenilerin irtikb etdikleri fecyi hakknda ald malmt hv vesik leffen arz ve takdm klnd marzdur. Ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Hizan kazsnn Uum nhiyesine tbi Nurs ve Avnik, End, Mezra-i End yaylas ahlsindeniz. atak kazs ile Mks nhiyesinin sktundan sonra civrmzda bulunan Livar, Ktis-i Uly ve Sfl, avan, ifkr, Edre-i Uly karyeleri Ermenileri zim karyeli komite reslerinden Lato nm- dierle Mihran, Serkis ve Rusya'dan geldii rivyet olunan Idrl Kazar, Dilo nmndaki reslerin banda toplanarak Ktis-i Uly'ya geldiler ve oradan nhiye ressna tezkire 127

yazarak cihet teklf etdiler. Bu res miynnda el-n esr veyhd telef edildii mekk bulunan ve beyne'n-ns Bedi'z-zaman Said-i Krd demekle marf olan Molla Said de bulunuyordu. Bu teklflerinde ya teslm olmak ya nhiyeyi tahliye etmek veyhd iinize gelirse muhrebe etmek idi. Bu teklflerinden dokuz sat sonra 600 mevcdla karyemize hcm etdiler. Cmlesi apkal ve asker elbiseli olduundan Rus askeri var m idi, yok mu idi farkedemedik. Yalnz garb insnlar ok idi. Bunlar ya Rus vey Rusya'dan gelen Ermeniler idi ve hi bir ferd kalmamak zere oluk ocuk, erkek-kadn cmlemizi toplayarak Mezraa-i End'e gtrdler. erimizde payran [spandan] erf ve beylerinden Hurid Bey olu Abdurrahman ve mahdmu Musa ve ilesi de bulunuyordu. Erkek ve kadn cmlesi muyeneden geirildi ve para ve huliyyta id ne var ise cmlesi alnd gibi, gzel kadn ve kzlara da taarruz etmekden ve nmslarn hetketmekden ekinmediler. O gece istediklerini yapdlar. Sabah oldu. Bizleri ki, ceman 33 erkek idik, ayr bir kfile ve seksenden ibret olan kadn kz, oluk ocuu bir kfile ederek Mks'e gtrdler. Kadnlar kfilesi avan karyesinde brakld. Erkek kfilesi ve erkek ocuklarn kffesi bir ferd kalmamak zere cmlesi o gece kldan geirildi. Beni geri evirdiler ve dediler ki; "Sana ok para da vereceiz. Git, Molla Said vesir resya syle! Orada kalan Ermenileri bize teslm etsinler ve urasn da anlat ki, artk bhde yere telef olmakdan fide yokdur. Zten her taraf alnd. Ruslar t Haleb'e kadar gitdiler. Ermenistan tasdk olundu. Gelsin bize teslm olsunlar. Bir de orada kuvvet ve asker olup olmadn gel bize haber ver" dediler. Bu szler Dilo tarafndan syleniyor ve kumanda onun tarafndan yaplyordu. Avdet etdim, avan'a geldim. Bakdm ki bizim jandarma ve Krd kuvveti mdrimiz ve Molla Said Efendi ile oraya gelmiler, drt-be sat msdemeden sonra kadnlar kfilesini ellerinden almlard. Lkin ne ekilde grmeli. Hele b-re gen kzlar da yzleri btn srlm ve yryemeyecek bir hle getirilmi; ocuklarn bir ou ayak altnda telef edilmi idi. te otuz erkek nmna yalnz ikimizden baka kimse braklmadn ve tahls edilen kadn ve ocuklarn eksersi de bi'l-hire telef olunduunu ve hele Hurid Bey olu Abdurrahman Bey ilesinden bir kadndan baka kimse kalmadn ve grdmz zulm ve gaddrlk kbil-i tadd olmadn maa'l-kasem arzeyleriz. F 18 Haziran sene [1]332 Karye-i mezkreden olup bi'l-hire Idr'dan firren avdet eden Mehmed olu Yusuf Muhcir karye-i mezkreden Mehmed olu Abdurrahman

128

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve bu sretle ifde olunduunu maa'l-kasem tasdk eyleriz. F 18 minh.
sparan [spandan] beylerinden Mustafa Nhiye Mdri Mehmed Nezir Nhiye erf ve beylerinden Uum karyeli Mahmud Ulemdan Bedi'zzaman Said-i Krd'nin birderi Molla Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Hizan kazsnn Hirit slm karyesi ahlsindeniz. Bitlis'in Simek nhiyesinden ilerileyen dman, sabahn sat -drt rddelerinde karyemize hcm etdi. Kuvvetin altm kadar Rus Kazak, mtebksi piyde ile civr kylerden iltihk etmi Ermeniler idi. Karyeye girer girmez evlere ate verdiler. Biz kyden kam idik. Tutabildikleri erkekleri katletdiler. Kadn kz ve oluk ocuklar bir mahalle doldurdular. Akama doru dman girdii Simek nhiyesine doru ekiliyordu. Kalan Ermeni ve Rus piydelerinden bir ksm, ate etmee baladlar ve ancak bir ocuk kap kurtarabildi. Mtebklerin kffesini mahv telef etdiler. Emvl ve eya nmna hi bir ey brakmayarak cmlesi alp gitdiler. te uzakdan grdklerimiz bunlar olduunu ve gelen ocuu isticvb ederek bu sretle iitdiimizi maa'l-kasem arzeyleriz. F 20 Haziran sene [1]332 Muhcir, karye-i mezkreli Bekir bin Nimet Muhcir, karye-i mezkreli Fakih Sadullah bin mer Muhcir, karye-i mezkre erf ve ulemsndan Tahsin

Blda imzlar muharrer bulunan ehs- merkmnun ibu serdeyledikleri beyntda bi'z-zt hzr bulunarak mhr ve imzlar olmadndan parmak basdklar[n] tasdk eyleriz. F 20 Haziran sene [1]332 Mft Jandarma Kumandan Abdlmecid Mehmed Dervi Kim-i makm Vekli Fris Fevzi

129

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hizan Kazsna Tbi Kulpik [Glpik] Karyesi

Biz kymzden ileri noktalarda idik. Demirba ehs da Bitlis'e gitmi idi. Bizim hi bir yerden haberimiz yok idi. Bir gn demirbalar avdet etdi. Bitlis'in kbet-i fecini haber verdiler. Dier tarafdan Tatik nhiyesinden de dman ilerlediini hissetdiimizden bir ksmmz o tarafa dieri Karikan semtlerine giderek dman tevkf etmek istedik. Msdeme balad. Nihyet mukvemet edemeyeceimizi anladmzdan oluk ocuumuzu kurtarmak kaygsna ddk. Biz bu hengmede iken eksersi Ermeni ve bir mikdr da Rus olmak zere dman iki koldan kymz basd ve hemen ihrk ve katlima baladlar. Kaanlar shil-i selmete, kamaa muvaffak olamayanlar dmann klcna hedef oldular. Bu sretle 150 nfs kadn erkek, ocuk kz kald. Biz katkca onlar baryor. "Dnini mnn bilmem neler yaptmzn Mslmanlar! Bu kzlar karlar bize niin brakdnz? Gelip alsanz ya! Bunlar Ermenilie abuk alacaklardr. Siz de kamaynz. Nereye am'a m gidiyorsunuz? Hani ki peygamberiniz, gelip sizi Ermeni kahramanlarnn elinden alsa ya!" Bunlarn ierisinde seslerini en ziyde fark etdiimiz Karikan'n Avranis karyesinde[n] Beyder, Arak; Hirit Ermeni karyesinden Sander; in karyesinden Kisyo Kiyo idi. Bunlarn koluna ismini imdi der-htr edemediimiz Mulu bir Ermeni kumanda ediyor idi. Bunlar kymzde yle fecyi irtikb, yle rezletler ihtiyr etmilerdi ki, kye avdetimizde alamadk kimse kalmad. Erkekler anneden uryn gibi edilmi plak bir kadnla balanarak ikisi bir ipten aslm, beri tarafda balar kesik, memeleri koparlm, yar kesilmi ocuklar kucaklarna verilerek uzatlm; dier tarafdan vechen gzel olan kzlar arlm, biraz yakkl olmayanlarn nms mahalleri paralanm olduklar hlde yerlerde ak yatyorlard. te Krdlerden ikyet ve Krd mezliminden bahseden hayddlar eya ve emvlden ilerine gelenleri gtrm, mtebkleri bir mahalde ihrk etmilerdi. Biz bu mezlimi gzmzle grdmz ve huzr- Rabbllemnde hid olacamz maa'l-kasem arzeyleriz. F 21 Haziran sene [1]332 Muhcir, Az Abdlkerim Muhcir mm Eb Bekir Muhcir, karye-i mezkre muhtr ve ulemdan

130

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 25 Az Osman Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Muhtr Abdullah Hizan Karyesi mm kir

Hizn'n Hakif nhiyesine merbt Korsu[h] ve Skur karyelerinde icr edilen fecyi
yz otuz senesinde idi. Tekl olunan amele taburlarna bir mikdr da Ahkis ve civr karyelerden efrd istenilmek zere yirmi kadar jandarma ile Ahkis karyesine gidildi ve heyet-i ihtiyriyye seslenerek efrdn bir an evvel cem ve teslmi tebl olundu ise de kylerinde hi bir kimse bulunmadndan ve eksersinin Revan'da ve askerde olduklarn beyn etdiler. Hlbuki bu beynt hilf hakkat olduu bizce muhakkak idi. Isrr etdik; nihyet elli altm kadar efrdn defteri hzr edilerek bir gn sonra gnderilecei kabl olundu. Ertesi gn vakt-i muayyeninde gelmediklerinden dolay bi'z-zarr celbleri iin Korsu[h]'a drt ve Skur'a iki jandarma neferi izm olundu. Skur karyesi Ermenileri, jandarmalar tahkr ve env-i tazykle "Siz gidiniz; mdrinizin ehemmiyeti yokdur. Kim-i makmnz iki tabur askerle gelsin" diyerek neferleri kyden dar atmalar zerine alt-yedi kiilik bir kuvvet daha ilve edilerek tekrr gnderildi ise de karyenin altna gider gitmez dehetli bir yaylm ateine marz kalrlar ve bunlardan Bitlisli smil ve Nezir derhl ehd ediliyor. Mtebk neferler, birka sat mukbele ederler ise de daha ziyde devamda fide hissetmediklerinden ve hayatlarnn taht- tehlikede bulunduundan avdet etdiler. Korsu[h]'a gnderilen drt nefer, Ermeniler tarafndan izz ve ikrm olunarak tam etdirilmek zere bir hne ierisine alnr. Az zaman sonra yedi sekiz kii zerlerine hcm ederek kendilerini ehd ve tanlmayacak bir ekle koyar ve silhlarn gasbederler. te bu haberlerin vrdu zerine, yanmda bulunan kuvveti bi'l-istishb ve bery- tahkk mezkr karyelere gitmek zere Kilis'den hareket olundu ise de iki yz kadar msellah Ermeninin kyn etrfn sardklar ve hayatmz ifn etmek iin silh istimline baladklar grldnden, ileriye gitmekde fide hsl olamayaca cihetle derhl civr bulunan ve ahlsi slm olan Hiet karyesine gidildi. Bi'l-hire komite reslerinden zim karyeli Lato ile Skurlu Kalosar tarafndan Beygiri karyeli Sultan nm kadn

131

vstasyla bir haber geldi. Bunda deniliyor ki; "Amele iin yannzda bulunan Ermenileri teslm etmezseniz cmlenizi klndan geireceiz ve bomba ile oluk ocuunuzu ve btn kylerinizi altst edeceiz." Cevben Ermenilerin teslm olunmayaca ve her ne yapmak isterler ise geri durmamalarn syledim. Bunun zerine etrfmz sarld ve msdeme balad. Mukbelede devam olunuyor idi. Bir gn sonra kazdan yetien jandarma ve etrfdan imdda koan Krd kuvvetleriyle kendileri tebd edildi. Birok slm kadn ve ocuklar n-hak yere bu defa da telef edildiini ve Ermeniler dim bu gibi mevni ihds ederek hkmetin icrt ve bi'l-hssa orduya id olan ilerinde mmnaat gsterdiklerini maa'l-kasem arzeylerim. F 22 Haziran sene [1]332 Hizan Kazsnn Hakif Nhiye Mdri Fevzi Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 22 Mft Abdlmecid Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Kaz Jandarma Blk Kumandan Mehmed Dervi

Hizan huddunda Cemhan tekyesiyle Hizan'da mehr Gayda tekyesinin sret-i ihrk
Gayda tekyesi, bir dzn ortasnda vki bir ufak tepeciin zerindedir. Nefs-i tekye ve mtemilt olduka vsi ve yz kadar oday hvdir. Burada akam ve sabahlar yzlerce, binlerce fukar ve gelip geen misfirn beyttet eder ve infk ve ie edilir idi. Tahmnen mart ibtidlarnda idi. Bitlis'in Simek nhiyesinden gelen kuvvetle Readiye'den gelen Van kuvveti Hizan huddundaki Cemhan tekyesini altst ve ihrk etdikden sonra, birleerek Gayda zerine doru ilerliyorlard. Akam oldu, ortalk karard, sat takrben bir rddelerinde idi. Gayda'ya hcm etdiler. Orada kuvvet olarak yalnz ikml jandarmalarndan Hlid, Ahmed, Slih, Mahmud, ikisinin ismini htrmza getiremiyoruz. Tekye zerine gelen kuvvet sekiz yz rddesinde tahmn olunuyordu ise de asl tekyeye ilk hcm 132

eden altm kii idi. Bunlar Ermeni ve Rus piydelerinden mrekkeb olup Aram Paa maiyyetinde bulunuyordular. Orada bulunan ikml neferleri biraz mukbele etmek istediler ise de imkn bulamadklarndan kap geldiler. Bu canavarlar tekyeye doldular ve ne kadar aceze-i nisvn ve oluk ocuk ve ihtiyrlar var ise cmlesi[ni] bir araya topladlar. Sat bir buuk rddelerinde byk bir atein fevern etdii grld. Tekye ierisindeki btn adamlar yatyordu. Biz de bir sat gerideki tepelerde bulunuyorduk. Tekye yanmakda olsun, dman o civrda bulunan kylere yayldlar ve ne kadar insn ellerine geirdilerse cmlesini klndan geirdiler. te Ermeniler ve Ruslarn irtikb etdikleri mezlim. Bunlar nfsu paralamakdan, oluk ocuk ldrmekden, diri diri gzlerini oymakdan ve atede yakmakdan utanmadklar gibi, dn urunda da her trl hakret ve fezhat kabl ediyorlard. te bunlarn Gayda tekyesini bu sretle ihrk etdiklerini ve skknn yakdklarn maa'l-kasem arzeyleriz. F 22 Haziran sene [1]332 Hizan Mftsi Abdlmecid Hizan erfndan Abdlmecid Efendi Polad Aa Tbeyda (?) eyhlerinden Seyyid Ali Efendizde eyh Haydar Efendi

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hizan merkezi olan "Karasu" ve hkmet kona

ubat nihyetlerine doru idi. Gndzn sat yedisinde Ermeni ve Ruslardan mrekkeb ve drt yz kiilik kadar bir kuvvet Karasu'ya hcm etdi. Biz de yarm sat gerideki tepelerde bulunuyorduk. Bir ok ate yayld. Meer bir ksm dman kuvveti de haberimiz olmakszn arka tarafdan geliyormu. Bizi tam evirecei srada gerler bir ka el silh atarak bizi haberdr etdiler. Oradan ekildik, doru Gayda'ya geldik. Dman da Hizan drunda Panzda [Panz] karyesine gelmi idi. Sabah oldu, dman ileriledi, biz de ekildik. Gayda'ya gelir gelmez tekrr ateler ierisinde brakdlar ve orada oluk ve ocuk, erkek-kadn bir ok nfsu telef etdiler. Ondan sonra dman biraz daha takb ederek geri dnd. Karasu'ya gitdiklerinde hkmet kona ile mer Him ismindeki bir adamn evini yakdlar. Bundan baka ihtiyr ve aczleri hasebiyle Karasu'da kalp kamayan Zeliha ve Leyla ismindeki iki kadn ile Mehmed olu fi ismindeki bir erkei fec 133

bir sretde ldrdkleri gibi Hakif nhiyesinden gelen muhcirlerden de bir ok kadn ve oluk ocuk katletdiler ki, bi'l-hire Karasu'ya gitdiimizde insn eklinden karlm olan nalarndan anladk. Emvl ve eya nmna hibir eyler brakmamlard. Edebsiz alaklar gtrdklerini gtremediklerini btn para para etmi ve istiml olunamayacak bir hle getirmilerdi. te dmann bi'l-hssa Ermenilerin karyemizde icr eyledikleri mezlimden htrmza gelen bunlardan ibret olduunu ve harfiyyen byle yapldn maa'l-kasem arzeyleriz. F 24 Haziran sene [1]332 Muhcir, karye-i mezkreden ve erfdan Hseyin Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. Az Osman Muhtr Abdullah Hizan Karyesi mm Molla kir bin Molla mer kir Karye-i mezkre ulemsndan Dvud

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hizan kazsna tbi Horos karyesi

Kesn, Bitlis cihetlerinden gelen ve tahmnen 400 kadar svr ve piydesinden mrekkeb olan dman kuvveti, gndz sat drtde karyemizi basd. Bunlarn nnde Hirit Ermeni, Simha, n, Vastin, Prns karyelerinin Ermenileri bulunuyordu. Karyemizde iki yz silhl bulunurdu. Drtden akam karanlna kadar mdfaa etdik ise de Ermeniler karyemizin mteaddid yollarn bildiklerinden bir iki mahalden ibtid onlar, badehu Ruslar girmee baladlar. Biz artk kamaa baladk. Ky btn alevler ierisinde kald. Hele Bekran mahallesi denilen ksmda pek ac ve dil-hr ferydlar kyordu ki, burada bir ok kadn ve ocuklar kalyordu. Arkamzdan svr takb ediyor ve iddetle ate ayordu. Bu ateden en ziyde mteessir olan kadn ve ocuklar bulunuyordu. Biz savuduk; yalnz karyemiz ileri gelenlerinden fi olu mer'in on be kadar nfsuyla tutulup gtrldn grdk ki, bu nfsun eksersi kadn ve ocuklardan ibret idi. Birka sat ileri geldik. Bir muyene yapdk. Tam iki yze karb nfsun 134

kaldn grdk. Bunlar ne yaplm idi; bhe ediliyordu. Acaba ldrlm m idi? Buras bizce mekk idi. Be on gn sonra dman ekildi. Biz de kymz anlamak iin gitdik. Ne grelim, ky det insn nandan yaplm idi. Bir ok kadnlarn derisi yzlerek aa dallarndan aslm; birok erkeklerin gzleri oyuldukdan sonra aalara balanarak nin alnm; birok ocuklar yarlarndan kesilmi. Hsl korkun ve tarf olunmaz bir manzara idi. te Rus ve Ermenilerin kymze icr eyledikleri mezlim. Biz bunlar gzmzle grdmz ve emvl u eya nmna hi kimsenin bir nesnesi kalmadn ma'l-kasem arzeyleriz. F 25 Haziran sene [1]332 Muhcir, karye-i mezkre ulemsndan Az Osman olu Muhcir, karye-i mezkre Muhtr Mustafa

Yukardaki beynt[da] bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 25 minh. Az Osman Muhtr Abdullah Saray (?) Karyesi mm

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 167-175

14 ERMEN KOMTELERYLE RUSLARIN VAN VE HAVALSNDE YAPTIKLARI SOYKIRIM Ermeni komiteleriyle Ruslarn Van ve havalisindeki mezliminden kurtulabilenlerin ifadelerinden bazlar: Rus kuvvetleriyle birleen "insan kasab" Ermeniler, girdikleri yerleri "selhhane gibi cesetlerden geilmez halde" brakmlar; paralar, kymetli eyleri tamamen ikenceyle yamalam, btn varlklar talan etmilerdi. slmiyete yaptklar kfrlerle hakaretlerle cami ve medreseleri atelemi, slmlar katletmekten byk zevk almlard. Ahalinin silahlarn toplayp, burun ve kulaklarn, bacaklarn, kafalarn kesmi, karnlarn yarm, klntan geirmiler, hayvan biimi paralam, ocuklar diri diri atee atm, kllarn daha dilleri dnmeyen ocuklarla, ayak atamayan ihtiyarlara indirip

135

kaldrmaktan pek zevk almlard. Bazlarnn derilerini tulum karmlar, kesik kafalar snglere takmlar, bazlarn da ktk stnde doramlar, bir ksmn da Mermid ay'na dkmlerdi. nsanlar kuyulara doldurmular, kadn ve ocuklar tandr damlarna doldurup ykmlar, enkazn altnda kalanlar, gnlerce inleyerek telef olmulardr. Gene kadn ve ocuklar damlara doldurup yakmlardr. Kadnlara lisana getirilmeyecek tecavzlerde bulunmular, zorla gtrmek istedikleri kz ve kadnlardan gitmemek iin direnenleri vahi suretde katletmiler, kimisinin de budlarn yarp iine pislik doldurmular; memeleri, burunlar kesilmi ve her naslsa kurtulmay baarm kadnlar rlplak edilmilerdi ve gelinceye kadar telef oluyorlard. ocuklar karlar zerinde lme terk edilmi, insanlar alkdan lmlerdi. Sor dana ekilen Hoab, Van halkn Ruslar topa tutup, byk ksmn imha etmilerdi. Hoab mftsnn olu Ali'nin kafasn o derece ezmilerdi ki, bir el kadar para halinde braklm; Ermeniler, yal babaya tehditle, olunu Ruslarn ldrdn syletmilerdi. Amerika messesesine gtrlenler ise kendilerine verilen somun ve yahniden yedikleri zaman kanl sular akarak lmlerdi. Bir ksmn ise Alman messesesine gtrmlerdi.

Massacre perpetrated by the Armenian committees and Russians in Van

"Testimonies of some who escaped the massacre perpetrated by Russians and Armenian committees in Van and its neighborhood". After they had joined the Russian forces, the "Menslaughterer Armenian committees" turned the places where they passed into slaughterhouses full of corpses, torturing people to loot valuables and plunder goods and properties. They blasphemed and cursed the slam profaned mosques and medresses (Muslim theological schools) and burnt them up. They were delighted to kill muslim people. After they had disarmed the population they had mutilated their noses, ears, legs, cut their heads off, disembowled their abdomens and sabred them, cut them up to chunks; thrown living children into the flames and were much delighted to slay infants and crippled old people with their swords. They flayed off the sikns of some people and stuck decapitated heads at the point of their bayonets, chopped off some heads on the logs and threw some in the Mermid stream. They piled up corpses in the wells and burnt women and children in earthen ovens; those who remained alive under the destroyed housess wreckages moaned for days while dying. They raped women in an unspeakable manner, those of women and girls who resisted to be taken forcilbly away were ferociously killed and some of them had their legs slashed and poured in filth; those women somehow still alive after having their 136

breasts and noses mutilated were stripped off their clothes and so stark naked died on the road. Small children were left on the snowy road to meet with death; people dyed of starvation. The people of Hoab who withdrew to the mountain of Sor had been shelled by Russians and most of them got killed. The son of the mufti of Heab Ali, had the head crushed until reduced to a small lump not larger than a clenched fist, Armenians menanced his father and made him say that his son had been killed by Russians. Those who had been taken to the american establisment fell sick after they ate stewed meat with loaves of bread and died of bloody intestinal evacuations; some were taken to a german establishment. 19 N. 1334 (20. VII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Mahrem
Van Vilyeti'nden alnan 7 Temmuz sene [1]332 trhli ve 21 numaral tahrrtn sretidir. Van ve havlsinde Ermeni komiteleriyle Ruslar tarafndan ahl-i slmiyye hakknda rev grnen zulm hakknda icr etdirilen tahkkt hv altnc zabt varakas leffen p-gh- sm-i nezret-penhlerine takdm klnman ol bbda. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Hob kazs Tahrrt Ktib-i sbk brhim Efendi'nin muhlifen alnan ifdesinde:
Van'n istilsnda li-ecli'l-maslaha Van'da bulunduu ve Van'dan Hob'a ulancaya kadar ahlnin Norduz kazsna ekildiklerini anlaynca oraya gitdim. Orada be bin hneyi mtecviz halkn geecei yollar Ermeniler tutmu ve bi'ttamam geriye getirip Hob civrnda ve muhfz nezretine brakldk. Gerek bu hnelerin enlii ve gerekse mahll-i sireden gelip iltihk edenlerin add tahmnen elli bin kadar var idi. O havlde takbtda bulunan Ermenilerin binekleri ac ot yemi, haylisi telef olduklarndan, hubbt ahl-i Mslime taraflarndan 137

zehirlendiine zhib olarak geriye geldiler. Bir hafta sonra Rus frkas da Hob tarkyla ulad. Ermeniler ile birlediler. Geva istikmetine yrdler. ahmanis'de krk-elli kii maiyyetinde bir kumandan brakld. Bunlar hem ahlnin bir tarafa gidememelerine, hem de Mslmanlardan itinm etdikleri koyun vesir mev srlerinin oban taraflarndan rayedilmelerine nezret ediyordular. Bu kumandan Hobl Mansur, Bahri, Hidayet beyler ile smil Aa'y istedi. Ahlden yz tfenk istedi. Harbden dalan aret efrdndan be yze karb silh topland. ki mh sonra sekiz yz Kazak atls geldi. Gy "Her ferd rencberlik edecektir, canlar taarruzdan masndur" denilerek ahlyi kylere datdlar. Bunun netcesi katlim olduunu hissetdim. s bir daa gecenin birinde iki yz hne ile ekildim. Bahri Bey'in ahlce Ruslar tarafndan memr tanlaca da ihtr olundu. Ahl bu sretle kylere tevz olundular. Ahlnin ie yarayan kz ve gelinlerinin seilip gtrldn ve kalanlarnn fec bir sretde katlolunduklarn bu katlimn hitmn ve Cevdet Bey'in Van'a duhln haber alarak dadan inip Van'a can atmak ve dada kalanlarmz kurtarmak istirhmna giderken bi'z-zt gzmle grdm. Silh toplamaa gnderilen Mansur Bey'in ve smil Aa'nn yol stnde burun ve kulaklar kesilmi, karnlar yarlm olduklarn ve Kasr karyesinde Bakalal Haso ve familyas ve Rizgin Aa ilesi ve bu kydeki yetmi be hne halk sret-i fecada ldrlm ve seksen kiiye karb erkeklerin kollar iple balanm ve sraya dizilmi, kaffesinin burunlar, kulaklar kesilmi fec ve pek irkin bir manzarada ldrlm ve eyh Nezir Efendi de bu kfile-i masme iinde erhalanm olduklarn bi'z-zt grdm. Daha baka grenler de oldu. Bunlarn nisvn ve sbynlarn da Hac Bekir nmnda birisinin tandr damna doldurulmu, damn direi ekilmi, zerlerine yklm olduunu, Ermenilere obanlk eden ve bir takrb kurtulup gelen Mehmed'in sergzetinden dinledim. On be gn kadar bu damn altnda inilti sesleri geldiini merkm sylyordu. Keril karyesinde de yetmi, bir ka hne var idi. Put karyeli Halil Bey ve bunun bildikleri bu kyde bulunuyordular. Bunlar hayvn biimi boazladklar ve mr-i mm-ileyhin kaplarda kendisini ihtif eden zevcesinin dil-sz ifdesinden ve hatta kendisinin de sekiz yalarnda ve Yusuf isminde bir olunun bacaklar kesdirilerek kama ile iki ak etdiklerini syler ve salarn yolar bir hlde grdm. olili Mavro isminde bir herf, mukeddem Ermenilerin mnkalt ve mrseltna hizmet eder ve bunlardan ma alrm. Bu adam da yapd hizmetin mkft olarak altm gz hne halkyla Put karyesine gnderilip, orada kaplarnn eikleri zerinde kafalar kesilmi, gvdeleri ieride kafalar darda bulunduklarn bi'z-zt grdm ve nisvn ve sbynn bir ka dama doldurulup ihrk edilmi bulunduklarn da kurtulanlardan iitdim. Pagaceml karyesine de on sekiz msellah Ermeni gnderilmi, Vanl Kasap Abbas'n iki kzn ve Feto nm kimsenin zevcesini gtrrken mezbre zevce gitmiyormu. Tfenk kayn kadncazn boazna takmlar ve hayli srklemiler. Kadnn gitmeyecei anlaldkda onu da 138

katletdiklerini ve ahlnin zerine memr etdikleri Kerkkl bir eyh ile on be kiinin yol zerinde erhalandklarn ve daha nice masmnin fec bir sretde dorandklarn ve yollar selhhne gibi cesedlerden geilmez bir hlde bulunduunu kendim grdm gibi grenler de pek okdur. Bendeniz daa gitmezden evvel Hob mftsinin olu Ali Efendi araba getirmek iin Rusyallar taraflarndan kylere gnderilmidi. Yolda kafas o derece ezilmidi ki bir el kadar para hline braklm ve gvdesinin zerinde bir aputa saralanm idi. Kefine de ale'l-usl Hob kim-i makm gitmidi. Masm mteveffnn bir pr-i fn pederi, Ermeniler tarafndan tevhm ve tehdd edilerek Ruslar tarafndan ldrldn syletdirdiler. Kim-i makma ikyete gidenler cbna baklr denilirdi. cb ise eirry hafiyyen tahrk idi. Ruslarn ricatna tesdf eden klerden kiiyi, Ekrak karyesinde Safvet Bey'in hnesinde ihrk etdiler. Zten yukarda gsterdiim nfsun ounu da damlarda yandrdlar. ilemi kurtarmak iin Cevdet Bey'in yanna gidip daha avdet edemediimden dolay, dada brakdm iki yz hne miynnda benim de Ftma isminde zevcem ve sekiz yanda Mehmed Ceml, alt yanda Mehmed Cell ve iki yanda Mehmed efik ve birder-zdelerimin vlideleri ve on yanda kermesi Saadet ve be yanda mahdmu Mehmed kr birlikde idiler. Tabdir yavrularm dier emsl-i addesi misill canavar ve hunhr ellerde paralandlar. demekle dil-hir hikyesine ve o havlde bulundurulan Rus kumandanlarnn ve Ermeni ressnn taht- hkme aldrlmalarnn il hiri'l-mr iddidan geri kalmayacana kasem etmek ve lanet okumala htime vermidir. F 13 Haziran sene [1]332 Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali [V]sf Van Belediye Resi Abdurrahman Van Komiser-i Snlerinden Zbeyr Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Van polislerinden Mehmed Hulusi

Muradiye Muhtr Dervi Aa'nn ifde-i muhlifesinde:

Sor dana ekilen kaz halkn Ruslar topa tutdular. Ksm- kllsini imh ve ifn etdiler. Mtebk be bin kadar ahlyi evirdi, kasabaya gtrdler. Bi'lhire kylere datdlar. Bunlarn fec bir sretde doranmakda olduklarn grnce, kasabann civrnda bir kayala gizlendim. Kms karyesinde bulunanlar irkin manzaralarla katl ve ihrk etdiler. Nisvna, lisna getirilemeyecek enatlerde bulundular. Yunus isminde bir ihtiyrn m-l-yuklini kesip zevcesinin azna ve zevcesininkini zevcinin azna verdiler. Galz ibreler ile tefevvuhtda bulundular. 139

Kasabamzdan Taho'nun sa sa derisini tulum kardlar. ba'dan gelen bir aret halk, bi't-tamam yol stnde ldrldler. Kim-i makm Mehmed Bey'in kz Ftma Hanm'n budlarn yardlar cep yapdlar. erisine pislik doldurdular. irkbcasna szler sylediler. smil'in kz Lli'nin kafasn kesdiler; snglere takp "Sizin bayranzdr" dediler. Sleyman'n zevcesi Hni'yi tecvzt- kesre altnda hayatna htime verdiler. Bu gibi cinyet ve mteaddid ekvet lisna alnmayacak derecededir. Bir ok kadnlarn ocuklar kucaklarndan frlatld. Analar gtrld ve bir ok sbynn vlideleri mezkr Sor danda atlan mermiyyta hedef olduklarndan ocuklar berfler zerinde, kimisi "ekmek", kimisi "su" ve "anam" diye fign ve dilleri almayanlarnn feryd dalar inletiyor, en fn yrekleri szlatyordu. Bunlar o sretle berf zerinde tab dondular. Cesm bir kaz halk, dvel-i muazzamadan bulunan Rus kuvs karsnda gzlediimiz sahbet mukbilinde iidilme[di]k enat ve tyler rpertir cinyetle mahvolup bitdi. Dstr- hdim-i insniyyeye ve imz etdii karrlara muhlefet gsteren ve medeniyyetden dem vuran o gibi vahleri cenb- Hlk kahretsin demekle ak sakalndan dklen gz yalar huzzr da dil-hn eylemidir. F 13 Haziran sene [1]332 Van polislerinden Mehmed Hulusi Van komiser-i snlerinden Zbeyr Van Belediye Resi Abdurrahman

Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb

Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali [V]sf

Alay 97 Tb. 1. Alay Ktibi Sivasl Hasan Fahri Efendi'nin zevcesi Latife Hanm'n muhlifen alnan ifdesinde:
Dman geliyor diyerek vki olan iaya ibtinen bir ksm ahlyle Norduz kazsna giden-gelen haberde, dmann gelemeyecei bildirildiinden tekrr geriye dndk. kinci defa be-tekrr kmamz ihtr olundu ise de evvelce tedrik etdiim vesitin elimden kmasna ve yek-dierden ikier er yalarnda farkl be ocuu tamak imknn gremediime ve Ruslarn dvel-i muazzamadan olmalarna binen iliik etmezler diye bizim gibi vesitden mahrm komularmzn tesell ve tatmntlarna itimd ederek kaldm. Vesit-i nakliyye bulan ahl ve asker ekildi. Ermeniler btn mahallt taramaa koyulduklarn grnce geceleyin ocuklarm komularmn kucaklarna vererek bir takm aceze ile mahalle ar amdam altna gitdik, Abdullah Bey olunun hnesine yldk. O civrda Mehmed Bey'in hnesine de hayli ahl dolmudu. Ermeniler 140

btn mahlku topladlar. Erkekleri nisvn ve sbyndan ayrd, gtrdler. Bizleri de Amerika messesesine aldlar. Erkeklerin nerede ldrldklerini gremedik. Erci Baktib-i sbk Murtaza olu Abdurrahman Efendi'nin on sekiz yalarnda bir oluyla kendisini Kurun cmi'de ve bir ktk stnde balta ile doradklarn muahharan Ermeni kadnlarndan iitdim. Bu efendinin birderzdesinin ilesiyle berber on be nfsdan ziyde enliinden hi birisi zuhr etmedi. Ne sretle ldrldklerini anlayamadk. Bir ka gn orada kaldk. Messesenin dhil ve hricinde tahmnen on bine karb ahl grnyordu. Ruslar gelinceye kadar birer somun verilirdi. Bir hafta sonra Ruslar geldiler. Bizim ahlmizden aldklar koyunlardan bize de ara sra yahni tevz olunurdu. Yiyenlerden bir oundan kanl sular akarak lrlerdi. Az zaman iinde o kadar mahlk mahvoldu. Messesede bulunanlarn bir ksmn Alman messesesine gnderiyordular. Orada fenlk yaplaca anlalyordu; alaya szlaya oraya srklendik. Bidyeten paras olanlarn paralarnn teslm edilmesi ve aksi takdrde ikence edilecei ihtr edildi. Zevcimin kemeriyle kendi huliyytm boaya brakarak gece bir odann tavanna yerledirdim. Btn nisvn ve sbyn aradlar; "Lzmu olursa size de veririz" dediler. Klliyetli liralar aldlar. Hocazde muhsebe ketebesinden Hseyin Efendi'nin zevcesinde hayli lira var idi. Bunu da aldlar. Kadncaz ferds gn ocuklarna ekmek almak iin bir lira istedi, vermediler. Kadna nzl isbetle terki dadaa etdi. ocuklar szland durdu. amdam mahallesinden Belks Hanm nmnda birisinin hrkasna dikilmi be yz aded yzlk altn kd. Bu sretle herkesi soydular. O esnda Svar olunun mahallesinde bir zbit nmzedinin gen bir zevcesi korkudan buday anbrna girmi imi. Kyl Ermeniler anbrn budayn tarken kadnn entrisi grnm. Kadn dar karmlard. Boynunda ip stne dizilmi on bir aded bei birliin ipini kesip karmaa ihtiyc grmeyip erkeklerinin karsnda kadnlar o derece ekmilerdi ki, kadn det salbedilmi bir hle getirilmidi. Bu ikence ile altn boazndan alm elbisesi bi'ttamam karlm, rlplak uryn braklm oldukdan sonra o derece darbolunmudu ki, o nzik vcd kmr uvalna dndrlmd. Daha baka her enat yaplmd ki, zten bu usl bozulmaz bir kanun eklinde idi. Orada dr hiretten nasbini alamayan masme nne bir telebbs paras tutmu olduu hlde getirildiini ve iini ekerek bu yolda hikye etdiini bi'z-zt grdm. Bu vahete hepimizin de mahkm olduu bizce muhakkak olduundan yaplacak dakkalara intizrda bulunuyorduk. O esnda Van'n Tazekilise mahalleli Kavas Miko bizi sormu; orada buldu. "Hanm! Senin kocandan iyilik grmm. Seni ve ocuklarn idre edecek kadar para verir isen seni hneme gtrebilirim. Fakat kim Mslman ve bunlarn nisvn ve sbynn saklarsa cez grecekleri iln edilmidir; seni gizlice gtreceim" dedi. Hsl krk liraya pazarlk etdik. On iki yanda ve Ahmed isminde bir olum kalmd. Dokuz yanda kermem Cemile, drt yalarnda mahdmum Slih, bir yanda Mevld, bir buuk yalarnda Emine... 141

Bunlar alkdan, bunlarn kkleri st bulunamamasndan ve byklerine de ekmek bulamadmdan alkdan ldler. Tfenki Dursun Usta'nn pr-i fn pederi, bulunduu hnede insn kasblar taraflarndan boazlanmd. htiyr vlidesiyle gece, Miko'nun hnesine arldk. Orada bery- muhfaza elli liralk gm kemerle bei birlik vesir huliyytm kadnn sandna brakd. Biz bunlarn esri olarak kaldmz geri bir nimet-i uzm farzederek avkb- hayat gzler dururduk. Bizi sakladn iiden kumandan Miko'yu on iki gne habsetdi. Van'dan hurc edecekleri srada kardlar. Bir ka altn daha vermekliimi ve Osmanllarn gelmekde olduunu syledi. "Baka param yokdur" dedim. El-hk ikence etmedi ise de, Van'dan kdklar gn dier eirrya ilktta bulunmu olmal idi ki, onu mtekb iki msellah haydd ieri girdi. Bizi taht- tazbe ald. Olum Ahmed bu hli grnce savuup hne dernundaki tandra saklanm imi. "Senin ocuun da olacakdr, ne oldu?" deyince, komu Ermeni ocuklarndan idi dedim. htiyr kadn ile ikimizi fen hlde ddler. En son snglemek zere iken "Para kemeri ocuun minderinin iindedir" dedim. Minderi yrtdlar, kemeri aldlar; kemeri de yrtdlar. Liralar sayarken ihtiyr kadnn iretiyle ba kapsndan dar kdm. Bir harkn ierisine girdim. Hayli dakkadan sonra kadnn ferydn iittim. Doranmakda olduuna zhib oldum. Meerse benim mahall-i ihtifmn sylemesi iin tazb ediliyormu. Bizi bulamaynca kadn yarm can brakd ve savudular. Olumun ieride alevlenen acsyla her ne olursa olsun tekrr hnenin iine girdim. Kadnn bir tarafda inlediini iiddim. Yanna gitdim. Yedii dayakdan b-tb dmd. Hemen sokak kapsn arkadan bendetdim. Ksk sesle Ahmed'i ardm. Tandrda olduunu sesledi. Oradan kardm. Sabah olunca tekrr gelirler diye kadn, ben tandra, olum Ahmed dahi baka tandra sokulduk. On iki gn tandrlarda barndk. Bir gn yanmda Trke konuurken ses aldk. Srnerek pencerenin birinden bakdk. Osmanl askeri olduklarn grnce bizi kurtarnz diye bardk. Gelenler Yzba Hlid ve Mlzm- Evvel erefeddin beyler idi. Bizi grnce yekdiere aladk. Oradan bizi aldlar. Olum Ahmed'in bacaklar tandrda romatizma alm idi. G hlde karrgha gitdik. Ferds gn Ruslarn gelmekde olduu anlalnca bize hayvn verdiler. Mekrlerle yola kdk. Yolda bir efendinin terkisine bindirilmi Kr Hfz'n kermesi Dilber isminde ve on be yanda bir kza o derece tecvz-i kesre ve fecada bulunulmudu ki, ocuk hayvnn terkisinde duramyor. "Allah rzsna beni hayvnn zerine uzatnz" diye baryordu. Bu hlle iki gn getirildi. Sonra terk-i hayat etdi. Murtazazde Baktib Abdurrahman Efendi'nin iki kzn cebren gtrr iken vlideleri dayanamayarak peleri sra gitmidi. Bunlarla berber Kaya Bey'in gelini Cemile Hanm da gtrlm ve krk gnlk ocuunu atmlar[d]. Abdurrahman Efendi'nin seksen yandaki hemresini de fil-i enden ldrld. Cebeci Hac Aa'nn akrabsndan olup kendi hnesinde bym bir kzcazn hsn olmasna binen Kapamacyan'n yeeni Doktor Hsrev (?) Efendi kendisine metres olarak gtrd. 142

Kylerden toplanan kadn ve ocuklarn ksm- kllsi o esnda feyezn eder olan Mermid ayna dkdrldklerini yine Ermenilerin oundan iitdim. Ruslar geldikden sonra bizlerin de denize dkdrleceimizi bize hafiyyen syleyenleri de var idi. Sonra bundan fergat edildi. Tevz edilen tamiyeye sem katlarak imh ve etrfda ifn etdiler. Elli liralk huliyyt, iki yz krk adet Osmanl altnm alan ve aldran Miko'dur. Paramn alnd gam deil. Mttefik devletlerimiz var olsun. Param mevcd iken cier-prelerimin alkdan ldrlmesi ebed teessrm mnticdir. ocuklarmn vah manzaralardan ldklerini peder-i mfiklerine henz yazmadm. Cenb- Hlik ahz- sr kudret-i khiresiyle icr etsin demekle dil-hr ifdesine intih vermidir. F 13 Haziran sene [1]332 Van polislerinden Mehmed Hulusi Van komiser-i snlerinden Zbeyr Van Belediye Resi Abdurrahman Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali [V]sf

Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb

Van'n Selimbey mahallesinden Svar olu Jandarma Rza avu'un zevcesi Vhide Hanm'n muhlifen alnan ifdesinde:
Zevcim hasta idi, kamadk. Gecenin birinde her tarafn atelendiini, kadn ve ocuklarn barmalar cehennemden bir numne idi. Yaknda bulunan komulardan kadn ve erkek, yz mtecviz bizim eve toplandlar. Sabah oldu. Evimizin etrafn aldlar. Pencerelerden ieriye yaylma baladlar. Herkes yere kapandlar. Zevcime kurun isbet etdi, ld. Hayli yaylmdan sonra "Dar knz" dediler. Hep dar kdk. Erkekleri sediler. p ile bir sraya dizip kollarn arkadan baladlar. Bunlarn iinde ocuklukdan beslediimiz sekiz yanda Mustafa ve Memo Hoca'nn on iki yalarnda olu Ahmed ve Nono Hanm isminde birisinin on yanda Dursun ve on iki yalarnda Edremid'den msfir gelen Mehmed'in olu Muhyiddin ve daha baka ocuklar da bulunuyordu. Bunlar yaylm atele ldrdler. Kalan kadn ve nisvn nlerine katdlar. Zevcimin atna bindiler. "Rza avu atn bize hediye oldu, karn da bize kek kald" diyerek muska ile Amerika messesesine gtrdler. ki ay kaldk. Bidyeten on gn kadar birer somun verdiler. Ruslar da geldi. Bizden igtinm etdikleri koyunlardan birer mikdr yahni verirlerdi. Fakat yiyenlerden bir oundan kanl sular akar, lrlerdi. Geceleri Kazak ve Ermeniler odalara girer, kadnlarn yzn aar ve rz etdiklerini gtrr fil-i enden sonra bir takmlar geriye getirirlerdi. Bu hl 143

tahamml hricine vardndan evlerimize dalmamz niyz etdik. Evimize gnderdiler. Zten mevmzn yandn biliyorduk. Maksadmz fil-i en tecvzt- kesresinden kurtulmak idi. Mahallemizden bulunan kadnlarla harbe duvarlarn altna oturduk. Yiyecek, barnacak bir ey braklmamd. Mevt-i ecele veyhd emslimiz gibi katle intizrdan baka mdimiz kalmamd. Bu aclar dnrken balara atlarn balayan Rus Kazaklar bizi yakaladlar. Tecvzta baladlar ve geceyi sabah edinceye kadar, hi bir kadn hb- beer grmedi. Sabahleyin oradan bir takrb savuduk. Hanikvenk'de (?) Serkis Usta'nn hnesine gitdik. Oradan tekrr messeseye gnderdi. Kablmz ve bamza yaplan hakretlere nihyet verdirilmesini Aram'dan ric etdik ve ok aladk, yalvardk. Aldmz cevb "lnceye kadar siz bu kahr ekeceksiniz. Vlniz Cevdet Bey gelsin sizi kurtarsn" gibi hiddetleri oldu. Oradan da Hac Ziya Bey'in konana sevkolunduk. Oras nisvn ve sbyn ile doldurulmudu. Alt yedi kadn bil-sebeb katletdiler. Burada da gerek Rus askeri ve gerekse Ermeni hnhrlar tafslt mceb-i r ve hay olan enatlerde bulundular. Bir ok masmni kuyulara doldurdular. Cebr-i zindan telef olan kadnlar da vuka geldi. e yarayan kadn ve kzlar ald gtrdler. Bir ka ay bunlarn enat-i cebriyyelerinde kaldk. Cevdet Paa'nn geleceini sylediler. Ruslar ekildi, can korkusuyla bizler de balarda aalarn muhtef mahallerine sokulduk. Cevdet Paa geldi, bizi kurtard. Fakat vehleten bizim askerin geriye ekilmesinden dolay daha bir ok nisvn ve sbyn kamad. Ruslarn ve Ermenilerin hi bir dn ve mezhebin kabl etmeyecei cinyet ve enat dstr- insniyyenin kat kat fevkindedir. Btn nev-i beere tavsiye ederiz ki, Ruslara esr olmakdan ise kendisini ifn etmek daha evldr. Bizim ddmz cenb- Hlk Ruslardan alsn. Bundan baka niyzm yokdur. F 15 Haziran sene [1]332 Van polislerinden Mehmed Hulusi Van komiser-i snlerinden Zbeyr Van Belediye Resi Abdurrahman

Mtekidn-i askeriyyeden Vanl Mlzm Receb Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Van Sbit Jandarma Alay Kumandan Binba Ali [V]sf

Van'n Geva kazsna tbi Karkar nhiyesi ahlsindeniz. Van, Geva'n tahliyesinden sonra Horotisli Hao, Kei Sergis, Vatab (?) karyeli Onnik (?), 144

Mickasl [Mikanisli] Hako, Keri, Parso nmndaki Ermenilerin klavuzluk ve delletleriyle, Rus Kazaklaryla Ermenilerden mrekkeb ve tahmnen 500 kiilik bir kuvvet zerimize geldi. Geldikleri zaman gndzn sat on ikisi idi. Kye girdikleri zaman ibtid dn, mn etmederek ve cmi ve medreseler, gze grnen ebniyelere atei verdiler. Biz skdmz bir mahalden bir derece mukbele ediyorduk. Bu zlimler orada ellerine geen kadn erkek, oluk ocuklar kldan geiriyor ve ocuklar diri diri atee atyorlard. Ate bir ka sat devam etdi. Nihyet biz bulunduumuz mahallin bir tarafn delerek ve yanmakda[n] ise her i bd-bd diyerek zaf grdmz bir noktalarna hcm etdik. ifide ki, kuvvet ok ve biz azlk bulunduumuzdan cebhemizi yarncaya kadar eksersi telef oldu ve kaabilenleri de Kazak takp ederek sng ve klncyla paralyordu. Tahmnen mukbele iin skdmz mahalde elli kiiden fazla olduumuz hlde ancak alt kii kap yakay kurtarabildik. Kyden bir sat mesfedeki bir tepeye kdk. Akam yaklayordu. Zlimler de takbden vazgemi, kydeki hesplarna balamlard. Allah bir daha gstermesin; neler neler... Bu ve civrda bulunan iki slm karyesiyle kymzden l-ekal yz kadar kz, kadn karld. Memeleri, burunlar kesilmi ve her naslsa kamaa muvaffak bir ok kadnlarla rplak edilmi, edep ve nms mahalleri prelendirilmi bir ok kadnlar bize doru kayor ve gelinceye kadar telef oluyordu. Ruslar, h o canavar alaklar! Klnlarn daha dilleri dnmeyen ocuklarla, ayak atamayan ihtiyrlara indirip kaldrmakdan pek zevk alyorlard. Ve bunlar nakletmek kolay, lkin grmek pek gdr. Allah gstermesin bizim ky ve civr iki slm ky, yle talan ve yama edildi ki zerimize alacak bir eyimiz bile kalmad. Koyun, kei, kz hsl btn varlmz gtrld. te grdmz zulm ve ikence bunlar ve daha bunlara mmsil ve sylenmesi irkin olan bir ok hakretler olduunu maa'l-kasem arzeyleriz. F 18 Haziran sene [1]332 Bu dahi Bu dahi Reid Molla Muhcir, karye-i mezkreden Krd Abdi

Yukardaki beynt[da] bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini maa'l-kasem tasdk eyleriz. F 18 minh. sparet [spandan] beylerinden Nhiye Mdri Nhiye erf ve beylerinden Avluca (?) karyeli Ulemdan Bedi'zzaman Said-i Krd'nin birderi Molla Abdullah

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 125-134 145

 15 BTLS VE CVARINDA ERMEN ETELER VE RUSLARIN MSLMAN AHALYE YAPTII KATLAM Kzlmescid, Zeydan, Hersan, Ta mahallesi, Aynlbarid mahallesi, Avih mahallesi, Ahlat'n Erkuzan [Erkezen] mahallesi, Kms mahallesi, Mahalleba, dilcevaz, Karikan kazas, Yako karyesi, Tatargazi karyesi, Patnos karyesi, Hamtos mahallesi, Marmutlu mahallesi, Azad karyesi, Kerekolan karyesi, Kurubulak mahallesi, Nhonud mahallesi, Mabekor mahallesi ve Malazgirt'in irvaneyh karyesinde Rus ve Ermeni eteleri tarafndan ikenceyle ldrlen, namuslar kirletilen, evleri yaklp, paralar alnan, mallar yama edilen Mslmanlar ile yaklan ve tahrip edilen cami, medrese, tekye, ziyretgh, mektep, resm dire, kpr, hamam ve depolarn isimlerine dair, Rus istilas srasnda kaamayp Bitlis'te kalan ve Ermeni eteleriyle Ruslarn mezlimine urayan slm ahalisinin yeminli ifadeleri.

Massacres perpetrated by Armenian bandits and Russians against Muslims population in Bitlis and its neighborhood.
According to depositions made on oath by those muslim people who, incapable to escape remained in Bitlis and had suffered Armenian bandits and Russians atrocities: In the quarters of Kzlmescid, Zeydan, Hersan, Ta and in Aynlbarid, Avih, Erkuzan (Erkozan) quarters in Ahlat Km, Mahallbee, Adilcevaz quarters and in the villages of Yako, Tatargazi and Patnos, in the quarters of Kurubulak, Nahonud, Malikan and the village of irvaneyh attached to Malazgirt; muslim population had been tortured to death by Armenian bandits and Russians and dishonored (raped), their homes burned down, moneys stolen, goods and proporties looted; schools, mosques, dervishes convents, saints tombs, government offices, bridges, public bathes and storehouses had been destroyed. 27 L. 1334 (27. VIII. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Kzlmescid mahallesinden Kalkanc olu Osman Aa'nn ifdesidir.

Komiteci Ermeniler tarafndan kas sng ile cerhedilmi, elli sekiz gn habsedilmidir. Bir buuk yanda olu Abdlbki shibsiz sokaklarda kalarak soukdan incimd etmi ve lmdr. Hnesinde bulunan her trl eya yama 146

edilmidir. Yaras iltiym buldukdan sonra en mkil hizmetlerde angarya sretiyle kullanlmdr ve on drt lira da paras alnmdr. Kzlmescid mahallesinden Hadid bin Feyzullah. Ruslar tarafndan sol memesinden kurunla cerhedilmi ve hnesi yama edilerek angaryada kullanmlardr. Zeydan mahallesinden Pirmuslu olu Mustafa Efendi bin mer Efendi. ki ay habsedilmi ve hnesi yama edilerek on yandaki olu evket gib olmu, hayat ve memt mechl kalmdr. On mecidiye ile be lira ve elli guru mae paras alnmdr. Zeydan mahallesinde eyh Yusuf Efendi bin Sleyman Efendi. Ruslar tarafndan 27 Mecidiye, 40 eyrek, bir sati alnm ve hnesi yama edilmidir. On yandaki olu Mehmed Nri gib olmu. Hersan mahallesinden Hurlulu Reid olu Mehmed. Vlidesi elli yandaki Nigar nm kadn kama ile kesmiler. Days oullar olup kendi hnesinde bulunan Gvey, Hasan, Hseyin ve Ahmed Aa nm kimsenin bu hnedeki kz masmeyi kl ve kama ile kesmiler. Cenzeleri kpekler tarafndan dadlm, ksmen kemikler hlen mevcddur. Merkm Mehmed'in hnesi yama edilmi, altm gn habsedilerek angaryada kullanlm ve din ve mn etmedilerek defatle darbedilmidir. Ahlatl olup Kzlmescid mahallesinde mukm Hseyin olu Slih. Yetmi yandaki pederi Slih'i Ruslar klla ldrmlerdir. Kendisini de kolundan ve kafasndan klnla yaralamlardr. Hnesindeki eya kmilen yama edilmidir. Ahlatl olup Zeydan mahallesinde Kasab olu Ahmed. On alt yanda Asl nmndaki kznn rzna celldne bir sretde tecvz etmek isteyen Ermenilere kar, nmsunu keml-i salbetle mdfaa eyleyip geceleyin askir-i Osmaniyye nezdine firr ile tahls-i hayat ve nms etmee teebbs eylemi ise de, Ermeniler tarafndan alakcasna katledilmidir. Kendisi soyulmudur. Hersan mahallesinden Mahmud olu Resul. Hnesi yama edilmidir. Kendisinden yz yirmi guru alnm, bir ay ikence ile habsedilmi ve ahren mezarclkda, badehu bostanclkda istihdm edilmidir. Kzlmescid mahallesinden Safrasor Aaszde Hseyin olu Hasan. 147

Hnesi yama edilmi ve msinn bulunmak hasebiyle eser-i darbdan mteessiren mh hastahnede kaldkdan sonra karlm ve keml-i sefletle bir hneye habsedilmidir. Ta mahallesinde smil olu Mehmed. Doksan yandaki pederi smil klnla paralanm, hnesi yama edilerek iki ay habsedilmidir. Aynlbrid mahallesinden Haso olu Bedri. On yedi yanda bkire kz Ftma'nn cebren bikri izle edilmi ve hnesi yama edilmidir. mh habsedilerek ahren darb ve ikence ile angaryada kullanlmdr. Ve drt yz guru kesesinden alnmdr. Kzlmescid mahallesinde kir bin Mehmed. Hnesi yama edilmi, kendisi firra muvaffak olmudur. Avih mahallesinden Mutki Mekteb Muallimi Abdlhakim Efendi bin Molla sa Efendi. Kama ile kafas cerh edilmi, gzlerine aa sokmak sretiyle sakat edilmi ve sa kaburgas darb ile krlmdr. Kesesindeki on bir lirasyla iki sati alnmdr. Mahalleba civrnda Emine binti Musa Aa. Zevci Bitlis stnf Az Mlzm aban Efendi geceleyin Ermeniler tarafndan sret-i fecada katledilmi, on sekiz beibirlik, elli adet lira, yz elli adet ba altunu, drt kemer, drt altn kpe, yirmi sekiz adet yzlk banknot cebren alnm ve hnesinde bulunan btn eya yama edilmi, kz on be yandaki Nciye'nin cebren bikri izle, Emine Hanm'n pederi Musa iddetle darbedilerek katl, amucazdesi Glperi nm kadn dahi Ermeni kadnlar tarafndan darbedilerek katledilmilerdir. Emine Hanm'n boaz kertebatla ip ile ksdrlmak sretiyle bir ka defalar lmle tehdd ve darbedilmidir. Ta mahallesinden Zlf bint-i Sdk nm kadn. Kayn vlidesi Fidan ve kayn birderi Kmil, kurunla katl ve hnesi yama edilmidir. Ta mahalleli ie bint-i Abdullah. Zevci Kmil ve aylk ocuu masm erif ve hnesindeki Rukiyye nm kadn, kurunla gyet fec bir sretde katledilmi ve cenzeler kpekler tarafndan

148

paralanmdr. Hnesi yama ve kendisi sol budundan kurunla cerhedilmi ve cerhas el-n mevcd bulunmudur. Be lira on iki mecidiyesi cebren alnmdr. Ta mahalleli Mnteha bint-i Monla Abdullah. Olu Fris cebren hneden alnp gtrlm, hayat ve memt mechldr. Fris'in on yandaki olu Kadir ve on iki yandaki Tevfik, kurunla katl ve on yandaki erif, Ermeniler tarafndan duvara vurulup kafas izmelerle tfenk dipikleriyle ezilmek sretiyle vahiyne bir ekilde katledilmidir. Days Thir'in olu Dursun'un zevcesi Mintan ve Kimi ve Zinet nm kadnlarn rzna taarruz edilmi ve Zinet nm kadn, defatle cebren gtrlp fili en icr edilmi ve amcazdesi Esad dahi klla para para edilmidir. Ve hnesi eyas kmilen yama edilmi ve her trl vahetler bu hne hakknda irtikb olunmudur. Kzlmescid mahallesinde dilcevazl Mecidiye bint-i Ayn nm kadn. ekile ba birka yerinden cerhedilip gzleri sakat edilmidir. Zeydan mahallesinden Ftma bint-i Mustafa nm kadn. Nmsuna tecvz edilmek istenildiinden mdfaada bulunmu olduu iin, kafas drt yerinden denekle darbedilip sol kolu krlm, yznden ve sol kolunun iki yerinden kurunla cerhedilmi, lira, bir ift bilezik gtrlmdr. Ta mahallesinde mukm Mekteb-i Rd muallimlerinden Hac mer Efendi. Yetmi lira ve sat kendisiyle refkasndan alnm, btn eyas gasb, son zamanlarda Ermeniler, nezdine gidip para taleb etmilerse de olmadndan tazyk edildii. Zeydan mahallesinde Molla Ali Kadzde Fzl'n kermesi Elmaset. Dmann ehre duhl esnsnda firr eder iken arkasnda bulunan alt yanda ve Eyyub nmndaki mahdmu katledilmi ve kendisi Ruslar tarafndan kaldrlp Kzlmescid mahallesine getirilmidir. Kzlmescid mahallesinde Erzurumlu Hnkar Hanm. Kocas, Vergi Kalemi Odacs kr Efendi esr-i harb olarak gtrld ve Hoca mer Efendi'nin hnesinde bulunduu esnda Ermeniler tarafndan be lira cebren alnmdr. Ahlat'n Erkizan [Erkezen] mahallesinden olup Kzlmescid mahallesinde mukme ie bint-i brhim. Nezdinde bulunan kayn birderinin mahdmu Halil'in babas Kadri katledilmidir. 149

Ahlat'n Erkizan [Erkezen] mahallesinden olup Kzlmescid mahallesinde mukm Mahmed bin Yakub. Dmann ehre duhl esnda Arap kprs civrnda, kurunla sol omuz bandan mecrh olduu ve henz ide-i fiyet etmediini sylemidir. Kms mahalleli Zeyneb bint-i Mehmed. Dmann ehre duhl esnda on alt yanda Arif nmndaki olu katl ve kendisi kurunla ve on iki yanda Hlid nmndaki olu, alt yerinden sng ile cerhedildikleri. Kms mahalleli Abdlgani bin Selim. Dmann ehre duhl esnda 19 yandaki birderi Abdlbki'yi esr ederek gtrld, satlerini ahz ve ehirden kdklar srada, pederi Selim'i de Kzl cmi-i erfi nnde katledildii ifde edilmidir. Hersan mahallesinden Hanife bint-i Halil. Klla tehdd edilerek 30 lira-i nakd ile sir huliyyt cebren alnmdr. Kzlmescid mahallesinden Mnevver bint-i Veli. Dmann ehre duhl esnda on be yanda kz Nasibe, Ermeniler tarafndan alnp gtrlm ve nmsuna tecvz edilmidir ve kocas Mehmed irin nm ahs da esr-i harb olarak gtrlm ve huliyyt alnmdr. Zeydan mahalleli Sultan bint-i Veli. Esn-y istlda birderi asker mer ile berber ehirden kar iken Tahot civrnda, birderi katledildii ve kendisi esr dd sylenmidir. Kzlmescid mahallesinden Sultan bint-i Molla Sleyman. Dmann ehre duhl esnda Ermeni ve Ruslar hnesine giderek kocas Hoca Yusuf'dan, tazyk sretiyle para taleb ve on lira, iki sat ve kemeri ile bilezikleri almlar ve ihfesinden kocas veft etmidir. Avih mahallesinden Dilber bint-i emo. Dman ehre girdii esnda kim birderini alt yanda ve Beyaz nmndaki kz katl ve kermesi on yandaki Sultan'n cebren bikrini izle etmilerdir.

150

Zeydan mahallesinden Dilber bint-i Mehmed. Dmann ehre duhl esnda kocas Hakverdi, kurunla cerhedilmi ve boazndan kesilmidir. Dmann hn-i istlsnda tahls-i nefse muktedir olamadklarndan dolay, Bitlis'de kalp Ruslarn ve Ermeni etelerinin taarruzt ve tecvztna dr olan ahl-i slmiyye tarafndan ifde edilip maa'l-kasem huzrumuzda zabtedilen ibu ifdt tarafmzdan tasdk olunur. F 30 Temmuz sene [1]332 Kazzlar eyhi eyh Yusuf Rdiye-i Askeriyye Arab Muallimi mer Hulusi Hac Melikzde eyh Yusuf Polis Mdri Vekli M. Arif Molla sazde Abdlhakim Bitlis Mektb Vekli Hakk

Hersan mahalleli Kalalzde Dursun Efendi. Pederi seksen yandaki Hulef-y Nakibendiyye'den Haydar Efendi, Ermeniler tarafndan kama ile doranmak sretiyle ehd edilmi ve cesedinin baz paralar ve bir kolu kanl elbiseleri iinde bulunmudur. Hnesindeki eya kmilen yama edilmidir. Mahallebanda mukme ve anas Sniye bint-i Mustafa. Kurunla alt yanda Nciye nmndaki kermesi katl ve vlidesi Sinem'den alt lira gasb ve Bekir nmndaki birderi esr edilerek gtrlmdr. dilcevazl olup Kzlmescid mahallesinde mukme on be yanda Hediye bint-i Reid. Dmann ehre girdii esnda Rus ve Ermeniler tarafndan cebren bikri izle edilmidir. Avih mahallesinden Yadigar bint-i aban. On alt yanda birderi Polad kurunla katledilmidir. Avih mahallesinden Zernian bint-i Sayyad. Elli yanda kin birderi Hasan olu zzet ve komusu Ali nm ahslar kurunla katledilmi ve altm liralar cebren alnmdr. Kms mahalleli Kimi bint-i Hoca aban Efendi.

151

Kocas bakkal Muhyiddin kurunla katl ve yannda bulunan otuz altn cebren alnmdr. Karikan kazs skinelerinden Gll bint-i Slih. Kocas Osman katl ve on yandaki mahdmu Hac esr edilmidir. Kzlmescid Mahalleli Bedo bint-i Receb. On be yanda hafdi Ali, kurunla katledilmidir. Avih mahalleli Cevahir bint-i Fehim. Sekiz yandaki Glbeyaz ve drt yandaki Behiyye nmndaki kzlarn kurunla katl ve mezbreyi boynundan kurunla arkasndan da sng ile cerh ve yirmi aded mecidiyesini ve bir aded Serkisof satini ahzetmilerdir. Kms mahalleli Mercan bint-i Abdurrahman. Krk yanda Rahime ve krk be yanda Hanife ile kin birderi Resul, hnede kurunla katl ve altm liras cebren ahzedilmidir. Yako karyeli Hac bint-i Hlid. Ftma nmndaki kzn kurunla katl ve be lirasn cebren ahzetmilerdir. Tatargz karyeli Fidan bint-i Andelib. Kocas rif esr edilip gtrlmdr. Patnos karyeli Telli bint-i Haso. On iki yanda Sultan nmndaki kermesi kurunla katledilmidir. Kzlmescid mahalleli Glsm bint-i Mehmed Efendi. Kocas berber kr'y sng ile katl ve dmd bakkal Mehmed Ali'yi esr etmi ve zerinde bulunan bir mikdr parasn almlardr. Kzlmescid mahallesinden Leyla bint-i lyas. Mahdmu Klhanc Slih'i kurunla katletmilerdir. Kzlmescid mahallesinden Karacazde Abdlaziz bin Hac smil. Babas Hac smil ile birderi shak' kurunla katl ve alt yz liralarn cebren almlardr. Ta mahalleli eyh Abdlgani olu eyh Yusuf.

152

Ermeniler tarafndan darb ve tehdd ve env-i ikence ile yirmi lira paras ve karsna id elbise vesir eyas alnm ve hnesi hedmedilmidir. Hersan mahalleli Kalal olu Osman bin Yusuf. Kz Medine nm kadn, Ermeniler tarafndan darb ile eser-i darbdan lm ve dmd Hlid'i ve olu Ali'yi boazndan kama ile keserek katl ve hnesi yama edilmi ve on drt liras kesesinden alnmdr. Ve komusu bulunan Molla Mehmed'i, olu Ziver'i, kzn, kayn vlidesi Hezar', bacana Resul' ve hnesinde msfir bulunan Komas karyeli brhim'i, kl ve kama ile kafalar kesilmek sretiyle itlf etmilerdir. Ve Osman'n hnesine iltic eden ks karyeli Reid ve karsn, kz ve erkekden ibret ocuklarn, yine kln ve kama ile katletmilerdir. Yine ks karyeli olup Hersan mahallesinde Osman'n komuluunda bulunan bir hneye iltic eden Yusuf ve refkasyla alt ocuu fec bir sretde katl u itlf edilmidir. Hersan mahalleli Maksud olu Musa. Olu on drt yandaki Hasan, Ermeniler tarafndan tfenkle katledildii gibi drt mecidiye paras alnm ve hnesi yama edilmidir. Komusu Haso olu Ahmed'i, Ermeni etesi tarafndan baltalarla paralanmlardr. Ve Musa'nn kin birderi Slih bin brhim, tfenk kurunuyla elleri balanmak sretiyle katledilmidir. Ta Mahalleli Haydar olu Hasan. Ermeniler tarafndan kafas kamalarla cerhedilerek kesesinden 67 liras alnmdr ve kendisi ay habsedilmidir. Ta mahalleli Rdvan olu Sufi Hlid. Hemreleri Hanife ve dieri Rahime ve birderi Resul, birderi Mehmed'in ocuklar; Yusuf, Cemil, Hamid ve Horsi nm masm ve masmeler kln ve balta ve kamalarla Ermeni eteleri tarafndan fec bir sretde katledilmidir. Yz yirmi liralk ziynet, altn ve liras ve otuz iki bei birlii alnm, hnesi yama edilmidir. Ta mahallesinden Sadk olu Polad. Olu yedi yanda Yusuf, refkas Nazl bint-i Rstem ve kzlar; Nesibe, Hdiye ve birderinin haremi Sultan, Ruslarla Ermeni eteleri tarafndan kln ve kama ile paralanm ve kesesinden yetmi aded liras alnm ve hnesi yama edilerek hnesi yaklmdr. Vanl olup Mahalleba'nda mukm ihtiyr Hasan Aa. 153

Darb ve ikence edilmi ve elbiseleri yrtlarak be yz guruu alnmdr. Hersan mahalleli Hatibzde Molla Hamza bin Molla brhim. Amucazdesi Haydar Efendi'nin olu Abdlmecid ve Abdlaziz, Ermeniler tarafndan kurunla katledilmidir. Dier amucazdesi Halife Molla Ali olu on be yanda Mehmed ve iki refkas Cevahir ve Zeyneb'in nmslarna tecvz ve kzlar Huri ve Sabriye'nin bikrleri izle ile mkerreren fil-i en icr edilmek sretiyle cmlesi kln ve baltalarla katledilmidir. Ve hnesinde msfireten mukm Malazgird'in Tendrek karyeli Fak Mehmed iki olu, iki kz ve refkas, yine Ermeni eteleri tarafndan Hersan mahallesinde telgraf mdrlerinden Resul Efendi, hnesinde paralanmdr. Ve Molla Hamza'nn elli be liras kesesinden alnm ve kznn huliyyt ve elbisesi ve hnesi yama edilmidir. Hersan mahalleli Bedir bin Sleyman. Birderi Molla Resul Ermeni eteleri tarafndan tfenk kurunuyla katledilmi, yedi lira ve sati cebren alnmdr. Hemresi Yadigar ve Feride'nin huliyyt alnmdr. Zeydan mahalleli Reyhan bint-i mer. Zevci Musa klnla ldrlmdr. Ta mahalleli Zlfinaz bint-i sa Aa. Olu Abdlhamid kafas paralanmak sretiyle katledilmi ve yirmi liras kesesinden alnmdr. Aynlbrid mahalleli Zeyneb bint-i Hlid. Kz Hanife ve dmd Memi, Ermeni etesi tarafndan kama ile katledilmidir. Hersan mahalleli Cevahir bint-i Hac Ali. Olu Mehmed Said kurunla katledilmi ve krk aded gll altun ve gm kemer ve altun kpesi ve yirmi mecidiyesi alnmdr. Hersan mahalleli Kimi bint-i Osman Bey. Hnesi Rus ve Ermeni eteleri tarafndan yaklm, kz Zinet, hafdesi alt yanda liye, olu yedi yanda Mehmed Slih, hne dernunda ihrk edilmidir. Olu on be yandaki Osman, esr-i harbolarak gtrlmdr. Hafdi be yandaki Necdet, Rus kumandan tarafndan cebren alnp gtrlmdr. Hersan mahalleli Yadigar bint-i Sleyman avu. 154

Pederi Sleyman avu ve birderi Resul, Ermeniler tarafndan balta ve klnla katledilmi, elli lira ve bandaki ferhsi ve kesesinde yedi liras ve bir ift altun kpesi alnmdr. Ta mahalleli Ayn ibn-i smil. Pederi ihtiyr smil, Ermeniler tarafndan katledilmi, on lira otuz guru ve sati alnmdr ve iki ay habsedilmidir. Ta mahallesili Ali bin Mehmed. On be yanda bulunan merkm, Ermeniler tarafndan yerinden kama ve sng ile cerhedilmi ve amcas Ksm, hne dernunda yaklm ve amucazdesi Hlid ve Abdlkdir'i ve amcasnn kars Rukiyye'yi klnla kesmiler, yirmi lirasn almlar, be lira da Rukiyye'nin cebinden karp almlar ve kendisinden iki lira, bir rovelver, bir sat alnm ve hnesi tamamen yama edilmidir. Aynlbrid mahallesinden Mehmed bin Hamid. Sekiz yanda bulunan merkm Mehmed Ermeni eteleri tarafndan darb ve cerhedilmi ve pederi Hamid esr-i harbolarak gtrlm ve amucalar Fris ve smil kama ve klnla paralanmdr. Zeydan mahalleli Kadri bint-i Cuma. Oullar drt ve on drt yanda Hseyin ve Mehmed'i klnla kesmiler ve kin birderi Emin kurunla katl ve hnesi yama edilmidir. Mahalleba'ndan Didar bint-i Receb. Ermeniler tarafndan darb ve ikence edilerek hnesi eyasyla Sefer Beyzde Kmil Bey'in emneten braklan eya-y beytiyyesi kmilen yama edilmidir. Ta mahalleli Muhabbet bint-i Hac smil. Zevci Ksm hasta yatakda iken tfenk kurunuyla katledilip hne dernunda ihrk edilmidir. Yirmi liras alnmdr. Birderi Hlid dahi kap nnde aslmak sretiyle ldrlmdr. Days kars dul Rukiye'yi de klnla kesmiler. Hersan mahallesinden Mercan bint-i kir. Birderzdesi on be yandaki Yusuf'u kama ile ldrp hnesi ihrk edilmidir. Avih mahalleli Polad oullarndan Hlid'in zevcesi Minnet.

155

Zevci Hlid ve yedi yandaki erkes nm olu, Ermeni eteleri tarafndan fecatle katledilmi ve yirmi liras alnmdr. Zeydan mahalleli Besi bint-i Sleyman. Zevci Abdullah ve Besi'nin birderi Maruf ve Reid ve grm bkir Feriha nm kz, Ermeni eteleri tarafndan katledilmidir. Hamtos mahalleli Yadigar bint-i Hasan. Olu on sekiz yandaki Abdlbaki, Ermeniler tarafndan alnp gtrlm ve hnesi yama edilerek kendisinden on lira alnmdr. Avih mahalleli Cemile bint-i Bekir. Sekiz yanda bulunan mezbrenin anas Hezar, Ermeniler tarafndan katledilmi ve hneleri yama edilmidir. Mahalleba'ndan Hayriye bint-i brhim. Ermeni eteleri tarafndan cebren bikri izle ve Rus efrd tarafndan defatle nmsuna tecvz edilmidir. Bir liras, sa balar, elbise vesir eyas kmilen alnmdr. Kzlmescid mahalleli Ky (?) bint-i ero. Zevci Mehmed Ali hasta iken Ermeni eteleri tarafndan katledilmidir. Marmutlu mahallesinden hret bint-i Mehmed. Dokuz yandaki olu Mtak ve drt yandaki Hikmet, Ermeni eteleri tarafndan klnla katledilmidir. Cebinden be liras alnm ve hnesi yama edilmidir. Ahlatl olup Hamtos mahallesinde mukme Hamail bint-i Abdlaziz. Oullar Ali ve kir Ermeniler tarafndan kurunla katledilmi ve hafdesi on yanda Pkize'nin kolunu ve kulan kesmek sretiyle katledilmidir. Gelini Hamail tfenk ile cerhedilerek eser-i cerhden be gn sonra ldrlmdr. Tatargz karyeli olup Diyarbekir cihetine gitmek zere Bitlis'den gemekde iken Ermeni eteleri tarafndan der-dest edilen Sfiye. Zevci Sleyman, kzlar sekiz yandaki Emetullah ve memedeki Redikal (?) nm sabiyye klnla Ermeni eteleri tarafndan paralanmdr. Olu Abdlkerim gib olmudur. Eyas yama edilmidir.

156

Hamtos mahallesinde mukme dilcevaz'n Manik karyeli Fidan bint-i Musa. Zevci Abdlmecid darb ve cerhedilerek esr-i harbolarak Ermeniler tarafndan gtrlmdr. Azd karyeli olup Diyarbekir cihetine gitmek zere Bitlis'den gemekde iken Ermeni eteleri tarafndan der-dest edilen Subera bint-i Amo. Gelini Medine ve on be yandaki olu Abdlbaki, Ermeniler tarafndan cebren gtrlmdr. Eyas alnmdr. Kerekolan karyeli olup Kms mahallesinde mukme Zarife bint-i Sleyman. Birderleri Ali ve Memi, Ermeni eteleri tarafndan katledilmi ve eyas kmilen gasbolunmudur. Dedeli karyeli olup Kurubulak mahallesinde mukme Aban bint-i Hasan. Zevci Haso, kin birderi Sleyman ve haremi Harime Rus ve Ermeni eteleri tarafndan klnla kesilmi ve yirmi lirasyla eyas gasbedilmidir. Ahlatl olup Kurubulak mahallesinden Minnet bint-i brhim. Pederi ihtiyr brhim, kardei Mecid, Ermeni eteleri tarafndan klnla kesilmidir. Eyas ve drt yz guruu alnmdr. Ta mahalleli Cemile bint-i Hseyin. Zevci brhim ve olu on iki yandaki Sayyad*, Ermeni eteleri tarafndan katledilmi ve liras alnmdr. Nhond mahalleli Zinet bint-i Nri. Karda Hlid'i kurunla Ermeniler katletmiler, iki yz guruunu almlar. Dedeli karyeli olup Kurubulak mahallesi,nden Grnaz bint-i Haso. Babas Haso, birderi 15 yandaki Cemid, vlidesi Amo, birderi drt yandaki Ahmed, klnla, kurunla katledilmi, on iki lirasyla eyas alnmdr. aml olup Kzlmescid mahallesinde Esma bint-i Hac Mustafa. Olu mahkeme baktibi zzet Efendi Ermeniler tarafndan katledilmi, on be lirasyla sat ve eya-y beytiyyesi kmilen yama edilmidir. Mabekor mahalleli Ftma bint-i Mehmed Efendi.
* Sayyad yhd Seyyid olsa gerek

157

Olu on yandaki Necmeddin, Ermeniler tarafndan katledilmi, kocas smil eser-i darbdan alt aydr yatakda hareketden muattal bir hlde bulunuyor. yz liras ve bandaki altm altunu ve ferhsi, be sat ve bilezik ve eya-y beytiyyesi tamamen alnmdr. Zeydan mahalleli Kimi bint-i Ahmed. Pederi Ahmed'i Ermeni eteleri klnla kesmiler ve be lirasn almlar. Tatargz karyeli olup Bitlis'den gemekde iken Ermeni eteleri tarafndan der-dest edilen Sliha bint-i Memi. Birderleri Hmi ve Hamza ve olu dokuz yanda Slih ve alt yandaki Sbit ve drt yandaki Sultan, Ermeni eteleri tarafndan klnla kesilip paralanmdr. Tatargz karyeli Elmaset bint-i Abdlgafur. Olu on be yandaki Said esr edilip Ruslar tarafndan gtrlmdr. Zevci Hseyin, klnla Ermeniler tarafndan katledilmidir. Malazgird'in irvaneyh karye li Rbia bint-i Hac. Pederi Hac ve vlidesi Saray ve birderinin zevcesi Leyla, birderi on yandaki Sabri ve memedeki birderi ebab ve halas Horzi ve hemresi Cemile, Ermeni eteleri tarafndan katledilmidir. Malazgirdli Nuran bint-i ebab. Pederi ebab Ermeniler tarafndan gib edilmidir. Avih mahalleli Nigar bint-i Polad. Kocas Ermeniler tarafndan kama ile kesilerek otuz liras alnm, hnesi yama edilmidir. Kzlmescid mahallesinde Papir sokanda. Dvud'un haremi Ftma ve iki olan, bir kz ocuuyla Dellak Nezir'in haremi ve baldzlar Ftma ve Hdiye ve Ftma'nn iki kz ve bir olan ve Hdiye'nin bir kz, bir olan ocuklar ve Kms mahalleli Hasan'n zevcesi ve kin vlidesi ve kz Ermeni eteleri tarafndan gtrlmdr. Ve serdan Krmzde Habib Efendiyle Emrullah nmndaki ocuk, katl u itlf ve Alemdar kprs civrnda Hac Rstem'in on iki yandaki kznn cebren bikri izle edilmidir. Aynlbrid mahalleli Abdlhamid'in haremi ie bint-i Ahmed. 158

Zevci Abdlhmd, oullar alt ve iki yanda evket, Latif, hsan, Ermeni eteleri tarafndan gtrlmdr. Hnesi yama edilmidir. Komus mahalleli brhim Halil zevcesi Grc bint-i Ahmed. Nmsuna Ermeniler tarafndan tecvz edilmi, kin birderi sa Efendi'nin olu on yedi yanda Abdlbki, Ermeni eteleri tarafndan gtrlm ve hnesi yama edilmidir. Aynlbrid mahallesinden ie bint-i Slin. Ermeniler tarafndan kafas ve dileri krlm ve hnesi yama edilmidir. Aynlbrid mahalleli Yadigar bint-i Bayram. Ermeni eteleri tarafndan hnesi yama edilmidir. Zevci Polad Efendi gtrlmdr. Ta mahalleli Cemile bint-i Feyzi Bey. Zevci Mehmed ve kin birderi Mikdad' Ermenilerle Ruslar katletmiler ve cenzelerini yakmlar. Hnesi yama ve ihrk edilmi, hnesi kaps yangn esnsnda Ermeniler tarafndan balanp tahls-i nefs iin kendisini pencereden atarak kulandan mecrh olmudur. Ta mahalleli Hanm nm kadn, Ermeniler tarafndan paralanm ve hnesi yama edilmidir. Ta mahalleli Sufi Veli bin Receb. Amcazdesi Kei ve kz Hdiye ve Cemile ve birderzdesi on be yanda Said ve on yanda Hamid ve yedi yanda Cemil ve be yanda Garib, Rus ve Ermeniler tarafndan kln ve kama ile kesilmidir. Ve hnesi yama edilmidir. Haremi Cemile'den altm lira alnmdr. Ta mahalleli binc Mahmud'un zevcesi Nasibe'nin kafas Ermeniler tarafndan kesilmi ve Nasibe'nin be yandaki ocuu kr klnla kesildikden sonra, alet-i tensl kat ile azna sokulmu ve on yandaki Cemile'nin gzleri oyulmu ve kafas kesilmidir. Avih mahalleli Ryie bint-i Mustafa. Olu on be yanda Ali, on yedi yanda zzet, zevci Hasan, Ermeni eteleri tarafndan paralanm ve kafalar el-n mevcddur. Avih mahalleli Ky (?) bint-i Resul ve Kl olu Haso ve olu zzet, Mazoran eyhi eyh Ahmed Efendi ile zevcesi ema ve hizmetcisi Krmz, Ahmed 159

olu Mehmed ve birderi Mikdad ve Arzde Fris, birderi Ahmed, vei olu zzet ve Arzde Habib'in kars Zekiye, Polad olu smil, birderzdesi Hlid, svac Bolak olu Fethullah, Bayndr olu Hac Ali, mahdmu Yusuf Ermeniler tarafndan katledilmi ve klnla paralanmlardr. Hac Yusufzde emseddin'in kz on yanda Melek ve Arafat'n vlidesi Zlfinaz Ermeniler tarafndan katledilmidir. Mekozde Mahmud'un kermesi Feride, korkusundan tecennn ederek kendisini asmak sretiyle hnhr etelerin elinden kurtarmdr. Hersan mahalleli Maksud bin Ksm. Ruslar tarafndan birderi Sleyman'n on be yandaki kz Gll'nn bikri izle ve yirmi yandaki Peri'nin nmsuna tecvz edilerek badehu kln ve kama ile paralanmdr. Hnesi yama edilmidir. Hersan mahalleli Mehmed bin Hasan. Hnesinde misfir seksen yanda Mehmed isminde bir Krd katl ve hnesi yama edilmidir. Hersan mahalleli Reyhan bint-i emseddin. Hnesinde misfir Hizanl Ftma ve Van kyllerinden Ziynet nm kadnlarn nmsuna Ruslar tarafndan tecvz edilerek badehu katledilmidir. Hersan mahalleli Batum bint-i Yusuf. Olu yedi yandaki Tevfik, Ruslar tarafndan esr edilip gtrlm ve hnesi yama edilmidir. Ve komularndan Azizo Neno nm kadnn kocas Ruslar tarafndan katledilmidir. Hersan mahalleli hret bint-i Mehmed. Ruslar tarafndan olu efik esr edilip gtrlmdr. Hnesi yama edilmi ve krk yedi liras cebinden alnmdr. Avih mahalleli Gll bint-i Emrullah. Zevci Cihangir Ruslar tarafndan katledilmidir. On be lira ve on be mecidiyesi alnmdr. Avih mahalleli mmhan bint-i Abdlgafur Efendi. Hafdi on alt yanda Polad, Ermeniler tarafndan paralanmdr. Kms mahalleli Molla Velizde Bilal bin Hasan Ruslar tarafndan katl ve hnesi yama edilmidir. Kms mahalleli Birderzde Mirze'nin refkas Glin bint-i Selam ve yine Birderzde Hac Mehmed'in refkas ffet bint-i Abdurrahman ve orta Vanl 160

Kadn ve ffetin kz ve Glenzde Fris bin Eyyub'n refkas Mahbube bint-i Yakub ve Dilanzde (?) Polad'n refkas Hano bint-i Ali ve Barutcuzde Osman'n refkas Ana bint-i smet ve kk ocuu Abdullah ve Glolu Molla Mahmud'un kz ama Kodu (?) ve Rstem olu aban ve Ksezde Hasan ve olu Sleyman ve Senco bin aban Ruslarla Ermeniler tarafndan kln ve kama ve sng ile paralanmak sretiyle katledilmilerdir. Kms mahalleli Hamza elebizde Haydar'n haremi Peru bint-i Abdullah Ermeniler tarafndan gtrlm ve Hamza elebizde Fris bin Yusuf ve haremi Kudret bint-i Ali Efendi ve Hamza elebizde Ayo'nun olu Halo'nun haremi Sultan bint-i Abdullah ve yine o ileye mensb Ahmed'in refkas Cevahir bint-i mer Aa Ruslar tarafndan katledilmidir. Ve Hamza elebizde Veli avu'un hnesi Ermeni eteleri tarafndan bomba ile tahrb edilmidir. Kms mahalleli Fethullah'n kz ve Nri'nin haremi Meryem Ruslar tarafndan katledilmidir. Zeydan mahalleli Reid bin Cafer, birderi Ali, birderzdesi Hlid sret-i fecnede katl, Hlid'in mahdmu on be yanda Mehmed Slih esr ve hneleri yama edilmidir. Zeydan mahalleli Nri bin Osman'n zevcesi Ftma ve alt yanda kz Hrriyet, yanda olu Abdulaziz esr ve hneleri yama edilmidir. Zeydan mahalleli mer bin Mehmed'in karsn ve yedi yanda kz ve Resul bin Veli'nin alt yanda olu, sekiz yanda kz Ruslar tarafndan esr ve eyalar yama ve Sofu brhim sakat ve yetmi yanda olduu halde ve zevcesi siye ihtiyre ve malle bulunduu halde katledilmilerdir. Zeydan mahalleli elli yanda Sleyman bin Mehmed yz yanda vlidesi mmihan Rus ve Ermeniler tarafndan katl ve zevcesi Kimi bint-i Halil cerhedilmidir. Hizanl Hamza Ruslar tarafndan katl ve hnesi yama edilmidir. Zeydan mahalleli Hac Mahmud Efendizde Hfz Yakub Ruslar tarafndan katl ve Hasan olu Eminin kars Elmas katl, kermesi Ndire drt yerden kurunla cerhedilmidir. Veli mahdmu mer, Haydar olu Halef ve iki kk mahdmu ve Hlid bin Nri, Hamza olu Said, Sdk olu Mikdad, Mahmud'un zevcesi Ddare, kz Gll, Hasan'n kermesi Cevahir, dier Cevahir bint-i Abdullah, Melenzelizde yetmi yanda rfan, Hac Cndi Abdulcelil, Hac Cndi'nin haremi Zekiye, dier haremi Ziynet, vlidesi Gll, olu yanda Abdullah, kermesi drt yanda Nriye, kr'nn kars Penbe, Ahmed'in zevcesi Ndire, Habib'in mahdmu Eref, Terzi Murtaza olu Fik sret-i fecnede, Terzi Przde Abdurrahman paralanmak sretiyle, Kazanczde brhim olu Tevfik, Seyfullah Efendi olu sekiz yanda Dursun, Hamza olu Bekir, Zlkadirzde Sdk olu Mikdad, Mamagzde (?) Osman olu Hlid, Tahincizde Abdullah, Zlkadirzde Ksm'n 161

olu yedi yanda Mehmed katl ve hneleri Rus ve Ermeniler tarafndan yama edilmidir. Przde Receb olu yetmi yanda Hakverdi katl ve hnesi ihrk edilmidir. Dizdarzde rfan'n olu kr, Glo olu Musa katl ve Musa'nn kars Reyhan iki yerden yaral, Hlidzde Nri'nin mahdmu Hlid Ruslar tarafndan esr ve kars katledilmidir. Vankkavarl Mehmed bin Mahmud ve kz Huri Ruslar tarafndan cerhedilmidir. Zeydan mahalleli Abdullah olu sa, rkzde Hlid'in kars Halime, Muhtar aban'n mahdmu Nri ve hafdi emseddin rif zkr ve ............ Rus ve Ermeniler tarafndan katl ve aban'n kin birderi Tevfik esr ve hneleri yama edilmidir. Zeydan mahalleli Pir Musazde evket bin Habib Efendi Ruslar tarafndan gtrlm ve yine o mahalleli Kalalzde Mustafa bin Hakverdi'nin birderi Abdullah, Mustafa'nn kars Selbi bint-i Reid Efendi Rus ve Ermeniler tarafndan katl ve hneleri yama edilmidir. Ve yine o mahalleli altm yanda Polad bin Hlid, Nsrzde Hac Osman'n hemresi seksen be yanda Rindi (?), Mzikzde (?) emseddin, Fethullah haremi Nigar, Budazde Mehmed'in kars Hediye, iki ve drt yalarnda iki kzyla yedi yanda bir olu, Nsrzde shak'n kars Selbi, Nsrzde emseddin Efendi'nin vlidesi seksen yanda Kudret, Kalalzde Sleyman bin Sadullah Rus ve Ermeniler tarafndan katl ve hneleri yama edilmidir. Beir Efendizde kr'nn vlidesi Hanm ve kermesi on be yanda Cemile, Kdzde Mahmud'un haremi Ftma, Dervi'in vlidesi Hazo, Mustafa'nn haremi Hamo, Hfz'n haremi Kudret Ruslar tarafndan katl ve hneleri yama edilmidir. Dmann hn-i istilsnda tahls-i nefse muktedir olamadklarndan dolay Bitlis'de kalp Ruslarn ve Ermeni etelerinin taarruzt ve tecvztna dr olan ahl-i slmiyye tarafndan ifde edilip maa'l-kasem huzrumuzda zabtedilen ibu ifdt tarafmzdan da tasdk olunur. Kazzlar eyhizde Yusuf Rdiye-i Askeriyye Arab Muallimi mer Hulusi Hac Melikzde eyh Yusuf Polis Mdri Vekli M. Arif Molla sazde Abdlhakim Bitlis Mektb Vekli Hakk

162

Cmiler
Meydan cmi-i erfi Cmi-i Kebr Hocabey Gkmeydan eyhhasan Kurupnar Frisiye cmi-i erfi Htniyye Kureyi Marmut Ta Kzlmescid Alemdr erefiye eharsandk Sultnarab hrk hrk ve tahrb " " " " Tahrb Ahur ittihz edilmidir Tahrb " " Tahrb " " hrk Tahrb Aakala'da Hamza'nn han

Hnlar aruda tccr hanlar hrk "

Devir-i Resmiyye Hkmet diresi Polis diresi Jandarma diresi Beled diresi Dhilen tahrb " " "

Polis karagolhneleri Mahalleba karagolhnesi ar karagolhnesi Kurupnar karagolhnesi Saparkur karagolhnesi Kms karagolhnesi Zeydan karagolhnesi Kprler Arap kprs Alemdr kprs Saferbey kprs Diyadin kprs orpunar kprs Hatuniye Hammlar Paa hamm Hn Orta Depolar Gkmeydan civrnda asker deposu Beled diresi civrnda asker deposu Tahrb " " hrk Tahrb Tahrb " " " " "

Medreseler Gkmeydan medresesi Kirafiye (?) Gazibekye erefiye Tekyeler Kfrevi tekyesi eyheminefendi tekyesi eyhabdullh Bedehn tekyesi Ziyaretghlar eyhabdullh Bedehn Velemseddn eyhbabo eyh'l-garib Mektebler Gkmeydan btid mektebi Marmut civrnda Sultn Kzlmescid'de btid aruba'nda btid Hersan mahallesi'nde btid

Tahrb " " " hrk Tahrb hrk

hrk Tahrb Tahrb "

163

Memleketin Zeydan, Kms, Hersan mahallelerindeki btn balar tahrb msmir ve gayr- msmir ecr katedilmidir. arudaki dkknlarn btn kapaklar ihrk ve bazlarnn damlar hedmedilmidir. 1- Mahalleba'nda Caferuzde'nin hnesi hedm ve kapusu nnde yirmi nfsu mtecviz kadn, erkek, ocuk katledilmi, fotoraf alnmdr. 2- Yine o mahallede Ahmed'in hnesi tandrnda Ta mahalleli on ikier yalarnda Ali ve Abdullah nmlarndaki iki ocuu katl ve Ta mahalleli lyaszde Kerimo'nun kafas kesilmi ve kanl klh fotoraf alnmdr. 3- Mahalleba caddesi zerinde onbe nfsu mtecviz kadn, erkek sbyan sret-i fecda itlf edilerek fotoraf alnmdr. 4- Ayntab kazs skinlerinden on be yanda Ftma nmndaki kzn bikrini izle, sol elinin iki parma katedilmi ve fotoraf alnmdr.

hrk Edilen Hneler

Zeydan mahalleli Suvaczde Abdulgani hnesi. Zeydan mahalleli Bidyet Baktibi Resul Efendi. Zeydan mahalleli birderi Sleyman hnesi. Zeydan mahalleli Tahincizde Hakverdi hnesi. Zeydan mahalleli Molla Musazde Reid hnesi. Zeydan mahallesinin Aakala'da Hac Hamza'nn hn. Hersan mahalleli Satczde Hac Mehmed Efendi hnesi. Hersan mahalleli Polis Halef Efendi. Hersan mahalleli Hale Alizde Osman hnesi. Hersan mahalleli Tahtavzde Mahmud Efendi. Zeydan mahalleli Tccr Resulzde Receb olu Dervi hnesi. Ta mahalleli Hac Mehmed Slih Efendi hnesi. Cesm bir hnedir. Ta mahalleli Kasab Beir hnesi. Ta mahalleli Dava Vekli Mustafa Efendi hnesi. Ta mahalleli Mecid bin Polad hnesi. Ta mahalleli Bekir bin Ahmed hnesi. Ta mahalleli Barutcuzde Yasin'in fevkn ksm. Ta mahalleli Dervi Aazde Sdk hnesi. 164

Ta mahalleli Hac Hasanzde Resul Efendi bin Hac Bedir Aa hnesi. Muntazam ve cesm bir hnedir. Ta mahalleli Hac Hasanzde Osman Efendi bin Hac Mehmed hnesi. Ta mahalleli Hac Hasanzde Komiser rif Efendi bin Murad Aa hnesi. Ta mahalleli Hac Hasanzde Yasin Efendi bin Fris hnesi. Ta mahalleli Drtsanduk eyhizde eyh Abdulmecid ve eyh Nazif (?)efendiler hnesi. Ta mahalleli Papuu Bedir hnesi. Hersan mahalleli Hanglzde Bapir hnesi. Hersan mahalleli Mzikzde (?) Cehver hnesi. Hersan mahalleli Halil Bey hnesi. Ta mahalleli Ksezde Bayram hnesi. Mftizde Sadullah Efendi'nin kahvehnesi. Zeydan mahalleli Cafer'in hnesi. Zeydan mahalleli Hac Rstem hnesi. Byk bir hnedir. Zeydan mahalleli Caferuzde Eyyub hnesi. Ta mahallesinin Gkmeydan civrnda Tccr Yakubzde Sleyman hnesi. Zeydan mahallesinin altnda Kalbur civrnda Kkzde Ahmed bin Receb hnesi. Zeydan mahallesinin altnda Kalbur civrnda sa bin Abdssamed hnesi. Zeydan mahallesinin altnda Kalbur civrnda Yunus bin Hac Hasan hnesi. Zeydan mahallesinin Yusufpaa civrnda Mecid bin Bekir hnesi. Zeydan mahallesinde Kkzde Abdrrezzak bin Hamid hnesi. Zeydan mahallesinde Glsenem olu Halil hnesi. Zeydan mahallesinde Fakih Hasan'n hnesi.

Hulsa
Rus ktatnn malben hezmeti zerine Bitlis'e duhlmzde ehrin heyet-i mecmas yek-nazarda bir levha-i hnn-i fecat ve harbiyyet arzetmidir. yle bir levha ki: Her shib-i vicdn bu derece vahetler k eden insnlara lanet-hn olmakdan kendisini alamaz. Yukarda ahl-i slmiyye tarafndan maa'l-kasem ifde edilip srasyla yazld zere ehre duhl eden Ruslar tahls-i nefse itb ile kurtulamayan ocuk, kadn, erkek birok insnlarn hn- masmnesini kl, kama, balta, kurun, bomba gibi vesyit-i vahetleriyle rka etdikden sonra 165

bakiyet's-syf sekiz yz seksen iki nfsu kbiliyyet-i istbesi on-on be nfsa ancak kfi gelebilen ve beher odaya altm-yetmi nfsu brakmak sretiyle bilistisn cmlesini iki ay dire-i hkmetde ve badehu Kzlmescid mahallesindeki hnelerde habsederek erkekleri angaryada kullanmlar ve esr etdikleri memrlar alt gn a brakdkdan sonra gerilere gndermiler ehrin umm erzkn alp kalanlara yevmiye yarm nefer tayni olarak kuru ekmekden baka bir ey vermemilerdir. Zulm-ddegn be ay alt gn zarfnda mahbeslerinin tenvr edildiini gremiyerek karanlklarda imrr- vakt eylemilerdir. Otuz ikisi mstesn olmak zere btn gen ve ihtiyr kadnlarn nmsunu hetk ve kzlarn bikrini izle eylemek vahet ve cinyetini irtikbdan ve b-regna ez ve ikenceden ekinmemilerdir. Hatta tefrk etdikleri kadn ve kzlardan on sekizini bir hneye tkayarak cebren fuha altrm ve aladklar sifilisden altsnn malliyeti mhede edilmesi zerine tecrd edilmiler, dierlerinin nmsu ehrin istihls gnne kadar hazz- behmelerinin let-i fecat-ldu olup kalmdr. Fuhiyta aldrdklar kadnlar dn ve milliyetlerini her sretle tahkr etmee icbr etmilerdir. Zeydan mahallesinde mukm Ahlatl Kasab olu Ahmed'in on alt yandaki kz Asl'nn bikrini izle etmek, ismetini yrtmak istedikleri halde nmsunu keml- salbet ve celletle mdfaa etmesinden gazab-nk olan celldlar bir kolunu klnla vcdundan ayrm iseler de sebtn ihll etmiyerek firra balad srada Arab kprs civrnda kurunlarla o iffet mcessemini ldrmlerdir ve hi bir sretle mdfaa kudretine mlik olmayan masm bir ok insan yavrularnn kafalarn duvarlara arpp izmelerle ezerek katletmeleri levyh- fecatn en kanl, en en, en nefret-ver, en messir nmnelerindendir. Hnelerde baeler arasnda paralanm ve vcdlarndan ayrlm kafalar, kollar, bacaklar, kadn salar, pek kk ocuk cenzeleri, kanl gmlekler, elbise paralar, yatak bozuntular ve ehirden firrlar gn katletdikleri yirmi iki kadar erkek Mslimnn kanlar ierisindeki cesedleri trh-i beerin ek-i teessrle tahrr ve tersm edecei mvahha, messif ikl ire ediyor. Bu vahetlerin tahammlsz tesriyle bir hayli insnlar alkdan lm, korkudan tecennn eylemidir. Kumandan ve zbitnn ikmet eyledikleri otuz kadar hne istisn edilirse krkda biri ihrk ve btn hnelerin kaplar, pencereleri, camlar hatta ekserisinin demirleri sklp mahvedilmi ve bil-istisna btn hnelerin kffe-i mtemilt kazlp ikmete gayr- slih bir ekl-i harabye getirilmidir. Hatuniye, erefiye, Kurubulak, Kzlmescid cmileri ahur ittihz olunduu gibi emelerden yedisi ve Hersan ve Mahalleba mahallelerinin su yollar bsbtn tahrb edilmidir. Mecmu hakkata karb bir tahmne nazaran azami bin be yz kyye kadar ksm- mhimmi istimlden skt bakr evni ve bir iki yz para krk bozuk koltuk sandalyesi ve masadan ve Bank- Osman'deki adet kasadan mad devir-i resmiyye ve hnelerin her cins ve nev eyas yama edilmi ve istemedikleri

166

paralanm ve sernn beynatna gre ksm- czsi Ermeniler vstasyla ran tccrlarna satdrlm ve dierleri kmilen gerilere sevketdirilmidir. Civr kylerde kaamayp kalan ahl-i slmiyye kmilen ayn ahvle marz kaldklar mhede edilmidir. Ve'l-hsl Bitlis kasabasyla civr htr ve hayle smaz fecyia sahne-i cereyn olmudur. F 14 Austos sene [1]332 Bitlis kinci Komiseri M. rif BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 34-55 16 ERMEN VE RUSLARIN VAN'DA YAPTIKLARI SOYKIRIM Ermeni ve Ruslarn Van'da yaptklar soykrmdan kurtulabilenlerin ifadelerinden bazlar: Hristiyanlar fikir birlii ierisindeydiler ve her yerde casuslar bulunduruyorlard. Seferberlik zamannda slmlar katliama kalkmlar, girdikleri yerlerde ahalinin byk ksmn kldan geirmilerdi. Din liderleri ldrmekteki maksadlar ise slmlar tahrik ve lke ierisinde bir ihtille sebep olmak niyetiydi. Yaptklar her vahette de slmiyete kfrler etmiler "Yaasn Ermenistan! Kahrolsun Osmanllar!" diyerek setikleri gebe kadnlarn karnlarn delip ocuklarn kararak havaya attktan sonra nian aldlar, "Btn insanlarn hatta hayvanlarn bile hay edecei surette", "kz ve kadnlarmz gzlerimizin nnde" soyup "namuslarna taarruz ettikden sonra karnlarn yrttlar. Bunlarn ierisinde on yan ikmal etmemi pekok kz da bulunuyordu." Irza tecavz, ocuklar ldrme ve paralama, Ermeniler, Ruslardan daha ileri gitmilerdi. Ancak Ruslar da gz oymak, burun kesmek, kadnlarn memelerini snglemek gibi vahetlerle Ermenilere cesaret vermilerdi. Ufak ocuklar yakmaktan, paralamaktan ekinmemi, gen kzlar ayrdktan sonra kalan insanlar atee vermilerdir. slmlar silahlar olmadndan kar koyamayarak teslim olduklar halde her taraf atee vermiler, svarilerin atlar arasnda ocuklar, kadnlar inenmilerdi. Teklif-i harbiyye iin gelen memur ve jandarmalar feci ekilde telef edilmiti. Ancak dalara kaanlar, aalarn ve otlarn arasnda gizlenenler g bela kurtulabilmilerdir. Bitlis Mektb Mmeyyizi Hakk

167

Massacre committed by the Russians and Armenians in Van

(Testimonies of those who escaped the massacre perpetrated by the Armenians and Russians in Van) Christian Ottoman subjects had by a common consent agreed to act together and everywhere introduced their spies. When the general mobilization was declared, they tried to massacre muslim population and in the localities they occupied to put to the sword the greater part of the muslim population. What they aimed at by killing religious muslim leaders, was to provoke the muslim population and start a rebellion throughout the country, whenever they committed atrocities they always had cursed slam and shouted "Long live Armenia" and "down with the Ottomans" and then ripping the abdomen of pregnant women, eviscerated youngs in the wombs and hurled them up and shot at as a targets. "Even animals can feel ashamed of what has been done"; they stripped our women and girls clothes before us" and after raping them they ripped their abdomen" many of the raped girls were less than ten years old. In matter of raping, killing children and cutting them up, Armenians were more ferocious than Russians, but when it comes to slitting the eyes, cutting the noses and thrusting thin bayonets into the women breast the Russians were the first to start such savageries thus emboldening the Armenians to commit atrocities. They even burnt and cut to pieces small children and after taking aside young girls they burnt the remainder. Although Muslims being disarmed could not fight and were forced to surrender every place was put to fire, children and women were trodden under the horsemen heels. Goverment agents and gendarmes in mission for levying war taxes were also savagely slain. Only those who sought refuge and hid themselves into thickets and bushes were enough fortunate to have their lives safe. 28 Za. 1334 (26. IX. 1916) Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Umm: 52685 Huss: 165 ube: 2 Hriciye Nezreti Veklet-i Cellesi Cnib-i lsine Marz- ker-i kemneleridir, 17 Austos sene [1]332 trhli ve 152 mahrem numaral tezkireye zeyldir. Ruslarn Ermenilerle birlikde ahl ve muhaddert- slmiyyeye kar yapdklar mezlim ve fecyia dir olup Van ve Diyarbekir vilyetlerinden b168

Mahrem

tahrrt gnderilen evrkn sretleri leffen savb- llerine tisyr klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 28 Zi'l-kade sene [1]334 ve F 13 Eyll sene [1]332 Dhiliye Nzr Nmna Mster Muvini mz

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Seferberliin [1]331 senesi bidyetinde Hashr karyeli ve Ermeni komitelerinin postaba denilen Kii (?) kadn, bendelerine yanaarak kendisi kazmzn zim karyesinden geldiini ve komitecilerden han'n selmn ve htrm istifsr etdiini ve Van Vilyeti'nde yine telgraf memrluunda bulunduum esnda gy komiteci han'n bendelerine samm bir muhabbet peyd etmi olduunu ve henz bu muhabbeti bk bulunduunu ve bu vesle ile Aram'n dahi bendelerine pek ziyde tevecch etdiini bi'l-beyn alacam ok bir ma ve ikrmiyeler mukbilinde komitenin mline ciddiyetle i ve hizmet grmem lzm geldiini ve aksi hlde yani srrn ifs takdrinde dnynn herhangi kesine kasam komite tarafndan paralanacam ve oluk ocuumun kffesi boazlanacan ve komitenin mli tervc ve hizmetimin sebkati hlinde Ermenilerin slmlar hakknda yapacaklar son mumeleden bendeleri mstesn tutularak sadetle yaayp hi bir Ermeninin bendelerine ilimeyeceini ve mezbre Kii (?)'ye, komiteye ne gibi hizmet lzm geldiini sulime cevben: Ermenistan tekli takarrur etmi olan vilyt- sittede Trklerin buna mukbil ne gibi bir vaziyyet ve tedbr ve hareketde olduunu ve Ermeni komiteleri hakknda hkmetin vaziyyetini ve muhbertn mhiyetini ve bir de askir-i Osmaniyye'nin hangi cihetlerde topluca ve hangi cihetlerde noksn ve nerelerin taht- murkabede olduunu ve hangi noktalar ak kalacan ve'l-hsl seferberliin her trl mumelesinden beheme-hl mmkin mertebe kesb-i ttl edilmesiyle malmt verilmesi cihetlerini teklf ederek sze nihyet verdi. Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin msvaten Ermeni milletine de bahetmi olduu hukk ve hrriyet ve serbest l-yetezelzel bir rdde olduu iin bu gibi bheyi ve ihtilli d szlerin son derece vehmetinden bi'l-ihfe bir zaman haber ederek hi kimseye iitdiremedim. Bir gn dahi Pervari'nin Hiet-i Sfl karyeli ve Ermeni csslarndan Topal Markire, yine bendenize yanaarak han'n zim karyesine gelip zimli Lato, nm- dier Mihran ile birlikde selmlarn tebl etdikden sonra, bu selmdan maksad ne idn sulime cevben; "Sen yerinde otur, iyi adamsn Lato bir gn hafiyyen Pervari merkezine gelecek ve sana da gizlice 169

malmt veririm. Onunla grerek ve yek dierinizi pek yakndan tanm olsanz sadet senin banadr. Dim muazzez olursun" dedi ise de Markire'ye hitben; "Biraz dur da geliyorum. Uzun konualm" diye una buna malmt ve der-dest etmek srasnda iken Markire tavr ve hareketden bhe ederek oradan ancak azck infikkim zerine gzden nihn oldu ve bir iki adamn malmt alaca vakit iin alevlenmesinden ende edilerek bu mesele de ol gn kapal kald ve en nihyet iin bu derecede kalamayacan anlyor idim. Bunun iin son nefes olarak hkmeti bu ilerden, vehmet-i azmeden haberdr etmek iin zim karyesine gn-be-gn sevkolunmakda olan mhim ve klliyetli mikdrdaki erzk ve eya-y sireyi ifhen hkmete arzetmi idim. Bu erzk ve levzmt Nezarburum tbir edilen be alt Ermeni ve Keldn karyeleriyle kezlik Ermenilerin Hiet-i Sfl, Mlik, Vilas ve Pervari'nin merkezi olan Hashr ve Keldnlerin kezlik Piroz [Piros], Dentas, Hertivin-i Uly, Hertivin-i Sfl karyelerinden ekilmekde ve iddihr edilmekde idi. Bu mesele byk bir mhiyyet-i siysiyyeyi tekl edecei rey'l-ayn zhir bulunuyor idi. Onun zerine tahkkta giriildi. tahakkuk ederek keyfiyet resmen Siird Mutasarrfl'na ve vilyet-i celleye bildirildi ise de hdise zuhr etmemek iin tahkkt hliyle brakld. Asker der-desti iin yine zim'e giden kuvve-i inzibtiyye Ermeniler tarafndan tehdd ve fen derecede tahkr edilip zim'den matlb efrd ile dierleri kffesi firr ve Mks nhiyesi ile atak cihetine savudular ve oradan getirdikleri ikinci defaki klliyetli esliha ve mhimmt ile bsbtn ikre olarak kuvve-i inzibtiyyeye kar geldiler. Her tarafdan yani Hizan, Pervari, atak ve Karikan kollarndan zim karyesine ictima etdiler. Bu mesele Van'daki Ermenilerin ihtill karmakda olduklar gnlere msdif bulunuyor idi. Bir slm, bir inzibt memrunu, bir jandarmay zim'e brakmayarak tabyalar in etdiler. Baz nesyih ve vesynn tebli iin nc defa giden memrn ve jandarmalara iddetli ate icr edip gn msdemeden sonra giden kuvve-i inzibtiyyeyi ricate mecbr brakdlar. zimliler gnn birinde Pervari'nin hukk- hkimiyyetini ihrz edeceklerini Hinolu Kii (?) kadn her cemaatde alenen sylemidir. Ermenilerin binbalarndan Hashr karyeli Mein'in emriyle talme gitmekde olan Pervari jandarma efrdna Hashr Ermenilerin kffesi iddetli bir yaylm ate icr edip Pervari merkezini muhsara etdiler. Bunun zerine msdeme icr edilerek bir jandarma mecrh dmdr ve bu bbdaki birok imzy hv zabt varakas Pervari Adliyesi'nde mahfz bulunmakdadr. zimli Lator, nm- dieri Mihran'n miralay ve Borumlu Keldn milletinden Nirso'nun binba ve Hashrl Ermeni milletinden Mein'in kezlik binba ve Vilas karyeli Ermeni Mehr'in yzba olduu iidilip Pervari muhtindeki ve Siird cihetlerindeki btn Hristiyanlar mttefik'l-efkr bulunuyorlar idi ve 170

csslar her tarafa ilemekdeydi. Her tarafda bulunan Ermeniler, seferberlik zamannda slmlar katlima kym etmilerdir. Ez-cmle Van Mftsi eyh Mehmed Sddk Efendi, Van'n Engil karyesi kprsnde abdest almak zamannda bir hizmetkryla birlikde ve Mu'dan Sason'a gitmekde olan jandarmalar da oradaki dada itlf edilmilerdir ve jandarmalar drt-be nefer olup balar baltayla fec bir sretde ezilerek mahvolmulardr. Bunlar bery- memriyyet Sason'a gidiyor idiler. Hi bir eyden malmtlar yok idi. Pervari'nin Cilcimekan karyeli eyh Abdullah Efendi'nin mahdmu eyh Mehmed yine Pervari kazsnn Hertivin karyeli Keldnler tarafndan Herakolu da eteinde bil-sebeb katledilmidir. Bu gibi res-y rhniyyenin vcdlarnn izlesinden maksad millet-i slmiyye'nin urk- asabiyyetlerinin tahrki ve mlkde bir ihtille bd olmak iin evvel ve hir tasmm edilen bir keyfiyyet idi. Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Zabt Varakas
atak'n Darns-i Sfl ve Uly karyeleri ahlsindeniz. Van'n Havasor nhiyesi ahlsinden komiteci Leo'nun maiyyetinde Peanedli (?) ovasnn Kaazuz [Kagasz] ve idan ve Kahnemiran ve Arihan karyelerinden toplanan be bin msellah Ermeni etesi zerimize gelmezden bir ka gn evvel bize haber gnderdiler ve be yz lira ile elli kzn gnderilmesini teklf eylediler ve artk kamala ellerinden kurtaramayacamz Ruslarn btn slmlar telef etdiklerini ve hatta stanbul'u bile alarak padihmz kaldrdklarn ve artk Ermeni olmakdan baka re olmadn ilve eylediler. Korkumuzdan ne cevb vereceimizi bilemeyerek derhl parann tedrikine baladk. Bir ka gn vakit gedi. Bir tarafdan kamak zere hzr bulunuyorduk. Bunlar "Kahnemiran" karyesinde bulunan on hne slm ahlyi telef etdikden sonra idan karyeli Mesrup, Aslo, Kaazuzlu, Simon, Giru, Szigen karyeli Bartik, Bado, Ko[f]kan karyeli Beydo'nun klavuzluuyla akam zeri karyelerimizi basdlar. Karyeyi atee verdiler ve btn nfsu kldan geirdiler. Bunlarn ierisinde apkal, asker elbiseli ok svr ve bir mikdr da piyde var idi. Karyelerimizde bulunan yz yirmi nfsdan ancak elli nfsu kardk. Bu da, kylerimizin talk ve dere-tepe, arz olmasndan ve gece bulmasndan ileri geldi. Ermenilerin ierisinde daha kimler olduunu, gece olmasndan fark edemedik. Amma n n kams elinde dolayor ve kadnlar birer birer muyene ediyordu ve "Yaasn Ermenistan! Kahrolsun Osmanllar!" diyerek kpek gibi baryor ve gebe kadnlarn karnn deldirmek ocuu kararak havaya atdkdan sonra tabancasyla nin almakdan ekinmiyor ve dierleri bunu

171

takld ediyorlard. Ruslar da gz oymak, burun kesmek, kadnlarn memelerini snglemek gibi fecyide Ermenilere cesret verdiklerini maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Az Abdlhamid mm Hangir Muhcir karye-i mezkrede muhtr

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Geva beylerinden Hasan Mks beylerinden Mehmed evki Mks mdr ve beylerinden Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Zabt Varakas
atak'n Serir karyesi ahlsindeniz. Etrfmzda bulunan Sortikin, Arkanis [Akanis], Mezrea, Purs karyelerinin btn Ermenileri bir sabah erkenden kymz sardlar. Dnimize, mnmza serek zerimize ate ve karyemize doldular. Altm nfsdan ancak on be erkek kaabildik. Dierlerinin kffesini yakdlar. Malmz, eyamz, kadnlarmz, btn gtrdklerini maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Karye-i mezkreden elo olu Slih Karye-i mezkreden Hlid olu Ali Muhcir, karye-i mezkre ulem ve meyihden

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Geva beylerinden Hasan Bb- l Mks beylerinden Mehmed Mks mdr ve beylerinden Abdullah

172

Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti atak kazsnn Sokan karyesi ahlsindeniz. Karyemiz olduka byk ve zengin ve zkr-ins alt yz seksen nfsdan ibret idi. Bir gece dman tarafndan basldk. Biz de silh olmadndan mukvemet edemeyerek teslm olduk. Dman kye girer girmez aman y Rab, feryd, vveyl gklere kd! Evleri, otlarmz derhl atelediler. Her taraf ate kesildi. Ayak altnda svrlerin atlar arasnda inenen ocuklarn, kadnlarn feryd ve fignlarndan baka tfenklerin sesleri, kllarn akrdlar kulaklar nlatyor idi. Bu hl sabah alncaya kadar devam etdi. Her istediklerini, her rzlarn yapdlar. Kz ve kadnlarmzn gzlerimizin nnde rzlarna nmslarna tecvz etdikleri gibi ufak ocuklarmz yakmakdan, paralamakdan ekinmediler. Sabah oldu. Sa kalan erkek ve kadnlarn kffesini toplayp bir yere doldurdular. Kadnlarn arasnda gen ve kzdan eser grlmyordu. Bunlarn kffesini ayrm ve geri sevketmilerdi. leye doru zerlerimizden fen kokulu birey serbdiler ve ate verdiler. Btn oradakilerini ate ald. Herkes yanyordu. Yanmzda ikinci bir ev var idi. Birkamz oraya hcm etdik. Bir pencere adk ve oraya kamaa topraklara srnerek ateden kurtarmaa aldk ve ancak alt yz seksen nfsdan yirmi bir nfs erkek kurtardk. Dman ierisinde atakl Sahak, Ayvaz, Osbep, Samiel, Artin ve Kbe [Kahbi] karyeli Hovik, Simon ve Atomosis ve ismlerini bilmediimiz az ok Ermeniler de bulunuyor idi. Irza tecvze, ocuklar ldrmee, paralamaa Ruslardan daha ileri gidiyorlard. Onlar bizden ileri bir gn yrdler. Gece oldu, oradan karak gizlice ve dalardan geerek gndz aalarn ve otlarn arasnda gizlenerek buralara kadar geldiimizi maa'l-kasem arzeyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Muhcir ulemdan Kutas olu Mahmud Muhcir karye-i mezkreli Said olu Behll Muhcir karye-i mezkreli Tatar olu emdin

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 6 Haziran sene [1]332 Geva beylerinden Hasan Bb- l Mks beylerinden Mehmed Mks mdr ve beylerinden Abdullah bin Mutullah

173

Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti atak kazsna tbi Avzn karyesindeniz. Karyemiz elli hne ve tahmnen be yz nfsdan ibret idi. Bu be yz nfsdan otuz nfsu ancak kaabildi. Hatta karyemizin aalarndan Yusuf Aa'nn olu Slih Aa isminde birinin otuz nfsdan ancak bir ocuu kurtarabilmidir. Vaka u sretledir: Van ve Havasor tarkyla klliyetli bir kuvvetin geldiini grdk. Bu kuvvetin nnde kulauzluk vazfesini, Geri karyeli Haro, Serkis, Kzltal Berho, Avadis vesire yapyordu. Bunlar Ruslar idi. Kye dn imn etmederek "Nerde sizin hkmetiniz, askeriniz? Kahroldular. Bir daha buralarda onlar grmeyeceiz" diyerek saldrdlar ve ky derhl atelediler. Feryd, vveyla, kl sads gklere kyordu. Biz kayorduk. Arkamza dnp bakamyorduk. Daha neler yapdklarn bilemiyoruz. Yalnz toplandmz bir mahalde herkes ilesini, ocuklarn, akraba ve taalluktn sul ediyor ve aryor idi. Topu topu bu kadar nfsdan otuz nfs toplandk dierleri yok idi. Oradan kal[k]dk, a b-ilc buralara kadar geldiimizi ve o hin kr moskoflarn ne kadar alak ve cn olduklar[n] maa'l-kasem arzeyleriz. F 7 Haziran sene [1]332 Muhcir Az Mustafa Muhcir mm Muhcir karye ulemsndan Esad

Yukarda beyntda bizzt hzr bulunduumuzu ve byle ifde olunduunu tasdk eyleriz. F 7 Haziran sene [1]332 Ulemdan Abdlhakim Meyih-i Nakibendiyyeden Mks mdr ve beylerinden Yusuf Abdullah

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Ermenilerin Van vilyetinde kardklar ihtill ve msdemt zerine Pervari Hristiyanlar ile Ermeni milleti, kffesi frsatdan bi'l-istifde oluk ocuklaryla birlikde Van vilyeti hudduna firr ve orada muntazam bir alay yaparak Pervari'nin Bidar karyesi hudduna ve Hiet civrlarna hcm etmilerdir. Bidar karyesi msdemesi bir gn devam etmidir. Bu msdemede iki erkek ve bir ocuk ve bir kadn slmlardan maktl dmdr. Bunlarn son defa vukbulan 174

ricatlerinde terketmi olduklar iki sandk keskin bak ve el humbaralar elde edilmidir. Baklardan maksad slmlarn kadn ve ocuklarn, kffesini koyun misill zebhetmek idi. Getirdikleri kuvvetde mitralyzler dahi var idi. Teklf-i harbiyyenin cibyeti iin Geva kazsnda kylere karlan memrn ve jandarma, Ermeniler tarafndan fec bir sretde itlf edilmilerdir. atak kazsnda zten slmlarn hemen nsf seferberlik zamannda Ermenilerin klncndan gemidir ve ocuk kadn tefrk edilmemidir. F 13 Haziran sene [1]332 Siird Sancann Pervari Kazs Telgraf ve Posta Mdri Hulusi Yukardaki beyntda bi'z-zt bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. Az Abdurrahman Muhtr Az mm Abdlmecid Mft Hfz Osman

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti

Karikan kazsna tbi Alan karyesi

Dmann 100 kadar svr ve olduka kuvvetli piydesi karyemizin zerine geldiini brakdmz kulauz haber verdiler. Hemen oluk ocuumuzu alarak kamak istedik ise de civarmzda bulunan Pell, Nanikas, Arzikuh, Prns karyelerinin Ermenileri nmz kesdiler. "Dnini, mnn bilmem ne etdiklerimiz! imdiye kadar sesimizi karmyor idik. te bu gn gzlyorduk. imdi verin bakalm paralar, kzlar! Hem nereye kayorsunuz? leride de Rus Ermeni kahramnlar, fedleri var. Sizin kamakdan ziyde yapacanz bir i kald ise o da kzlar Ermenilere vermek siz de Ermeni olmakdr. Greceksiniz ki, Ermeni Hkmeti sizin tenbel, gayretsiz hkmetiniz gibi mi olacakdr?" Bir tarafdan bu szleri sylyor, dier tarafdan da istediklerini yapyorlard. Bunlar rezletlerinde devam etmekde iken Ruslar da kymze girdiler ve derhl evleri atelediler. Orada kalan am, hasta, ihtiyr ve ocuklar bil-rahm kldan geirdiler. Biz kamak iin Ermenilerle arpyorduk. Artk kendini kurtaran kurtard. Kamayanlar, iddetle hcm eden Rus Kazaklarnn atlarnn ayaklar altnda ac ac ferydlarla teslm-i rh ediyorlard. Bu kadar cesm kymzden pek az nfs gelebildik. Mtebklerin kffesi gerek Rus, gerek etrf Ermenilerinin hedef-dneleri oldu. Bu fecalar sylenmekle bitmez. Mesel, btn insnlarn, hatta hayvnlarn bile hay 175

edecei bir sretde kzlarmz ryn ryn yapyor ve nmslarna taarruz etdikden sonra, karnlarn yrtyorlard. Bunlarn ierisinde on yan ikml etmemi pek ok kzlar bulunuyordu. Hangisini arzedeyim. Cenb- Allh an-karb intikm myesser eylesin. Bunlarn byle yapdn ve bir harf-i hilf bulunmadn maa'l-kasem arzeyleriz. F 24 Haziran sene [1]332 Muhcir karye-i mezkre mm Molla Ahmed olu Molla Reid Muhcir Karikan ulemsndan eyh Han olu eyh Enver

Yukardaki beyntda bi'z-zt hzr bulunduumuzu ve byle ifde edildiini tasdk eyleriz. F 24 minh. Az Osman Muhtr Abdullah Haray (?) karyesi mm kir

BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 135-143 17 RUS DONANMASININ TERME'YE IKARDII ERMEN EKYASININ YAPTII MEZLM Rus donanmas tarafndan Terme'ye karlan Ermeni ekiyasnca dokuz kiinin ehid edildii, iki kiinin yaraland ve on dokuz kiinin de bir ksmnn kendi istei ile bir ksmnn da esir olarak gtrld, ayrca 3.100.000 kuru kymetinde madd zarar verildii tespit edildiinden, Mslman esirlere karlk Rus tebeasndan yirmi ahsn tevkif edildii, ehid ve yarallara tazminat alnmasnn temini iin dokuz kiinin daha tevkif edilmesi ve tazminat mikdarnn tespit edilmesi hakknda.

Atrocities perpetrated by Armenians bandits landed by the Russian fleet on the shores of Terme.
Armenians bandits landed by the Russian fleet on the shores of Terme killed nine persons and wounded two and took by force 19 persons as prisoners and besides caused material damages worth 3.100.000 piastres; as a retaliatory measure 20 Russian nationals were arrested and in order to secure reparations of the killings and damages caused nine more nationals were to be arrested and the amount of the total damages evaluated. 3. I. 1917 176

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Rus donanmas tarafndan Terme'ye karlan Ermeni ekys tarafndan ihrk edilen mebn-i resmiyye ile teleft mikdrn vesireyi mbeyyin cedvelin sretidir.

Muhterik olan mebn-i resmiyye:

Adliye, jandarma, polis, telgrafhne, liman diresi, belediye, dyn- ummiyye diresi, reji idresi maa-anbr, zkr ve ins mekteb-i ibtidleri.

Aded 1 2

ehd ve mecrh olanlar Kasabada bombardman esnsnda muhcirnden ehd. Mecrh. Muhcirnden Hopal Mehmed olu Cafer, dieri Arhavili Hasan Aa kermesi Glizar.

1 1 3

etenin kasabaya duhlnde ehd "asker". Hkmetin ihrk esnsnda yanm "efrd- mnakkameden". Kasabaya bir sat mesfede Mili karyesinde bombardman esnsnda ehd: Hac Kanber olu Keziban, olak Hasan'n kz Havva, smil Bey olu Bekir.

1 2

Mili'de ete tarafndan ehd edilen Beyastan olu Yusuf. Yine Mili'de ehd. Bombardmandan Hac Hasan olu Kemal kermesi Hadce, muhcirnden Hopal Bekta olu Dursun zevcesi Binnaz. +____ 11

Aded

Kasabada mevcd Rum ve mhted Ermenilerden eteye iltihk eden ve cebren gtrlenler:

Demirci Kosti maa-ile kasabada skin.

177

2 2 1 7 2

Demirci Kosti kin birderi. Ermeni mhtedlerinden nyeli bir kadn ve kermesi. Ermeni mhtedlerinden Terzi Maksud. Eskici Ohannes maa-ile Cebren gtrm olduklar: Kasabada Hac Ali olu Hasan'n bkire kz Firdevs ve dieri yine kasabadan Day olu Hasan kermesi Satiye.

Dokuz ehd ki mecrh On dokuz esr

Aslna mutbkdr. F 15 Knn- Evvel sene 1332 Emniyyet-i Ummiyye Kalem-i Huss Mdriyeti
Nevi Hne eyasnn kymeti guru 18.000 Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru 8.000 10.00 0 Mikdr Kyye Esm

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru 15.000 20.000

1 2

51.000 20.000 3.000 1.500 4.600 400.000 12.000 1.500 30.000 49.000

Bir bb hne Bir bb hne maa dkkn

5.000

3 4

3.000 1.500 4.600 70.000 Maa-otel, kahvehne ve dkkn 10.000 320.000 12.000 1.500 30.000 16.000 ki gz dkkn maa-furun Bir bb hne maa ahur

7 8 9

10

25.000

7.000

1.000

500

Taczde Numan Efendi Emvl-i metrkeden Madalyanlarn Hastahne eyas Konak Kumandan Hayri Bey Hopa Mahkeme Baktibi brhim Hakk Efendi Hac Paazde Hac Fevzi Efendi nyeli Kahveci Besim Efendi Emvl-i metrke eyas Krd Hac Ali Efendi olu Mustafa Furuncu Hac Mmin ve birderi mer Efendi

178

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru 7.000

Mikdr Kyye

Esm

11

7.000 4.000 60.000 51.000 12.000 85.000 15.500 15.000 5.000 15.000 60.000 Maa-otel, kahvehne, dkkn " " " Bir bb hne " 45.000 5.000 4.000

12 13

14 15 16

26.000

25.000 12.000 40.000 3.000 2.500 1.250

17 18

Taczde Ahmed ve erki Hfz Hseyin Efendi Taczde Ahmed Efendi arambal Laz Hac Reid Efendi Kahveci Laz Sleyman Aa Bakkal Kmil Efendi Grele muh cirlerinden Halil brhim Efendi Kasab olu Bekir

19 20

2.500 1.300

" "

2.500 1.300

21

15.000 3.000 10.000 45.000 75.000 32.740

15.000

" " 3.000

22 23 24 25

10.000 20.000 15.000 10.000

" " " " 25.000 25.000 13.000 3.500 35.00 0 6.240

26

27

30.000

15.000

"

15.000

28 29

8.000 10.000

5.000 10.000

" "

3.000

Emvl-i metrkeden belediye ve liman dairesi Tahrrt Ktibi Tevfik Efendi Tedrst- btdiyye Mfettii Mehmed Ali Efendi Emvl-i metrkeden ins mektebi ns mektebi demirba eyas Laz Hac Reid Efendi Hac Mft Efendi 17.500 Hac Muhsinzde Hfz Hseyin Efendi 3.120 Hac Muhsin zde Mehmed Efendi Hac Ktib'in mahdmu Ahmed Fik Efendi Dul kar Glizr Kemahl Hasan Usta ve erki

179

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru 10.000 2.000 12.000 3.000

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru

Mikdr Kyye

Esm

30 31 32 33

10.000 2.000 38.000 3.000

18.000

Bir bb hne "

8.000

34 35 36 37 38 39 40

51.000 50.000 6.000 3.000 9.000 15.000 30.000

23.000

"

15.000 50.000 6.000 3.000

13.000

9.000

Bir bb hne " "

15.000

30.000

41

6.300

5.000

42 43

50.000 20.000 40.000 20.000

17.000 20.000

Kahve, furun ve dkkn Dkkn maa-furun Drt gz dkkn

1.300

33.000

44 45

40.000 20.000

46

88.000 9.000 3.000 4.000 5.000

13.000 9.000

47 48 49 50

Maadkkn, hne Frn maadkkn

407.000

35.000

Trabzonlu Zhd Efendi Hac mer Aa Dervi Kadir Efendi ns mektebi muallimesi ve bevvbesinin eyas Nall olu Mustafa Efendi nyeli Tcu libd Efendi Belediye eyas Liman diresi eyas Hac Hakk Efendi Tahsildr Ahmed Efendi Hac Ali Efendi mahdmu Mustafa ve erki Mevl[d] Hac Resul oullar Musa ve Hseyin Kahvecizde Temel Efendi Krd Hac Ali Efendi olu ve erki Hseyin Soanczde Hac kr Efendi Laz Sleyman ve erki mer Efendi Kopuz olu Hac Mehmed Efendi Hac Seyyid Efendi vereseleri Topal Behcet Efendi Kasterzde Nfiz Efendi Kasterzde Nfiz Efendi'nin msteciri Sadeddin

3.000 4.000 Bir bb dkkn 5.000

180

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru 2.000 4.500 4.500

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru 10.000 8.400

Mikdr Kyye

Esm

51 52 53 54

12.000 12.900 4.500 4.000

Bir bb dkkn " "

4.000

55 56 57 58

6.000 5.000 2.500 24.000 20.000 gz maaza Bir gz maaza

6.000 5.000 2.500 4.000

59

10.000

10.000

60 61

50.000 150.000 6.400 10.000 10.000 Hne maadkkn

50.000 150.000 6.400

62 63

64 65

5.000 400 35.000 35.000 Hne maadkkn Telgrafhne Ttn anbar 400

5.000

66

67

40.000 65.000 14.000

40.000 65.000

68

69

14.000

Kasterzde Nedim Efendi Kele Efendizde Emin Efendi Kasterzde Ziya Efendi Kasterzde Ziya Efendi msteciri Mehmed Hac Seyyid Efendi veresesi Adal olu Hac Hseyin Aa Ac Mehmed Usta Krd Hac Ali Efendi olu Mustafa Krd Hac Ali Efendi olu Mustafa ve erki Hac Kmil Bank Memru Hlid Efendi Trabzonlu Kalyoncuzde Osman Efendi Hac Hfz Mehmed Efendi Emvl-i metrkeden dyn- ummiyye idresi Belediye eczhne eyas Shhiye Memru Yusuf Kemal Efendi nye Reji Mdri Hac Ahmed Efendi nye Reji Mdri Hac Ahmed Efendi nye Reji Mdri Hac Ahmed Efendi Reji idresinin maml ttn ve demirba eyas

181

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru 1.350 6.800

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru

Mikdr Kyye

Esm

70 71

1.350 6.800

72

26.000

26.000

73 74 75

6.000 2.000 15.000 5.000 2.000 400 80.000 1.000 1.000 80.000 Bir bb hne 1.000 1.000 5.000 2.000 Bir bb dkkn Bir bb dkkn 2.000

6.000

15.000

76 77 78 79 80 81

400

82

10.000 20.000 16.500 16.000 23.000 21.500 500 4.800

10.000 20.000

Bir bb hne " 16.500 16.000

83

84

85 86 87 88 89

20.000 20.000

Bir bb hne "

3.000 1.500 500 4.800

Reji Memru Mustafa Efendi Dyn- Ummiyye Memru Remzi Efendi Dyn- ummiyye idresinin demirba eyas Telgrafhne'nin eyas Telgraf Memru Osman Efendi Trabzonlu Satci Hfz Zhd Efendi Fak Ali'den Hac Osman vereseleri Seyyid Yazc olu Hac smil Muhcirn idresinin eyas Avukat Ali Efendi vereseleri Kd Halil Hk Efendi Keyvezde Sleyman Efendi ve erki Monla Mehmed Emvl-i metrkeden Ac Simon hnesi Sbk Tapu Ktibi Ahmed Efendi Dyn- Ummiyye Ktibi Mehmed Efendi Giresunlu Rza Res Modire gelini Oyani Mlzm Bekir Aa nyeli Yordan Polis Slim Efendi

182

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru 1.000

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru

Mikdr Kyye

Esm

90 91

1.000 20.000 3.000 20.500 10.000 9.000 9.000 19.500 3.500 15.000 5.000 4.000 4.000 10.000 Bir bb hne " " " " 20.000 Bir bb hne

92 93 94 95 96 97 98

3.000 1.500 1.000 1.000 1.000 2.000 3.500 4.000 4.000 4.000 4.000 7.500 2.000 2.000 2.000 2.000 3.750

99

1.200 20.400 100.000

1.200 20.400 100.000

100

101

102 103 104 105 106 107

2.000 700 400 2.500 1.600 12.400 4.500 3.000 3.000 Bir bb kahve ve otel 3.000 Bir bb hne

2.000 700 400 2.500 1.600 9.400 4.500 200

108 109

Meyhneci Krlant Emvl-i metrkeden zkr mektebi Mekteb demirba eyas Hac aban olu Receb Kara Ahmed olu Ahmed Salkl olu Ahmed avu olu Hamid eytm olak Musa olu Receb Rsmt Muhfaza Memru Emin Efendi Rizeli Mahmud Efendi ilesi Zlal Hatun Mahkeme-i eriyye ve eytm eyas ve nakdi Bayrakdarzde Hac Mehmed Efendi Sivri olu zevcesi Emine Tahsildr Edhem Efendi Yani Aa apolac Vasil Usta Geleydili Hac Hasan eki Efendizde Hac Ahmed Efendi Tainzde Mustafa Efendi Moral olu Hac smil Soanc Mustafa Efendi

110

1.000

1.000

183

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru 2.500 2.000 5.000 6.000 3.500 1.500 1.200

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru

Mikdr Kyye

Esm

111 112 113

2.500 2.000 5.000 6.000 3.500 1.500 1.200 150.000 13.000 12.000 9.000 4.500

114 115 116 117 118 119 120 121

150.000 13.000 12.000 9.000 4.500

122

123 124 125

1.000 1.000 3.000 400 1.200 4.000 600 1.200 4.000 600

1.000 1.000 3.000 400

126 127 128

129

130 131

5.500 900

3.000

Bir bb hne

2.500 900

Tac olu mer bin Receb Usta Krd Yetim Hasan olu Said Irakl Posta ve Telgraf Mdri Ali Efendi Hac Muhsinzde Mahmud Efendi Krd Rahmi Efendi Hac Resul olu Hac Mevld Hac Mevld yengesi (?) siye Sabuncuzde Rif Efendi Klhl olu Hac Hasan Efendi Dkknc Osman Efendi Greleli Ccezde Temel Efendi Mahkeme-i nizmiyye demirba eyas stintk idresinin demirba eyas Polis diresinin demirba eyas Jandarma diresinin demirba eyas Orman Memru Mehmed Efendi Liman Resi Emin Efendi Seyyid Yazczde Hac smil Efendi Muhsebe-i Hussiyye Memru Ali Efendi Hac smil yetmleri Tahsildr Reid Efendi

184

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru 8.000 50.87 0 10.000

Mikdr Kyye

Esm

132 133

8.000 50.870 10.000 1.000 1.000

134 135

136 137 138

3.500 2.500 5.000 40.000 4.000 40.000 14.000 3.000 20.000 16.500 4.000 3.000 Bir bb hne "

3.500 2.500 5.000 40.000 4.000 40.000 10.000

139 140 141

142 143 144 145

20.000 16.500

146

200

200

147 148 149 150 151 152

500 300 1.500 1.500 500 2.500

500 300 1.500 1.500 500 2.500

Koluksa olu kr Efendi 10.173 Reji idresinin gayr-i maml yaprak ttn Trabzonlu Mehmed Efendi Kasterzde Nfiz Efendi zevcesi Zeliha Beir olu Mehmed Res Furuncu Hfz mer Efendi Polis Kmil Efendi zevcesi Zehra Mliye diresinin zarar ve ziyn Belediye Resi Musa Efendi Nfizzde Sabri Bey'in deirmen motoru Mili'den Hac Kanber rif Efendi Yahyal'dan Kzm Bey Dyn- Ummiyye Ktibi Mehmed Efendi hem-resi Kerime nyeli Mezzin olu Hac Mehmed kermesi Glsm buuk zevcesi Resmiye Kahveci Emin Usta Yunuszde Hasan Efendi Hac Enbiya olu Mehmed Mfredt Ktibi Nzm Efendi Tac olu kin birderi zevcesi

185

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru 15.00 0

Mikdr Kyye

Esm

153 154 155 156 157 158 159

15.000 15.000 12.000 5.000 5.000 5.000 8.000 1.500 15.000 12.000 5.000 5.000 5.000 Bir bb hne Bir bb kahve 8.000 1.500

7.500

Kibar Efendi Kocaman'dan Hseyin Aa Kocaman'dan akr Aa nyeli Zekeriyya Mili'den olak Hasan Mili'den Slih Bey Kocaman'dan Kavakl olu Mehmed Doanevci'den Ksm olu brhim Doanevci'den nyeli Rsim Doanevci'den Kuka olu Ramazan Laz Sleyman'n hnesindeki zevcesi Makbule Greleli ehid olu Mtak Kesem Ali olu Hasan Byklimanl Mehmed Ali Trabzonlu Civelekzde Sleyman Efendi nyeli Vehbi Efendi nyeli Yordan Ccezde Abdullah Tac olu Ahmed Efendi Hac Seyyid Efendi olu Hseyin ve birderi Fuad Hlya karyesinden Hac mer nyeli Sadeddin

160

161 162

1.000 1.000 3.000 5.000 4.000 4.000 500 4.500 2.000 2.640 12.000 12.000 12.000 Bir bb dkkn 4.000 4.000 Bir bb kahve Bir bb kahve

1.000 1.000 3.000 5.000

163

164 165 166 167

500 4.500 2.000 2.640

168 169 170 171 172

12.000

173

8.000 5.000

8.000 5.000

174

186

Sra numaras

Yekn guru

Muhterik olan ebniyenin kymeti guru

Nevi

Hne eyasnn kymeti guru 5.000 7.000 1.000 500 1.500 1.000 3.400 2.000 2.700 2900 5.000 2.500 1.500 1.500 500

Dkkn Zahre eyasnn kymeti kymeti guru guru

Mikdr Kyye

Esm

175 176

5.000 7.000 1.000 500 1.500 1.000 3.400 2.000 2.700 2.900 5.000 2.500 1.500 1.500 500 3.100.000 931.000

177 178 179 180 181 182 183 184 185

186 187 188 189

885.990

1.138.500

144.5 10

Byklimanl Mehmed Ali Acem olu Hseyin ve refkas Badadl Asker Muhyiddin erif Efendi Seyyid Efendi kermesi Kadriye Nfs dresi'nin zarar Doanevci'den Mahmud Doanevci'den Ali Kk (?) Yahyal'dan Mustafa avu Nfiz Beyzde Hayri Bey Yahyal'dan slm olu Hseyin Efendi Yedek olu Hseyin Tapucu olu Hasan Mehmed Ali olu kr zevcesi Konak Kumandan Hayri Bey 56.993 Yekn

Bin yz otuz iki senesi Tern-i Evvel'in yirminci perenbe gn Rus donanmas tarafndan karlan Ermeni eteleri Terme kazsna duhl ederek ihrk etmi olduklar maaza, dkkn, kahve, otel, hn ve hne eyas, dkkn eyas vesire, marifetimizle bi'l-kef esmsi blda muharrer olduu zere ceman milyon yz bin guru kymetinde zarar u ziyn vuk bulduunu tasdk ederiz. F 23 Tern-i Sn sene 1332
Az Nfs Memru dris Sdk Az Dyn- Ummiyye Memru Osman Remzi Az Ticret Resi Mehmed

187

Az dre Azs

Az Belediye Resi

Terme Hark Komisyonu Resi Kd Halil Hk

Aslna mutbkdr. F 15 Knn- Evvel sene 1332 Emniyyet-i Ummiyye Kalem-i Huss Mdriyeti Bb- l Hriciye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Umm numara: 91604 Huss numara: 1794 22 Knn- Evvel [1]332 F 3 Knn- Sn [1]916 [1917] Dhiliye Nezretine Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti kinci ubesi'nden muharrer 15 Knn- Evvel sene [1]332 trhli ve 217 huss rakaml tezkire-i aliyye-i safneleri ahzolundu. Ermeni ekys tarafndan Terme'ye vuk bulan taarruzda asker de dhil olmak zere dokuz ehd ve iki mecrh zyitmz olduu ve on dokuz kiinin esr gtrld slif'z-zikr tezkire-i devletlerine melff cedvelin mtlaasndan mstebn olmudur. Esr edilen Mslimlere mukbil Rusya tebeasndan yirmi ahsn tevkf edildii anlalmakda ise de, hednn ileleri ve mecrhn iin tazmnt istihsli zmnnda da tevkft icrs mterettib olduundan ibu yirmi kiiden mad tebea-i merkmeden ayrca dokuz ahsnn[ahsn] tevkfiyle diyr- badeden birine izmlar ve ehd ileleriyle mecrhn iin istihsli lzm gelen tazmnt mikdr da takdr ve tahmn olunarak mevkfnin isimleriyle birlikde nezret-i cziye ir mtemenndr. Tevkf edilen yirmi kii miynnda bulunan Nikola Kakolidis, Gabriyel Kotanof nmlarndaki ehsn seyri ilerlemi verem illetine mbtel olduklar Amerika Sefreti'nden beyn edilmi ve kezlik mevkfnden altm yalarndaki Jorj Korubakalis (Georges Cauroubakalis) nmndaki ahsn da romatizma, lm- kebediyye, sarlk ve iltihb- mesneye mbtel id sefretden gnderilen tabb raporunda tezkr klnm olmala ifdt- mezkre sahh olduu takdrde bunlarn

188

yerine tmm's-shha kesn tevkf edilmesi iin iktiz-y hlin inbs ment- himem-i aliyye-i safleridir. Emr fermn. (Hasrt- mddiyye milyon yz bin guru kymetindedir. Tazmn-i hasrt ne sretle icr etdirilmek mnsib olacan tayn iin mster beyefendi hazretleri hukk mvirimiz efendiyle greceklerdir. Pusulas mster beyefendiye takdm edilmidir.) Pusula Hukk Mvirlii'ne havle buyuruldu. Askerler muhrebe-i muntazamada terk-i hayat etmediklerinden ve esr gidenlerden ihtiyryla iltihk edenlerin tefrki kbil olmadndan cmlesi hakknda mukbele-i bi'l-misle karr verilmidir. BOA. HR. SYS. 2363/5, Belge no: 11-12, 29, 31 18 ERMENLERN SOYKIRIMINA KARI OSMANLI DEVLET'NDEN YARDIM STENLD Ermenilerin, Revan, uregil, Zaruat, Ababa, ldr, Gle ve Gleviren'deki Mslmanlara kar katliam, yama, rza tecvz gibi mezlimler iledikleri, milletvekillerini katlettikleri; Mslman ahalinin ise, kendilerini savunmak iin Osmanl Hkmeti'nden yardm talep ettiklerine dair.

Ottoman State called for help against Armenian massacre

Armenians perpetrated massacre, rape, pillage against Muslims in Revan, uregil, Zaruat, Ababa, ldr, Gle and Gleviren; for their self defense the Muslims called the Ottoman State for help. 22 R. 1337 (25. I. 1919)

Erzurum Ordu Kumandanl Huzr- lsine 25 Knn- Sn [13]35 Marz- kerleridir, Madde 1: Trhden drt mh mukaddem yani Eyll [1]335 trhinde Ermeni Hkmeti tarafndan (Revan) gavirniyesinde(?) bulunan dn karndalarmza yaplan hakret, zulm ve taadd, ar- sumna kadar yaylan szld, nice binlerce oluk ve ocuklarn k gn plak nice dn karndalarmz ehd olmudur. Irz ve nmslarn py-ml edip dman ellerinde esr kalan kz ve 189

gelinlerimizin esretde kalmas ve nice binlerce servet-i smna mlik olan hnednlarmz dman tarafndan cz, kll drtte bir nefsi hicret edip Ababa ve uregil ve Zaruat kurlarnda sefl sergedn olarak duvar kelerinde mell ve mahzn kalmdr. Bu dn karndalarmza yaplan hakret sizlerce de malm- lnizdir. Madde 2: Ardahan kazsnn Gle nhiyesinin ullu karyesinin zerine top koydurup tamamyla askerini ekip, erkek olan on be yandan altm yana kadar katlim eyleyip, kz ve gelinlerini esir edip ve mal [ve] davarlarn dahi toplayp tamamyla gtrdler. Bu szld dahi ar- lya kadar direk oldu. Gle nahiyesinin atak- Uly ve atak- Sfl karyesine dahi asker ve kurun getirip, mal ve davarlarn cem eyleyip ve rz- nmslarn dahi py-ml eylemilerdir. Madde 3: imdi ise Gle nhiyesinde bir ka para ekiy kartp her tarafdan yol urmak, adam katleylemek ve karyelerde bulunan dn karndalarmzn rz ve nmsuna dokunmak gibi mumelelerdedirler. Karyelerden mal, davar, vergi istiyorlar, bire on fazla olmak zere ahl de ire vermedii takdrde, asker kurun getirip istedii gibi hakretde bulunuyorlar ve kyleri bombardman yapdryorlar. Madde 4: 10 Knn- Sn [13]35 trhinde Gle nhiyesinin Hasky karyesine Ermeni tarafndan bir klava tayin edip gnderiyorlar. Hasky ahlsi klavay kabl etmeyip mdem ki cumhuriyetdir, biz kendi hod reyimiz ile tayn edeceiz. Klavay kabl etmediklerine dir Ardahan['da] oturan (?) brhim Bey Kadimof tarafndan otuz aded kadar jandarma tertb edilip Hasky'den drt yz mal vereceksiniz. Ahl de, ne esbb zerine verelim? Bizlerde o kadar kudretimiz yokdur ki cem edip verelim, vermek kudretimiz hricinde bir idir. brhim Bey kendisi kuvvetli bir mfreze ile Hasky zerine gelip elli aded kadar sr, inek ve kz ve yedi aded esb ve drt adam der-dest edip Ardahan kazsna gtryorlar ve der-dest edilen adamlarn kadnlar, Ermeni asker kumandanlarna ric tarkiyle ifdede iken, asker kumandan tarafndan kadnlar dahi der-dest edip Ardahan kazsna gtryorlar, Ermeniler elinde tede beride gezdiriyorlar ve der-dest edilen drt adamdan otuz bin Manat dahi para cebr sretle zopa ile alyorlar. Madde 5: Ababa, uregil, Zaruat ve ldr ahllerimiz Ermeni Hkmeti'ne tbi olmad sebeble bir takm milletvekllerimiz in Kars vilyetinde kd ekdirip, bu adamlarn katlolunmas in komitelerinde, ileride olan milletveklleri katlolunur ise ahl tbi olmaa mecbrdurlar. Kd ekilen adamlarn knyeleri ber-vech-i zrdir ve bu adamlara da "Mavzeriski" nm veriliyor.

190

Madde 6: 25 Knn- Sn [13]35 trhinde Ardahan Kim-i makm brhim Bey Kadimof ve Asker Kumandan Mazmanof imzsyla ldr ahllerinin milletvekli olanlara hitben yazyor ki, her tarafdan zerinize kurun ve asker sevkedilecekdir. Asker hareket edip geldiinde tuz, ekmek kar kartp ve asker kumandanlarna ba indirip teslm olasnz, yet teslm olmaz iseniz bi'l-hire Revan gavirniyesine (?) ve Gle ahllerine yaplan zulmlerin on derece fazla yaplacan emn olasnz. Biz de yazlan kdlara hitben cevb verilmidir. Madde 7: C. [cevab] Revan gavirniyesine (?) yapdnz zulm, taaddlere kar Gle'de yaplan zulmlere kar ve Aralk'da olan fenlklara kar ne yolda sizlere tbi ve emniyet edeceiz. Nitekim gzlerimizin nnde yaplan zulmleri grdmz hlde hibir vakit itimd etmeye her bir cihetle emniyet-bah olmudur ve bizim de sizler ile bir davmz olmad gibi sizlerin de bizler ile bir davs yokdur deyu cevb gnderildi. Madde 8: Kazlarmzn her taraflarna malmt verilerek svr ve piyde iki bin[i] mtecviz asker cem edip kendi huddlarmz muhfaza etmekde iken 27 Knn- Sn [13]35 trhinde gndz sat alt rddelerinde be koldan avc hattyla hareket edip ve Gleviren karyesinin srtlarnda drt be yerden top koydurup zerimize sat on iki rddelerine kadar top ve piyde ateleri amaya balad ve ileri karlan keif kollarmz ile ufak bir msdemede hibir teleft vermeksizin ve mecrh vermeksizin geriye pskrdlmdr. Madde 9: Dman Gleviren srtlarnda mevzi tutmudur. Madde 10: Ahllerimizin birinci taleb eyledii nokta cebhneden gyetle noksanlk olduu zerine elden geldii kadar Osmanl mavzer ve Rus mavzer tfenk fiengi gndermenizi umm ahllerimiz dest u kadem-i erflerinizi ziyaret ve bs ediyorlar. Madde 11: Talm ve terbiye ve muhrebe grg grmediimiz sebeble birka dane muallim avu ve baavu talm ve terbiye retmek in gndermeniz ric olunur. Madde 12: Ltfen ve merhameten bir sat evvel lzm gelen muvenet-i lzmede bulunmanz umm ahllerimiz l-cenb- kumandanmz ve vel-nimet efendimiz hazretlerinden yardm taleb leyl u nehr sat ve dakkada arzusundayz. Madde 12: Bir sat evvel cevb gnderilmez ise Revan ve Gle ahllerine yaplan zulmlerin [s]on derece daha fazla olmasn ayne'l-yakn biliriz. Nitekim

191

gzmzn nnde dn karndalarmza yaplan zulmleri gzmz nne bir hedef ittihz olunmudur. Madde 13: Emr-i lleriniz gelinceye kadar gerek malmz ile ve gerek canlarmz ile son katre kanlarmz damlayana kadar umm ahllerimiz vad buyurmudurlar. Yedi yandan yetmi yana kadar olan erkek adamlarmz alacakdrlar. Dest kadem-i erfleriniz bs edip ve ziyaret ederiz. Ol bbda fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Doktor Haczde Esed Az Ksmzde Hasan Mhr olmadndan mza Az erifzde Aa Ahl Mustafazde Hasan Ahl Hamidzde Kzm Ahl Alizde Emin ldr r-y Mill Cemiyeti Resi Hac Nebizde Az Hamidzde Aadede Mhr olmadndan imza olunmudur. Az Gkezde Ellez (?) Ahl Arslan Veli olu Ahl Kahramanzde Ahmed Az Alizde Mansur Az Ahacanzde Gke Az Molla Mustafazde Kmil Az Yusufzde Visal

Ahl Haczde Mehmed Ahl brhim Ahmed olu Ahl Oruczde smil

Ahl Mehmedzde Yunus Ahl Senemzde Abbas Ahl Dedezde brhim Ahl Mehmedzde Muharrem

Madde 14: Kars vilyetinde Ermeni komitesi tarafndan milletvekllerinin katlolunan milletlerimizin knyeleridir.

ldr kazsnn
Hac Hasanzde Doktor Esed Hac Nebizde Kmil Hamidzde Aadede Ksmzde Hasan Molla Mustafazde Kmil Alizde Mansur Ahacnzde Gke Ahacnzde Ellez (?) Yusufzde Visal BOA. HR. SYS. 2877/2

192

 19 ERMENLERN KLS HAVALSNDE YAPTIKLARI MEZLM Ermeniler tarafndan Kilis havalisinde devriye gezmekte olan iki Osmanl askerinin kulaklar, burunlar, parmaklar kesilmek, boazlanmak ve snglenmek suretiyle ldrldkleri; Ermenilerin karakol bastklar, bu durumun Kilis ahalisinin heyecanna sebep olaca ve Haleb'den hareket eden 1.500 kadar Ermeninin, Ermeni oluk ve ocuklar tarafndan "intikam alnz" szleriyle uurlandklar hakknda.

Atrocities perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kilis

Armenians killed in the neighborhood of Kilis two Ottoman soldiers while going on patrols, amputating their ears, noses and fingers, slitting their throats and stabbing them with bayonets; the attacks by the Armenians of the guard station is likely to stir the population of Kilis; 1.500 Armenians leaving Aleppo were accompanied on their departure by Armenian women and children with the cries: vengeance, take revenge. 24 Ca. 1337 (25. II. 1919)

Dhiliye Nezreti Umm Jandarma Kumandanl ube: 1 Ksm: 3 Aded-i Huss: 2554 Aded-i Umm: 138 Hriciye Nezret-i Cellesine

stanbul

Mel: tilf ktatna gnll

olarak kaydedilen Ermeni efrdn mezlimi hakknda. Devletl efendim hazretleri, tilf ktatna gnll olarak kaydedilen Ermeni efrd tarafndan Kilis ve havlsinde vuk bulan tecvzt hakknda Mara Jandarma Taburu 193

Kumandanl'ndan mevrd telgrafnme sreti leffen takdm klnmdr. Marzt- vkaya nazaran cb- hlin fs hussuna himem-i aliyye-i nezret-penhleri yn buyurulmak bbnda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 30 Reb'l-hir sene [1]337 ve F 2 ubat sene [1]335 Dhiliye Nezreti Umm Jandarma Kumandanl Mara Jandarma Tabur Kumandanl'ndan mevrd 21/1/[13]35 trhli telgrafnme sretidir. Fransz ordusuna gnll yazlmak zere ngiliz askerleri muhfazasnda Haleb'den hareketle skenderun'a gelen 400 kadar Ermeni, Kilis blk mntkasnda Azrab [Arzab]'a gelip geceyi geirmek zere orada kaldklarndan bery- vazfe devriye dolaan hcm takm efrdndan Kilisli Hac Osman olu Ali ile Cuma olu Slih der-dest ve silhlar alndkdan sonra tevkf edilmilerdir. Gecenin bir zamannda bu iki nefer Azraba'nn [Arzab'n] be dakka mesfesinde bir dereye gtrlerek "Buralarda hi Osmanl askeri dolaamaz" diyerek kulaklar, burunlar, parmaklar kesilmek ve boazlanmak, snglenmek sretiyle fec bir sretle ehd edilmilerdir. Sabaha yakn Keferbaytara karakolunu basmlar ise de mteyakkz bulunmu olan efrd cebhnelerini sarf etmek sretiyle kendilerini muhfaza, mdfaa ederek ekilebilmilerdir. Hdis olan u vukta kar ise seyirci kalnmdr. u hle ve efrdmzn elinden silhlarnn alnmas ve kuvvetli devriye gezdirilememesi ve byle bir vukta vaktinde telgrafen malmt verilememesi ve ibu vukt hakknda telgrafla ihbr edilmi ise msade edilmemesi gibi ahvl, netce itibryla pek irkin bulunmaktadr. nki bu neferlerin keyfiyyet-i ehdetleri Kilis ahlsinin heyecnn mcib olaca ve bundan korkduunu ve tekrr Haleb'den hareket eden 1500 kadar Ermeninin kasabadan karlan Ermeni oluk ve ocuklar tarafndan "ntikam alnz!" szleriyle tey edildikleri Kilis Blk Kumandanl'ndan svr-i mahssla gnderilen jurnallerden anlalm ve bu gibi ahvle kar nasl hareket eyleyeceini sul eylemekdedir. Keyfiyet mutasarrfla arzedildiini posta ile arz- malmt edilecei cevben bildirilmidir. Aslna mutbkdr. F 1 ubat sene [13]35 Mhr BOA. HR. SYS. 2602/1, Belge no: 23, 24 194 Dhiliye Nzr Vekli stanbul

 20 ADANA VE HAVALSNDE FRANSIZ BRLKLERNDE MSTAHDEM ERMENLERN YAPTII MEZLM Fransz birliklerinde mstahdem Ermeniler, Adana ve havalisinde, bilhassa Pozant'da Mslman ahali ve askerlerimize zulmettiklerinden bu kt duruma bir son verilmesine ve Altnc Ordu'dan terhis edilip de trenle gitmek mecburiyetinde bulunan on binden fazla asker ve zabitin ayn muameleye hedef olmamalarnn teminine dair.

Atrocities committed by the Armenians serving in the French Units in Adana and its neighborhood
Armenians are inflicting cruelties upon Ottoman soldiers and Muslims of Pozant and on those of the neighborhood of Adana; it was asked to put an end to such brutalities and to prevent such inhuman acts to be carried out against more than ten thousand demobilized soldiers and officers returning home. 8 C. 1337 (11. III. 1919)

Osmanl Ordu-y Hmynu Erkn- Harbiyye-i Ummiyye ube: 2 Numara: 1206/925 Leffi: 1 Hriciye Nezret-i Cellesine Devletl efendim hazretleri, Fransz niformas altnda ve Fransz ktatnda mstahdem bulunan Ermeni efrdn Adana havlsinde k etdikleri cerim ve mnsebetsiz ahvl hakknda selef-i devletleri zamannda nezret-i celleleri nezdinde mteaddid teebbstda bulunulmu ve bir netce-i msmire elde edilememi idi. Bu vekyi miynnda bi'l-hssa Pozant'da Kdemli Yzba Mustafa Efendi'nin ve Osmniye'de Osmanl neferinin katli, Pozant nhiye mdrinin tahkri, Adana mntkasndan imendferle gelip geen zbitn ve efrdmzn darb, btn m-meleklerinin gasbedilmesi gibileri yn- zikrdir. Buna mteallik olarak ahren Yldrm Ktat Mfettilii'nden mevrd ifrenin bir sreti dahi rabten takdm klnmdr. Bu messif ahvle bir nihyet verilmesi Altnc Ordu'dan terhs edilip de Adana imendferiyle gelmek mecbriyetinde bulunan daha on bini 195

mtecviz zbitn ve efrdmzn ayn s-i mumelta hedef olmamalarnn temni esbbnn istikmline inyet buyrulmas msterhamdr. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 25 Cemziye'l-evvel sene 1337 F 26 ubat sene 1335 Harbiye Nzr Ferid Harbiye Nezreti Tahrrt Diresi ifre Kalemi

Sret
Konya'dan Harbiye Nezret-i Cellesine "Ulukla'dan bugn bade'z-zevl sat be rddelerinde muvsalat eden trenden bir zbit ile iki onba kolorduya mrcaat etdiler. Pozant'da tilf Ordusu'nda mstahdem baz Ermeniler tarafndan gn-gn hakrete ve darb ve ikenceye hedef olduklar ve taharr bahnesiyle soyulduklarn beynla ikyetde bulundular. Bunlardan Kmil Onba darb ve katl ile tehdd edildiini otuz Mecdiye maden parasnn alndn, Yusuf Onba da bu tecvzlerden mad sng ile haffce yaralandn ve altm be Mecdiye maden parann alndn, ihtiyt mlzmlarndan Burhaneddin Efendi de ismini hatrlayamad bir zbit Ermeni neferi tarafndan tabanca ile tehdd edilerek gz nnde yetmi banknot lirasyla yz yirmi maden liray muhtev kemerinin alndn ifde etdiler. Bu hller temd ediyormu, dne, hkmete, millet gibi mukaddesta alenen tecvz olunuyormu. bu ifdeler ayrca posta ile taraf- devletlerine takdm klnacakdr. Altnc Ordu ktat Pozant'dan gemek mecbriyetinde olduundan gayr-i insn ve eref-i askeryi muhill bu gibi ahvlin men-i tekerrr hussu ment- rey-i lleridir. Ereli'de Yirminci Kolordu Kumandanl'ndan vrid olan ifreli telgrafn bir sreti blya dercedildi. gl mntkasnda kalan imendfer hatt aksmndaki Fransz muhfz mfrezelerini tekl eden Ermeni efrdnn trenlerdeki zbitn ve efrdmza kar para ve eyalarn gasb u gret eylemek ve elfz- galza istiml sretiyle sebb u etmde bulunmak sretiyle vki olan taarruz ve tecvzleri pek ziyde yn- esef ve tahamml-fers bir dereceye vsl olmudur. Vazfe-i vataniyyelerini yr u ayrn takdrlerine lyk bir sretde fedkrne f eden ordu zbitn ve efrdnn en son zamanda ve her trl mahrmiyetler iinde memleketlerine giderken dr olduklar ibu tecvzt ve taaddiytn kulb-

196

milleti ne derecelerde dil-gr eyleyecei mazallhi tel baz taraflarda vekyi-i messife hudsuna bile sebebiyet verecei mstan-i arz ve zh idnden bu ahvlin cilen men u izlesi esbbnn istikmline msade buyurulmas marzdur. 7060 numara. F 22 / 2/ [13]35 Yldrm Ktat Mfettii Ferk Ceml BOA. HR. SYS. 2555/3, Belge no: 99-101

21 ZOR TELGRAF MDRNN ERMENLER TARAFINDAN LDRLMES Zor Telgraf Mdr Muharrem Efendi'nin, Fransz askeri kyafetli Ermeniler tarafndan trende yaralanarak aa atld ve hastahanede ld, ayrca para ve eyalarnn gasbedilmi olduuna dair.

Murder of the post office director of Zor by Armenians

Armenians dressed in French uniforms having apprehended Muharrem Efendi while travelling in train threw him out on the platform, after robbing his money and belongings; he was hospitalized but did not survive. 2 N. 1337 (1. VI. 1919) Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti syi ubesi Aded: 952 Osmaniye ile Toprakkala istasyonlar arasnda trende cerhedilen, Zor Telgraf Mdri Muharrem Efendi'nin hastahnede veft etmi olduuna dir. Hriciye Nezret-i Cellesi Cnib-i lsine Marz- ker-i kemneleridir, 24 Nisan sene [1]335 trh ve 763/98139/481 numaral tezkire-i cizye zeyldir.

[Hulsa:]

197

Fransz askeri kyfetinde Ermeni efrd tarafndan Osmaniye ile Toprakkala istasyonlar arasnda trende cerh ve vagondan dar atlarak nukd- mevcdesiyle baz eyasnn gasbolunduu arz ve ir klnan Zor Telgraf Mdri Muharrem Efendi'nin mecrhen Toprakkala'da ngiliz hastahnesinde taht- tedvde bulunduu srada veft eyledii ve tahkkt netcesinin de bakaca bildirelecei Adana Vilyeti'nin irna atfen Konya Vilyeti'nden izbr klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F [17] abn sene [1]337 ve F 18 Mays sene [1]335 Dhiliye Nzr Vekli Ahmed zzet BOA. HR. SYS. 2485/97, Belge no: 1 22 ERMENLERN ERZURUM CVARINDA YAPTIKLARI MEZLM VE ALINMASI GEREKEN NLEMLER Erzurum, Pasinler, Namervan, Norn, Pernos ve Issor'da Ermenilerin yaptklar mezlim, bu mezlimin delillendirilerek aklanmas ve benzer mezlimlere meydan verilmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna dair.

Cruelties inflicted on Muslims in the neighborhood of Erzurum and what necessary measures should be taken to fight it out
Measures should be taken to substantiate and make public the cruelties committed by the Armenians in Erzurum, Pasinler, Namervan, Norn, Pernos and Issor in order to prevent the recurrence of such cruelties. 24 N. 1337 (23. VI. 1919) Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi

"Sret"
Havza'dan Harbiye Nezreti'ne mevrd ifredir: 29/5/[13]35'de Pasinler kazsnn Issor karyesi civrnda biri gvdesinden ikiye ayrlm, dieri alt yerinden sng ve kurun ile cerhedilmi, takrben on be yandaki bir ocuun da burun, az ve kulaklar kesilmi olmak zere bir sret-i vahiynede ve gaddrnede katledilmi Mslman cesedi bulunmudur. Tahkkt netcesinde bu ehdin Namervan kazsnn Norn karyesinden olduklar anlalm ve Namervan Kim-i makml'nn irtna nazaran fil-i 198

katlin hudd zerinde kin Yeniky Rumlar tarafndan k edilmi olduuna zan hsl olmudur. Onbeinci Kolordu Kumandanl'ndan bu bbda aldm malmat- mzeyyelede vaka hakknda Erzurum ngiliz mmessilinden alnan tahrr cevbda, ibu cinyetin Oltu'nun on sekiz kilometre kadar arkndaki Pernos kynn eski sekenesinden olan Ermeniler tarafndan yaplm olmasnn muhtemel olduu, nki bin dokuz yz on sekizde ksm- azam katlim edilen bu ky sekenesinin ahren avdetle Trkiye hudduna mcvir dalara gelmi ve Issor civrnda masm Mslmanlardan intikm almak istemi olmalar bu b-relerin cesedlerinde grlen sr- vahetle ve fecatla da Yeniky Rumlarndan ziyde Ermeni olduuna ihtiml verdirecei bildirildii anlalmakdadr. Mmessil-i mm-ileyh, 1918 senesinde Ermenilerin ile ve acezelerini geriye sevketdikden sonra msellah olan genleriyle tekl eyledikleri eteler vstasyla bi'l-hssa Erzurum ve havlsi ahlsini (RYA) ve fec bir sretde katleyledikleri el-yevm Harbiye Nezreti'ndeki resm vesik mevcdu ile btn cihn nazarnda mertebe-i sbta varm ve binen-aleyh Pernos karyesinde vuku ihbr edilen katlimn gayr- vki bulunduu ve srf setr-i cinyet iin ir edilmi olduu[na] bhe bulunmadna dir cevb verildii bildirilmekdedir. Fi'l-hakka fil-i cinyetin ngiliz mmessili tarafndan bildirildii sretde kabl edildii takdrde Trkiye'ye avdet etmek zere hudda yaklaan bu Ermenilerin hl vahet ve cinyetlerine devm edecekleri ve Mslmanlar birer sretle imhdan geri durmayacaklar hakkndaki vilyt- arkyye halknn havf ve kanat teyd eylemekde ve 11/6/[13]35 ve yz numaral ifre ile Ermenistan ve muhcirn hakkndaki malmtmn derece-i ehemmiyeti tezhr etmekdedir. F 13 Haziran sene [1]335 Dokuzuncu Ordu Ktat Mfettii Mustafa Kemal Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi ube: 1 Numara: 3660 Hriciye Nezret-i Cellesi Cnib-i lsine Harbiye Nzr evket Turgud Paa tarafndan Marz- ker-i kemneleridir ki, nc Ordu Mfettilii'nden mevrd ifre sreti leffen arz ve takdm klnd. Ahz- sr- mukaddemt add ve telakk olunabilecek mhiyetde bulunan bu 199

enatin hudd zerinde vey civrnda kuvve-i askeriyyemizden muarr mevkide vuku daha elm ve buhrnl vekyiin tevldini bd olacakdr. Vka, harekt icrsna msid geidlerin tarassud ve mdfaas iin tedbr-i lzme ittihz olunmu ise de mteferrik mevkide efrd- ahlye mteveccih taarruzlarn nne gemek imkn yokdur. Binen-aleyh slmlarn imhs iin icr edilegelmekde olan bu fecyia kar tedbr-i mnia-i siysiyye ittihzn ric ederim. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 18 Ramazan sene [1]337 ve F 17 Haziran sene [1]335 Harbiye Nzr evket Turgud Bb- l Hriciye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Umm numaras: 16534 Huss numaras: 517 Trh: 25 Haziran sene [1]335, [1]919 Harbiye Nezret-i Cellesine Geen maysn yirmi dokuzunda Pasinler kazsnn Issor karyesi civrnda sret-i fecada ehd edilen ehsa dir nc Ordu Mfettilii'nden alnan ifre telgrafnme sretinin irsl buyurulduuna ve bu gibi fecyia kar tedbr-i mnia-i siysiyye ittihz lzmuna dir olan 17 Haziran [13]35 trhini ve birinci ubenin 3660 numarasn muhtev tezkire-i aliyye-i nezret-penhleri ve melffu mtlaagzr- ciz oldu. Sarhat-i kfiyyeyi cmi olmayan vekyi-i mmsele, mehfil-i ecnebiyyede ale'l-ekser mblaaya hamledilmekde ve binen al-zlik bu bbda icr edilen teebbstdan matlb olan netce istihsl edilememekde olduundan bu i hakknda teebbst- msmire f olunabilmek zere evvel-be-evvel bu hussdaki tahkkt tamk olunarak delil-i sbtiyye-i muknia cemiyle berber maktllerin ism ve hviyetlerinin ve vakann trh ve mahall-i zuhrunun muvazzahan ir ve mmkin ise maktllerin fotoraflerin tisyr lzmunun cb edenlere tavsiyesiyle netcesinin taraf- cizneme inbs ment- himem-i aliyye-i nezret-penhleridir. Emr fermn. BOA. HR. SYS. 2602/1, Belge no: 47-49

200

 23 BATUM, ARDAHAN VE KARS HAVALSNDE ERMEN, RUM VE GRC MEZLM Batum, Ardahan ve Kars havalisinde Ermeni, Rum ve Grclerin yaptklar mezlime dair gnderilen raporlar.

Cruelties inflicted by Armenians, Greeks and Georgians in Batum, Kars and Ardahan and its neighborhood
Reports sent relating to cruelties inflicted by Armenians, Greeks and Georgians upon Muslim population. 8 L. 1337 (7. VII. 1919)

Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti syi ubesi Aded: 231 Elviye-i Selse ahvline dir Hriciye Nezreti Veklet-i Cellesine

Mahremdir
Devletl efendim hazretleri, Batum, Ardahan, Kars havlsinde cereyn eden ahvle dir Erzurum Jandarma Alay Kumandanl'ndan verilen rapor ile Hasankala Tabur Kumandanl'ndan kede olunup Erzurum Vilyeti'nden gnderilen telgrafnmenin birer sreti leffen tisyr klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 4 evvl sene [1]337 ve F 3 Temmuz sene [1]335 Dhiliye Nzr Vekli Nmna Mster Kef Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Hasankala Jandarma Blk Kumandanl'nn, Vilyet Jandarma Alay Kumandanl'ndan mevd 2 Haziran sene [1]335 trhli telgrafnmesinin sretidir. Bugn sret-i hussiyyede hudd hricinden alnan mektb ile Karakilise kap zbitnndan alnan rapor ber-vech-i zr malmt ihtiv etmekdedir. 201

1- Azerbaycanllar Boleviklere iltihk etmidir. Grcler de bu hussa mildir. Hatt Boleviklere murahhaslar gndermilerdir. 2- Kafkasya'daki ahl-i Mslimede mevcd cereyn Bolevik tarafdrldr. 3- Kars, Sarkam, Gmr, Kazman'da ngiliz kalmamdr. Yalnz ngiliz ve ikisi Amerikan olmak zere be zbit ve bir ka asker Kars'da olup bunlar da Gmr, Tiflis taraflarna dim gelip gidiyorlarm. 4- Gle cihetinde Rum, Ermeni ve Grclerden mrekkeb bir kuvvet, on be kadar slm kyne taarruz ederek katlim yapmlardr. Ayn zamanda slmlardan milis efrd tekil edilerek mukbil msdemta balanm, bu srada nereden geldii henz tayn edilemeyen be yz kadar Mslman svr efrd yetierek dman inhizm hlinde ricate firra mecbur etmidir. 5- Grcler, Ardahan'dan ekiliyormu. Hatt ksmen ekilmi. 6- Altm kiiden mrekkeb bir ete Ahsara ve Oltu arasnda icr-y faliyyetde olup bunlar anszn Hristiyan kylerini basmak gibi harektda bulunuyormu. eteyi ve efrdn tekl eden ehsn hviyeti mechldr. 7- Rus idre-i sbkasnda ve Osmanl ordusunun Elviye-i Selse'yi iglinde jandarma hizmetinde istihdm edilen Hasan nmnda birisi Mslmanlar aleyhinde pek ileri vard mfrit Ermeni tarafdr olduu beyn edilmekde ise de pek basit olan u malmtn tevsi hussiyle Hasan nmnda olan bu ahsn hviyetinin tasrhi mahallinden ric edilmidir. 8- Ermeni kuvveti Kazman'da yz ve Sarkam'da yz il drt yz, Karaurgan'da drt zbit ve seksen nefer olup Karakurt nhiye merkezine Ermeni ve Rum'dan mrekkeb otuz jandarmas gelmidir. 9- Kazman havlsine henz yeni iskn etdikleri Ermeni muhcirninden sinn-i asker dhilinde bulunanlar celbedilerek bade't-teslh hnesine gnderilmekde olduu teeyyd etmidir. 10- Kazman'daki Ermeni askerlerinde drt, Sarkam'da mitralyz vardr. 11- Asker ve kumandanlarnn harekt ve sekentlar dim ve sk talm ile itigldir. 12- Ermeniler bir vazfenin fs zmnnda dim toplu asker gnderiyorlarm. 13- Mslmanlar ve bi'l-hssa Krdler arasnda tahadds eden en ufak ve en byk vekyia hi ehemmiyet vermedikleri gibi knn vey rf takbt icrsnda dahi bulunmuyorlarm. 14- Rus gazeteleri, Sulh Konferans'nn mukarrertna bin ederek Krdlere muhtriyet-i idre verileceini yazyormu. 15- Gle cihetindeki msdemtn hlen devm etmekde olduu bildiriliyor. 202

16- Elviye-i Selse'de cereyn eden ahvl hakknda bu gne kadar elde edilen malmt ber-vech-i muharrerdir. Bu bbda muhberta devm edilecei ve shhatli malmta dest-res olunduka pey-der-pey bildirileceini arzeylerim. Aslna mutbkdr Mhr Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Erzurum Jandarma Alay Kumandanl'nn 3 Haziran sene [1]335 trhli ve 5895/5 numaral tezkiresinin sretidir. 1 Haziran sene [1]335 trhli ve 5841/7 numaral arzaya lhikadr. 1- Namervan jandarma kumandan tarafndan icr etdirilen tahkktda Ermenilerin Karaurgan'da otuz yedi msellah efrd olup bunlarn Rum kyne kadar karakol tertbt alarak huddu beklemekde olduklar ve Rum Yeniky'nde yetmi il seksen kadar gayr-i msellah Ermeninin mevcd ve Karaurgan'dan dhile doru Zayk karyesiKaraurgannde sekiz Ermeni karakolunun ve Sarkam'da da yz il be yz mevcdlu bir Ermeni taburunun bulunduu ve Oltu'dan Merdenik'e kadar hi bir Ermeni olmayp yalnz Merdenik'de mevcd seksen kadar Ermeninin Rumlarla birlikde slmlara zulm ve hakret etmekde olduklar anlald Erzurum Tabur Kumandanl'nn 3 Haziran sene [1]335 trhli raporunda ifde klnmdr. 2- Kafkas'n Idr kazs dhilinde ve Balk Gl'nn iml-i garbsindeki Abbaskulu Areti'nin bulunduu drt karye ahlsine Ermenilerin milis askeri tarafndan taarruz ve iki bin kadar koyunlar alm ve aralarnda msdeme vki olmu ise de Ermeni milislerinin kesreti dolaysyla aret ahlsi adrlarn skp alt yz kadar hnenin Bayezid'in Musun nhiyesine iltic etmi ve msdeme-i vkada sekiz kadn ehd edilmi olduu ve Ermenilerin Ekrda olan tecvz ve taarruzlarnn ne maksad ve efkra mebn icr edildiini ve bu tecvz ne dereceye kadar ileri gtrmek maksadnda olduklarn ve hudd- Osmniyye dhiline tecvz fikirleri mevcd olup olmadn anlamak zere derhl mutemed iki ahs intihb edilerek Ermenilerin ierisine izm klnd ve getirilecek malmtn ayrca arzedilecei Bayezid Jandarma Tabur Kumandanl'nn bugn alnan 18 Mays sene [1]335 trhli ve 1929 numaral ifre telgrafnmesinde ifde klnm olmala icr-y cb marzdur. Fermn. Aslna mutbkdr Mhr BOA. HR. SYS. 2602/1, Belge no: 75-78 203

 24 ERMENLERN KARS CVARINDAK MSLMANLARA SOYKIRIM UYGULADIKLARI; ZULM, KATLAM VE YAMALAMA YAPTIKLARI Ermenilerin, Kars'taki Mslmanlar eitli bahanelerle ldrdkleri, Sarkam ve Kars'ta genleri toplayarak soykrm yaptklar, nde gelen bir ok kimseyi imha ettikleri, teklif-i harbiyye ad altnda halkn zorla at, kz ve davarlarn topladklar, kar gelenlerin katledildikleri, ayrca Zengesur ve Nahcvan civarnda halkn silahn toplarken cebir ve iddet kullandklarna dair.

In the neighborhood of Kars Muslims had been massacred, inflicted cruelties, oppressed and their homes pillaged by Armenians
Under false allegations and contrived pretexts Armenians killed many Muslims in Kars and after having gathered too many youngs they massacred them; they murdered also many Muslims who had left their homes before, Muslim population's horses, oxes, sheep and goats were forcibly seized under the pretext of collecting war taxes; those who opposed them were also killed; they resorted also to violence while requisitioning the arms of the population of Zengesur and Nahcvan. 8 L. 1337 (7. VII. 1919)

Onbeinci Kolordu Erkn- Harbiyye Birinci ubesinin Msvedde Varakasdr ube Numaras: 1 Ksm: 1 Trh: 7/7/[13]35 Harbiye Nezretine, Mfettilie, Van, Erzurum, Trabzon, Bitlis Vilyetlerine, Erzincan Mutasarrflna; nc, Onbirinci, Onikinci Frka ve Dokuzuncu Frka Kumandanlna, Svr Ninc Alay Kumandanlna 1- Kars'da Ermeniler, Mslman ahlden ileri gelenleri habs ve tebde germiyyet vermekdedir. Yz mtecviz slm, Osmanl tebeas diyerek der-dest ve geriye tebd etmilerdir ve ekser Mslman css diye itlf etmekde olduklar anlalmdr.

204

2- Sarkam ve Kars civrnda Ermenilerin slm genlerini toplayarak gib etdikleri haber alnyor. Kars ve Gle mutebernndan sekiz zt imh ve kr avu isminde bir slm idm edilmidir. 3- Ermeniler, teklf-i harbiyye nm altnda slmlarn at, kz, araba ve mevlerini cebren toplamakdadrlar. Teklfi kabl etmeyen Akakala ukurundaki sekiz Mslman karyesi zerine yz svr ile yz piyde ve top, makineli tfek sevkederek ahl-i slmiyyeyi topa tutmulardr. Ahlnin cmlesi Allhuekber dana ekilmilerdir. 5-[4] Azerbaycanllarn takrben on gn kadar evvel ua'da Ermenileri malb ve pern ve buray igl ve Geroy istikmetinde harekete devm etdikleri ve Bahr-i Hazer shilindeki Lengeran mevkiini de elde eyledikleri ve Bak - Culfa demiryolunun insna baladklar haber alnmdr. 4-[5] Ermenilerin bi'l-hssa Zengesur, Nahcvan ve Daralagez (?) mntkalarnda slmlarn silhlarn toplamak iin pek ziyde cebr ve iddet ve bu bahne ile her trl zulm ve hakretde bulunduklar mevskan haber alnmdr. 6- Hudd hricinde emniyyet olmadn Erzurum ngiliz mmessili dahi itirf etmi ve Tebriz'de vki olan bir ktli basdrmak iin General Bi'in karrghyla Gmr'den Tebriz'e gitmekde olduunu dahi sylemidir. 7- Frkalara; svr, topcu ve nianc alaylarna yazlmdr. 8- Aynen mfettilikle mcvir kolordulara ve vilyetlere (Van, Bitlis, Trabzon, Erzurum, Erzincan) ve Harbiye Nezreti'ne de yazlacakdr. BOA. HR. SYS. 2877/23, Belge no: 1-3 25 TRABZON, KARS VE NAHCIVAN'DA YAPILAN MEZLM Santa, Yomra, Norn, Issu, Topyolu, Yamurdere, Keiky, Maka, Karaurgan, Kazman, Zrnk, Balkgl, Abbasky, Kars, Sarkam, Diyadin, Akakale ve Nahcvan civarnda Ermenilerin yaptklar katliam, zulm ve yamalara dair.

Atrocities perpetrated in Trabzon, Kars and Nahcvan

Massacre and oppression perpetrated in the cities sub-prefectures and townships of Santa, Yomra, Norn, Issu, Topyolu, Yamurdere, Keiky, Maka, Akakale, Karaurgan, Kazman, Zrnk, Balkgl, Abbasky, Kars, Sarkam, Diyadin and Nahcvan. 9 L. 1337 (8. VII. 1919) 205

Onbeinci Kolordu Erkn- Harbiyye Birinci ubesinin Msvedde Varakasdr ube Numaras: 74 Trh: 7/8/[13]35 Harbiye Nezretine 1- Kolordu mntkasnda, essen Trabzon mntkasnda Santa ve havlsinde dolaan ve siys bir maksad takb eden Krdolu nmndaki Rum etesinden baka hiz-i ehemmiyyet ete mevcd deildir. Dierleri bir takm apulcu grhundan ibret olduundan byk ve mhim vekyi olmamdr. Bununla berber Haziran [13]35 gyesine kadar cereyn eden vekyii ve Kafkasya dhilindeki Mslmanlarla Memlik-i Osmniyye'ye iltic eden muhcirn-i slmiyyeye Ermenilerin yapdklar mezlimi ve mumeleyi hk bir kta listenin 18/6/[13]35 trhli ve 1676/1355 numaral ifreli telgrafnme-i nezret-penhleri zerine melffen takdm klnd marzdur. Kzm Karabekir 29/4/[13]35: Santa'nn Zurnaclar Mahallesi'nde Norar olu Orama nmnda bir Rum'un hnesinde bir aded mavzer tfengi bulunmudur. 1/6/[13]35: Krdolu nmyla marf Rum etesi Santa havlsinde Yomral yedi Mslman katletdi. 10/6/[13]35: 2/6/[13]35 trhinde Gmhne'nin Leri karyesinden Rumla kadn Trabzon'a gitmekdeler iken, nlerine kan hviyeti mechl silhl, bir mikdr paralaryla kadnlarn oraplarn alarak firr etmilerdir. 14/6/[13]35: Norin karyeli 60 yalarnda Mehmed olu Ali, ayn karyeden 12 yanda Aa olu dris ve Issu karyesinden 50 yalarnda Aziz olu Rd'nn cesedleri Topyolu civrnda Rus hudduna mukbil htiyarderesi denilen mahalde bulunmudur. Bunlardan birincisinin yalnz ksm- sfls mevcd idi, ikincisi ise mteaddid mahallerinden kurun ve bak yaralar arzediyordu ve kulaklar da kesilmi idi. ncsnn ise bir ka mahallinden kurun ve bak yaras ile let-i tensliyyesi kesik olarak bulunmudur. Bunlar huddumuzun 60 metre iinde idi. Ayak izlerinden cnlerin Yeniky istikmetine gitdii anlalmdr. Mahall-i vakaya yakn silhl iki Rum grlmesinden cnlerin Rum olduu kanati hsl olmudur. 14/6/[13]35: Trabzon'dan Yomra tarkyla avdet eden Yamurdere'nin Keiky karyesinden Mecid, Yusuf, Sleyman yanlarnda ykl hayvan ve 12 silahl adam olduu hlde Karamee civrnda Ortasu nm mahalde tahmnen krk

206

kiilik bir eteye tesdfle bir sat kadar msdemeden sonra Yusuf mecrh dm ve ekiy da bir mikdr erzklarn alarak savumulardr. 15/6/[13]35: Santa'da icr-y faliyyet eden krk kiiden mrekkeb Eftelsidi(?) Rum etesi Maka kim-i makmna teslim olmak zere Meryemana Deresi Manastr'na gelerek kim-i makmla grdkleri esnda, bir meselenin takbine memr jandarmalarn manastra gelmesi zerine, ete bunu bir taarruz zannyla ve n bir hareketle jandarmalarn silh ve eyalarn alarak savumulardr. etenin teslmini teklf etmek zere ayrl karyesinden Yanko isminde bir Rum, tekrr Santa'ya izm edilmi ise de ete teslm olmamdr. 25/6/[13]35: Trabzon'un on be kilometre kadar arknda Yomra nhiyesinde ansr- muhtelife arasnda birka ktl vuk bulundu. 1- Huddumuz dhiline girmek isteyen yirmi slm muhcirin erzklar Karaurgan'da Ermeniler tarafndan gasbedilmi ve 5 Haziran [13]35'de dahi bir ksm muhcirlerin dahi bir tosun, drt inek, 2 uval erzklar Ermeniler tarafndan gasbedilmidir. 2- Halil nmnda Kil bir adamn vlidesiz ve sdden henz kesilmemi ocuunun yegne medr- teayy olan bir inei de kez Sarkam'da Ermeniler tarafndan alnmdr. 3- Kazman'da kadn ve ocuk 60 Mslman, Ermeniler tarafndan katledilmidir. 4- Erzurum'un Zrnk karyesine mensb Mslmann Kars'dan avdet ederken Sarkam'da yirmi inek ile btn zehiri Ermeniler tarafndan alnmdr. 5- Balkgl imlinde Abbasolu karyesi civrnda Mslmanlara Ermeniler tecvz etmiler ve bir ka Mslman ldrp bin kadar mevlerini gtrmlerdir. 6- Diyadin'in iml-i garbsindeki Balkgl'nn iml-i arksindeki Abbasky karyesine, Erivan'dan Zilan ve ertanl aretlerinden 500 hne halkna Ermeni askerleri tarafndan baskn yaplm, 100 kadar koyunlarn gasbetmiler ve oradan hicrete mecbr edilmilerdir. 7- Kazman civrnda bulunan slmlardan bir ksm hicret etmek istemi ve bu mnsebetle Ermeniler ile slmlar arasnda msdeme vuka gelmi, slmlardan 6 kii ehd dmdr. 8- Kars ve Sarkam civrndan hicret eden slmlara 6 Haziran [13]35 trhinde Rumlar tarafndan tecvz edilmidir. slmlardan drt kii mecrh olup yanlarnda bulunan eya, erzk, para ve hayvnlar gasbedilmidir.

207

9- On be kiilik bir Ermeni svr kuvveti Diyadin civrnda Balkgl'nn arknda Ku - Taban yaknnda 10/6/[13]35'de huddu tecvz etmilerdir. 10- Sarkam'dan gelen yz hne slm muhcirine, Karaurgan'da bulunan Ermeni mfrezesi tecvz ederek 90 inek, 6 at ve 200 kile zahre ile mevcd para ve yiyecekleri gasbedilmi, bundan baka bir ahra doldurarak kadnlar aramlar ve z-kymet eyalarn almlardr ve bunlar muhcirnin gzleri nnde beynlerinde taksm etmilerdir. 11- Sarkam'da Ermeniler slm muhcirlerinin ortasna bomba atmlar, bir kadn ve bir erkein el ve kollarnn kaybolmasna sebeb olmulardr. 12- Kars ile Oltu arasndaki slm kylerine Ermeniler baskn vererek pek ok mezlim yapmakdadrlar. Akakala'daki slmlarn mallarn yama ederek son derece zulm ve hakretde bulunduklar istihbr edilmidir. 13- Ermenilerin icr etdikleri mezlimin havf ve endeleri ile Berugi aretinden 800 hne halk Bayezid'e hicret ve hkmete dehlet etmilerdir. 14- Nahcvan'n Yenice ve havlsinde Ermenilerin, silh toplamak bahnesiyle katlimlara baladn 30 Haziran [13]35'de Bayezid'e gelen mltecler ihbr etmekde ve lem-i insniyyetden imdd istemekdedirler. 15- Ermenilerin Aras garbnda Baykend karyesini yama ve tahrb etdikleri haber alnmdr. BOA. HR. SYS. 2877/24, Belge no: 1, 4-7 26 ERMENLERN KAIZMAN, MESCDL VE KARAKURT'TA YAPTIKLARI SOYKIRIMIN NGLZ MMESSLNE BLDRLD Ermenilerin Kazman, Mescidli, Glyantepe, Kurudere, Akakale, Bozku ve Karakurt'ta yaptklar soykrmn ngiliz mmessili Ravlinson'a bildirildiine dair.

Information of the British representative Ravlinson of the massacres perpetrated by Armenians in Kazman, Mescidli and Karakurt
The British representative Ravlinson had been informed of the massacre perpetrated in the localities of Kazman, Mescitli, Glyantepe, Kurudere, Akakale, Bozku and Karakurt. 9 L. 1337 (8 VII. 1919)

208

Onbeinci Kolordu Erkn- Harbiyye Birinci ubesinin Msvedde Varakasdr ube Numaras: 962 Trh: 8/7/[13]35 ngiliz Kim-i makm Ravlinson Cenblarna Ermenilerin 5/7/[13]35'de Karakurt'un yedi kilometre kadar imlindeki Mescidli kyne ve Karakurt'un cenbundaki Glyantepe kyne ve 6/7/[13]35'de Sarkam yaknndaki Pozat kyne baskn yaparak slm ahlyi katle baladklar haber alnd ve el-n Karakurt istikmetinde iddetli top ve tfenk sesleri iidilmekde olduu da hudd civrndaki ktatdan bildirildi ve bu havdis herkesi fevka'l-de mteessir etdi. Bu cinyetlerin mahallinde tahkkine ltuf buyurulursa arz- krn eylerim. htirmt- fikamn kabln ric ederim Kim-i makm Bey. Kzm Karabekir Onbeinci Kolordu Msvedde Varakasdr Trh: 9/7/[1335] ngiliz Kim-i makm Ravlinson Cenblarna 1- Ermenilerin Kazman ve civr ahl-i slmiyyesini katlim sretiyle imhya baladklarn, tahls-i nefs maksadyla firr edenler haber vermekdedirler. 2- Ermeniler Kurudere'yi basarak be erkek, kadn ehd etdikden sonra otuz erkek, bir gelin, bir kz, drt yz krk mevyi alp gtrmlerdir. 3- 4 Temmuz'da Kars'la Oltu arasndaki Akakala'ya tbi drt karyeye baskn yaparak, birisinin insnlarn kmilen; dierlerinden altmar adam gtrp kesdikleri bildirilmekdedir. Bu karyelere baskn yapan Ermeniler, be top, yedi makineli tfek istiml etmiler, bu kuvvetin kumandan Arak nmnda birisi imi. 4- Bozku karyesinde bir slmn kardayla kars ve kzn da karyesi gtrmlerdir. 5- Ermeniler, Karakurd mntkasnda slmlar katlim etmee devm etmekdedirler. Hudd hricinde cereyn etmekde ve umm zerine de pek derin tesrt yapmakda olan bu ahvl-i mellimeye cilen bir netce verilmesini ve mesllerinin tecziyesiyle bizi de bu hussda tenvr eylemek ltfunda bulunulmasn ok ric ve takdm-i hrmet eylerim efendim. Kzm Karabekir BOA. HR. SYS. 2877/25, Belge no: 1-3

209

 27 ERMENLERN KAIZMAN, KARAKURT, SARIKAMI VE AKAKALE CVARINDA YAPTIKLARI SOYKIRIM Kazman'daki Ermeni kumandannn, Zilan Aireti Reisi Mahmud Bey'e, ya teslim olmalar ya da harbe hazrlanmalar yolunda mektup yazd; 12. Frka'nn Mahmud Bey'den, tecavze kar tedbir alnd ve sebat edilecei ynnde cevap verilmesini istedii; Ermeni kuvvetlerinin Pozat, Mescidli, Glyantepe, Kurudere kyleri ile Akakale'ye bal drt ky basarak Mslman ahlye soykrm uyguladklar ve para, eya, mal ve hayvanlarn gasbettiklerine dair.

Massacre perpetrated by Armenians in the neighborhood of Kazman, Karakurt, Sarkam and Akakale
The Armenian commander in Kazman had sent a letter to the chief of the tribe Mahmud Zilan summoning him to surrender or be ready to fight; there upon the commander of the twelfth Division Mahmud Bey warned the chief to write in reply that all measures had been taken to resist all attacks, Armenian forces had raided the villages of Pozat, Mescidli, Glyantepe and Kurudere and four other villages attached to Akakale and Massacred the Muslim population, looted and seized their money, goods and livestocks. 10 L. 1337 (9. VII. 1919)

Onbeinci Kolordu Msvedde Varakasdr ube Numaras: 1 Trh: 8 Temmuz [1335] 3. Ordu Mfettiliine 1- Kazman'daki Ermeni kumandan, hudd hricinde ve pek yaknndaki Zilan Areti Resi Mahmud Bey'e yazd mektbda (Mektbun trhi sul edilmidir.) hudd- Osmnyi tecvz edeceklerinden, ya airin teslm olmalarn yhd Osmnl huddunda harbe hzrlanmalarn bildirmidir. 2- 12'nci Frka tarafndan Mahmud Bey'e, verilecek cevb hakknda 36. Alay kumandanna u emir verilmidir: "Air huddumuz hricinde bir taarruza marz kalrlarsa mukbele ve sebt ederler. Bizim huddumuz dhiline vuk bulacak tecvze kar tedbr ittihz olunmudur. Air sebt etsin." 3- Sz yn- itimd olduu 12. Frka'ca bildirilen res-y airden Binba Abdlhamid Bey'in verdii malmta nazaran Kazman kazsna muzf Sar ve Komik karyelerinin slm ahlsi 30 Haziran'da, Ermenilerin ikmet etdikleri

210

erakl (alakl) karyesine hcm ve yama etmilerdir. Bunun zerine sir Ermeni kylerindeki Ermeniler firr ile Karakurt'a ekilmilerdir. 4- Kazman'daki Ermeniler Kars'dan aldklar ajansda Osmanl toprandan bir ksm arznin kendilerine verildiini renerek 30 Haziran [13]35'de enlik yapmlardr. 5- Alt Temmuz'da Ermeniler Sarkam civrndaki Pozat karyesini basarak erkeslerle msdemeye balamlardr. Bu msdemeye Karakilise karyesi Rumlar da itirk etmilerdir. Karapnarl Hac Fazlzde sa Bey'in 7 Temmuz'da 35. Alay 1. Tabur kumandanna gnderdii mektbda (mektb trhi 6 Temmuz) Ermenilerin 5 Temmuz'da Karakurt imlindeki Mescidli karyesine baskn yapp ahl-i slmiyyeyi katle baladklarn yazmdr. Karakilise kap karakolumuz, 7 Temmuz'da afakla berber Karakurt istikmetinden silh sesi iitmidir. Bugn de mezkr istikmetden srekli top ve makineli tfenk sesleri iidilmekde olduu bildirilmidir. 6- Mehmed olu Yusuf nmnda bir babozuk, 7 Temmuz sat 9 evvelde, Karakurt'dan gelip msdemeye bi'z-zt itirk ettiini ifde ve u malmat vermidir: a- Ermeniler bidyetde Mescidli'ye gelip slmlardan at istemiler, onlar da vermeyince, Ermeniler geceleyin makineli tfenk, iki top, iki yz neferle gelip kye ate amlardr. Mslmanlar silha sarlp civr kylere haber vermekle tarafeyn arasnda msdeme balamdr. Gece msdemesinde slmlardan drt ehd ve drt mecrh vardr. b- Ermeniler ayn zamanda Glyantepe karyesine hcm ile rast geldikleri on Krd ehd etmiler. 7- Hudd hricine, el-n devm eden top seslerini anlamak ve cereyn- hlden essl malmt edinmek iin adamlar gnderilmi olduu ve slm kylerine yaplan tecvz ve katlden ngiliz mmessiline de malmt verildii marzdur. Kzm Karabekir Onbeinci Kolordu Msvedde Varakasdr ube Numaras: 1 Trh: 9 Temmuz [1335]

Hulsa: Ermeni cinyt hakknda

3. Ordu Mfettiliine En son gelen raporlara nazaran: 1- Ermeniler ahl-i slmiyyeyi katle devm etmekdedirler. Kurudere'yi basarak kadn ve erkek 8 kii katletdikden sonra birisi gelin ve birisi kz olmak 211

zere 35 kii ile 440 mevyi alp gitmilerdir. Dier kylere Ermeniler asker sevketmekde imiler. Bundan baka 4 Temmuz'da Akakala'ya tbi drt karyeyi basarak birinin ahlsini kmilen, dierlerinden altmar adam gtrp katletmilerdir. Bu msdemelerinde Ermeniler; top, makineli tfenk dahi istiml etmilerdir. 2- 7/8 Temmuz'da Pasin Karakilisesi'ne gelen bir slm, Karakurt civrnda Ermeniler ile Krdler arasnda vuka gelen msdemeyi bi'z-zt grdn ifde etmi olduu marzdur. Kzm Karabekir BOA. HR. SYS. 2877/26, Belge no: 1, 3-6 28 ERMENLERN HUDUT DIINDAK MSLMANLARA YAPTIKLARI MEZLM Hudut dndaki Mslmanlara Ermeniler tarafndan yaplan mezlim hakknda Nebi Aa'nn elde ettii malumata ve yaplan tahkikata gre hazrlanan raporlara dair.

Oppression against Muslims perpetrated on the further side of the frontier

Reports drawn after hearing the testimony of Nebi Aa and investigating the situation related to Armenian oppressions across the frontier. 19 L. 1337 (19. VII. 1919) Horasan 18/7/[13]35 [Aded]: 1820 Onbeinci Kolordu Kumandanlna Hudd hricindeki ahl-i masme-i slmiyyeye Ermeniler tarafndan rev grlen ikence ve mezlimi hki Nebi Aa vstasyla Elekird'deki 36. Y. [Alay] 3. T. [Tabur] kumandanna slmlarn gnderdikleri mektb ile Nebi Aa'nn bu kerre istihsl eyledii malmta atfen 36. Y. [Alay] 2. [Tabur] Kumandanl'nn raporu ve 36. Y.[Alay] 3. [Tabur] Kumandanl'nn bi'z-zt tahkktna msteniden yazd raporun sretleri aynen ihrc edilerek manzr- devletleri buyurulmak zere leffen takdm klnd marzdur. 12. Frka Kumandan Kim-i makm mza 212

Sret
Elekird'de Tabur Kumandanlna nh olunur ki, Karakurt nhiyesinden gelen Ermeniler hkmeti, bizim balarmza getiren felket birer birer Allah Rzas iin ve peygamber akna olsun Avrupa'daki devletlere bildirin, yed eer bildirmedin ise yarn kymet gnnde rz- maher kurulduu zamanda Br-i tel hazretleri kd olur ve peygamberimiz efati olur. Fi'l-cmlemiz size davc oluruz. Ondan sonra Birinci mdde ve her bir karyemizden ikier ve er kii erfmzdan der-dest edip on gn kadar a, susuz habs brakr. Gnde yz elli aa uruyor. Paras olan da kendini, kann geri alr, olmayan ldrr. Mdde 2: Mal, davar alr kt- yevmleri kat edilir. Mdde 3: Gnde bir iki karyemizi top ve mitralyz ile ykp yakmakdadr. Ve hatt slm rzna mdhele olunmakdadr. Dnk gn Mescidli -Alakilise- Hopvirn ve divan karyelerindeki olan slmlar zerine taarruz etdiler. Yirmi kii ehd ve otuz be kii mecrh olduu, eer byle devm ederse, Kars ve Erivan vilyetlerinde slm nm kalmayacak. Alt yz seneden beri umm devletlerin iinde olan slmlara byle zulm ve teaddye mbtel olunmam. Mdde 4: Kars ve Erivan ve Batum vilyetlerinin ve blda tahrr olunan vilyetler cihn yznde ne kabhat etmiler ki, gaddr kelb Ermeniler[i] zerine musallat etmiler. Muhfazamz iin baka bir devlet yok idi ki, tahls olunmaklmz iin gelse idi. Ermenilerin iledii zulm ve teaddler [eddad-Nemrud-Firavn] zamanlarndan beri vuk bulmamdr. Ve imdiki hlde fi'l-cmlemizin hayatlar tehlikededir. Bu gibi mazlmiyetimizi lzm gelen makmlara bir an evvel bildiriniz efendim. F 11 Temmuz sene [13]35 Gzikaya'dan Acem olu Osman Gzikaya'dan Veli olu Ahmed Yukar Gllce karyesinden Aa olu Bekir Efendi Aa Gllce'den Mahmud olu Esad Efendi

Aa Gllce'den Kadir olu Fakih Sleyman

213

Numara: 364

Toprakkala'dan 12 Temmuz [13]35

Mahremdir
Otuz Altnc Alay Kumandanlna nc Tabur Kumandan Vekli Yzba Mustafa Efendi tarafndan Bendeniz 11 Temmuz sene [13]35 trhinde Kopuz- Sfl ve Hanky istikmetinden huddu geerek Kazkkaya kyne ve oradan da huddla Kazkkaya ky arasnda adr kurmu olan Acem Aa aretine gidip sbk Karakilise telgraf avulardan Vanl Ahmed Efendi ile konudum. Mm-ileyhin ifdesi aynen bervech-i zr arzolunur: 1- Bundan takrben sekiz gn evvel Ermeniler Kazkkaya ve Gmik kyleri slmlarndan teklf-i harbiyye sretiyle mal, davar, at ve sire toplamak ve ayn zamanda silhlarn almak teebbsnde bulundular. Bu kyler ahlsi muvfakat gstermediklerinden aralarnda te ald. Ermeniler slmlarn telerine dayanamayarak olakl kyne ve oradan da mezkr ky Ermenileriyle Armudlu kyne toplandlar. Bu muhrebeyi iiden Aa-Yukar Gllceler, Humegeldi [Hogeldi?], Kozan, Sitan, Baky karyeleri ahl-i slmiyyesi dahi toplanarak slmlara yardm etmek maksadyla muhrebeye itirk etdiler. Ermeniler, slmlara mukbele edemeyerek Glayntab kyne firr etdiler ve bu sretle muhrebe netcelenmi idi. 2- Sonra Ermeniler Sarkam civrnda Hamaml, Mescidli kylerini basp slmlarn yine ayn maksadla mallarn alp gtrmler. Bunun zerine oradan bir adam kap Kazkkaya kyne gelir. "Ne duruyorsunuz, siz slm deil misiniz? Ermeniler bizi talan etdi. Bize kme olunuz mallarmz alalm" demesi zerine bervech-i bl arzolunan kyler ahlsinden bir ka yz piyde ve svr ictim ederek Karakurt ky civrnda, Aras nehri zerinde kpr banda durup ky ierisine kurun atmaa balarlar. Ermeniler ise mukbele etmezler. slmlar mukbele grmeyince kyn ierisine gider gitmez Ermeniler Karakurt tepeleri zerine tabiye edilen iki top ve bir mitralyz ile slmlar zerine iddetli bir sretde atee balarlar. Bunun zerine kyden kaarlarken bir at ile alt adam paralanm. Buradan ekildikden sonra Karapnar srtlarn igl edip Ermenileri beklemiler. Ermeniler mevzide bulunan slmlar zerine sonradan Sarkam'dan getirdikleri iki top ile bir mitralyz ki, ceman drt top iki mitralyz ile te adlar. Bu sretle burada iki gn muhrebe oldu. Badehu Ermeniler Aras nehrini geip Karapnar, Glayntab ve Baky istikmetlerine doru ilerlemeye baladlar. Bundan mad Kzlky, Karakurt ve civr kyleri Rumlar da Ermenilerle olarak slmlar zerine taarruza baladlar. Bunun zerine ahl top ve mitralyz teine dayanamayarak 214

herkes kendi kyne daldlar. Bu sretle muhrebe 10 Temmuz sene [13]35 akam zeri nihyet bulmudur. Ermeni ve Rumlarn mttefikan taarruz ve tecvztndaki maksadlar slmlar yama, katl ve ifn etmek siysetini takb etdikleri ve Ermenilerin ibu tecvz hareketlerinde kylerinden kaamayan slmlarn kbet-i hlleri henz mechl olduu. 3- Ermeni ve Rumlar hl-i hzrda Baky'den ileriye geememilerdir. Kylerini terk edip kaabilen slmlar hudd civrnda adr kurduklar rey'l-ayn mhede edildii. 4- Ermeniler bu havlde zaf olup kuvve-i ummiyyesini ran'da smil Aa -Semiko- aretine kar sevketmi olduklarn ve Oltu ve havlsinde Eyyub Bey paa- avenesinin Ermeni, Rum ve Grclerle harb etmekde olduunu mrru'l-arz Ahmed Efendi tarafndan istihbr klndn ifde eyledii. 5- Hudd hricinde takrben iki sat mesfede bulunan Gllce karyesi erfndan Bekir Efendi ve Kopuz- Sfl'dan Krd Fettah ve refki Abdullah ile onuncu blkden Yusuf avu, tebdl-i cme etdirilerek vuktn cereyn etdii kylerden yaknen tahkk ve tedkktda bulunmak zere 11 Temmuz sene [13]35 trhinde gnderildikleri ve avdetlerinde malmt verilecei marzdur efendim.

36. Y. [Alay]/3. [Tabur] Kumandan Vekli Yzba Mustafa Numara: 6 Toprakkala'dan 12/7/[13]35

Mahrem ve mhimdir
Otuzaltnc Alay Kumandanlna 2. Tabur Kumandan Vekli Yzba Fik Efendi tarafndan 1- Nebi Aa, f 12 Temmuz sene [13]35'de Sarkam istikmetinden Toprakkala'ya avdet ederek merbt mektbu getirmi ve ber-vech-i zr malmt elde etmidir. 2- Nebi Aa, huddu geerek Gzkaya, Komik, Gllce, Solakl, Armudlu, Baky, Karapnar, Glantb karyelerine kadar gidip Glantb'dan Sarkam'a gitmek rzsunda bulunmu ise de Karakurt kprsnde Ermenilerle slmlar arasnda f 8 Temmuz sene [13]35 trhinde balayan msdeme zerine Ermeniler 215

tarafndan Nebi Aa'nn yoluna devm etmesi men edilerek avdete mecbr edildiini ifde etdiini. 3- Mescidli karyesinden Ermenilere mahss evini almak iin Sarkam'a giden ve Ermeni zbitine mrcaat eden slmlarn ifdesine nazaran Sarkam'da bulunan ngiliz zbiti, Misak nmndaki Ermeni zbitiyle grerek Ermenilerin ahl-i slmiyyeye olan tecvzlerini tayb ve takbh etdiini sylemidir. 4- Sarkam erkesleriyle Bozatl erkesleri, ngiliz zbitine iltic ederek Ermenilerden muhfazalarn istirhm etdiklerini mevskan haber almdr. 5- Karakurt kprsndeki msdemede dokuz Ermeninin maktl cesedini rey'l-ayn grmdr ve Kkyusuf karyesinden mer Aa olu Osman Aa'y ayaklarndan ba aa asp ikence edildiini ve gn sonra kendisinden yedi bin manat alnp salverildiini ahlden iitmidir ve Mescidli karyesinden Devri Aa'nn f 8 Temmuz sene [13]35'de Ermeniler tarafndan ehd edildiini ve Alakilise karyesinden Krolu nmndaki Mslmann Ermeniler tarafndan cerhedildii ahl-i slmiyye tarafndan mevsk olarak iitdiini ifde etmidir. 6- Kazman'da Ermeni kuvvetinin pek az bulunduunu ve bu gnlerde takviye edilmek ihtimli bulunduunu ahl-i slmiyyeden iitdiini sylemidir. 7- Glantb ve Younhasan ve Karapnar slm karyelerine kar Karakurt karyesi etrfndaki srtlarda drt top ile makineli tfenk tabiye edilip te edilmekde olduunu f 8 minhde Nebi Aa bi'z-zt grdn sylemidir. 8- Kars ve Sarkam'dan civr kylere kesretle un ve erzk gelip yalnz Ermenilere tevz edilmekde bulunduunu slmlardan iitmidir. 9- Sarkam'da bulunan erkes Bekir Bey, Sarkam slmlarn muhfaza etmek iin iki yz atlsyla Sarkam etrfnda dolamakda iken ehd edilmi fakat trh ve mahall-i ehdetini mechl bulunduu mevskan ahl-i slmiyyeden iitdiini ifde etmidir. 10- Mescidli, Alakilise, Hamaml, Hopviran, divan karyelerindeki ahl-i slmiyyeden bir ok teleft ve zyit bulunduu ahl-i slmiyyeden iitmi olduu marzdur. 36. Y. [Alay]/2. [Tabur] Kumandan Vekli Yzba Fik

216

Numara: 7

Toprakkala'dan 12/6 [7]/[13]35

Gayet mhim ve mahremdir

Otuzaltnc Alay Kumandanlna kinci Tabur Kumandan Vekli Yzba Fik Efendi tarafndan C. [cevab] Alayn 8/7/[13]35 trh ve 58 numaral gyet mahrem ve mhim emre: 1- Nebi Aa Kazman'da iki gn kalarak f 22 Haziran sene [13]35 trhinde Kazman'dan hareketle 25 minhde avdet etmidir. Mtekaddim raporumuzun birinci ve ikinci mddelerinde zikr edilen piyde topu kuvvetiyle eslihann cins ve mikdrn bi'z-zt grmdr ve nc mddesindeki Ermenilere Memlik-i Osmniyye arzsi verilmek hakkndaki mdsizliklerini bi'z-zt Kazman Ermenilerinden iitmidir. Mm-ileyh Ermeni lisnyla mtekellimdir. Mtekaddim raporun yedinci ve sekiz, dokuz, on ve on bir ve on yedinci mddesinde Bolevikler hakkndaki malmt Galiya cebhesinde esr olup Boleviklere iltihk etmi ve bi'l-ahire Kazman'a gelmi brhim nmnda bir neferimizden bi'z-zt iitdiini sylemidir. Ve on ikinci mddesindeki Krd smil Aa'nn maiyetiyle Culfalar cenbunda Ermenilerin yolunu kesdii hakkndaki malmt Kazman ahl-i slmiyyesinden iitmidir. Ve on nc mddede Ordubd ve Nahcvan'da bulunan ngilizlerin Boleviklere olan beyntn Kazman Ermenilerinin yek-dieriyle esn-y mushabetde bi'z-zt iitdiini sylemidir. Ve on drdnc mddesinde Ermenilerin asker toplamak hakkndaki malmt bi'z-zt grmekle sylemidir. On beinci ve on altnc mddelerindeki teklf ve Ermenilerin Kars ve Kulb'da bulunan kuvvet hakkndaki malmt yerli slmlardan iitdiini ifde etmidir. On sekizinci mddede Aras nehri zerindeki kprlerde bulunan nbetiler hakkndaki malmt ksmen grm ve ksmen de ahl-i slmiyyeden tahkk ederek ifde etmi olduu marzdur.

2. Tabur Kumandan Vekli Yzba Fik BOA. HR. SYS. 2877/5, Belge no: 1, 3-6

217

 29 ERMENLERN TRK KYLERNE SALDIRILARDA BULUNDUKLARI Ekserisi Kzlkilise Rumlarndan olan 150 kiilik bir Ermeni piyade kuvvetinin Bulakl karyesini igal ettikleri, mal ve eyalar yamaladklar, kyllerden iki ehid ve iki yaral olduu, ayn Ermeni kuvvetlerinin Irbr karyesi civarndaki Trk mevzilerine saldrmak istedikleri fakat geri pskrtldklerine dair.

Attacks of Turkish villages by Armenians

An infantery detachment of 150 Armenians the majority of is composed of Greeks from Kzlkilise had occupied the town of Bulakl looting goods and belongings, killing two persons and wounding another two; the same Armenian forces tried also to attack Turkish positions near the village of Irbr but they were repelled. 20 L. 1337 (19. VII. 1919) Horasan 19/7/[13]35

Aceledir
15. K. K. [Kolordu Kumandanl] 19/7/35 trh ve 1/1813 numaral rapora zeyldir. Otuz beinci Alay Kumandanl'ndan ve sa. 8. 30 sonrada alnan rapor hulsas ber-vech-i t arzolunur. 1- Eksersi Kzlkilise Rumlarndan olmak zere 150 kiilik bir Ermeni piyde kuvveti, berberlerinde iki top ve iki makinali tfenk olduu hlde bugn 19/7/[13]35 sa. 9.00 evvelde Bulakl karyesine n bir taarruz yapm ve karyeyi igl etmilerdir. Bu ky ahlsinin bir ksm firr ve bir ksm mdfaay ihtiyr etmi ise de netcede ky, Ermenilerin eline gemi ve emvl ve eya yama olunmudur. Firr edebilen kyller huddumuz dhiline iltic etmilerdir. Bu msdeme bir sat devm etmi ve kyllerden iki ehd ve iki kii de mecrh dmdr. 2- Bulakl karyesini igl eden Ermeni kuvveti iki manga kadar bir piyde kuvvetini Irbr karyesinin drt kilometre imlindeki tepede bulunan nevbetilerimize takarrub etmek istemi ise de nevbetilerimizin at ate zerine postamz derhl takviye olunarak gelenleri def etmilerdir. Bulakl'y yama eden 218

Ermeniler bi'l-hire Baky'e doru ekilmilerdir. Ermenilerin endht etdikleri top mermilerinin 15 kadar huddumuz dhiline dmdr ve takarrub etmek isteyen Ermenilere ate aan postamz yz fienk sarfetmidir. Leh'l-hamd bir gn zayitmz olmad marzdur. 3- Bu rapor 19/7/35 trh ve 1/1935 numara ile 15. K. [Kolordu] ve 34. Y. [Alay], 36. Y. [Alay] Alayve Ninc Alay kumandanlklarna yazlmak zere sa. 9 sonrada Horasan rapor merkezine verilmidir. 12. Frka K. [Kumandan] Osman Nri BOA. HR. SYS. 2877/48, Belge no: 1-4 30 ELVYE- SELSE'DE ERMEN MEZLMNN DURDURULMASI N KALEME ALINAN FERYADNME Elviye-i Selse (Kars, Ardahan ve Batum) dahilinde Mslman ahaliye Ermeniler tarafndan yaplan mezlimin sona erdirilmesi iin Dersaadet'deki Amerika sefirine ve stikbal Gazetesi'ne gnderilen feryadname hakknda.

A letter of complaint (cry for succor) to stop Armenian oppression in the three Sanjaks of Kars, Ardahan and Batum
Letter of complaint (cry for succor) sent by Muslim population of Kars, Ardahan and Batum to the American ambassador in stanbul and to the newspaper stikbal to put an end to Armenian oppression. 25 L. 1337 (24. VII. 1919)

Horasan 24/7/[13]35 ube: 1 2000 Onbeinci Kolordu Kumandanlna Elviye-i Selse dhilindeki ahl-i Mslimeye Ermeniler tarafndan gnden gne yaplmakda olan fenlklarn nn almak ve slmlar bu zulmden kurtarmak maksadyla Dersadet'de bulunan Amerika sefrine ve bery- ner stikbl Gazetesi'ne yazdrlmak zere Sarkam Kim-i Makm- sbk Bekir Bey 219

tarafndan on gn evvel 36'nc alayn nc taburuna verilen ferydnmenin bir sreti manzr- devletleri buyurulmak zere aynen takdm klnd marzdur. 12. Frka Kumandan Kim-i makm mza Dersadet'de Amerika Devlet-i Fahmesi Sefr ve Mmesil-i Muhteremi Cenblarna

Sret
Dersadet'de stikbl Gazetesine Cihna adlet ve msvt mmessili olduunu iln ve ale'l-tlk her ferde cemiyyet-i beeriyyenin mdfaa-i hukkunu tekeffl eden ngiliz Devlet-i muazzama-i fahmeyi cbt- siysiyye ilct veslesiyle iki mh evvel rmz ilg ve az-y mntehabesini tardetdikleri srada mal, can ve rzmzn taht- emniyyetde bulunduunu taahhdle rmzn yerine Ermeni Hkmeti'ni ikme etmi idi. Fakat heyht, hezrn heyht ki bu taahhdt yalnz kuru mevdden ibret kalmala berber can ve mevcdiyyetimiz, istikblimiz, milletimiz mahv ve ifn edilmekdedir. Bu kablden olarak ngilizler ekildikden sonra Hkmet-i Ermeniyye tarafndan her trl tasvr ve tasavvurun fevkinde k olunan ve el-n btn iddetiyle icr edilegelmekde olan vahet ve mezlime trh-i cihnda emsli n-mesbk cinyt, sahfeler dolduraca cihetle tafsilinden sarf- nazar edilmidir. Yama ve ifn edilen eya ve emvl ve mlkmz unutarak Ermeni top ve klnlar altnda her gn fecne bir sretde ldrlen efrd- ahlmizin, kez her dakka hedef-i taarruzlar olan kadnlarmzn ve nmsumuzun muhfazasna bir sed ekilecei mdiyle cinyt- nifeden bir kan tarfe tevessl ediyoruz. Kazman r Resi ve Mutasarrf- sbk Arslan Bey, refkasyla ve erfdan Ahmed Bey iki hizmetisiyle Kars'a giderlerken msellah Ermeniler yollarn keserek Arslan Bey'in refkasnn gz nnde rzna tecvzden sonra insniyyet kabl edemeyecek derecede beini dahi sret-i fecada ehd etmiler. Kez Kkyusuflu mer Aazde Osman'n mlik olduu servetini terk iin bin trl ikenceden sonra tepesi st asarak yedi bin lirasn gasbdan sonra fecne bir sretde ldrmlerdir. Kez tekml erbb- fikr ve aniy ile slmlarn ileri gelenlerini ksmen ehd, ksmen de habshne kelerinde engizisyon mezlimine rahmet okunacak bir sretde ez ve cef ekdirmekde olduklar, slmlarn imhs maksad- mahssuyla takb edilen siyset-i cebbrnenin sr- filiyyesi her gn tekerrr etmekde ve mal, can ve rzmz her an ve zaman Ermenilerin hedef-i t-i mezlimi bulunmaktadr.

220

h u ennimizin dinlenmediini ve dinlenmeyeceini kendilerine (Ermenilere) katiyyen temn edilmi olmaldr ki pek tabi ve pervszca icr klnan vahet, tevl ve gn-be-gn teeddd etmekde bulunduundan medeniyyet ve insniyyetin tekml etdii ibu asrmzda marz kaldmz bu felket-i milliyyeye acnacak, bizi can ve rzmz kurtaracak ve ferydmz dinleyecek, bize istine ve istimdd edecek yegne cemiyyet-i beeriyye arasndaki adletin temn ve tevzi filen isbt eden Amerika Hkmet-i fahmesi olacan takdr ederek hkmet-i mrun-ileyhnn himyet ve synetine dehlet etdiimizin nazar- ttl- fahmnelerine arz ve ibla dellet ve inyet buyurulmasn istirhm eyleriz. Kazman Sanca Ahl-i slmiyyesi, Erfdan Ali Rza BOA. HR. SYS. 2877/55, Belge no: 1, 2 31 RUSLARIN VE ERMENLERN RCATNDE ERMENLERN YAPTII MEZLM Sarkam ricatinde Antranik Paa etesi bata olmak zere Ermeni etelerinin, Bedrevans, Kalender, slmsor, Ahalik-i Ulya, Hou karyesi, Zanzak, Sankala, Aviran, Zivin, Menevrt, Zars, Gerek, Azab kyleri ahalisini soykrma tabi tuttuklar, yaklak 10.000 kiiyi esir ya da katletdikleri, esir edilenlerin ya katledildii haberinin alnd, ya da hi haber alnamad; katledilenlerin ise dere ilerine, hanelere ve ahrlara toplatlp kurunlanarak ya da sng ve balta ile paralanarak katledildikleri, bazlarn zerlerine gazya dkerek yaktklar, ocuklarn burun ve kulaklarn kesip para para doradklar, bazlarnn gslerinden ivi akarak sngledikleri, bir ksmn boazladklar, kadnlarn memelerini keserek ikencelerle ldrdkleri; kalan az sayda insann da ancak can ve nmuslarn kurtarabildii. Ermeni etelerinin bu kylerin btn mal, hayvan ve zahirelerini yamaladklar, binlerce hane, dkkn ve camii yamalayp harap ettikleri ve yaktklar, yz binlerce kz, inek, dana, manda, at, ksrak, merkep, koyun, kei, zahire olarak da yzbinlerce kile buday ve arpa; on binlerce para, binlerce altn, kadnlarn ziynet eyalar, yzlerce yatak, bal petekleri, bakr eyalar vs. yamaladklar, Aviran karyesi camiinden 70 hal gasbettiklerine dair. Kars Vilyeti Ahl-i slmiyyesi Nmna Milletvekli Bekir Sdk

221

Massacre perpetrated by retreating Russian and Armenian forces

While retreating before the advance of the Ottoman army, Armenians bandits, first of all general Antraniks bandits had attcked the villages of Bedrevans, Kalender, slmsor, Ahalik-i Ulya, Hou, Zanzak, Sankala, Aviran, Zivin, Menevrt, Zars, Gerek and Azab and killed or captured 10.000 persons; those taken prisoners had been either killed or unheard of; the murdered prisoners were first crowded into houses and stables, in rivers'bed and shot and bayoneted, then cut into pieces; some of them were drenched with gasoline and set fire on; children's ears and noses cut off, some nailed down in their chests and bayoneted or had the throats slit; women tortured and their breasts amputated only few people had narrowly escaped death and saved their honors. The Armenian bandits had pillaged the entire goods, chattels and provisions of the said villages looting and destroying and burning thousands of houses, shops and mosques, robbing and taking away hundred thousands of oxes, calves, cows, buffalos, horses, mares, donkeys, lambs, goats and provisions of hundred thousands bushels of wheat and barley; money by ten thousands, thousands of gold coins, women's jewelleries, hundreds of mattresses, honeycombs, copper wares; seventy carpets had been also stolen from the mosque of the town of Aviran. 22 L. 1337 (21. VII. 1919)

Ermenilerin slmlara yaptklar mazarrat ve mezlime dir Bedrevans karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin ifde-i evveliyyesidir.
S. [soru]1- Seferberlik ibtidsndan ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katledilmi midir? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde on be erkek esr edilip Kars tarafna gtrlp karyemiz muhtr da birlikde olarak hayat ve memtlar mechldr ve nerede ldrdklerini bilemedik. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir? simleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyan ediniz. C. [cevab]2- Rus, Pasinlerden geriye ekildiinden Sarkam ricatinde Antranik Paa etesi tarafndan blda zikrolunan on be erkek esr edilip nerede ldrdkleri bizce mechldr. Yalnz Kars tarafna gtrldn haber aldk. Hl imdiye kadar hayat memtlar bizce mechldr.

222

S. [soru]3- Ermeniler tarafndan esr edilmi, ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle gtrdler? C. [cevab]3- Karyemiz ahlsinden Muhtr Hasan, amucas olu Kmil, Thir olu Kerem, kir olu kif, birderi Aleddin, Mehmed olu Rza, birderi Kmil, dier birderi Fzl Ali, olu Eyyub, Miro olu Karb, Reid olu Mikdd, Meded olu Emir, Vanl Durak olu smil, Aziz olu Davud, Paa olu smil, Karb olu skender blda zikr olunan Antranik Paa ile birlikde gece karanlk olduundan adedi mechl Ermeni eteleri kapy krp mezkr ahlyi toplayp sngler ile gtrld. S. [soru]4- Ermeniler, slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolunan karyemiz ahlsinden on alt erkekle komularmz topladkdan sonra mezkr adamlarn hne, mal ve eyalar yama etdiler. Mtebk kalan ahl, ancak yalnz nmsumuzu ve canmz kurtarabildik. Yetmi hnenin adedi mechl eyasn yama etdiler ve iki yz kz ve yz inek ve ufak sr mal ve be yz koyun ve yirmi esb ve drt dkkn ierisinde be yz bin guruluk para ve eyasn yama edip mezkr Antranik Paa eteleriyle birlikde olarak gtrlp ve yama edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab].5- Evet ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 12/7/[13]35
Bedrevans karyesinden Eref olu Thir Bedrevans karyesi mm Az Yank oullarndan Mustafa olu Edhem Muhtr Mehmet olu mer Bedrevans karyesi muhtr

Az brhim olu Kurban Necid Kurban

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Kalender karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin ifde-i evveliyyesidir.
S. [soru]1- Seferberlik ibtidsnda ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde ne kadar slm katlolunmudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden yirmi bir erkek ldrlmdr. 223

S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Rus, Pasinlerden geriye ekildii zaman Sarkam ricatinde Antranik Paa eteleri tarafndan ve dier etelerin isimlerini bilmediimiz yz atl eteler karyemiz ahlsini toplayp karyemize on be dakkalk bir dere ierisinde ldrdler. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Karyemiz imm Hasan olu BekirKalender karyesi mm, Ali olu Baba, Ali olu Hasan, birderi Hseyin, Ahmed olu Yakub, Sleyman olu brhim, dier olu Behlzar (?), Ali olu Kahraman, Ahmed olu Yahya, Ahmed olu Mustafa, Ali olu kif, avu Mirza olu Hasan, Hasan olu Behll, Halil olu mer, Hamid olu Rmiz, Hasan olu aban, Mustafa olu brhim dier olu Ali, Bayram olu Muzaffer, Sdk olu Ali, dier olu Ahmed karyemizden toplayp arabalara yardm etmek zere karyemize on be dakkalk mesfede bir dere ierisinde kurun ve sng ile ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikr olunan Antranik Paa etesi ile birlikde ve dier etelerin isimlerini bilemediimiz yz elli neferden mrekkeb blda isimleri yazlm olan karyemiz ahlsini toplayp ldrdkden sonra mtebk sa kalan ahl yalnz nmsumuzu ve canmz kurtardk. Yetmi be hnemizin, adedi mechle hne eyasn yama etdiler. Be yz koyun, bin kei, yz inek, iki yz kz ve cms, otuz esb, kile buday, bin be yz kile arpa, alt dkkn ierisinde sekiz yz bin guruluk eyas mezkr eteler tarafndan gtrlp ve yama edilmidir. Bir cmi harb edilmidir. Otuz hne harb edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk et. C. [cevab]5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadna dir tasdk ederiz. F 12/7/[13]35 Az Ali olu Hamid Az Ahmed olu Bayram Muhtr Mirza olu Halil Kalender karyesinden Yusuf olu Hasan

224

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir slmsor karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberlik ibtidsndan, ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katledilmi midir? C. [cevab]1- Kymzden on iki kadn, on be erkek katlolunmudur. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Ermeniler geriye ricat etdii zaman karyemize yarm sat mesfede ldrdler. Maznn ete resi Tiflisli ete kumandan Nazar Bekof res maiyyetinde olan etelerin isimleri Gencebal Semasorf ve dier ete resi Kars'n Kolornat resi Zemayof, Kars'n Sarkam, dier refkleri zekli [Everekli] Hao oullar, Sarkaml Hamazaz Kseyan oullar ve dieri refklerinden isimlerini bilemediimiz Pasinlerin Velibaba ve Kireson[Cirason] ve Tuti, Emicekrek [Alicekrek], Koakilise, Karakurt karyelerinin Ermenileri tarafndan katlolunmudur. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadnlarn ve erkeklerin isimleri nedir ve sretle ldrdler? C. [cevab]3- Mezkr karyemiz ahlsinden Ali olu Mehmed, olu Mehmed Ali, kermesi Zde, hemiresi Huma, dier hemresi ie, dier hemresi Yegan, Hasan olu Slih, birderi Habib, Abdlkdir olu Hac, zevcesi Ftma, mahdmu Haydar, dier mahdmu Abdlkdir, kermesi Zyide ve pederinin ismi Behll, Mehmed Bahtiyar olu Ebubekir, Hac Mirz olu Baheddin, zevcesi Emine, mahdmu Mehmed, dier olu Hac Dervi, mer olu Hac Efendi, mahdmu Yusuf, dier olu Zbeyr, Nur Mehmed olu Abdullah, Hlid olu Osman, Hac Yakub zevcesi Ftma, Yusuf zevcesi Meslemet, mer Aa zevcesi Zeyneb, Kurban Mehmed olu Nur Mehmed, Davud olu Hseyin, zevcesi Hazal, otuz bir zkr ve ins karyemize yarm sat mesfede ksm- azam kurun ile ldrdler ve mtebksini karyemiz dhilinde bir bin ierisinde gazya dkp ate ile yandrdlar. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Sarkam ricatinde birtakm mal ve eyamz yama etdiler. Binen-aleyh son zamanda Ermeniler Kars cebhe-i kebri ekildii zaman adedi mechl hne eyamz yama edip gtrdler. Badehu on yedi esb, yz yirmi be kou kz ve cms, inek, yz elli bin iki yz elli koyun ve kei gtrdler ve sir ufak sr hayvnt iki yz yama edip ve gtrlmdr. Yz otuz gz hne yandrlp ve harb edilmidir. Alt bin be yz kile buday ve arpa yama 225

edilmidir. Blda zikrolunan Ermeni eteleri tarafndan yam edilip ve gtrlmdr. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- fdemiz dorudur. Baka bir ifdemiz yokdur ve ifdemizin ierisinde bir hilf yokdur ve zyitmz bundan ibretdir. F 7/7/[13]35 Az Mehmed olu Hac Yusuf Az Mehmed olu Musa Muhtr Yusuf olu Mehmed Hac mm slmsor karyesinden Abdlhamid olu Mehmed Efendi

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Ahalik-i Uly karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdesidir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm kat olunmu mudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde on erkek, dokuz kadn ldrdler. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Rus, Pasinlerden Kars cihetine ricat etdii zaman Ermeniler karyemizden yirmi iki kadn ve erkek esr edip Mecingerd karyesinde ldrdler. ete resi Sarkaml Everekli Hao olu Sirop, Yolgemezli Benaet(?), Karaurgan'dan Kay Todor ve dier refklerinin isimlerini bilemediim eteler tarafndan katlolunmudur. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadn ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Mezkr karyemiz ahlsinden Rahim, Dervi olu Mustafa, Mehmed olu kir, Dursun olu Aa, evi olu Mehmed, dier olu Muhyiddin, Ali olu Mevld, Yemen olu Thir, Halil olu Ahmed, Ali olu Hseyin, Ako olu Burhan, Hasan olu Ahmed, dier olu Mehmed, Mehmed kermesi Mahbub, dier kermesi Zeyneb, Osman kermesi Sultan, Dede kerme[si] Gl, Aher hemresi Ziyade, Mustafa Bey kermesi ie, Bekir kermesi Ftma, smil kermesi Hanife, Dede kermesi diye, kadnlar sng ile ldrlmdr ve mezkr erkekleri de balta ve sng ile ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur?

226

C. [cevab]4- Blda zikrolunan Sarkam ricatinde adedi mechl birok hne eyasn yama etdiler. Badehu bin sekiz yz koyun ve kei, bin be yz inek ve tosun mal yama edilmidir. Bin iki yz kou hayvan olarak kz ve cms gtrlmdr. Yz elli esb, Emicekrek [Alicekrek] ve Velibaba ve Tuti ve dier refklerinin isimlerini bilemediim Ermeniler eteleri tarafndan yama edilmidir. Binen-aleyh iki bin kile buday, iki bin kile arpa, Yeniky karyesinin ve Abulbart ve Srbasan karyelerinin isimlerini bilemediim Rum eteleri tarafndan gtrlmdr. Be yz hne ksm- azam yandrlp mtebksini brakp ummen harb edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle,tasdk ediniz. C. [cevab]5- fdemiz dorudur ve bu ifdemizde katiyyen hilf yokdur. Zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 8/7/[13]35 Az brhim olu Abdlhamid Az Kmil olu Rfat Muhtr Yusuf olu Nebi mm Ahalik-i Uly karyesinden Mehmed olu Yaar

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Hou karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberlik ibtidsndan ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katledilmi midir? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde otuz be erkek, on be kadn ldrlmdr. On be kz ve erkek ocuu alarak ceman altm be zkr ve ins katlolunup ldrlmdr. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Blda zikrolunan Sarkam ricatinde Ermenilerin Antranik Paa tarafndan ete resi Namervanl Oskan etesi ve mahdmu Kuzman, Pasinlerin Zanzak karyesinden Mgrd olu Minas, mezkr karyeden Sahak olu Arot ve dier etelerin isimlerini bilemediimiz yz elli Ermeni etesi tarafndan mezkr karyemiz dhilinde otuz be erkek sngller ile ldrdler ve badehu on be kadn bir bin ierisinde gazya dkp yandrdlar ve badehu on be kz ve erkek ocuunu da burnunu ve kulaklarn kesip para para edip ldrdler. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadnlarn ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? 227

C. [cevab]3- Mezkr karyemiz ahlsinden Halil olu Kahraman, Deli Hasan olu mil, Kahraman olu Hseyin, Sefer olu Burhan, birderi Tufan, Osman olu Dursun, Dursun olu Mahmud, kir olu Kara Bey, Mustafa olu Halil, Hasan olu Aziz, smil olu kif, Mehmed olu kir, Kohun olu rfan, birderi brhim, dier birderi mer, Terkeme (?) Samed, Mehmed olu Hasan, brhim olu Cevhir, Mustafa olu smil, mahdmu Mustafa, dier olu Ahmed, Mehmed olu Kmil, Ahmed olu Hasan, Hzr olu emseddin, Topal Mustafa olu evket, brhim olu Aziz, Ahmed olu Fzl, Halil olu Fzl, Ahmed olu Hseyin, olu Burhan, erkez olu Abdullah, Dursun olu mer, kir olu evket karyemiz dhilinde sngler ile ldrlmdr. Cohun kermesi Glefer, Ahmed kermesi Gl, Halil kermesi Ruhugl, smil kermesi Tem, Mehmed kermesi Gne, Hasan kermesi Glefer, Slih kermesi Htun, Mustafa kermesi Glsm, Dursun kermesi Glefer, Ali kermesi Kevri, smil kermesi Zekiye, brhim kermesi Seher, Mehmed kermesi ffet, Sefer kermesi ffet, Bekir kermesi Glsm, on be kadn bir bin ierisinde gazya dkp ate ile yandrlmdr. Ahmed olu Ali, birderi Hamid, Thir olu Bekir, birderi Mustafa, mer olu Dursun, Arslan olu Musa, birderi Zkir, Ali olu Hasan, Halil olu brhim, Hseyin olu smil, skender, Glsm, Dursun kermesi Glefer, rif kermesi Ftma, dier hemresi Hadce, Ahmed kermesi ie, on be zkr ve ins, burnunu, kulaklarn kesip, para para edip ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolunan Sarkam ricatinde adedi mechl hne eyas ve dkkn eyasn yam etdiler. Badehu iki yz kz ve cms ve be yz inek ve bin sr ufak hayvan ve iki bin iki yz koyun ve kei bin be yz kuzu, yedi bin kile buday, drt bin kile arpa, blda zikrolunan Antranik Paa ve maiyyetindeki eteler tarafndan yama edip gtrlmdr. Be yz hne harb edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- Evet ifdemiz dorudur, katiyyen hilf- hakkat yokdur. Zyitmz bunlardan ibretdir. fdemiz doru olduu[nu] tasdk ederiz. F 8 Mart sene [13]35 Kahraman olu Hamid kir olu Mahmud Muhtr Mahmud olu Battal mm Hou karyesinden Mehmed olu dris

228

Ermenilerin slmlar hakknda yapdklar mezlime dir Zanzak karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberliin bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slmlar kat edilmi midir? C. [cevab]1- Kymzden Ermeniler tarafndan on drt kii Mslim gtrlmdr. S. [soru]2- Nereden ve ne zaman gtrlm? Bunlar avdet eylemi midirler? Yoksa katledilmi mi? Maktller kimlerdir, isimleri nedir ve bunlarn ktili kimlerdir? simlerini biliyor musunuz? Hangi eteye mensb idiler? C. [cevab]2- Gtrlen on drt kiiden yalnz ikisi avdet eyledi, on ikisi gelmedi. Bunlardan ikisini Sarkam'ta katletmiler. Dierleri gibdir, hayat-memt mechldr. Bu ete, Sitavuk (Erzurum'un) karyeli ismini bilemediimiz Varabet etesi idi. Maiyyeti, Pasin ve Narman Ermenilerden ibret idi. Ve bu miynda Hasankala'nn Yekebad karyeli Deli David mevcd idi. Bunlardan baka Velibaba nhiyesine merbt Yzviran karyeli Ohannes Usta Strak ve Zanzak karyeli Sahak olu Arot, karyemizden Kigork olu Bedros, Narman'n Ekrek karyesinden Sogomon, Kei olu Kirkor nm merkmndan ibret idiler. Dierlerini bilmiyoruz. Avdet edenler, karyemizden Hasan olu erif ile Mustafa olu Ali; gelmeyip hayat memt mechl olanlar, Abdurrahman olu Mustafa, Mehmed olu Bayram, Abdurrahman olu Arif, Hasan olu Thir, Mehmed olu Ali, smil olu Kmil, Sleyman olu brhim, Hseyin olu Abdurrahman, Krd Halil olu smil, smil olu Hamid, smil olu brhim, smil olu Nesim nm merkmn idiler. Bunlardan baka Sarkam ricati esnsnda karyemiz ahlsinden ieride kalan mm olu Abdurrahman, amucas Hasan, Muhtroullarndan kr'nn Kayno (?) olu Sleyman, Yetimoullarndan Mehmed nm merkmnun maa-ile mahv ve n-bedd edilerek hneleri dahi ihrk edilmidir. Binen-aleyh yukarda zikr olunan eteler tarafndan karyemizin bir ok mebnsini yakmlardr. S. [soru]3- Ermeniler Mslmanlarn maln grt ve yama etmiler midir? Nerede ve ne zaman kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir? C. [cevab]3- Yine Sarkam ricati esnsnda yukarda arzetdiimiz eteler, karyeden hicret olunduu srada komularmzn bir ok mal ve davarlarn yama ve grtla sefl ve pern bir hl ile ancak hayat ve nmsumuzu kurtarabildik. Mecm zyit, drt yz inek, sekiz yz kz ve bin koyun, otuz at ve eya-y beytiyye ve siredir. - fdeleriniz doru ise dinle, ve tasdk ediniz. 229

- Evet ifdemiz dorudur ve bu sylediimiz ierisinde katiyyen yalan ve hilf- hakkat olmad gibi zyitmzn mikdr da bundan ibret olduunu aynyla tasdk ederiz. F 4/7/[13]35 Az Karye-i mezbr mm sa olu Yusuf Az Az Ziver olu smil Ktek nhiyesinin Zanzak Karyesi Muhtr Hasan olu Ruen smil olu Mahmud Reid olu Mevld

Ermeniler[in] slmlar hakknda yapdklar mezlime dir Sankala karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberliin bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm kat edilmi midir? C. [cevab]1- Kymzden elli zkr ve ins ksm- azam ldrlp ve mtebksi gtrlmdr. S. [soru]2- Nereye gtrdler ve ne zaman gtrlmdr? Bunlardan avdet etmemi midir? Yok ise ldrlm mdr? Maznn olan Ermeniler kimlerdir? simleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Mulu Haator etesi maiyyetinde olanlarn isimleri Pasinlerin Zanzak karyesinden Mgrd olu Minas, Mehmed (?) olu Arot, Hao olu Sahak, Hao olu Mikail, Pasinlerin Yzviran karyesinden Kr Savi (?), mezkr karyeden Strak, Oskan olu Aram ve sir ismi bilemediim Ermeniler tarafndan ldrlp ve esr edilmidir. Karyemiz ahlsinden Ali olu Mehmed, birderi Ali, kermesi Kymet ve kermesi smet, erif kermesi Ftma, dier kermesi erife, Mehmed kermesi Ftma, dier kermesi Nzire, mahdmu Hlid, Hasan olu Nri, kermesi smet, dier kermesi ie, Hasan kermesi Gzel, mahdmu Mehmed, Yusuf olu Hasan, Hzr olu Cuma, kermesi Kymet, dier kermesi Nzire, Bedo olu Osman, hafdi ie, kermesi Kymet, Cafer olu Hasan, kermesi Ftma, dier kermesi Nciye, Mevld kermesi Hazal, kermesi Ftma, mahdmu Hasan, mahdmu Hseyin ve yirmi sekiz zkr ve ins esr edilip Bak vilyetine doru gtrdler ve hayat ve memtlar mechldr. Ve mezkr karyemizden Kavas olu Yusuf, Dervi olu kir, Nebi olu Sofu, Osman olu Hasan, Mahmud olu Nebi, kir olu Nzm, Hasan olu Slih, Hseyin olu Mehmed, Hseyin olu aban, Hasan olu Mehmed, dier olu Hasan, kermesi Gzel, Abdullah olu Ahmed, Abdullah olu smil, dier olu brhim, Ahmed olu smil, dier olu erif, dieri Hlid, 230

Mustafa olu Mehmed, dier olu Arslan, dier olu Hseyin, kermesi Asiye ve yirmi zkr ve ins karyemize yarm sat mesfede kurun ve sng ile ldrlmdr. S. [soru]3- Ermeniler, Mslmanlarn maln grt ve yama etmiler midir? Nerede ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]3- Sarkam ricati zamannda blda zikr olunan Ermeni eteleri tarafndan adedi mehl bir ok hne eyas gtrdler ve iki bin koyun ve bin sr mal ve elli esb yama edip biz ve komularmz zulm ve hakrete urayp ancak canmz ve nmsumuzu kurtarabildik. S. [soru]4- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]4- Evet, ifdemiz dorudur ve sylediimiz ierisinde katiyyen hilf olmad gibi zyitmzn mikdr bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 4 Temmuz sene [1]335 Az Hasan olu Bekir Muhtr sa olu Mehmed mm Sankala karyesinden Cafer olu Yusuf

Ermenilerin slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Aviran karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin ifde-i evveliyyesidir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar kynzde ne kadar slm katlolunmudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde krk iki erkek, yirmi kadn ldrlmdr. Elli sekiz esr gtrmlerdir. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Rusya, Pasinlerden geri ekildii zaman, Sarkam ricatinden Antranik Paa etesi Narmanl Kigork, Ktekli Reji memru Agob, Zanzakl Davulcu Misak, Ktekli Nalbantba Ovanis Kigo[r], gazya kontarats Mihan, Yanko, Ktekli Gazar, Zanzakl Kokor olu Zahar, Velibabal Atyar olu Miko, Atyar olu Bedros ve daha sir isimlerini bilemediimiz be yz atl eteler, karyeler ahlsini gslerinden ivi akarak sng ile sngleyerek ve bir ksmn boazladlar ve kadnlarmzn memelerini keserek itlf etdiler. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? 231

C. [cevab]3- brhim olu Ali, mahdmu Dervi, dieri Hasan, dieri Maksud, dieri Bill, Mustafa olu Yakub, mahdmu Hasan ve Ebubekir ve Aa ve Fzl, dieri Nzm, dieri brhim, dieri Ziya, Ali olu Esad, mahdmu Mamo, dieri Osman, dieri Aziz, Mollaoullarndan Hzr, olu Said, mahdmu Mevld Rfk, dieri Niyazi, Ali olu rif, mahdmu Hseyin, dieri Hayri, Arif olu Nesm, mahdmu Habib, mahdmu Mil, Mehmed olu Eref, mahdmu Esad, aban olu Kahraman, mahdmu Ahmed, mahdmu smil, smil olu Ziya, mahdmu Mustafa, dieri Ali, dieri brhim, dieri ir, Mehmed olu Thir, Thir olu rif, mahdmu Zihni Naim, dieri Halil, Hasan olu Habb, mahdmu Nevzad... S. [soru]4- Ermeniler slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolanlar, eteler tarafndan grt ve yama olunmudur ve mal shiblerini katletmilerdir. Mtebk sa kalan otuz be hnede ancak rz ve nmsumuzu kurtarabildik. Mtebk kalan elli hnemiz kmilen eyas alnm ve nfsu katlolunmudur. Bin iki yz yetmi koyun ve kei, dokuz yz krk manda, kz, inek, yetmi esb, bin somar (?) buday, iki bin somar (?) arpa ve eyalarmz mezkr eteler tarafndan gtrlmdr. Kymzden bin yedi yz yirmi be lira ve kadnlarmzn z-kymet eyalar ve cmiimizde bulunan yetmi aded hal yama olunmudur. Kymzn btn hneleri tahrb olunmudur. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- Evet ifdemiz dorudur. Zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadna dir tasdk ederiz. 20/7/[13]35 Az smil olu Hasan Az Ebubekir olu Nazm Az Mehmed olu rif Muhtr Kurban olu Tevfik Az Nri olu Mavi mm Aviran karyesinden Molla Mrsel

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Zivin karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin [ifdesidir].
S. [soru]1- Seferberlik ibtidsndan ordunun ileri harektna kadar kynzde ne kadar slm kat olunmudur.

232

C. [cevab]1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden yz erkek, yz kadn ldrlmdr. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler ve maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]2- Rusya, Pasinlerden geri ekildii zaman Sarkam ricatinde Antranik Paa etesi tarafndan ve dier isimlerini bilemediimiz yedi yz atl eteler, karyemiz ahlsini toplayp bir merek dernunda balta, sng, kurun ile itlf etdiler. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Avc oullarndan Ahmed olu mil, birderi Gan, dieri Hasan, Avc oullarndan mer avu, mahdmlar Mevld, mahdmu Halil, Avc oullarndan Hasan, mahdmu Kahraman, dieri Murad, Nezo oullarndan Sleyman, mahdmu Halil, birderi erif, birderi Rfat, Avc oullarndan Osman olu Hurid, mahdmu Huem, dieri Mehmed, Avc oullarndan Osman olu Tufan, mahdmu Samed, Avc oullarndan Mehmed olu Paa, birderi Abo, Avc oullarndan Ali olu Abdrrezk, olu Emir di, Avc oullarndan Mahmud, mahdmu Hfz, mahdmu Ahmed, Nezo oullarndan Mehmed, Kaya oullarndan Ahmed, olu Edhem, birderi Ali, Ziya oullarndan Halil, mahdmu Hrrem, dieri Tufan, Edhem olu Feyyaz, dieri Hseyin, Kul olu mer, olu Tufan, birderi Emrullah, Kul olu Abdullah, mahdmu Tayfur, Hseyin oullarndan Hasan, olu Abdulkdir, mahdmu Mehmed, dieri Hseyin oullarndan Halil, olu Receb, birderi Bedir, birderi smil, Hac Hasan oullarndan Hasan olu brhim, mer olu Mevld, mer olu Mehmed, Rdvan olu Tevfik, Mehmed olu Sadrullah, Avc oullarndan smil, Molla Halil oullarndan Mehmed, mahdmu Hasan, Molla Halil oullarndan aban olu Mevld, birderi Fzl, Molla Halil oullarndan Mehmed, mahdmu Hasan, Bayrakdar olu Osman, mahdmu Sleyman, Aziz olu Mehmed, birderi Muhyiddn, amucas Slih, Molla olu Paa, birderi Hamdi, birderi kr, mahdmu Hac, Deli Hseyin oullarndan Osman, birderi Nzm, amucas rfni, Mehmed olu Muhiddin, birderi Fzl, birderi Nzm, Kahraman olu Yaar, Abo olu Said, birderi Mehmed, Hseyin olu Hasan, Molla Ahmed mahdmu mil, Mahmud olu Mehmed, birderi Aleddin, Ahmed olu smil, mahdmu Mikdad, Mustafa olu Aa, ukadar oullarndan Yemen, Mustafa olu Mehmed, birderi Mevld, Eref olu Mil, ukadar olu rif, mahdmu erif, birderi Zarif, ukadar olu Mehmed, ir olu Mustafa, mahdmu Fzl, dris olu Mil, birderi Aa, birderi Mehmed, kadnlarmzn cmlesinin isimlerini bilemiyoruz. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir? 233

C. [cevab]4- Blda zikrolan Sarkam ricatinde adedi mechl bir ok hne eyasn yz gm kemer, iki yz bilezik yama etmilerdir. ki bin yedi yz yetmi yedi dane koyun ve kei ve bin alt yz elli dana ve bin dane kz ve cmus, elli dane at, be yz kat yatak, be bin para bakr, alt dkkn, on bin lira kymetinde bin iki yz bal petei, on bin kile buday, be bin kile arpa yama; bin yz hne tahrb etmilerdir. bin yedi yz lira nakid para, be kat srmal zenne elbisesi, yz dane ipek araf yama etmilerdir. Otuz hne ancak rz ve nmsumuzu kurtarabildik. Blda zikrolunan Ermeni etesi tarafndan yama olunmudur. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- fdemiz bundan ibretdir ve dorudur. Zyitmz blda zikrolunmudur. Katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 21/7/[13]35 Bu dahi Az Ali olu Dervi Bu dahi Az Paabey olu Rza Bu dahi Az Halil olu kir Bu dahi Muhtr Osman olu mer Bu dahi Az Ahmed olu brhim mm Zivin karyesinden Mehmed olu Abdurrahman

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Menevrt karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin ifde-i evveliyyesidir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde ne kadar slm kat olunmudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden on erkek katl ve on erkek esr, be kadn ldrlerek ihrk olunmudur. S. [soru]2- Ne zaman ldrldler ve nerede ldrldler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]2- Ruslar, Pasinlerden geri ekildii zaman Sarkam ricatinde Murad Paa etesi tarafndan yz ikiyi mtecviz eteler, karyemiz ahlsini toplayp bir hne dernunda ihrk etdiler ve mallarmz yama etdiler. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr?

234

C. [cevab]3- Mehmed olu Esad, Hasan olu Abdullah, Hasan olu smil, Abdullah olu Hlid, Ali olu Sddk, Nevfel Hlid, Nfer Mehmed, Dervi olu Hasan, Hasan olu Dervi... Esr gtrlenler: Yusuf olu Ali, Mehmed olu Kaya, Ali olu Bekir, Ferhad olu Hamid, smil olu kir, Hseyin olu Ahmed, Mehmed olu Said, lyas olu Cafer, Hatib olu Timur, Hasan olu Arslan, smil olu Mehmed, Receb olu Rza, Halil kermesi Zeliha, Abdullah kermesi Vhide, Nevfel kermesi Esma, Hasan kerme[si] Hadce, Ali kermesi dile. S. [soru]4- Mslmanlarn Ermeniler mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir? C. [cevab]4- Blda zikrolunan Sarkam ricatinde yz koyun ve kei, yetmi kz, inek, manda, yirmi somar (?) arpa, yz somar (?) buday ve ehd olanlarmzn mal ve eyasn grt ve yama etdiler. Otuz hneden ancak sekiz hne kurtarabildik. Mal ve eyamz yama ve ahlmizi katleden Murad Paa etesi idi. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- fdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 21/7/[13]35
Bu dahi Bu dahi Bu dahi Az Az Az Hlid olu rif Bekir olu Kahraman Bekir olu Reid Bu dahi Menevrt karyesinden Muhtr mm Sleyman olu Halil

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Zars karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm kat olunmu mudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde elli erkek, yirmi kadn ldrldler. S. [soru]2- Ne zaman ldrldler ve nerede ldrldler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir? Hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Rus, Pasinlerden Kars cihetine ricat etdii zaman, Ermeniler karyemiz dhilinde bir meree doldurarak balta ile katletdiler. Pasinlerin Yzviran karyesinden Demirci Ovanis olu Nehabi etesi tarafndan ve dier eteler kumandan Strak, Koo Agob olu Natos, dier refklerinin isimlerini bilemediimiz iki yz atl Ermeniler tarafndan ldrlmdr.

235

S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadnlarn ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Hac Slih olu Kadir, birderi Him, mahdmu brhim olu Ksm, birderi Ahmed, birderi Bekir, Hasan olu Osman, birderi hin, birderi erkes, birderi Nzm, birderi Fevzi, Halil olu mil, Ahmed olu Hamdi, birderi kr, Mahmud olu Esad, birderi Reid, Mehmed olu Ahmed, mahdmu kr, Ahmed olu Mustafa, mer olu Esad, Receb olu Rfat, Ahmed olu Hlid, olu Ahmed, Hac Hamid olu Ziya, Mil olu Ahi, Bayrakdar olu Mustafa, mahdmu Abdurrezak, Bayrakdar olu Abdlhamid, mahdmu Thir, Hasan olu Karabey, mahdmu mer, erkes olu Zbit, Bayrakdar olu Bayram, mahdmu Res, Ahmed olu Ahmed, mahdmu Hamdi, mahdmu kr, Ahmed olu Hac Ahmed, Hac Ahmed olu Fahri, mahdmu Yusuf, birderi Mil, birderi kir, mahdmu Ceml, Slih olu smil, mahdmu Nri, Ahmed olu Bekir, birderi Yusuf, birderi smil, Hamdi Bey, mahdmu Glib, Karailan olu Aa, birderi Yusuf, Tevfik Beyin zevcesi Gll, Bekir Aa'nn zevcesi Gll, Yunus Aa zevcesi Hediye, kermesi lime, Hamdi Bey'in kermesi Hediye, Reid Aa'nn zevcesi Nezaket, kermesi Ftma, dier kermesi Hanm, Hasan Aa'nn zevcesi Nene, Fevzi zevcesi Ftma, erkes Aa zevcesi Zeyneb, Zbit zevcesi Ftma, Karabey zevcesi Necat, hin Aa zevcesi Peyker, Aa Bey zevcesi Mnire, Bekir zevcesi Ltfiye, Bekir zevcesi Nene, kermesi Gll, Hac Ahmed zevcesi Hadce, Ziya zevcesi Makbule, kir zevcesi ie ... Erkek ve kadnlar balta ile ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr. Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolunan Sarkam ricatinde, adedi mechl bir ok hne eyasn grt ve yama etmilerdir. bin koyun ve kei, bin alt yz kz, drt yz cmus, bin inek, yz esb ve mal yama etmilerdir. Otuz bin kile buday, yirmi bin kile arpa, yirmi dkkn, yirmi bin liraya bli olarak yama olunmudur. Karyemizde skin yz hneden mrekkeb ahlnin blda zikrolunan yetmi hnenin nfsunu ldrdler ve mtebk sa kalan otuz hne ahlnin mal ve eyasn yama edip gtrdler ve otuz hnemiz dahi ancak yalnz hayat ve nmsumuz kurtarabildik. Antranik Paa etesi tarafndan yama olunmudur. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz.

236

C. [cevab]5- fdemiz dorudur ve bu ifdemizde katiyyen hilf yokdur. Zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 18/7/[13]35 Az Esad olu Czim Az mil olu Hakk Muhtr Esad olu Mahmud Nedim Az Hasan olu Samed mm Zars karyesinden Abdlhamid olu Nfiz

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Gerek karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katlolunmu mudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde yz yirmi kadn, erkek ldrldler. S. [soru]2- Ne zaman ldrldler ve nerede ldrldler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Rus, Pasinler'den Kars cihetine ricat etdii zaman, Ermeniler karyemiz ahlsini celbedip bir bin ierisine doldurup karyemiz dhilinde ldrdler. Antranik Paa etesi maiyyetinde isimlerini bilemediimiz bin kadar ete var idi. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadnlarn ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Mezkr karyemiz ahlsinden brhim olu Abbas, pederi brhim, birderi Reid, dier birderi emseddin, zevcesi Hanm, kermesi Gll, dier kermesi Elmas, Mahmud olu Murad, mahdmu Sabri, dier olu Mehmed, zevcesi Sultan, kermesi Ftma, dier kermesi Havva, mahdmu Hseyin, torunu kr, Molla olu Hamdi, Vehbi, birderi Bidayet, vlidesi Libas, zevcesi Gleser, dier zevcesi Hadce, hemresi Suna, rif olu Tadan, birderi Dursun, birderi Sabri, dier birderi Kaftan, Dursun olu Mihrali, Sabri'nin zevcesi Mihrinaz, kif olu Yakub, zevcesi ehriye, mahdmu Receb, dier mahdmu smil, mahdmu Glefer, Molla Dursun zevcesi Kymet, gelini Ftma, torunu Ftma, erif olu Sleyman zevcesi Ball, kermesi Sall, Sleyman olu Mehmed zevcesi Elvan, kermesi Ziynet, Ahmed olu Aziz zevcesi Glperi, Eyyub olu Receb zevcesi

237

Hnkar, kermesi Hadce, erif olu Tayyar zevcesi Saadet, mahdmu Gl Ali, birderi Mmtz, dier birderi dris, Bilal olu Ziya, birderi Rza, zevcesi Nferye (?), vlidesi zzet, Ziya olu Mihrali, dier olu Tadan, birderi Osman, Hac Murad olu Rstem, zevcesi Ftma, vlidesi Hamide ve Hlid olu Kmil ve Bekir olu mil, dier olu kr, Hac Murad olu Refet, zevcesi Hadce, kermesi Zinet, Cezair'in olu kr, vlidesi Sultan, vlidesi Suna, Eyyub olu Rdvan, birderi Mustafa, mahdmu Mehmed Ali, Dervi olu Seyfullah, zevcesi Zehra, kermesi Sultan, Dervi olu Osman, zevcesi Hsna, kermesi Ftma, mahdmu Mahmud, Hac Cevad olu kr, zevcesi Hnkar, mahdmu Osman, dier olu Mikdad, kermesi Gleser, Hac Cevad olu kir, zevcesi Hanm, olu dris, Hac Cevad olu Abbas, zevcesi ie, birderi Hamid, Hac Cevad olu Ksm, zevcesi Hfize, mahdmu Hurid, dier olu Nzm, dier olu Kzm, dier olu Mevld, kermesi Hadce, kermesi Zeliha, Ahmed olu Molla Hamza, zevcesi Zemzem, Hac Meded olu Mustafa, mahdmu Hasan, birderi mer, dier birderi Behll, zevcesi Hadce, brhim olu Emin, mahdmu Haydar, dier olu dris, zevcesi Hnkar, Sleyman olu Dervi karyemiz ahlsini toplayp bir bin ierisine doldurup sng ve kurun ve balta ile ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimlerin maln almlardr, alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolunan Antranik Paa etesi ve isimlerini bilemediimiz bin kadar Ermeni etesi tarafndan karyemiz ahlsini ldrdkden sonra mtebk sa kalan ahllerimiz ancak yalnz can ve nmsumuzu kurtarabildik. Karyemizde iki yz hne olup, adedi mechl umm eyamz yama etdiler. ki yz ift kz, be yz inek, iki bin koyun, bin kei, yz medek, yz esb, sekiz yz kile buday, bin kile arpa ve iki yz hne yan bin yz gz emlk harb edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- Evet. fdemiz dorudur ve zyitmz bunlardan ibretdir, katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 19/7/[13]35 Az Dursun olu Eyyub Muhtr brhim olu Arslan Az Hac Murad olu Ksm mm Gerek karyesinden Ahmed olu Molla Ziya Az Cezair olu Sabri

238

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Azab karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdesidir.
S. [soru]1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzden ne kadar slm katlolunmudur? C. [cevab]1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden yetmi be erkek, yirmi be kadn ldrlmdr. S. [soru]2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C. [cevab]2- Sene [1]330 Knn- Evvel'de, Rus, Pasinlerden Sarkam cihetine gitdii zaman karyemiz ahlsini toplayp bir bin ierisinde doldurup Tiflis Kopornat Kumandan Kobaski Bolak Res Arda etesi tarafndan, Pasinlerin Kprky karyesinden Kirkor Kei olu Manuk etesi tarafndan ve eteleri ismlerini bilmediim yz atl Ermeni tarafndan ldrlmdr. S. [soru]3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn ismleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C. [cevab]3- Karyemiz ahlsinden Mehmed olu Asker, zevcesi Nnfe, Bayram olu Bayram, mahdmu Kerem, birderi Rahim, Selim olu Veli, mahdmu brhim, dieri dris, Ali olu Mehmed, birderi Ahmed, Sleyman olu Hayrullah, Mustafa olu Ceml, birderi Abdurrezzak, zevcesi Nene, Ahmed olu Hseyin, birderi Mehmed, vlide[si] Sniye, Mehmed olu Hseyin, olu Mehmed, zevcesi Kyafet, Sleyman olu Ali, Sleyman Necib, birderi Thir, zevcesi Peruze, Slih Slim, birderi Hamdi, zevcesi Munise, Mehmed olu Eref, Ali olu Rsim, birderi kir, Sleyman Abdullah, gelini ie, mahdmu Rfat, Mahmud olu Ahmed, kermesi Nesime, Tahsin (?) olu Kemal, gelini Hnkar, mahdmu Ahmed, dier mahdmu brhim, Hseyin olu Hasan, Ahmed olu Sadullah, zevcesi Ftma, olu Thir, Veli olu kif, zevcesi Hnkar, Hac Ksm olu Efo, birderi Yusuf, olu Sddk, birderi Ahmed, Mehmed olu Mil, zevcesi Hadce, kermesi Refika, Yusuf olu Ahmed, Ayan olu Nebi, smil kermesi Hac Hanm, gelini ahver, gelini nyet, Veli olu Mevld, Mehmed olu Tadan, mahdmu Mehmed, Mehmed olu Mustafa, birderi Ksm, Veli olu Ahmed, birderi erif, aban olu Kurbani, Mustafa olu Dede, birderi Gani, Hac Esad olu Halil, birderi Maksud, Halil olu Sddk, Sleyman olu Mihrali, birderi Ahmed, rif olu Necib, Ali olu Behll, birderi Halil, mer olu Muharrem, zevcesi Zeliha, kermesi Gll, birderi Mustafa, Kaya olu mer, Ahmed olu Veli, birderi Eyyub, mahdmu Hseyin, zevcesi Ziynet, kinvlidesi Nergiz, Osman olu gah, vlidesi Zekiye, Dede zevcesi Nazmiye, mahdmu Celal kermesi Ftma, hemresi Nazl, Mehmed olu Ceml, birderi emseddin, mahdmu Slim, Ksm olu Ksm, pederi Ahmed, Yusuf olu brhim, birderi 239

Samim, birderi Ahmed, Mustafa olu smil, birderi Hfz, Mehmed olu Mustafa, karyemiz dhilinde bir bin ierisine doldurup balta ile bi'l-umm ldrlmdr. S. [soru]4- Ermeniler, Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C. [cevab]4- Blda zikrolunan Tiflis Kopornat Kumandan Arda etesi tarafndan adedi mechl iki yz hnenin eyasn yam etmilerdir. Bin sekiz yz kz, alt yz cms, sekiz yz inek, iki bin be yz koyun, be yz kei, yz ksrak, esb, drt yz merkeb, krk bin kile buday, yirmi be bin kile arpa, dkkn eyas, on bin altn, iki yz hne, iki bin gz bin harb edilmidir. S. [soru]5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C. [cevab]5- Evet. fdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf- hakkat olmadndan tasdk ederiz. 18/7/[13]35 Az Slih olu Hseyin Muhtr Nebi olu Abdlvahid Az Mustafa olu Abdurrahman Az Hac Esad olu Behzad mm Azab karyesinden Mevld olu evki

BOA. HR. SYS. 2877/47, Belge no: 1-5 32 SARIKAMI RCATNDE ERMENLER TARAFINDAN SOYKIRIMA URAYAN KYLERN HTYAR HEYETLERNN FADELER Altnbaluk, Maslahat, Elimi, Alakilise, Hadik, Sanamer, Ardos, Kzlarkale ve Horasankylerinin, ihtiyar heyetlerinin, Ermeni hakaret ve mezlimine dair verdikleri ifadeler.

240

Testimonies of the councillors of villages whose population were massacred by the retreating Armenians
Testimonies given by the village councillors of Altnbaluk, Maslahat, Elimi, Alakilise, Hadik, Sanamer, Ardos, Kzlarkale and Horasan relating to the cruelties and outrages inflicted by the Armenians. 2 Za. 1337 (30. VII. 1919)

Ermenilerin slmlara kar yapd hakret ve mezlime dir Altnbulak karyesi heyet-i ihtiyriyyesinin ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinde[n] ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katlolunmudur. C [cevab]- 1- Sarkam ricatinde yirmi erkek, be kadn; be erkek ve kz ocuu ldrlmdr. S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur; beyn ediniz? C [cevab]- 2- Sarkam ricatnda Aliceyrek [Alicekrek] karyesinde Feno olu Bogos ve Tosun eteleri tarafndan ve dier refkleri Aso olu Miko, Mgr ve olu Serkis, Hampar olu Kirkor ve maiyyetlerindeki bulunan bilmediimiz altm atl, on be piyde Ermeni tarafndan bir binalara doldurulup balta ve kuru[n] ile ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadn ve erkek ocuklarn isimleri nedir ve ne sretle ldrldler? C [cevab]- 3-Ahmed olu Mevld, Ahmed olu Mecnun, aban olu Hseyin, mer olu Bedir, birderi Kele, Bedir'in mahdmu Bahri, birderi Nri, Hamzo'nun olu Koca (?), mahdmu Mahmud, Abdullah'n olu Kemal, birderi Ceml, Salo'nun olu Bekir, Yusuf olu aban, birderi Bedir, Osman olu Hasan, mahdmu Hseyin, Nado olu Musa, birderi Nebi, Mahmud olu Zbit, birderi Emir, Ali kermesi Basra, Behll kz Cevahir, Ali kermesi Gll, Hasan zevcesi Elmas, Mustafa zevcesi Glsm, Hasan kermesi Elmas, hemresi Cevriye, Hseyin olu mdad, birderi Ahmed, Mehmed olu Polat, zkr ve ins esmleri, sng ve balta ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr, alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Sarkam ricatinde adedi mechl birok hne eyas yama etdiler. Badehu yz krk kz, yirmi camus, yirmi esb, iki yz otuz inek, yz 241

altm tosun, yz aded ksr sr, iki bin drt yz seksen koyun ve kei, alt bin sekiz yz kile buday, bin drt yz kile arpa, Feno olu Bogos ve Aso olu Miko etesi ve isimlerini bilmediimiz altm svr ve on be piyde Ermeni etesi tarafndan yama edilmidir. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur; katiyyen hilf olmadn tasdk eyleriz. F 28 Temmuz sene [13]35 Az Ali olu mil Az Ksm olu Ali Muhtr aban Altnbulak karyesi mm Hseyin

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlimeye dir Maslahat karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbut ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde ne kadar slm katlolunmudur? C [cevab]- 1 - Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden otuz sekiz kadn ve erkek ldrlmdr, yirmi kz ve erkek ocuu ldrlmdr. S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir? ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur; beyn ediniz? C [cevab]- 2- Pasinlerin Yzviran karyesinde Kirkor ete resi ve mezkr karyeden Agob ve Pasinlerin Zanzak karyesinde Misak, Namervan'n Ekrek karyesinden ete resi Oskan olu Apet ve dier refklerinin isimlerini bilmediimiz be yz Ermeni ete tarafndan karyemiz ahlsi[ni] toplayp binlara doldurup karyemiz dhilinde ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadn ve ocuk ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrdler? C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden Hseyin olu Emin, vlidesi Esma, amucas olu Hfz ve dier amucas olu rfan, Kadir olu Mehmed ve zevcesi Altun ve birderi Abdurrahman ve zevcesi Slime; Ahmed olu Nri, zevcesi Senem, Ksm olu smil ve zevcesi Fehmiye ve Mustafa olu Yusuf, Cezair olu Mahmud ve dier olu Ali ve dieri Ahmet ve Latif olu Halil ve mahdmu Hseyin ve zevcesi Kymet, Latif olu Hasan, olak olu Osman, olu Habib, birderi Mehmed, Osman olu Osman, Sadullah olu Mehmed, birderi brhim, dieri Mustafa, vlidesi Mihriban, Emin olu Hseyin, zevcesi Sliha, Mehmed olu 242

Zbit, birderi Eref, birderi Ali, Kaya olu Mevld, ve birderi Esman, kermesi ie, Mehmed olu Sleyman, zevcesi Elmas, kermesi Penbe, Ahmed olu Mevld, birderi Hamdi, birderi Mehmed, mahdmu brhim, zevcesi Sall, smil olu Hseyin, birderi aban, birderi Mecdddin, Trn olu bid, mahdmu Yunus, dier mahdmu Ahmed, Mil olu Vhib, dieri Ahmed, birderi Mehmed, Molla Mahmud ve olu Mehmed, zevcesi Mahbb, Ahmed olu Mustafa, birderi Musa, mezkr karyemiz ahlsini toplayp binlara doldurup balta ve sng ve kurun ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve kimin maln almlardr ve alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Blda isimleri yazlm olan Ermeni eteleri, karyemiz ahlsini ldrdkden sonra mtebk sa kalan ahlmiz yalnz can ve nmsumuzu kurtarabildik ve iki kadn, Hseyin zevcesi Zekiye, Mevld zevcesi ie nm kadnlar[] esr edip Namervanl Oskan olu Apet tarafndan gtrlmdr. ki yz kz, elli cms, drt yz inek, bin be yz koyun ve bin kei, yz esb ve be dkkn ierisinde be yz bin guruluk eyasn yama; elli bin kile arpa, yz hne harab edilmesinden ve adedi mechl bir ok hne eyas yama edilmidir. deirmen ve bir cmi ve iki mekteb gazya dkp ate ile yandrlmdr. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 28/7/[13]35 Az Latif olu Paa Az Ali olu Necib Maslahat karyesinden smil Efendi Muhtr Sadullah olu Oran

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir limi karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde ne kadar slm katledilmidir?

243

C [cevab]- 1- Sarkam ldrlmdr.

ricatinde

karyemiz

ahlsinden

otuz

erkek

S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 2- Pasinlerin Zanzak karyesinden Minas, mezkr karyeden Sahak olu Arot etesi tarafndan ve maiyyetinde dier refklerinin isimlerini bilemediimiz yirmi atl eteler tarafndan karyemiz ahlsini toplayp esr ederek Sarkam ve Kars civrlarnda ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden Dursun olu Ali, ve dier birderi Zbit, pederi smil, erif olu Receb, erif olu lyas, Mehmed olu dris, Ahmed olu erif, birderi Mehmed, Hurud olu kir, birderi Mustafa, dier birderi Eref, brhim olu Mevld, Osman olu Maksud, Osman olu Yusuf, Reid olu brhim, Yusuf olu Skb, Sleyman olu Abdullah, Mahmud olu Zekeriya, Ali olu Mustafa, birderi Ahmed, birderi Fzl, Hasan olu Mevld, brhim olu Mahmud ve birderi Ahmed, Sleyman olu Ali, birderi Hseyin, mer olu Sleyman, birderi Fzl, Abdullah olu Dursun, Deirmenci Dursun, blda zikrolunan, Sarkam civrnda balta ve kurun ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Blda ismi yazlm olan Pasinler'in Zanzak karyesinden Minas ve karye-i mezkreden Sahak olu Arot ve dier refkleriyle karyemiz ahlsini toplayp esr etdikden sonra yirmi hne adedi mechl bir ok eyasn yz kz, iki yz inek, yz koyun ve kei, sekiz bin kile arpa, buday ve yirmi hne harb edip ve mezkr mal ve eyalarmz yama etdiler. Mtebk kalan ahlmizi ancak yalnz can ve nmsumuzu kurtardk. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 25/7/[13]35 Az Osman olu brhim Az Veli olu Rfat Muhtr Mustafa olu Ahmed mm limi karyesinden Mahmud olu Ali

244

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Alakilise karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifadeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katlolunmu[mu]dur? C [cevab]- 1- Sarkam ldrlmdr. ricatinde karyemiz ahlsinden yirmi erkek

S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler ve maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyan ediniz. C [cevab]- 2- Pasinler Zanzak karyesinden Sahak olu Arot, Mgrd olu Minas ve dier refklerinin isimlerini bilemediimiz elli Ermeni etesi tarafndan karyemiz ahlsini toplayp esr ederek Sarkam civrnda ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden Hseyin olu Hasan, Mustafa olu Mehmed, Mustafa olu brhim, Kurban olu Mevld, Zbit olu Halil, Halil olu Rsim, dier olu Rfat, Ali olu Aa, brhim olu Him, birderi Nri, Hseyin olu Dervi, Mecdddin olu Tadan, rif olu Rsim, birderi Tufan, Hasan olu Ahmed, Ahmed olu Mehmed, dier olu Mikdad, birderi Ali, Hasan olu erkes, Melik olu Hseyin, Yusuf olu Ahmed, karyemiz ahlsini, blda zikrolunan Sarkam civrnda balta ve sng ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Blda isimleri yazlm olan Ermeni eteleri tarafndan karyemiz ahlsinden sekiz hnemizin ahlsini ldrdkden sonra mtebk sa kalan elli yedi hnemizin sekiz yz kz, bin inek, yz cms, bin iki yz koyun, yz kei, iki yz esb, dkkn eyas on bin liralk, sekiz yz somar (?) buday, be yz somar (?) arpa, yz maden altun ve adedi mechl bir ok hne eyas Ermeniler tarafndan yama edi[li]p yalnz can ve nmsumuzu kurtardk. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 25/7/[13]35 Az Mustafa olu Mehmed Muhtr Ali olu Sedad Alakilise karyesinden Mustafa olu Osman

245

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Hadik karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katledilmi[mi]dir. C [cevab]- 1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden on be erkek, yirmi kadn, sekiz kz, yedi erkek ocuu ldrdler. S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz? C [cevab]- 2- Pasinlerin Aliceyrek [Alicekrek], Matos'un olu Kiro Tosun, birderi Afdis elli Ermeni etesi tarafndan ky dhilinde ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C [cevab]- 3- Mehmed olu Hseyin, Mehmed olu Hasan, birderi Ahmed Mustafa, Mustafa olu Mehmed, mahdmu Ahmed, Cafer'in olu Yusuf, birderi Halil, birderi Afo, Zerkan olu Fris, birderi Hlid, Nado olu Mahmud, Nado olu Ahmed, birderi Esad, Mehmed'in olu Avan Mehmed, zevcesi Glsm, Hseyin zevcesi Sriye, Mehmed zevcesi Ftma, smil zevcesi Sfi, Emin zevcesi Piri, brhim zevcesi Glan, smil zevcesi Keziban, Meded zevcesi Ftma, Mihrali zevcesi Poyraz (?), Yusuf zevcesi Suna, Durak zevcesi Emine, Thir'in zevcesi Eci, Ali zevcesi yie, mer zevcesi Nene, Yusuf zevcesi Emine, Mevld zevcesi ffet, smil kermesi Zehra, Ahmed'in zevcesi Rahime, Ndir zevcesi Sultan, Abdullah kermesi Seyran, Dervi kermesi Nciye, Gzi kermesi Sultan ve dieri Huriye Ndir kermesi Seray, Suna'nn kermesi Elmas, mer kermesi rdek, Yusuf kermesi Suna, Cevded'in (?) olu Yusuf, birderi Halil, Mehmed olu Rza, birderi Siyah Ahmed, elebi olu Hlid, Tosun olu Ahmed, Sedad olu Safer blda zikrolunan karyemiz ahlsini, karye civrnda balta sng ve kurun ile ldrdler. S [soru]- 4- Ermeniler, slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr ve alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Blda isimleri yazlm olan Ermeni etesi tarafndan karyemiz ahlsinden yz elli hnenin, iki bin be yz koyun ve kei, yz elli inek, iki yz aded ksr sr, elli sekiz esb, elli ift cms, iki yz ift kz, krk sekiz merkeb, bin liralk dkkn yama edilmidir. Hne ierisinde bulunan adedi mechl bir ok eya Ermeniler tarafndan yama edilmidir. Yalnz can ve nmsumuzu kurtarabildik. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz.

246

C [cevab]- 5- Evet ifdemiz dorudur. Katiyyen hilf olmadn tasdk ederiz. F 29 Temmuz sene [13]35 Az Cevher olu Ali Az Sleyman olu Hasan Muhtr Hasan olu avu mm smil olu Abdullah

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Sanamir karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifde-i evveliyyesidir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar Ermeniler tarafndan kynzde slm katlolunmu[mu]dur? C [cevab]- 1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden otuz erkek, be kadn ldrlmdr. On be kz ve erkek ocuu katlolunmudur. S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir? Hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 2- Ermeniler, geriye dnd zaman karyemiz dhilinde ldrdler. Narmanl Oskan olu Apet eteleri seksen atl ile karyemiz ahlsini ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan kadn ve erkeklerin isimleri nedir ve ne sretle ldrdler? C [cevab]- 3- Mevld olu Ahmed, smil olu Hac, dier mahdmu Aa, dieri Osman, dieri kif, dieri Dede, Hakk olu kif, birderi Osman, Ksm olu Yusuf, mahdmu Hseyin, Hseyin olu Ahmed mahdmu Mehmed, Mustafa olu Dursun, mahdmu Hasan, brhim olu Hasan, birderi Hamid, Musa olu Mustafa, birderi Ceml, Mihral[i] olu Ziya, Ahmed olu Yusuf, birderi Yakub, mahdmu Mehmed, eyho olu Mustafa, birderi smil, dieri Rza, dieri smil, Mamo olu Mehmed, birderi rif, Hasan olu Latif, Osman olu Mecnun, birderi erif, birderi Mehmed, birderi Sedad, Hasan olu Hseyin, Altn olu Musa, kermesi Sebile, gelini Hnkar, hemresi Ftma, hemresi yie, gelini Ana Hanm, Ahmed kermesi Sultan, dieri Hadce, kermesi Esme, Ndir zevcesi Melek, dieri Nciye, mezkr Ermeni etesi tarafndan balta, kurun, sng ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler, Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur?

247

C [cevab]- 4- Sarkam ricatinde blda zikretdiimiz Ermeni etesi tarafndan mal ve eyalarmz grt ve yama olundu. ki bin manda, kz, inek, be bin koyun ve kei, yz esb, bin somar (?) buday, iki bin somar (?) arpa, bin liralk znet eyas, kpe, kemer, bilezik ve sire, iki bin lira nakid para yama ve yz on ev dahi ihrk olunmudur. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur. Zyitmz bundan ibretdir. Bir hilf olmadna vaz- imz eyleriz. F 22/7/[13]35 Az Burhan olu Ahmed Az Resul olu Bekir Az brhim olu Mahmud Muhtr smil olu Nzm Az Yemen olu Mehmed mm Sanamir karyesinden Mehmed olu Abdlhamid

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlimeye dir Ardos karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden, ordunun ileri harektna kadar kynzden ne kadar slm katlolunmudur? C [cevab]- 1- Sarkam ricatinde karyemiz ahlsinden krk erkek, seksen kadn ve ocuk ldrlmdr. S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler ve maznn olan Ermeniler kimlerdir ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 2- Karyemiz ahlsini toplayp karyemiz dhilinde binlara doldurup Antranik Paa etesi ve maiyyetinde olan etelerden Pasinler'in Yzviran karyesiden Agob olu Hamamyan, Pasinler'in Zanzak karyesinden Tavid olu Sukis ve isimlerini bilmediimiz seksen atl eteler tarafndan ldrlmdr. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr?

248

C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden smil olu rif, zevcesi Huri, olu Nzm, kermesi ye, smil olu Kanber, birderi brhim, vlidesi Ftma, zevcesi Zhre, gelini Ftma, Safer olu Paa, olu Tufan, dier olu Hamid, Osman olu Tosun, mahdmu Dursun, zevcesi Zhre, Sleyman olu Aa, zevcesi Gler, Hasan olu Mehmed, Mehmed zevcesi Gler, mahdmu Fzl, birderi mil, gelini Punpul, torunu Mihrali, torunu yie, dier torunu yie, Ali Bey zevcesi Nene, Ali Bey zevcesi Nun, kermesi Ohu (?), dier kermesi Zhre, Hseyin olu Kahraman, birderi Bekta, yeeni Hamid, dier yeeni rfan, kermesi Huri, zevcesi zzet, Ahmed olu Ksm, zevcesi Hsna, mahdmu Hseyin, dier olu Yusuf, birderi Mehmed, zevcesi Bekar, gelini lime, dier gelini lime, torunu ie, Osman olu Ahmed, zevcesi Peru, dier zevcesi Punpul, kermesi Esme, dier kermesi Mahgl, gelini Tuik (?), Mustafa olu Veli, zevcesi Elif, dier zevcesi Ftma, kermesi Glsm, dier kermesi ie, mahdmu Hseyin, Mahmud olu mer, zevcesi Firdevs, dier zevcesi Zeyneb, mahdmu Kaya, dier olu Halil, kermesi Mine, kermesi Zhre, Safer olu Ahmed, zevcesi Glefer, kermesi Mahbub, torunu Kmil, dier kermesi Punpul, smil olu Mehmed avu, birderi Sleyman, zevcesi Esme, kermesi Peru, dier kermesi Mahbub, gelini Glsm, kermesi ie, Ahmed olu Hseyin, zevcesi Glsm, dier zevcesi Mahgl, kermesi Glah, Mehmed olu Hasan, zevcesi Ftma, gelini zzet, kermesi Gne, kermesi Zhre, Yakub zevcesi Gler, mahdmu Yusuf, dier olu Ahmed, kermesi Hadce, dier kermesi Esmehan, dier kermesi yie, Dede olu Mansur, birderi Kulu, zevcesi Zhre, kermesi yie, mahdmu Ali, Ahmed olu Kmil, hemresi Esme, dier hemresi Zhre, kermesi Ftma, Veli olu Tufan, birderi Ali, Tufan zevcesi Mahgl, gelini Mavi, kermesi yie, hemresi Gler, dier hemresi Punpul, Hasan olu Sleyman, zevcesi Nazl, gelini Mavi, kermesi Zhre, dier kermesi yie, Ali olu Mustafa, zevcesi Kuu, olu Ahmed gelini Binnaz, kermesi Ftma, Bekta olu rfan, kermesi diye, kermesi rife, dieri zzet, smil olu Sleyman, zevcesi Zhre, kermesi Nime, dieri lime, bir takm ahl esr edip Sarkam'da ldrdler ve ksm- azamn da karyemiz dhilinde binlara doldurup balta ile sng ile ve bir takm kadn ve erkekleri de bir bin ierisinde gazya dkp ate ile yandrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler, Mslmanlarn mal[larn] grt ve yama etmiler midir ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? C [cevab]- 4- Blda zikrolunan Antranik Paa etesi tarafndan adedi mechl bir ok hne eyas, drt yz kz ve cms, alt yz inek, bin koyun ve kei, elli aded esb, iki bin kile buday, iki bin be yz kile arpa, be yz gz hne harb edildi. Elli hnemizin nfsunu yz yirmi iki erkek ve kadn ldrdkden sonra mtebk sa kalan ahlmiz ancak yalnz hayat ve nmsumuzu kurtardk. Bi'l-umm mal ve eyamz yama etdiler.

249

S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibretdir. Katiyyen hilf olmadna tasdk ederim. F 23/7/[13]35 Az Mehmed olu Kmil Az Kahraman olu brhim Muhtr Ahmed olu Ali mm Ardos karyesinin erif olu Yakub

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Kzlarkala karyesinin heyet-i ihtiyriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden ordunun ileri harektna kadar kynzden ne kadar slm katlolunmudur? C [cevab]- 1- Sarkam ldrdler. ricatinde karyemiz ahlsinden altm erkek

S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir? simleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 2- Pasinlerin Zanzak karyesinden Sahak olu Arot ve mezkr karyeden Mgrd olu Minas ve dier refklerinin isimlerini bilemediimiz krk nefer ete tarafndan karyemiz ahlsini esr edip Sarkam civrnda ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden Mustafa olu Thir, brhim olu Beir, Kl olu Hseyin, evker olu kr, birderi ehr, Osman olu Mahmud, mahdmu Mustafa, Osman olu Hamid, Dede olu Recep, mahdmu Mevld, eyh olu Hseyin, Mustafa olu Receb, mahdmu Osman, Hasan olu Maksud, Dursun olu Slih, dier olu Hasan, Sefer olu Ali, mer olu Bayram, birderi Emin, erif olu Beir, Sleyman olu smil, birderi Mustafa, Sleyman Ebu Habib olu Dursun, Nazif olu Turan, Eref olu Cezmi, Mehmed olu Ahmed, Ali olu Nevzad, Emin olu Yusuf, Ahmed olu Turan, Mehmed olu brhim, Ali olu Zekeriya, Sleyman olu Hasan, Ksm olu Yusuf, dier olu Ali, Ali olu Hseyin, birderi kr, dier olu Mustafa, dier olu Mahmud, Osman olu

250

Hasan, Abdullah olu Kaya, birderi Sleyman, olu Fazl, dieri Mehmed, Eref olu emseddin, Krd Hano, birderi Hasan, Emin olu Mehmed, birderi kir, birderi Bilal, Sleyman olu Mustafa, birderi smil, dieri brhim, blda zikrolunan karyemiz ahlsini toplayp Sarkam civrnda balta ve sng ve kurun ile ldrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler, slmlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve kimin maln almlardr ve alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 4- Blda isimleri yazlm olan Ermeni eteleri tarafndan adedi mechl altm hne eyasn yama etdiler. Bin inek, sekiz yz kz, drt yz cms, iki bin koyun, yedi yz kei, altm esb, iki bin kile buday, drt bin kile arpa, iki bin maden altun, be liralk dkkn eyasn yama etmilerdir. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk edesiniz? C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur ve zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 25/7/[13]35 Az Osman olu brhim Muhtr Bayram olu Aziz mam Kzlkala [Kzlarkala] karyesinden brhim olu Cezair

Ermeniler[in] slmlara yapdklar hakret ve mezlime dir Horasan karyesinin heyet-i ihtiyarriyyesinin mazbt ifdeleridir.
S [soru]- 1- Seferberlik bidyetinden, ordunun ileri harektna kadar kynzden ne kadar slm katlolunmudur? C [cevab]- 1- Sarkam ldrlmdr. ricatinde iki yz yetmi kadn ve erkek

S [soru]- 2- Ne zaman ldrdler ve nerede ldrdler? Maznn olan Ermeniler kimlerdir, isimleri nedir ve hangi eteye mensbdur? Beyn ediniz. C [cevab]- 2- Pasinlerin Yzviran karyesinden Agob olu Bogos ete resi olarak ve maiyyetinde olanlardan Pasinlerin Hsre[v]viran karyesinden Karahan oullarndan Agob, Pasinlerin Komasor karyesinden Poa oullarndan Serkis, dieri Aygo, Pasinlerin Velibaba karyesinden Hamparsum, Pasinlerin Alicekrek karyesinden Kkkei olu Varcabet dieri Aababa, Pasinlerin Tuti karyesinden 251

Boyaclardan Agob, dieri Kazar, Pasinlerin Hertev karyesinden Mardiros ve dier refklerinin isimlerini bilmediimiz be yz kadar eteler tarafndan karyemiz ahlsini toplayp gece olarak karyemize yarm sat mesfede ldrdler. S [soru]- 3- Ermeniler tarafndan ldrlm olan slmlarn isimleri nedir ve ne sretle ldrlmdr? C [cevab]- 3- Karyemiz ahlsinden shak olu erif, birderi Aa, Sall olu Aa, Sleyman kz yie, hemresi Ftma, Mevld olu brhim, birderi Kurban, Yusuf olu Hseyin, Hseyin olu Alaeddin, birderi Mecdddin, birderi Nri, Sall olu Hseyin, Ahmed kermesi Esme, hemresi Glnaz, Sleyman olu Burhan, kermesi Glniyaz, dieri Nfize, dieri Nsiye, muhcir Hac zevcesi Zeliha, kermesi Esme, mahdmu smil, olu Yusuf, birderi Hasan, muhcir Mecnun, olu brhim, dieri Kaya, kermesi Gll, dieri Glniyaz, Ahmed olu Aziz, olu Abdussamed, dieri Sedad, dieri Mustafa, Yusuf kermesi Salgr ve Abdullah olu Karib, dier olu Esman, dieri rfan, dieri Tayfur, dieri Mehmed, Kzlc olu Aa, dieri kif, dieri rif, rif olu Nzm, dieri evket, kermesi evket, iek olu Hasan, mahdmu Hseyin, dieri Ahmed, dieri Yusuf, dieri Aziz, dieri Mustafa, kermesi Selfiraz, dieri Esme, Mustafa olu Abdurrahim, birderi Halil, kermesi yie, dieri Nciye, dieri Gll, Hasan olu Hamdi, zevcesi Gll, olu Ahmed, kermesi Nsime, Mustafa olu mer, olu Hamid, dieri Mehmed, Hamid olu mer, dieri Dadan, dieri Dursun, Mehmed olu Emin, dieri Mecid dieri Arslan, dieri Hseyin, Osman olu smil, zevcesi Mavi, kermesi Nfize, dieri Beri olu Mustafa, dieri Ali, dieri Mevld, dieri Hasan, Beyi olu Abdurrahman, olu Sbit, dieri Sabri, dieri Aa, dieri Hseyin, kermesi Gll, dieri Sniye, Beyi olu Behrem, olu evket, kermesi Nfize, dieri Sniye, Mustafa olu Rsim, mahdmu eyh, dieri Ahmed, dieri Hamdi, kermesi Nziye, dieri Mavi, Ahmed olu Hseyin, ilesi Mahbb, kermesi kufe, dieri siye, dieri muhcir ehr, mahdmu Abdurrahman, dieri smil, kermesi Sniye, Yahya olu Slih, olu kr, dieri Tayyar, dieri kr, dieri Aa, dieri Fiz, Hseyin olu Ahmed, mahdmu smil, dieri Abdullah, Hasan olu smil, olu kif, dieri erif, dieri Tosun, Ahmed olu Hseyin, olu Burhan, zevcesi Zhre, kermesi Nene, dieri kufe, dieri Slih, brhim olu Tufan, olu Mustafa, dieri dris, Nim olu Rezzak, olu Fuad, dieri Nusret, muhcir Battal, olu Hasan, dieri Rmiz, dieri Dede, Aziz olu Kemal, dieri Ceml, dieri Osman, kermesi Selfiraz, dieri efika, dieri Refika, smil olu Kaya, olu Emrullah, dieri Fiz, dieri Ceml, dieri Ebubekir, kermesi Ltfiye,

252

dieri Sdk, dieri Semiye, Mustafa olu smil, olu brhim, Osman olu Faruk, kermesi Sniye, dieri Nfize, muhcir Slih, olu Kadir, dieri Zarif, kermesi Ltfiye, smil olu Ziya, olu Vhid, dieri Sedad, dieri Rmiz, Krd mer, zevcesi Glizar, olu Ahmed, kermesi Esme, dieri Zeliha, dieri Hazal, muhcir Mehmed, olu Mevld, dieri Hasan, dieri rfan, dieri Kerem, Hasan olu Receb, olu Dursun, dieri Kahraman, dieri Kmil, dieri Thir, Slim olu smil, mahdmu Kzm, dieri Lain, dieri Hac, dieri Kerem, zevcesi Hanife, kermesi Kudret, dier kermesi Hasbiye, Sleyman Durak, pederi Sleyman, mahdmu Tosun, zevcesi yie, kermesi Gll, dieri Hadce, Baln olu smil, mahdmu Dumlu, dieri Cemanah, kermesi Nriye, zevcesi Ltfiye, Yanis olu Sayyad, mahdmu Zihni, dieri Zafer, dieri Sni, kermesi Rugiye, Selim olu Mil, zevcesi Hamee (?), kermesi diye, dier kermesi yie, mahdmu Aa, Sleyman olu Ali, mahdmu Burhan, zevcesi Nriye, kermesi Esme, mahdmu Abdurrahman, dieri Rahim, Cebel Eref, mahdmu Dadan, dieri Sleyman, zevcesi Zinet, kermesi Telli, dieri Nigar, muhcir Ali, mahdmu Kerem dieri Kmil, dieri Hlid, kermesi Selfinaz, dieri Gleh, dieri Nene, muhcir Abdurrahman, mahdmu Hurud, dileri Fzl, dieri Nzm, kermesi Penbe, dieri Ziyade, Mustafa olu mer, kermesi Fidan, dier kermesi Gll, dieri Ftma, dieri Zhre, dieri Babu, muhcir Sleyman, mahddu Feyzi, dieri Mehmed, ir olu Hseyin, dieri erif, dier olu Receb, Hseyin olu Fzl, dier olu kr, kermesi Glperi, dieri Rugiye, erif olu Dadan, kermesi Hsna, dieri diye, Yemen olu Eref, kermesi Mazlume, dieri Nfize, dieri Nzire, Nak (?) olu Mehmed, zevcesi Fidan, kermesi Esme, dieri Nfize, Ali olu Paa, mahdmu Nevzad, dieri Mehmed, dieri Receb, kermesi kufe, dieri Asya, dieri diye karyemize yarm sat mesfede, gece olarak balta ve kurun ve sng ile ldrdkden sonra cenzeleri bir dere ierisinde gazya dkp ate ile yandrlmdr. S [soru]- 4- Ermeniler, Mslmanlarn mal ve eyasn grt ve yama etmiler midir ve ne zaman ve kimin maln almlardr? Alan Ermeniler kimlerdir ve hangi eteye mensubdur? C [cevab]- 4- Blda isimleri yazlm olan Pasinlerin Yzviran karyesinden Agob ve olu Bogos, ete resi olarak ve maiyyetinden olanlardan Pasinlerin Hsre[v]viran karyesinden Karahan oullarndan Agob, Pasinlerin Komasor karyesinden Poa oullarndan Serkis, dieri Aygo ve dier refkleriyle berber be yz Ermeni eteleri tarafndan karyemiz ahlsini ldrdkden sonra mtebk sa kalan ahlmiz ancak yalnz can ve nmsumuzu kurtarabildik. Drt yz hnemizin, adedi mechl hne eyasn yama etdiler. Be yz kz ve cms, sekiz yz inek, 253

be bin koyun ve kei, be yz esb, altm dkkn ierisinde olan eya, kymeti mechl be yz bin kile buday, sekiz yz bin kile arpa, yz elli hne harb edilmidir. S [soru]- 5- fdeniz doru mudur? Doru ise dinle, tasdk ediniz. C [cevab]- 5- Evet, ifdemiz dorudur. Katiyyen hilf yokdur. Zyitmz bundan ibret olduunu tasdk ederiz. F 30/7/[13]35 Az kir olu Vhib Az Emrullah olu Muhyiddin Az Ahmed olu Rfat Muhtr rfan olu Abdussamed Az Hac Burhan olu Rmiz mm Horasan karyesi ahlsinden Halil olu brhim Ltf

BOA. HR. SYS. 2877/60, Belge no: 1-4 33 ERMEN ETELERNN YAPTII SOYKIRIM Ermeni etelerinin kylerde Mslmanlara yaptklar soykrmla ilgili bilgiler ve Mslmanlarn urad zarar ve ziyann cetvellerine dair.

Massacre perpetrated by the Armenian bandits

Information concerning the massacre perpetrated by the Armenian bandits in Muslim villages and lists of losses and damages incurred by the Muslims. 4 Za. 1337 (1. VIII. 1919)
Gaspedilen mlk GGaspedilen eya

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti Kprkyl Aram ve Serkis ve Ohannes,

Maktln ismi ve hreti Yusuf olu Mehmed Mahmud olu l

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

balta "

Kprky'nde "

Timar "

Mahmud olu Osman "

Sivasl Varcabet ve

254

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti gml David ve Hemezak ve Akva'dr

Maktln ismi ve hreti Mahmud zevcesi Nene Ali zevcesi yie Ali kz Ftma Ali kz Snds Ali kz Gli Osman olu Aa Mehmed zevcesi Hediye Mehmed olu Fevzi Mustafa olu Yusuf Mustafa olu evki Mustafa olu Fikri Mustafa olu Thir Mustafa kz Fethiye Mustafa zevcesi Nzime Mustafa vlidesi Kadife Yusuf olu mil Yusuf kz Makbule Yusuf vlidesi yie Ali kz Emine smil kz Muhsine Kaya kz Hsniye smil olu brhim

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Altundili Onnik ve krk atl msellah maiyyetleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

255

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti brhim zevcesi Ftma brhim kz Hadce Mehmed olu kif kif zevcesi Mvi kif kz Sniye smil zevcesi Sime smil kz Hadce Genco kz Zemne Genco kz Hasret Hseyin kz Nime Hseyin olu Mustafa Aa olu Mehmed Ksm olu Aa Aa olu gh Aa olu Mustafa Aa vlidesi Ftma Aa kz Gli Ksm olu Monla Hasan Hasan olu evki kr olu Mehmed

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " "

" brhim olu Kemal " " " " " " " " " " " " " " " "

" "

" "

" "

" "

256

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti kr zevcesi Ftma kr olu Ahmed Hac olu Halil Halil kz Nciye Halil olu Hasan Mustafa olu Abdullah Mustafa olu Mehmed [...] olu Hsn [...] olu Slih Mehmed vlidesi Hanm Aa kz lime Aa olu Edhem Edhem olu Yusuf Edhem zevcesi zzet Aa olu Htem Htem zevcesi yie Htem olu brhim Htem vlidesi ffet Nevcib (?) zevcesi Glsm Nevcib (?) olu Refik

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " " ihrk " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " kyde " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " brhim olu Kemal, Dervi olu Burhan " " " " " " " " "

257

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Nevcib (?) olu Tevfik Kahraman olu Yusuf Yusuf olu Burhan Burhan zevcesi Ftma Burhan olu Mnib Burhan kz Mnre Burhan olu Halil Kahraman olu Ali Bey Ali Bey olu Kahraman Ali Bey olu Ceml Kahraman zevcesi Hediye Ali Bey zevcesi Penbe Aa olu Avni Aa zevcesi zzet Kahraman olu hsan Kahraman olu Esad Kahraman kz Gll Ahmed olu Halil Ahmed zevcesi Ftma

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " "

258

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mil kz Hanm Ltfullah kz Refika Ltfullah kz efika Ltfullah kz Reba Ltfullah olu Mustafa Feyzullah olu Nri Afo olu Nazif Afo kz Rahime Afo olu Ahmed erif olu smil smil olu Mil smil olu shak Hasan olu Ltfi shak olu Him Hasan zevcesi Vesle Monla smil zevcesi Pirze Mil olu Mehmed Mil olu kr Mil zevcesi zzet Ahmed kz Firdevs Aa olu Mehmed Aa olu Slim

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " "

" " " Beraber gtrmlerdir

" " " " " Timar " " " Timar " " " " " "

Mehmed olu Hac Mahmud " " " " "

ihrk "

kyde " Beraber gtrmlerdir kyde " " " " " "

ihrk " " " " " "

" " " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

259

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Slim zevcesi Besme (?) Mehmed zevcesi Hanm Hamdi zevcesi Feride Mehmed kz Latfe Ahmed olu erkes Ahmed olu Thir erkes zevcesi Pirze erkes kz Bedriye Abdlgafur olu Hseyin Abdlgafur zevcesi Glfevze Hseyin olu Kmil Kmil olu Mehmed Kmil olu Refik Kmil zevcesi Snds Ahmed olu Hac Hac olu Binali Hac kz Hadce Ali olu Mustafa Mustafa zevcesi Nene

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

Abbas olu Mustafa Epsem" ce [Epsence] " " " " " " " " " Timar " " " " " " " " " "

260

Mlahazat

Gaspedilen mlk

Mahall-i crm

Karyesi

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa olu brhim Mehmed olu Halil avu Halil zevcesi Ftma Halil olu Aa Hamdi zevcesi Glsm Hamdi zevesi Pnar Tosun olu Mcib Tosun zevcesi Hadce Tosun kz Hidye Tosun kz Nene Tosun kz Fed

Nev-i fecyi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

GGaspedilen eya

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " Sansorl u " " " "

" " " " " " " " " " "

Beyn Nfsu

: 136

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek kadn ve gerek erkek ve ocuk olmak zere yz otuz alt nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikredilen ehsn hdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 1 Austos sene [13]35 hid mza hid mza hid mza Muhtr mza mm- Karye-i Timar mza

261

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa olu Cemil Mustafa zevcesi Mahbb Mustafa kz Ftma Mustafa olu Abdullah Abdullah zevcesi Mahbb Abdullah kz Zhre brhim zevcesi ehriban brhim kz Kymet brhim kz Nzire Hseyin olu Mevld Hseyin olu Mehmed Mevld zevcesi Glizar Kerim olu Mehmed Kerim olu Safer Mustafa olu Kerim Veli olu Dervi Veli olu Ali Hac olu Hac Hac zevcesi Glperi Hac kz Seyran Hac kz Benefe

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri Mustafa olu Yusuf "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

ihrk "

kyde "

Badc van

" " "

" " "

" " "

" " "

" "

" "

" "

" "

" " " " "

" " " " "

" " " " "

" " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

262

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Dervi zevcesi Mahgl Hseyin olu Hasan Hasan olu Kmil Hasan olu Kel Aa Hasan olu Hseyin Hasan olu Mehmed Hasan kz Nzire Hasan zevcesi Pirze Hasan zevcesi Sican Kmil zevcesi Glhanm Kmil kz Fehime Kmil kz Kymet Kmil olu Mihrali lyas olu Mehmed Mehmed zevcesi Zemne Mehmed olu Mustafa Mehmed kz Nazl Ali olu Haydar Haydar zevcesi Glhanm Haydar vlidesi Zehra Hurid olu Dervi Dervi olu Ziya

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " "

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

" " "

" " "

" " "

" " "

263

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Sleyman zevcesi Hadce Halil olu smil Dursun olu Ali Ali zevcesi Glan Ali olu Dursun Ali kz Esme Ali olu Hseyin Receb olu Mustafa Mustafa olu Mehmed Mustafa kz Emine Mehmed olu Hasan Hasan olu Abbas Hasan olu Mehmed Hasan zevcesi ehriban Hasan vlidesi Nnfe Hasan kz Zhre Sleyman olu Ali Ali zevcesi Zhre Ali kz Nnfe Mehmed kz Zhre Ali kz Ado Ali kz Mh Necib zevcesi ffet Necib kz Fehime

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " " " Ahmed olu Mehmed " " " " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

264

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa kz Mercan Ahmed olu Eyyub Eyyub zevcesi Fehime Eyyub kz Nzime Eyyub vlidesi Glhanm Mehmed olu Ahmed Ahmed olu Mehmed Mehmed olu Mustafa Mehmed kz Esme Mehmed kz Nriye Mehmed olu Hasan Bekta olu Mevld lyas kz Muhsine lyas kz ffet smil olu Mustafa Mustafa zevcesi Nazl Mustafa kz Ftma Mustafa olu Ali Ali zevcesi Glhanm Mehmed olu Mustafa Mustafa olu Aa Mustafa olu Kenan Mustafa kz Zhre

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " " " " " " " Ali olu Halil " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

265

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa kz Benefe Mustafa olu Mehmed Halil kz Remziye Sleyman kz Hanm Ali kz Maya Bahri kz Sincab Ayn olu Bahri Mehmed olu Safer Mustafa olu Mehmed Mehmed zevcesi Glsm Safer zevcesi Hanm Hseyin olu Ahmed Hseyin olu Yusuf Hseyin olu Hamdi Yusuf zevcesi Muhsine Hamdi zevcesi Maya Yusuf kz Glen Yusuf kz Meleknaz Hseyin kz Benefe Hasan olu Dursun Hasan kz Nzire Hasan olu Mustafa

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " Hseyin olu Hasan " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " "

" " " "

" " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " Mustafa olu Ali

266

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa zevcesi Glsm Mustafa olu Fzl Mustafa olu Cell Mustafa kz Muhsine Hseyin olu Ahmed Ahmed olu lyas lyas olu Eyno (?) lyas olu Hasan lyas kz Ftma brhim olu Halil Behll zevcesi yie Behll olu Abdurrahman Behll olu Mehmed Behll kz Nazl Dursun zevcesi Nene Mustafa kz Glen Hseyin zevcesi Ado Hseyin kz Rhle (?) Hseyin kz Nzenim Hseyin kz Glhanm Sleyman kz Hanm Ali olu Zohrab

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

"

"

"

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

267

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Ahmed zevcesi Zhre Ahmed olu Thir Ahmed olu zzet Sleyman kz Hadce Ali olu lyas lyas zevcesi Mahbub lyas olu Ali lyas kz Ydigr lyas kz Sincan Ahmed olu erif erif zevcesi Gli Mevld zevcesi Bzr Hasan zevcesi Yapo (?) Mevld zevcesi Meleknaz Mevld kz Glhanm Mahmud olu smil Mahmud olu Mehmed Mevld olu Hseyin Hseyin olu Kahraman Kahraman kz Pero Hseyin olu Mehmed Mehmed zevcesi Ftma ve Gleser Mehmed olu Ali

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

268

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Ali zevcesi Zehra Ali kz Servan Ali kz Glsinan Ali olu Ahmed Yusuf olu Mehmed Mehmed olu brhim Mehmed olu Safer Mehmed olu Eyyub Mehmed zevcesi Nnfe Eyyub zevcesi Ftma Mehmed zevcesi Kaya Kaya zevcesi Mucibe Mustafa kz Gli Hseyin olu kr kr zevcesi Hadce Hseyin zevcesi Melek Hseyin kz Kibar Mustafa zevcesi Deli Halil olu Mustafa Mustafa kz Sincan Mustafa kz Hher Receb olu Mustafa Mustafa kz Glhanm

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " Kaya olu Ali " " " " " " " "

269

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti Mustafa kz Dursun Hzr olu Mustafa Hzr zevcesi Ftma Hzr olu Mustafa Kaya kz Muhsibe Kaya kz Mahgl Ahmed olu lyas lyas zevcesi Firdevs lyas kz Nazl Mahmud zevcesi Glsm Mahmud kz Nzire Mustafa olu brhim Mustafa olu Ali brhim zevcesi Sultan brhim olu Dursun Ali zevcesi Glsm Abdullah kz Glperi Zlf olu Kaya Kaya zevcesi Zhre Kaya vlidesi Gli Kaya kz Glen Sleyman zevcesi Elif Sleyman kz Glhanm

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

270

Mlahazat

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti erif zevcesi Servet erif zevcesi Hanm erif olu Mehmed erif olu Mustafa erif kz Glhanm Hseyin olu Ahmed Ahmed zevcesi ehriban Ahmed kz Glhanm brhim olu Abdurrahman brhim kz Nzire Mustafa kz Mahgl Mustafa olu Zeynel Mustafa kz ehriban Ali kz Zhre Muharrem kz Glperi Aa zevcesi Nnfe Aa olu Behzad Aa kz Glhanm Aa kz Ydigr Aa olu Ali Ali olu smil

Nev-i Mahall-i fecyi crm

Karyesi

hdnn isimleri Sleyman olu Hasan " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen eya

"

"

"

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

Beyn : 240
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan ihrkda gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere ihrk edilen iki yz krk nfsdan ibret olduu sebt-i 271

Mlahazat

defterde zikredilen ehsn malmt ve hdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 1 Austos sene [13]35
hid mza hid mza hid mza hid mza hid mza hid mza hid mza hid mza

Muhtr mza mm- Karye-i Badcvan mza

Ktilin ismi

Memleketi

Maktln ismi Mustafa olu Mehmed

Nev-i Fecyi sng

Mahall-i crm Paa Bey'in evinde " " " Tfan olu hnesinde " " " Baba Efendi'nin baesinde " " " " Hac rif hnesinde " " " " " " "

Mahallesi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

Hasankala

Kahveci Nazar, Samyozun Hanko, birderi Arak ve amucazdeleri

" " " "

kermesi Rukiye kermesi Sefiye birderi Hfz vlidesi yie Krd olu Yusuf mahdmu hsan mahdmu erif Glayntabl Mehmed olu Ahmed mahdmu brhim zevcesi Fehime Krd Kaya olu Slim zevcesi Ftma kermesi Hsna Hasan olu Yusuf

" " " " " " " balta " " " " " "

Arot olu Kundurac Nazar

birderi Eb Bekir hemresi Ftma vlidesi yie yeeni Rukiye yeeni Zekiye yeeni Yusuf yeeni mer

" " " " " " "

272

Ktilin ismi

Memleketi

Maktln ismi Nfs memru kr Efendi kin-birderi Hasan Efendi Hac Hlid'in Receb Hac Hlid'in Hasan olu Latif brhim kermesi Behiye brhim kerimesi Vehibe brhim kermesi Sefiye Tahsin olu Hac zevcesi Bedriye hemresi Mahbub mahdmu Cell kermesi Esme mm olu Ahmed mahdmu Kzm mahdmu Mnir yeeni efika Hac Mahmud zevcesi Glhanm gelini seher mahdmu Zkir

Nev-i Fecyi " " " " " " " " " " " " " " " " " kurun kurda "

Mahall-i crm " " " " " " " " kendi hnesinde " " " " " " " " kendi hnesinde " "

Mahallesi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

refki Alvar karyeli Kalost

Sar Ohannes Yekebadl Aram Yekebadl Tapan olu David " " " " " " " " " " " " " "

Tiflis Yekebad "

Aaminr e " " " " " " " " " " "

Tiflisli Uzun Ohannes "

" " " " " " " " " " " " " "

Mehmed zevcesi Glen mahdmu mer mahdmu Kemal kermesi yie kermesi Hadce Seher mahdmu Mehmed Glen mahdmu Mehmed Osman olu brhim zevcesi Fehme Kaya zevcesi Hadce mahdmu hsan Jandarma mer kermesi yie mahdmu Yaar Esad zevcesi Fidan

sng " " " " kurun " sng " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

Boncuk luk " " " " " " " Erzurum kapusu " " " " "

" " " " " " " " " " " " " "

273

Ktilin ismi " Samyozun Ohannes " Kardabazl Sto Kardabazl refki Ermenak " " " Yzviranl Erik, Ayk (?) birderi Antutanve iki yeenleri Hertevli Kei olu Hao Yekebadl Sanas Serkis " Yaan karyeli Babik Yekebadl Sto

Memleketi

Maktln ismi mahdmu zevcesi Hanifi (?) Mahmud olu Mehmed zevcesi Fehme kermesi Glhanm mahdmu Mahmud Osman kermesi Nene Kurnu karyeli Zekiye Kurnu karyeli Pirze Pirze kermesi Muhsine mahdmu Hasan Kurnulu Seher Seher kermesi Remziye mahdmu Yakub mahdmu Hasan Sereboazl Aa zevcesi Pirze mahdmu Firze mahdmu erif mahdmu Yusuf mahdmu Hasan Sereboazl yie kermesi Rukiye Hizmetci Bill Sereboazl erif mahdmu Kenan kermesi Suna Hasankalal Hlid zevcesi Anahanm kermesi liye mahdmu Mehmed vlidesi Nenehanm Erzurumlu Necib zevcesi Glhanm kermesi Anahanm kermesi Makbule kermesi Esma Jandarma Hamdi olu gh

Nev-i Fecyi " ihrk

Mahall-i crm " Hasankala' da erilerin Osman hnesinde " " " " " " " " " " " " " " " " Osman hnesinde " " " " " " " " " " " " " "

Mahallesi " Cmi-i Kebr " " " " Kurnu " " " " " " " Serebo az " " " " Cmi-i Kebr " " " " " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

" Hasankala

" "

" Kardabaz " " " " Yzviran " " Hertev Yekebad Hertev " Yaan Yekebad

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " Kars'n Bayburd karyesi'nden Ermenak " " " " " " " " " " " "

Yekebadl Arak " Yekebadl Babik olu Dikran " Yekebadl Hamayak " " " " Badcvanl Ermenak " "

Yekebad " " " " " " " " " " Badcvan " " "

274

Ktilin ismi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " m karyeli Poe olu Ako " birderi Hao " amucas Badasar " " " amucas Tapan " Kpr kyl Kiso olu Zisis (?) " " yeeni Ermenak "

Memleketi

Maktln ismi mahdmu Murtaza kermesi Sevriye Ekrekli smil Aa zevcesi zzet kermesi ahzer kermesi Mahzer Osman zevcesi Vesile kermesi Ftma mahdmu Selim kermesi Seher dier dile Fndkl m olu Tevfik zevcesi Nfiye mahdmu Mehmed kermesi Ftma hemresi Nciye dmd Fzl Fzl hemresi Hadce Hadce kermesi Fize Hadce mahdmu Cell dier[i] Mehmed vlidesi Esma Osman olu Fzl vlidesi Ftma Fzl zevcesi Binnaz (?) baldz Rukiye kermesi yie birderi Hakk Bulksml Molla kr zevcesi Fehime kermesi Nriye mahdmu Nfiz yeeni Behzad hemresi Sefiye

Nev-i Fecyi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Mahall-i crm " " Eski hkmetde " " " " " " " " " " " " " " " " " " Katroul larndan Tahsin hnesinde " " " " " " " " "

Mahallesi " " Aami nre " " " " " " " " " " " " " " " " " " Erzurumkapusu " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " m " " " " " " " " " Kpr

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " "

mahdmu Osman kermesi Behiye Burhan olu Hasan gelini Sultan

" " " "

" " " "

" " " Aaminre

" " " "

275

Ktilin ismi Yaan karyeli Melkon " Kazman'n advan karyesinden Bogos Kazmann advan karyesinden Melkon " merhzcanl (?) Karabet " " " " " " " " " " " " " " " " Hasankalal Avak " birderi Bogos " mahdmu Sto Yekebadl Misak " " amucas Badasar amucas Bado

Memleketi

Maktln ismi gelini Fehime Fehime kermesi Hadce Alaeddin kermesi Ftma

Nev-i Fecyi " " "

Mahall-i crm " " "

Mahallesi " " "

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

Yaan " Kazman

" " "

"

Mehmed kermesi Nciye

"

"

"

"

" " " " " " " " " " " " " " " " " " Hasankala " " " " Yekebad " " " "

Ahmed kermesi Semmur Mehmed zevcesi Zekiye kermesi Sddka Mevld Usta zevcesi Ziyafet mahdmu lnur (?) kermesi Ruyetib (?) mahdmu brhim Berber Muhlis zevcesi Nfiye kermesi Hadce kr zevcesi Ziyafet mahdmu Zkir kermesi Siyset Hamid kin-vlidesi ffet mahdmu Mnir dier[i] Zkir Miyadnl Halil Bey yeeni Ziya Bey zevcesi Nciye Ziya Bey zevcesi smet birderi Ali Bey mahdmu hsan yeeni Tevfik kermesi Zemne kermesi Sultan Miyadn karyeli Hasan Bey Aziz avu birderi Mehmed Efendi Miyadnl shak

"

" Kad olu Hayri Efendi hnesinde " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

276

Ktilin ismi " " amucas mahdmu Alek " amucas Arabhan amucas Artin kahya amucas David " birderi Hao Yekebadl Gl Bey " " Birderi Aygo Yaan karyeli Ohannes " Kardabazl Melkon " mahdmu Aram " Alvarl Bedo birderi Hao dier birderi Aram Velibabal Kirkor Velibabal birderi Manas " Hampar olu Velibabal Hao birderi Arnik (?) " "

Memleketi

Maktln ismi Miyadnl Rza zevcesi Ftma zevcesi smil

Nev-i Fecyi " " "

Mahall-i crm " " "

Mahallesi " " "

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

" " "

" " "

" " " " " " " " " " Yaan " Kardabaz " " " Alvar " " Velibaba " " " " " " "

zevcesi mahdmu mahdmu dier mahdmu Hasankalal Hasan zevcesi Cemile mahdmu Ziya mahdmu Tevfik mahdmu Cemil Cemil zevcesi Refika Kse Osman olu Ahmed mahdmu Hasan mahdmu mer mahdmu Mahmud kermesi Nriye zevcesi Vesle baldz Fehime baldz yie hemresi Hsn kin-birderi Nreddin kin-birderi Yusuf kin-birderi Tayfur vlidesi Kymet srfil zevcesi Suna kermesi Nona (?) kermesi Hnkar kermesi Esma

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

277

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm Eski hkmetde " " " " " " " " " " " Kendi hnesinde " " " " " " " " " " " "

Nev-i fecayi ihrk " " " " " " " " " " " sng ile katledilmitir " " " " " " " " " " " "

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi Kars'n Bayburd karyesinden Ermenak " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Karsl Manik " " Karsl Aa Bey Karsl Manik birderi Simon " Hnkarl Bedo olu Avak birderi Simon Yeeni Kirop " Ik karyeli Arak birderi Makyar Yzviran karyeli Manik olu Sahak Sahak birderi Serkis " Karsl Behraz " birderi Simon " Karsl Mkr (?) Karsl Mrd " birderi Simon " Yzviranl Kirkor olu Manik " yeeni Hampar "

Kars " " " " " " " " " " " Yzviran " " " Kars " " " " " " " " Yzviran " " "

mahdmu Emrullah mahdmu Hasan mahdmu Thir mahdmu Mevld Krt Kaya olu Mehmed amucazdesi Dursun birderi Slim Dursun zevcesi Cemil Selim zevcesi Anahanm Mehmed zevcesi Binnaz dier zevcesi Glnaz vlidesi Hani Hac Mahmudzde Hac Bey hemresi Mfika hemresi Zekiye Mfika mahdmu Fehime Mfika mahdmu Him kermesi Sulbiye Fehim zevcesi Nzire Fehim kermesi Hanm Hac Bey yeeni Hseyin dier Rza amcazdesi Slih Efendi Slih Efendi zevcesi Glhanm gelini Seher Osman olu Mustafa kermesi Makbule kermesi Seher mahdmu gh

Sivas " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " "

" " "

" " "

" " "

278

Katilin ismi " Mkr (?) " Yzviran karyeli Osib [Oseb] mahdmu Livan [Levon] olu Serkis " " Osib [Oseb] olu Andon " " " Yzviran karyeli Bedo olu Kirkor " Karaman olu Andon " Varta[n]'dan gelen (?).Aram Karsl Kr Ohannes " Komasorlu Aa Tortanl " Hertevli Hao Hertevli Aik Bayburdlu Tulumbac olu Arakil " " Arabkirli (?) Kirkor bacana Aram "

Memleketi

Maktuln ismi mahdmu smil mahdmu Halil mahdmu Ahmed Ahmed olu Hasan gh amucas Ahmed Ahmed olu brhim Ahmed olu aban Ahmed olu Yusuf smil olu Kadir vlidesi Elif hemresi Nriye dier Mihri birderi Yusuf Yusuf zevcesi Zeliha dier zevcesi Hsna Hac Yusuflarn evki Bey zevcesi Zbeyde Hanm mahdmu hsan dier Tevfik Eskici Kelek Aa Tayhoca karyeli Bekir olu Mehmed yeeni brhim Ahmed zevcesi Nime Nime vlidesi Behiye Ketvanl Hseyin Mehmed olu brhim Hoca olu Mevld yeeni Mustafa yeeni Ltfi Knd karyeli Fzl

Mahall-i crm " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Kprky'n de Bardz karyesinde Kendi hnesinde " " Horasan'da irmik yolunda " " Aaminre

Nev-i fecayi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " tfenk kurda ile sng ile kurda ile
mal gibi boazlan mdr

Mahallesi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Aaminre " " " " " " " " Knd

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " Komasor Tortan " Hertev "

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

tfenk sng " " "

279

Katilin ismi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Dersadetli Arot " " " Hertev karyeli Mardiros

Memleketi

Maktuln ismi Tepecik karyeli Aa Knd karyeli Mehmed olu Mustafa Rdvan olu Zekeriyya Rdvan zevcesi Hnkar Hnkar kermesi Zkr Hnkar kermesi smet Mamu Usta olu Mehmed Usta zevcesi Seble Demirci Mustafa Usta zevcesi erife Dede olu kif Kse Osman olu Ahmed mahdmu Hasan mahdmu mer mahdmu Ali Ahmed zevcesi Firdevs Emin zevcesi Gli mahdmu Mustafa mahdmu brhim kermesi Mrsika (?) Dede olu Bekir Abdurrahman kermesi Binnaz Binnaz mahdmu Kzm Binnaz mahdmu Nzm Kr Mustafa zevcesi Vesle

Mahall-i crm mahallesinde " " Sivas mahellesinde " Kendi hnesinde " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Nev-i fecayi " " " tfenk ile " " " " " kurda ile tfenk " " " " " " " " " " " " "

Mahallesi " " " " Kethuda mahallesin de " " " " " " " " " Cmi-i Kebr " " " " " " " "

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Dersadetli Arot " " " "

Dersadet " " " Hertev

"

Vesle kermesi Hanm Rdvan kermesi Makbule Osman olu Mslim

" "

" "

" "

" "

Kprky'n de

balta

Yama

"

vlidesi Vesle

Hasankalas' nda

kama

"

"

280

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " " "

Osman kermesi Mvi smil olu Mtak Osman kermesi Pnar smil zevcesi Vesle kermesi Nene Mil olu Bekta zevcesi Vesle kermesi Nzire Hac Hasan olu Mehmed zevcesi Hadce

" " " " " " " " Hasankala'da kendi hnesinde

" tfenk kama tfenk " " " " sng ve kurun " " " " " " " " " " " " " balta

" " " " " " " " Knd

dier Memnune dier Esme dier Sddka mahdmu Sdk yeeni Nnfe kermesi Hadce dmd Mehmed dmd Hamid yeeni Firdevs yeeni eto yeeni Nene yeeni Halil yeeni Mustafa Mustafa zevcesi Nazl

" " " " " " " " " " " " " Kendi hnesinde

" " " " " " " " " " " " " Cmi-i Kebr

" " " " " " " " " " " " " "

kermesi Ftma

"

"

"

"

281

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " "

mahdmu brhim mahdmu Halil Hasan kermesi Hnkar Ahmed zevcesi zzet olu Mustafa olu Mehmed kermesi Nriye Hseyin Efendi zevcesi Vesle Hseyin Efendi kermesi Mfka Kndl Yusuf kz Hanm Kndl Yusuf kz Memnne Kndl Yusuf mahdmu Yaar Molla Mehmed olu smil zevcesi Vesle Thir kz Latife kermesi Rbia dmd Mehmed Ali kz Cihn kermesi ziye dmd Mustafa Hseyin kz Seher

" " " " " " " Hasankalas'nda

" " " " " " " "

" " " " " " " Aaminare

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

" " " Kprky'nde " " " Hasankalas'nda

" " " " " " sng balta

" " " " " " " "

" " " " " " " "

282

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " "

Hseyin kz Rekzar Hseyin olu Fzl Ekrekli Seher Ekrekli Nfile brhim olu Tevfik brhim olu Kara Bey brhim olu [kz] Hanife brhim olu [kz] Dilzr smil olu [kz] nci brhim olu [kz] Hayriye Tortumlu Ahmed olu brhim Ali kz Ftma brhim kz Behiye Erekli (?) kz Zhre Mehmed olu Hseyin Mehmed kz Dldre (?) Mehmed kz Dilber Mehmed kz Glbahar Firuze kz Seher dris kz yie Mehmed kz Anahanm Osman olu Hseyin Abdullah kz Esm

" " " " " " "

sng balta " " " " "

" " " " " " "

"

"

"

"

" Kprky'nde Hasankalas'nda " " " " " " " " " " " "

" "

" "

" "

"

"

"

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " "

283

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Murad olu Ndir

Kprky'n de

tfenk

"

Dudu Hseyin kz

"

"

Cmi-i Kebr

"

kermesi Anahanm gelini Zhre mahdmu Vhide Deli Mehmed gelini Pnar zevcesi Rukiye mahdmu mil Yusuf olu Dervi Dede

" " " " " " " Hasankalas'nda

" sng " " " " " tfenk

" " " " " " " Yama

" " " " " " " "

zevcesi Esma baldz Hadce mahdmu shak Mustafa kz Zekiye Mustafa kz Mnteha Ahmed kz Seble Ali kz Hadce Ziya kz Sdka Yahya kz Ruhiye Yahya kz Esma Kr Musa olu Mustafa

" " " " " " " " " " Kprky'n de

" " " " " " " " " " sng ile

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Kr Musa olu brhim

"

"

"

"

284

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

smil kz Fidan

Hasankalas' nda

"

"

brhim Bey olu Aziz birderi evket zevcesi Esme kermesi yie Tepecikli Dede zevcesi Tutu kermesi Mvi Mehmed olu Krd Musa Ali kz erife

" " " " " " " Kprky'n de Hasankalas'nda

" " " " tfenk " " sng

" " " " " " " "

" " " " " " " "

tfenk

"

"

Tepecikli eyh olu Ahmed zevcesi Vesle Mamo kz Mnre brhim Efendi mahdmu Hayreddin hafdi Glzde hafdi Rziye Hac Dursun kz Kr Nene mahdmu Reid Kadir olu Afo (?) hemresi Sal Tepecikli Tayyar

"

"

"

"

" " " " " " "

" " " " " " "

" " Kethuda mahallesi " " "

" " " " " " "

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

285

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " "

zevcesi Nene Tepecikli shak zevcesi Zhre Emre kyl Gli kermesi Ruhiye hafdi Cihan Kazmanl Mamo zevcesi Tenzile Oval Thir Emin Avnikli Nri kz Tutu mahdmu Tufan kermesi Rhiye Ahmed kz Fehime Ahmed kz yie Hayo (?) kz Hanm Hayo (?) kz Rhiye Miyadnl erif

" " " " " " "

" " " " " " balta

" " " " " " Cmi-i Kebr

" " " " " " " " Kprky'n de

tfenk " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

zevcesi Mihri

Hasankalas' nda

"

"

"

kermesi Rziye kermesi Remziye Arif kz yie mahdmu mer Slih kz Kr Hasbiye Tortanl Bayram olu smil

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

286

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " " " " "

kermesi Seyyre kermesi Zeliha Abdullah kz Mavi (?) mahdmu Nureddin Sleyman kz Nene sa kz Zinnure Hasan kz Bber Hasan kz Nene Mustafa kz Dilber Mustafa olu Mrsel Terekeme Dursun onba kermesi Refka hemresi Latfe yeeni Keziban yeeni Sime yeeni Arslan Yahya kz Dudu mahdmu Kahraman

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " Kprky'n den

" " " " " " sng

" " " " " " "

" " " " " " "

Miyadnl Sleyman kz Mahbub Miyadnl Sleyman kz Aye Miyadnl Sleyman kz Hade Hasan kz Vesle

Hasankala'da "

balta

Emireyh

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

287

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " "

kermesi Zinnure kermesi Rukiye mahdmu Hasan Sereboazl Eyyub olu erif zevcesi Mnre kermesi Reba kermesi Zeyneb mahdmu dris Hrrem kz Makbule

" " " "

" " " "

" " " "

" " " " "

" " " " tfenk

" " " " Cmi-i Kebr

" " " " "

mahdmu Hac Ali olu Slih zevcesi Ftma gelini kriye mahdmu Ali Osman kz Ftma kermesi Zhre mahdmu Cell mahdmu Burhan

" " " " " " " " Kprky'n de

" " " " balta " " " sng

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

brhim olu Mehmed

Hasankalas'nda

"

"

"

kermesi Nene Mehmed olu Osman Hlid kz Nazl

" " "

" " "

" " "

" " "

288

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Osman olu Ferhad

Kprky'n de

"

"

Mil kz Mvi Aur olu Bah mahdmu Dadan

" " Hasankalas'nda

" " "

" " "

" " "

Vhid olu Ali zevcesi Nazife Dervi zevcesi Hadce Mustafa kz Memnne Dervi kz Anahanm Alvarl erif olu Mustafa zevcesi Mnre kermesi Sndiye (?) kermesi Zhide

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " Kprky'n de

" " tfenk

" " "

" " "

Thir olu Sleyman Maslahatl Mehmed olu Sleyman Maslahatl Receb olu Mustafa Ahmed olu Hamdi Durak kz Seher

" "

" "

" "

" "

"

"

"

"

" Hasankalas'nda

" "

" "

" "

Kara Bey kz Nene Kara Bey kz Zekiye Hamid kz Zhre

" " "

" " "

" " "

" " "

289

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " " " " "

Mustafa kz Zkiye Hasan olu Ahmed Mustafa kz Affe Ahmed kz Anahanm Sleyman kz Asiye brhim kz Glen Yusuf kz Hadce Reid olu Mustafa avu zevcesi Zeliha kermesi Ftma mahdmu Hseyin kin-vlidesi Zeliha Subazde brhim zevcesi Tutu mahdmu Osman Osman kermesi Pnar hemresi Mvi hemresi Nriye Mustafa olu Osman Halil olu Mehmed

" " " " " " " Hasankala'da kendi hnesinde " " " "

" " " " " " " kama ile

" " " " " " " "

" " " " tfenk

" " " " "

" " " " "

" " " " " Kprky'n de

kama ile " .....(?) tfenk " "

" " " Emireyh " "

" " " " " "

Mehmed kermesi Hayriye mahdmu Halil Mustafa zevcesi Nune (?)

Hasankala'da kendi hnesinde "

"

"

"

" "

" "

" "

290

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Nune (?) kermesi Ftma Yusuf olu Dursun

"

"

"

Hnesinin kapusu

kurda ile

Sivas mahalle

"

mahdmu mil mahdmu Kmil Hasan olu Mehmed Hasan olu Ahmed Said olu Necib

nnde hanesinde " " Kprky'nde

" tfenk " " "

sinde " " " Erzurumk apusu

" " " " "

kermesi Saide

Hasankala'da hnesinde

kurda ile

"

"

kermesi Nime zevcesi Firdevs kermesi Cemile mahdmu Mehmed baldz Nriye kermesi Havva Hasan zevcesi Name kermesi Cemile Mehmed olu kr mahdmu Cell zevcesi Zeyneb kermesi Ftma mahdmu Hseyin zevcesi Hediye baldz Zekiye

" " " " " " " " " "

balta " tfenk balta tfenk " " " balta kama ile

" " " " " " " " " "

" " " " " " " " " "

" " " "

sng ile tfenk balta "

" " " "

" " " "

291

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " "

Zekiye kermesi Nfiye Nfiye mahdmu Ahmed Nfiye mahdmu Mehmed kr Efendi kinpederi Hseyin Aa Ali olu Receb

" "

" "

" "

"

"

"

"

"

"

"

"

Kprky'nde

"

Cmi-i Kebr

"

mahdmu Kym

Hasankala'da kendi kapusunda

"

"

"

zevcesi Ftma

Hasankala'da hnesinde

"

"

"

Hsn zevcesi Rsime Hsn olu Ali

Hasankala'da Kprky'n de

kama balta

" "

" "

Ali olu Mtak mahdmu Said

" Hasankalas'nda

" "

" "

" "

Kazmanl Arda Kazmanl Arkam Kazmanl Kirkor Kazmanl Kirkor Kazmanl Toros

Said vlidesi Hanm

"

"

"

"

mahdmu Mehmed

"

"

"

"

smil olu Aa

"

"

"

"

Aa birderi Hasan

"

"

"

"

Hasan olu Bill

"

"

"

"

292

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " "

Bill birderi Mehmed Yzba Osman olu kr mahdmu Bekir Mehmed zevcesi Glhanm Bekir zevcesi Nzire kr zevcesi Nzire Mehmed kerimesi Subhiye Mehmed mahdmu brhim Osman olu Rd Efendi zevcesi Nriye

" Kprky'n de Hasankala'da Haydarolu hnesinde "

" tfenk

" Aaminre

"

"

"

" " "

" " "

" " "

"

"

"

"

Kprky'n de Kendi hnesinde

"

"

"

balta

"

"

kermesi Ltfiye Mehmed vlidesi Glizar Mehmed zevcesi Seble kermesi Ftma mahdmu Ahmed Mehmed'in days Ali Ali zevcesi Hayriye Ali kermesi Hadce dier yie dier Rbia kr zevcesi Hanm

" "

" "

Yoncalk "

" "

" " " " " " " " "

" " " " " " tfenk balta "

" " " " " " " " Erzurumkapusu

" " " " " " " " "

293

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " "

kr mahdmu Safer kr kermesi Glhanm kr birderi Mehmed kr birderi Hasan vlidesi Ftma Hseyin zevcesi Hadce Hac Hurid olu Vhid

" "

" "

" "

" " " " "

" " " " "

" " " " Cmi-i Kebr

" " " " "

Vhid kz Sdka Vhid zevcesi Zhlre Vhid vlidesi Dudu Abdurrahman olu Ahmed Ahmed kz Nzime mahdmu Hseyin Osman olu Mehmed

" " " "

" " " "

" " " Erzurumkapu

" " " "

" " Kprky'n de

" " "

" " "

" " "

mahdmu Slih dier smil

" Kendi hnesinde

" sng

" "

" "

Mehmed kin-vlidesi Ball (?) yeeni Seddiye (?) hemresi Anahanm Tahsldr Nazm Efendi

"

"

"

"

" " Kprky'n de

" " "

" " Cmi-i Kebr

" " "

294

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Yusuf zevcesi Zhre

Kendi hnesinde

"

"

Yusuf kermesi Hadce Yusuf mahdmu Cafer kin-vlidesi Hsn Osman olu Ahmed Ahmed zevcesi Vesle Ahmed mahdmu Mehmed Ahmed [mahdmu] dier Mustafa Ahmed [mahdmu] Hasan Ahmed [mahdmu] mer hemresi Ftma Ftma olu Ali dier Mustafa Behzad vlidesi Rukiye

" " " " " "

" tfenk balta tfenk " "

" " Sivas " " "

" " " " " "

"

"

"

"

Kprky'n de Kendi hnesinde " " " "

balta

"

"

sng

"

"

" " " balta

" " " Cmi-i Kebr

" " " "

brhim kz Hanm Tahrrt Ktibi Fzl Efendi hemresi Reide Hanm hemresi mahdmu Nci Osman Aa olu Enver

" "

" kama ile

" "

" "

" "

" "

" "

" "

"

"

"

"

295

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Osman Aa olu kz Sime Dervi olu Hseyin

"

"

"

Kprky'n de

tfenk

"

"

Hac Mahmud olu Hac

Kendi hnesinde

balta

"

"

Mustafa olu Hfz

Hamdi Bey hnesinde

"

Emreyh

"

Mustafa kz Rukiye Mustafa [kz] dier Hafiye Mehmed kz Hsn dier Nriye Ali olu bil zevcesi Serfirz Bahri olu Mehmed Bahri hemresi Gll Paac Ahmed olu Kaya Kaya olu hsan brhim olu Hayrullah mer olu Ahmed Aa

" "

" "

" "

" "

" " Hasan Efendi baesinde

" " "

" " Erzurumkapusu

" " "

" "

" " Cmi-i

" " "

Erzurum'da

"

" " Kprky'n de

" " "

Kebr Aami nre

" " "

zevcesi Ftma

Kendi hnesinde

"

Erzurumkapusu

"

kermesi yie Nfs memrunun mahdmu Cell

" "

" kurunla

" "

" "

296

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Hseyin Aa zevcesi Sefiye kr Efendi olu Mnir kr Efendi olu Tahsin Sarlarn kr kermesi Hediye

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

" "

" " Sivas

"

" "

mahallesi kermesi Fethiye Hins karyeli Dervi avu zevcesi Dilber " Kprky'n de Kendi hnesinde kermesi Ftma kermesi Hediye mahdmu Ahmed hrmc Resul birderi Musa mahdmu Mustafa zevcesi Rukiye Mustafa zevcesi Sebhat " " " Kprky'n de " " Kendi hnesinde Mustafa olu Ahmed brhim olu Abdurrahman smil zevcesi Hadce aban olu Mehmed " Kprky'n de " " " " " " " " " " Readiye " " " " " " " " " balta Sivas mahallesi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Readiye " "

297

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

smil mahdmu brhim Sleyman olu Ahmed

Kendi hnesinde Kprky'n de

"

"

kurda ile

Erzurumkapusu

"

Mehmed olu Rfat Mehmed zevcesi Mnre

" Hasankala'd a

balta ile "

" "

" "

Rfat zevcesi Seble Furuncu kif Aa zevcesi Ftma Resul birderi Abdullah zevcesi Mnre mahdmu Abdurrahman kermesi Hnkar Sleyman kermesi Fahriye Sleyman zevcesi Hadce brhim avu olu Mehmed brhim avu zevcesi

" " " " " "

"

"

" " " " " "

tfenk Aaminre " " " " " " " "

" "

" "

" "

" "

"

"

"

"

Kprky'n de Hasankalas'nda

balta ile Yama mahallesi tfenk "

"

"

Receb olu Mehmed

Kprky'n de

"

"

"

Sdk kermesi Ftma

Hasankalas'nda

"

"

"

Sdk kermesi Fidan Fidan mahdmu Kerem

" "

" "

" "

" "

298

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " "

Fidan kermesi Cevhir Burhan olu Ksm

" Kprky'n de

"

"

balta ile Aaminre

mahdmu bid birderi Hasan

" Hasankalas' nda

" tfenk

" "

" "

zevcesi Sultan gelini Serfirz Arabac Sl

" " Kprky'n de

kurda ile tfenk balta

" " "

" " "

mahdmu Kmil mahdmu ehr Bahri olu Zihni kermesi Hanm

" " " Hasankalas' nda

" " " "

" " " "

" " " "

kermesi Nfiye gelini Snds gelini yie gelini Muhibbe Reid zevcesi Nfiye Timar

" " " "

" " " " ihrk

" " " " "

" " " " "

karyesinde mahdmu Zihni mahdmu Yusuf kermesi yie Monla Osman olu Monla Hseyin Monla Osman kz Fenniye (?) " " " Kprky'n de Kendi hnesinde sng " " " " " balta ile " " " " " " " "

299

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Monla Osman dmd Yusuf Fethiye mahdmu Behzad Yusuf zevcesi Hadce Yusuf kermesi Hediye Molla Mahmud zevcesi Ftma Molla Hasan olu Ali Fethiye kz Hediye Hasan olu Mehmed

Kprky'n de Kendi hnesinde " " "

balta

"

sng

"

"

tfenk kln sng

" " "

" " "

" " "

kln tfenk "

" " Cmi-i Kebr

" " "

Hasan kz Ftma Ahmed olu Hasan

" Kaya Efendi hnesinde

" "

" "

" "

Ahmed olu Hanife

Kendi hnesinde

balta

"

"

Yusuf olu Dursun Dursun olu mil

" Koca Aa hnesinde

" "

" "

" "

Mustafa olu Musa

Kendi hnesinde

tfenk

"

"

Musa olu Mustafa Musa kermesi Hadce Musa zevcesi Cevhir Mustafa zevcesi Hnkar Mustafa kermesi Hadce

" " " " "

" " kama ile " "

" " " " "

" " " " "

300

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Hseyin olu evket

Kprky'n de

balta ile Sivas mahallesi " "

brhim Aa kermesi Nfiye Mehmed olu Aa Reid olu Mustafa

Kendi hnesinde Su damnda Kprky'n de

"

" "

" Cmi-i Kebr

" "

Mehmed olu Ahmed Mustafa zevcesi yie

" Kendi hnesinde

" tfenk

" "

" "

Mustafa olu Hlid Mustafa olu Hsn kermesi Fehime Reid olu Ali

" " " Kprky'n de

balta tfenk " balta

" " " "

" " " "

Mehmed olu kr Mehmed olu Hamdi Hseyin olu Ahmed Ahmed olu Hac Ahmed olu evki Rfat olu Rza smil olu Tayfur Mehmed olu Hasan Sleyman kermesi

" " " " " " " " Hasankalas'n da

" tfenk balta " " " " tfenk sng

" " " " " " " " Aaminre

" " " " " " " " "

Ana kermesi Rukiye Ana kermesi Nfiye

" "

" "

" "

" "

301

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " "

Ana kermesi fiye Hasan kz Safiye anakc oullarndan Dervi bin Molla Sleyman Kndl smil kz Ftma erif kz Glsm erif kz Hanife erif kz Vasfiye Halil olu Ali

" " Kprky'n de

" " tfenk

" " Cmi-i Kebr

Hasankalas'nda " " " Kprky'n de

"

"

"

" " " "

" " " "

" " " "

Mehmed ve Cemil

Hasankalas'nda

"

"

"

Hac Musa Baba

Kprky'n de

"

"

"

kermesi Gleser

Hasankalas'nda

"

"

"

hafdi efik Mceldili Yusuf bin mer zevcesi Hasbiye kermesi Pnar hafdi Sniye dier Nzime Ahal brhim kz kriye Ahal brhim birderi evki

Su damnda "

" "

" "

" "

" " "

" " "

" " "

" " "

"

"

"

"

"

"

"

"

302

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

Muharrem kz Emine

Hasankalas'nda

"

"

kermesi efika dier Refika Ahmed olu Dede

" " Kprky'n de

" " "

" " "

" " "

erif olu Refik Kurban kz Nene

" Hasankalas'nda

" "

" "

" "

kermesi Cevriye mahdmu Yusuf Abdullah olu Mevld Mehmed kz Glhanm Mehmed kz Seyd kermesi Ftma mahdmu Hsn Ahal Mtak

" " " " " " " Kprky'n de

" " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " " "

zevcesi Fika

Hasankalas'nda

"

"

"

Deirmenci Ali

Kprky'n de

"

"

"

smil kz mmhan

Hasankalas'nda

"

"

"

Ahal Mustafa kz Ftma Sofu Abdullah mahdmu smil

"

"

"

"

" "

" "

" "

" "

303

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " " " " "

zevcesi Nergiz kermesi Nzime Mustafa olu Abdullah zevcesi Bedriye hrmc Resul olu Abdlhamid Kse Ahmed zevcesi Vesle hemresi Ftma dier Pirze baldz Ftma yeeni Muharrem

" " " " "

" " " " " Sivas

" " " "

mahallesi " " " " " Kprky'n de " " " " " " " " " " " " " " " " " "

dier Mkerrem Sulutekyeli Nakim (?) bin kif birderi Ceml

" "

" "

" "

" "

Hasankalas' nda

"

"

"

dier Rsim vlideleri Muhsine Serrclar'n zzet Kndl Bekir kz yie

" " " "

" " " "

" " " Cmi-i Kebr

" " " "

mahdmu Zekeriyya mahdmu Him mahdmu Mehmed Yusuf kz Kr Vesile

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

304

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi " "

kermesi Zeliha Kndl Dervi kz Seddiye (?) Kndkl Dervi kz Kerime Kndl Dervi mahdmu smil Kndl Osman kz Mvi Kndl Osman mahdmu mer Kndl Osman [kz] Ltfiye Kndl Osman [kz] Nriye Kndl Kr Fzl

" "

" "

" Kethuda

"

balta

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

Kprky'n de

tfenk

"

"

Kndl Emrullah olu Fethullah Kndl Emrullah zevcesi Zekiye Kndl Emrullah gelini kr [kriye] brhim kz Ball (?) Ahmed kz Rziye Osman olu Rd

"

"

"

"

Hasankalas'nda "

balta

"

"

"

"

"

" " Kprky'n de

" " "

" " "

" " "

zevcesi Nriye

"

"

"

"

305

Katilin ismi

Memleketi

Maktuln ismi

Mahall-i crm

Nev-i fecayi

Mahallesi

Mensup olduklar ete reislerinin ismi "

kerme[si] Refka

Hasankalas' nda

"

"

mahdmu Fahreddin mm olu Ahmed mahdmu Kzm mahdmu Mnir yeeni Sefiye

" " " " "

" " " " "

" " " " Aaminre

" " " " "

Emin olu aban zevcesi Nergiz smil kz yie Halil kz Glhanm Fzl kz Hsn Mehmed kz Ftma brhim kz Nciye kermesi Hasbiye Berber kz eker zevcesi Fethiye kermesi Hafiye

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

Esmileri sebt-i defter edilen ehsn hviyetleri heyet-i ihtiyriyemizce malm olan nfsdan mad esn-y istlda kur-y mcvireden vrd eden bir ksm ehsn ise hviyetleri bilinemediinden kaydna geirilmemidir. Halbuki merkez kazda bin drt yz mtecviz sab ve ehsn Ermeniler tarafndan katlim edilmi olduu cihetle ibu yirmi sahfeyi hv defter bi't-tanzm takdm klnd marzdur. F 10 Temmuz sene [1]335
Az Sleyman mza Az Haydar mza Muhtr Hasan mza Hasankala mm Kmil mza

306

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmileri Mceldili Kei olu Ermenak, Alvarl David,

Yekebadl Hamaza, gml Agob,

Hasan olu Eyyub

balta

Hasan kala'da

Mceldi

Mustafa olu Yusuf

Hasan olu Tevfik

kuru nla

"

"

"

Todaviranl Serkis "

Aziz olu Mehmed

"

"

"

"

Ohannes, Bogos ve

Hseyin olu Mevld

"

"

"

"

maiyyetlerin de altm

" " " "

Mevld olu Arslan Mustafa olu evki Mustafa olu Kadir Hac Tosun olu Tayyar

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

msellah atl " " "

" " " "

Hlid olu Mustafa Hlid olu Ltfi Hasan olu Kadir Receb olu Dursun

" " " "

" " " "

" " " "

" " " Mehmed olu Aa

" " " "

" "

Mehmed olu Aa Mustafa olu Hrrem

" kuru n "

" "

" "

" "

" "

"

Mehmed olu Ahmed

"

"

"

"

"

emseddin olu Slim

balta

"

"

"

"

"

Dervi olu Osman

sng

"

"

"

"

307

Gaspedilen eya

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmileri "

"

erif olu Rz

kuru n

"

"

"

"

Refik Bey olu Bekir Bey

balta

"

"

"

"

" " "

erif olu Mcib erif olu Mehmed erif olu Behram

" " "

" " "

" " "

" " Mustafa olu Mehmed

" " "

"

Mehmed olu Nzm

sng maakurun

"

"

"

"

" " " "

Murad olu Ndim Murad olu Mevld Murad olu Ndir Mehmed olu Mustafa

" balta " "

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

"

Mil Bey olu Ziya Bey

"

"

"

"

"

"

Mil Bey olu kr Bey

"

"

"

"

"

" " " " "

Thir olu Dervi Thir olu Arslan Thir olu Nzm Thir olu Kzm Thir olu Mustafa

" " " " kurunla

" " " " "

" " " " "

" " " " Mehmed olu Hseyin

" " " " Mceldili Ermenak,

308

Gaspedilen eya

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmileri Ohannes, Bogos ve

"

Mehmed olu Yusuf

"

"

"

"

"

Yusuf kermesi Pnar

"

"

"

"

Alvarl David

"

Yusuf zevcesi Hasbiye

"

"

"

"

"

"

Yusuf torunu Hanm

"

"

"

"

"

"

Yusuf torunu Ndime

"

"

"

"

"

"

Dervi kermesi Aye

"

"

"

"

"

"

Dervi hafdi Glzr

"

"

"

"

"

"

Cafer kermesi Mide

"

"

"

"

"

"

Cafer kermesi Makbule

"

"

"

"

"

"

Mustafa kermesi Hadce

"

"

"

kr olu Ahmed

"

"

Mustafa kermesi Fika

"

"

"

"

"

"

Molla Hasan kerimesi Hadce

"

"

"

"

"

"

Molla Hasan kermesi Ftma [Fethiye]

"

"

"

"

"

"

Seylan kermesi [olu] Yusuf

"

"

"

"

"

309

Gaspedilen eya

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmileri "

"

Seylan kermesi [olu] Dervi

"

"

"

"

"

Osman kermesi [olu] Hasan

"

"

"

"

"

"

Hamdi kermesi [olu] Vehbi

"

"

"

"

"

"

olak kermesi [olu] Ahmed

"

"

"

"

"

"

Ahmed kermesi [olu] Rz

"

"

"

"

"

"

Yusuf kermesi [olu] Dvud

"

"

"

"

"

Beyn : 55
Ermeniler tarafndan vukbulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere elli be nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikrolunan ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd.

hid Mehmed

hid Aa mza

hid Ahmed

hid Hasan mza

hid Yusuf

[Mceldi Karyesi] Muhtr

Mceldi Karyesi mm

310

Gaspedilen eya

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

Hn'dan Arakil, Bogos, Ohannes, Mceldili Manik ve Toru " " "

Ali olu Ali Osman olu Halil Halil olu Yakub Halil olu Avni Osman olu Niyazi brhim olu Vsf Halil olu Hfz l Hoca Mtk evki olu Esehan smil olu Sehln Mehmed olu Zkir Mehmed olu kir Mustafa olu Mehmed Yusuf olu Rfat Yusuf olu Seyfet

kurunla

Hasanka la'da " " " "

ender " " " "

Mehme d olu Mustafa " Dede Aa " "

" sng kurunla balta

Alvarl, Todaviranl, David Hampar " " "

On liralk kymetinde eyas Yirmi liralk kymetinde eyas On liralk kymetinde eyas " kz, yirmi liralk kymetinde eyas kz, on liralk kymetinde eyas Yirmi liralk kymetinde eyas Yirmi be liralk kymetinde eyas On liralk kymetinde eyas Otuz liralk eya On liralk eya " " On be liralk eya Yirmi liralk eya

"

sng maakurun balta

"

"

Mceldili Ovan, Serkis, Hao "

"

"

brhim avu bin smil "

"

"

"

"

"

"

"

" Terzi Serkis, Erzurum'da kuyumcu Arakil, Mceldi[li] Ovan, Serkis, Hao Arakil " " Terzi Serkis, Kuyumcu

kurun, sng balta

" Erzuru m'da Hasanka la'da " " " Erzuru m'da

" "

Mustafa avu ahan Bey Mustafa avu " " Efendi olu Fehim ahan Bey

" Narmanl Oskan, Apet, Kuyumcu Manik, Alvarl David, Todaviranl Hampar " " Elli lira m den

" " kurunla kurun, sng balta

" " " " "

311

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

olu Arakil, Mceldili Ovan, Serkis, Hao, Arakil

Hseyin olu Mehmed Dursun olu kif Molla Hasan olu Mehmed Mehmed olu Hasan erif olu kif Emrullah olu Halil brhim olu Gen Aa brhim olu Kyam Mustafa olu Mehmed Mehmed olu Dursun Dursun olu Aa Kurban olu Mustafa Kurban olu brhim Kurban olu Tfan vlidesi Ftma gelini Aye dieri Hadce dieri Hediye kermesi ffet kermesi Hnkar

kln kurun "

Hasanka la'da " "

" " "

Efendi olu Fehim " "

" " "

Sekiz liralk eya On liralk eya Otuz liralk eya On liralk eya Yedi liralk eya On iki liralk eya

" " " " Mceldili Arakil, Ohannes, Bogos, Hasankalal Ermenak Efendi " " " " " " " " "

" sng kurun balta sng kurun sng kln maakurun kurun balta kurun sng " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " Battal olu Dede " " " brhim olu Hfz Osman " " " " " " "

" " " " Todaviranl Hampar, Alvarl David, Burusal Aganik " " " " " " " " " " Be lira

On liralk eya On be liralk eya On liralk eya Krk liralk eya " " " " " " " " "

312

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

" " " " " " " " " " "

mahdmu Osman Aa olu dil Aa olu Ceml Ahmed olu Dervi Bayrak olu kif Bayrak olu Sleyman Mehmed olu Sleyman Mehmed olu Hasan Mustafa [olu] brhim Mustafa olu Mehmed Dursun olu mer Dede olu Tayyar Dede olu Dervi Nili olu smil smil olu Aa Hac smil olu smil Hac smil olu Mehmed Ahmed olu Aa Mil olu Behll

kurunla " " " balta " sng kurunla " " kurun maasng kurun maabalta kurunla " balta " " kurun "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " Battal olu Dede Bey " " " " " " " "

" " " " " " " " " " Alvarl David, Todaviranl Hampar, Burusal Aganik " " " " " " "

On liralk eyas Yirmi liralk eyas On iki liralk eyas On be liralk eyas On liralk eyas Sekiz liralk eyas On bir liralk eyas On liralk eyas

On be liralk eyas Sekiz liralk eyas Yirmi liralk eyas Be liralk eyas " Otuz liralk eyas " On sekiz liralk eyas On liralk eyas

" " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " " "

313

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

" " " " " " " Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Mulu Ohannes " " Mceldili Arakil, Bogos, Ohannes, Ermenak Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Mulu Ohannes ve Hao Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Gezli Hao

Mil olu Halil Osman olu Burhan Osman olu Aa brhim olu Hasan Ali olu Hurid Mustafa olu Hakk Hasan olu Dursun Mustafa kz Firdevs Mustafa kz Remziye vlidesi Hadce Ahmed kz Hrrem Halil olu mil ahan zevcesi Ftma Mehmed olu Hakk

" balta balta, sng " " kurun " balta

" " " " " " " Erzuru m'da " " " Hasanka la " Erzuru m'da

" " " " " " " "

Mehme d olu Ahmed " " " " " " Ahmed olu Mustafa avu " " " Receb olu Dervi " Ahmed olu Mustafa avu

" " " " " " " Narmanl Oskan, Kuyumcu Apet ve Manik " " Alvarl David ve Todaviranl Hampar "

Sekiz liralk eyas Dokuz liralk eyas " On liralk eyas On liralk eyas Sekiz liralk eyas On yedi liralk eyas Altm liralk eyas " " " On liralk eyas Be liralk eyas Drt liralk eyas

" " sng, kurun kurunla sng "

" " " " " "

Karsl Durak Durak olu Kyam Durak zevcesi Gli

" balta

" "

" " Hac Hseyin olu Mustafa "

" Narmanl Oskan, Apet, Manik "

On liralk eyas On be liralk eyas "

"

"

"

314

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

" " Mceldili Ohannes, Arakil, Bogos " " " " " " " " " Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Gezli Hao, iftlikli Aram, Mceldili Ohannes, Arakil, Bogos " " " "

kermesi Zelha birderi Osman Veysel avu Yusuf olu Hzk kr Bey bin Ahmed Hotan olu Halil Celiha (?) olu Hasan Abdurrah man olu Emin smil olu Mustafa Osman olu Fzl Gayur (?) olu Tosun Tosun olu brhim Terzi olu kr

" " sng maakurun kurunla " balta kurunla " " sng " " balta

" " Hasanka la'da Erzuru m'da " Hasanka la'da " " " " " " Erzuru m'da

" " "

" " Receb olu Dervi " " " " " " " " " Hac Hseyin olu Mustafa Ali Hoca Efendi " " " " "

" " Alvarl David, Todaviranl Hampar, Burusal Aganik

" " Yirmi liralk eyas On liralk eyas On be liralk eyas Dokuz liralk eyas On drt liralk eyas Be liralk eyas Sekiz liralk eyas On liralk eyas Yedi liralk eyas Alt liralk eyas On sekiz liralk eyas

" " " " " " " " " "

" " " " " " " Narmanl Oskan, Apet ve Manik, Alvarl David, Todaviranl Hampar

Mahmud olu Aa Hasan olu Mahmud Dursun olu Cihan Veli olu Ali Ahmed bin Dervi Yusuf olu Osman

"

"

"

Dokuz liralk eyas On liralk eyas

kurunla balta, sng sng " "

Hasanka la'da " " " "

" " " " "

" " " "

On be liralk eyas Sekiz liralk eyas Yirmi liralk eyas Be liralk eyas

315

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdn n ismi

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

" " Mceldili Ohannes, Arakil, Bogos, Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Mulu Hao, Gezli Hao, iftlikli Aram, Mceldili Ohannes, Arakil, Bogos " " " " " Terzi Serkis, Kuyumcu Arakil, Mulu Hao iftlikli Aram

Ahmed olu Aa Halil olu Tfan Hseyin olu Ahmed Kadir olu Fzl

" " "

" " "

" " "

" " Mustafa olu Osman Hac Hseyin olu Mustafa

" " Alvarl David, Todaviranl Hampar, Narmanl Oskan, Kuyumcu Apet ve

Dokuz liralk eyas liralk eyas On be liralk eyas On sekiz liralk eyas

balta

Erzuru m'da

"

Kadir olu brhim Avc olu Halil rif olu Mustafa vlidesi olu tfe Halil vlidesi Pirze smil olu Bahri avu Ali olu Tadan smil kermesi Nkibe

"

"

"

"

Manik

On bir liralk eyas On liralk eyas On dokuz liralk eyas Alt liralk eyas Dokuz liralk eyas Drt liralk eyas Yirmi liralk eyas Otuz liralk eyas

sng " " " " kurunla "

Hasanka la'da " " " " " Erzuru m'da

" " " " " " "

Mustafa olu Osman " " " " " Hac Hseyin olu Mustafa "

Alvarl David Todaviranl Hampar " " " " Narmanl Oskan, Kuyumcu Apet ve Manik

Slih olu brhim

"

"

"

Be liralk eyas

Neferen : 103
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn ve sab olmak zere yz nfs olduu sebt-i defterde zikr edilen ehslarn uhdtyla ibu defterimiz temhran takdm klnd. 316

F 27 Temmuz [13]35
uhdn smil olu brhim Az uhdn Mehmed olu Ahmed Muhtr uhdn Battal olu Dede Bey ender karyesi imm hdnn ismi Ali olu Dede Aa Bu dahi l Hoca olu Efendi Bu dahi Efendi olu Fehim hdnn ismi Ahmed olu Mustafa avu hdnn ismi Receb olu Dervi Az

hdnn ismi hin Bey

hdnn ismi Mehmed olu Mustafa

uhdn brhim Hfz Osman Efendi

Bu dahi Mustafa olu Osman

Ktilin ismi ve hreti Mceldili karyeli Arakil,

Bogos, Ohannes, Manik,

Maktln ismi ve hreti smil olu Bill smil olu Yahya brhim olu Dervi brhim olu Ali Hac Hfz olu Efendi Kmil olu Cemil Tayfur olu Mevld

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Alvarl David, Todaviranl Hampar, krk sekiz atl msellah refkatiyle " " " " "

Gaspedilen nukud Sekiz yz manat

Gasbedilen eya ve hayvnt On liralk eyas Yirmi liralk eyas Sekiz liralk eyas On liralk eyas "

balta

Hasanka las'nda " " " " " "

Sos

smil olu Him " " " " " " " " " " Hasan olu Tayfur Mehmed olu

sng bakla "

kurun maabalta

Burusal Aganik,
Mdrgeli Mgrd

" " "

balta "

ki yz manat

" On be liralk eyas

317

Ktilin ismi ve hreti " " " "

Maktln ismi ve hreti Mustafa olu Musa Hasan olu Hseyin ahan olu Pehlivn brhim olu mer Halil olu Fzl Timur olu Osman Timur olu Mehmed rif olu Halil Mehmed olu brhim mm brhim Efendi Mustafa olu Kutan

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri " " " uregilli Agob, Mdrgeli Hao, David ve rfeks " " "

Gaspedilen nukud Be yz manat

Gasbedilen eya ve hayvnt Be liralk eyas On liralk eyas Dokuz liralk eyas On iki liralk eyas On liralk eyas " Sekiz liralk eyas Be liralk eyas Otuz liralk eyas On be liralk eyas

kuru nla sng kuru nla sng

" " " "

" " " Erzuru m'da Hasankala " " "

Mahmud " " Hasan olu ahan Hasan olu Tayfur " " "

" " " "

balta " " kuru n maasng balta maakuru n

kurun maasng

" " " "

"

"

"

"

"

" "

" "

" "

" "

" "
Bir tobra dernunda be yz lira

balta

Bir esb ve bir torba dernunda elli lira Be liralk eyas Sekiz liralk eyas On liralk eyas Alt liralk eyas

"

" " "

Ahmed olu Mehmed Aa Cohun olu Hamdullah Mehmed olu Durak Dede olu Hurid

balta maasng kurunla kurun maabalta "

"

"

"

"

" " "

" " "

" " "

" " "

318

Ktilin ismi ve hreti " Mceldili Arakil, Ohannes, Bogos, Manik, Burusal Aganik, Mdrgeli Mgrd " " "

Maktln ismi ve hreti Hseyin olu Zhd Hseyin olu Rfat

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri " Alvarl David, Todaviranl Hampar, krk sekiz atl rfeks

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

sng kurun maasng " "

" " Sos

"

" Mehmed olu Mahmud

On liralk eyas

Emin Olu Osman Mehmed olu Abdurrah man Hac Hfz olu Kmil Sleyman olu Hasan Hasan zevcesi Gleser Ako olu Hseyin Abbas olu Hasan Abbas olu Hseyin

" "

" "

" "

On be liralk eyas Dokuz liralk eyas On sekiz liralk eyas On bir liralk eyas "

" balta balta maakuru n balta maasng sng "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

On be liralk eyas

Neferen: 32
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlim gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere otuz iki nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikredilen ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz temhran it klnd. F 28 Temmuz [13]35
uhdn Hasan olu Tayfur Az uhdn smil olu Him Muhtr uhdn Az Mehmed olu Mahmud uhdn mm- Karye-i Sos Hasan olu ahan

319

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

Hertevli Mardros, Hertevli Kudo ve refkleri

Hseyin olu shak Aa olu Ahmed Aa olu Abdullah

balta maakurun " "

Erzurum " "

Baklgan " "

Dursun Efendi olu Mehmed Efendi " Hac Reid olu brhim

Komasorlu Ako, Ikl Babil " "

Beyn: 3
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikr edilen ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz [13]35
hid brhim Muhtr hid Mustafa mm- Karye-i Baklgan
Gasbedilen eya ve hayvnt On liralk eyas Be liralk eyas On liralk eyas Be liralk eyas Sekiz liralk eyas Dokuz liralk eyas On liralk eyas

Ktilin ismi ve hreti iftlikli Aram, Gezli Hao, Mdrgeli Mgrd " " " " " " "

Maktln ismi ve hreti Sleyman olu smil Osman olu Himmet Mahmud olu Resul Reid olu Abdurrezzak Musa olu Ali Musa olu Bekir Mahmud olu Cohun Hayal olu Hilmi Osman olu Halil Mustafa olu brhim

Nev-i fecyi

Mahalli crm

Karyesi

hdnn esmisi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Narmanl Oskan, Kuyumcu Apet ve Manik " " " " " " "

balta " sng balta sng ve kurun kurun balta " " sng, kurun

Erzuru m'da " " " " " " " " "

Pertek " " " " " " " " "

Osman olu kif " " " " brhim olu Edhem " " " "

Beyn: 10
320

Gasbedilen nkd 10 lira 12 lira

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda srf erkek olmak zere on nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri zikredilen ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz temhran it klnd. F 28 Temmuz [13]35
hid brhim olu Edhem Az brhim
Ktilin ismi ve hreti Mceldili Arakil, Ohannes, Miko Bogos, Avidis, Hampar Maktln ismi ve hreti Refik olu Bekir Nev-i fecyi

hid Osman olu kif Muhtr

Az kif mm- Karye-i Pertek

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

kurunla

Dern- kyde

Haykrt

Dursun olu Hseyin

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Alvarl David, Todaviranl Hampar,

Gaspedilen nkd

Gaspedilen eya ve hayvnt Bir sat gasbedilmi dir.

Mehmed olu Osman

"

"

"

"

"

Mehmed olu Behll Hac Hseyin olu Bekir Ahmed olu Abdurrezzak Mustafa olu Ali Hasan olu Mehmed smil olu Yusuf

"

"

"

"

krk alt msellah refkleriyle beraber "

Bir esb, bir sati gasbedilmi dir. Be liras gasbedilmi dir. Drt liras gasbedilmi dir.

"

"

"

"

Ali olu Mustafa " Sleyman olu Hac Mevld "

"

" " " Gezli Hao ve iftlikli Aram, David refkleri

" " " "

" " " "

" " " "

Oskan ve David " " "

Bekir olu erif

balta

Erzurum' da

"

Hseyin olu Osman

"

Beyn: 9
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda srf erkek olmak zere dokuz nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri zikredilen ehsn malmt ve mehdtlaryla ibu defterimiz temhren it klnd. F 28 Temmuz [13]35
hid Ali olu Mustafa Az Tayfur hid Hseyin olu Osman Az Bekir hid Dursun olu Hseyin Muhtr hid Mevld

mm- Karye-i Haykrt

321

Ktilin ismi ve hreti Alvarl David krk atl msellah " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Maktln ismi ve hreti Davud olu Edhem Tosun olu Fzl Yahya olu Osman Bey Yahya olu brhim Bey mm Hfz Osman Efendi Hasan olu Abdulkdir brhim olu smil Hasan olu Muhyiddin Beir olu Yusuf Dursun bin Yusuf smil bin Hseyin Ahmed bin brhim avu Ali b. Halil Dursun bin Rza Osman bin Cell erif bin brhim Ali bin Sleyman Hseyin bin Aa Bekir bin Mahmud brhim kz Hadce Cohn kz Sebkat brhim olu Ali Esad olu Hamid Mehmed olu Mustafa Ali olu Abdurrahman Mehmed olu Tevfik Hzr olu erif Yusuf olu Hac Seher olu Bekir Yusuf olu Muhyi (?)

Nev-i fecyi bakla balta " kazma balta sng kurunla " " " " balta " " sng " " kurunla sng balta sng balta " " " " " sng kurun balta

Mahall-i crm Hasankala'da " " " " " " " " " " Kprk y'nde " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Karyesi

hdnn esmsi Muhyi (?) olu Hasan " " " " " " " " " " Yusuf olu erif " " " " " " " " " " " brhim olu Ali " " " " " "

Kurnu " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Todaviranl Hampar, Aganik " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Gaspe dilen nkd

Gasbedilen eya ve hayvnt On liralk eyas Yirmi liralk eyas Otuz liralk eyas Krk liralk eyas Yirmi liralk eyas On liralk eyas Be liralk eyas Sekiz liralk eyas On bir liralk eyas Dokuz liralk eyas Be liralk eyas On liralk eyas Be liralk eyas Drt liralk eyas On liralk eyas Drt liralk eyas liralk eyas Be liralk eyas On liralk eyas

Beyn: 30

322

Ermeniler tarafndan vuk bulan katlimda erkek ve kadn olmak zere otuz nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri zikredilen ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd. F 28 Temmuz sene [13]35
hid Ali Az hid lyas Muhtr Az Bekir mm- Karye-i Kurnu

Ktilin ismi ve hreti Mceldili karyeli Ohannes, Serkis, Bogos, gm karyeli Kigo " " " " " " " " " " " "

Maktln ismi ve hreti brhim olu Resul

Nev-i fecyi balta

Mahall-i crm Hasankala'da

Karyesi

hdnn esmsi Osman olu Ysin

Aha

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Alvarl David Todaviranl

Gasp edilen nkd

Gasp edilen eya ve hayvnt Bir hayvn gasbedilmidir

Mehmed olu Kmil brhim olu Yusuf brhim olu Mehmed Sleyman olu Halil birderi olu Him aban olu Mustafa aban olu Mehmed Ali smil olu Aa smil olu Hasan Hasan olu Yakub mm Ahmed Efendi Mtak zevcesi Hsn Dede zevcesi Ftma Hsn zevcesi efka Hsn olu Mehmed Rza zevcesi efka Rza kermesi Esme Ali olu Mtak

"

"

"

"

Hampar ve on alt atl msellah refkleriyle " " " " " " " " " " " " " " " "

On liralk eyas Bir esbini gtrmler Be liralk eyas Bir esbini gtrmler On liralk eyas On liralk eyas

" " " " " " " " " " " " " " " " Kuru n

" " " " " " " " " " " " " " " " Kprk y'nde

" " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " Yakub olu Hfz Mehmed " " " " " "

Sekiz liralk eyas On be liralk eyas On liralk eyas

Yirmi liralk eyas On liralk eyas

" " " "

323

Ktilin ismi ve hreti " " " "

Maktln ismi ve hreti Ali olu Dede Dede olu Kyam Mustafa olu Mehmed Mehmed olu Mustafa smil olu Halil

Nev-i fecyi " Sng " Kuru n ve sng Balta

Mahall-i crm " " " "

Karyesi

hdnn esmsi " " " "

" " " "

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri " " " "

Gasp edilen nkd

Gasp edilen eya ve hayvnt Yedi liralk eyas Dokuz liralk eyas

On be liras lira

Gezli Hao ve sekiz refkleri

Erzurum' da

"

"

Gezli Hao,

Beyn: 24
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek kadn ve gerek erkek ve ocuk olmak zere yirmi drt nfsdan ibret olduu ibu defterde esmleri muharrer ehsn malmt ve uhdtyla musaddak olunduunu mbeyyin ibu defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd. F 28 Temmuz sene [13]35
hid Osman olu Ysin
Ktilin ismi ve hreti Maktln ismi ve hreti

hid Hfz Mehmed

Nev-i fecyi Mahall-i crm Karyesi

Muhtr

mm- Karye-i Aha

hdnn esmsi

Yol Taburlar tarafndan " " " " "

Muhyiddin olu Dursun Osman olu Ali Hfz Hoca olu Molla Ali brhim olu Ahmed Halil olu Mustafa brhim olu Ali Musa olu Mehmed Musa olu [kz] Raba Mehmed olu brhim

balta " " " " " sng maabalta " "

Svili'de " " " Erzurum' da " "

Tuy-i Sagr " " " " "

Muhsin olu Hfz smil " " " " "

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Yol Taburlar tarafndan " " " " "

Gasb edilen nkd

Gasb edilen eya ve hayvnt

" "

" "

" "

"

" "

Beyn: 9
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlmda dokuz nfus gerek erkek ve gerek kadn olmak zere dokuz nfsdan ibret olduu blda esmsi

324

muharrer Hfz smil Efendi'nin uhdtyla ibu sebt-i defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd.
hid Hac Az Mehmed Hasan Muhtr mm- Karye-i Tuy- Sagir

Ktilin ismi ve hreti Mceldili Ohannes, Bogos, Arakil, gm karyeli Agob, Yekebadl Hamazaz "

Maktln ismi ve hreti brhim olu smil Rahim zevcesi Hsna Rahim zevcesi Serfirz Dervi zevcesi Dilber kermesi Ftma kermesi Behiye Tevfik olu efik Hseyin zevcesi Ense Hseyin kermesi ie torunu Aa smil olu erif smil kermesi Binnaz Rahm olu Mnib

Nev-i fecyi balta "

Mahall-i crm Hasankal a'da "

Karyesi

hdnn esmsi Hamza olu Kmil "

Hins "

"

"

"

"

Mensb olduklar ete reslerinin ismleri Mceldili karyeli Serkis, Ohannes, krk atl msellah maiyyetleri

Gasb edilen nkd

Gasb edilen eya ve hayvnt

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " " " " " " "

" " " Abdurrahm an olu Burhan " " " " " " " " " " " "

" " " " " "

"

"

"

"

"

"

Beyn: 13
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn olmak zere on nfsdan ibret olduu ibu sebt-i defterde isimleri muharrer ehsn uhdtyla malm olduunu mbeyyin defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd. F 28 Temmuz [13]35
hid Halil hid Burhan Az Hasan Muhtr mm- Karye-i Hins

325

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Alvarl David Todaviranl Hampar, krk atl msellah refkleri

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

Hasankalal Ermenek, Ohannes Hasankalal Aganik

" " " " "

Ali olu Slih Slih olu Necib Slih olu Abdurrahm an Slih olu Zkir kz Hanm zevcesi Ftma gelini Nene yeeni Yakb Yakub zevcesi Nazl Eyyub olu erif Eyyub olu Sbit Sbit olu dris dris kz Nene zevcesi Mnre Sbit zevcesi Makbule Ahmed olu Osman vlidesi Mvi birderi Halil mahdmu mer zevcesi Nazl Hfz zevcesi Glten Hseyin olu Tayyar Mustafa olu Dervi Dervi olu Emrullah Dervi olu Hsma (?) Aa olu Seyfullah

balta " "

Hasankala'da Kprky' nde Hasankalas'nda " " " " Kprky'nde Hasankalas'nda Kprky'nde " Hasankalas'nda " " " Kprky' nde Hasankalas' nda dern- kyde Hasankalas' nda Beraber gtrmler Hasankalas'nda " Kprky'nde Hasankalas'nda " "

Sereboaz " "

Ahmed olu Dursun

"

" " " " "

" " " " "

" " " " " " " " Kpr kyl Kirkor ve Mgrd, Alvarl David ve refkleri Kirkor ve Mgrd David ve Hampar " " " Kirkor ve Mgrd, David ve Hampar " " " "

"

"

"

"

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " kurunl a " balta " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " "

" " " " "

" " " " "

" " " " "

" Kirkor ve Mgrd David ve Hampar " "

326

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn esmsi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri "

Gaspedilen nukud

Gasbedilen eya ve hayvnt

"

brhim zevcesi kfe Ahmed kz Esme Edhem zevcesi Hindiye (?) Edhem olu Durak Hasan olu Yakub Dede [kz] Ftma rif kermesi Ltfiye Hamdi kz Nene Hseyin kz Fika Hseyin kz Glhanm Hseyin kz [olu] Cell

"

"

"

"

" "

" "

" "

" "

" "

" "

" " " Hasankalal Ermenak, Ohannes, Aganik " " "

kurunla sng " "

" " " Hasankala'da

" " " "

" " " Ahmed olu brhim

" " " Alvarl David, Todaviranl Hampar Be liralk eyas

" " balta "

" " " "

" " " "

" " " " " " "

liralk eyas ki liralk eyas Drt liralk eyas On liralk eyas

Beyn: 37
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere otuz yedi nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri muharrer ehsn uhdtyla malm olduunu mbeyyin ibu defterimiz temhran takdm klnd. F 28 Temmuz sene [13]35
hid brhim hid Dursun hid Dervi Muhtr Dede Sereboaz Karyesi mm Hsn

327

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

Agdasur karyeli Sirop, Haikvank l Misak, Tivnikli Bell Serkis " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Agdasurlu Sirop, Haikvank l Misak " "

Hseyin olu Aziz

balta

Erzurum'da

Pusudere

Hseyin olu Mustafa Hseyin olu Hseyin Ali bin Durak Ali zevcesi Nzime Durak olu Dede Sdk olu Mustafa Mustafa olu Fik Mustafa kz Hediye Mustafa kz [olu] Niyzi Mustafa kz [olu] Tayfr Sdk kz [olu] aban aban zevcesi Glsm aban kermesi Mazlme aban olu Durak aban olu Yusuf aban olu Tosun Memo olu Rd Memo zevcesi Gll Rd zevcesi Behiye Ali olu Tadan Ali olu Rsim smil olu Mustafa Mustafa zevcesi Tayyibe Mustafa kz Zhre Mahmud olu kif Mahmud olu mil Mahmud kz Makbule Mahmud olu Bayk Halil olu Hseyin

" "

" "

" "

Mustafa olu Hseyin " "

iftlikli Ohannes ve znl Sirop, Hadrakili Kirkor ve yirmi msellah maiyyetlerinde

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " sng kurun kurun ve sng balta " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " Ali olu Hasan " " " " " " " " " " " " " " " Mehmed olu Ali " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " iftlikli Ohannes ve zn karyeli Sirop, Hadrakili Kirkor ve yirmi msellah maiyyetlerinde "

" " "

" " "

" " "

" " "

" " "

328

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gaspedilen nukud

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

" " " " " "

Halil olu Nfiz Halil kz Nime Osman olu Ahmed Osman olu Mehmed Mehmed zevcesi Pirze Hseyin olu Mehmed

" kurun sng " balta "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere otuz alt nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri zikreden ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz temhran takdm klnd.
hid Mehmed olu Ali hid Ali olu Hasan hid Mustafa olu Hseyin Muhtr Rstem Pusudere karyeli mm Slih olu Abdlkerim

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi Alvarl David, Todaviranl Hampar " " " " " " " " " "

Gasbedilen nkd

Mceldili Serkis Ohannes Bogos " " " " " " " " " "

Hasan Bey olu Hamid Bey Resul olu mer Resul olu Hseyin Resul olu Mustafa Resul olu Ceml Mehmed olu Hseyin Mehmed olu Hasan Ali olu Hasan mer olu Ahmed Ksm olu Bekir Muharrem zevcesi Havva Muherrem kz Firze

sng

Baldz

balta " " kurun " balta " " sng " "

" " " " " " " " " " "

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen eya ve hayvnt

329

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi Alvarl David, Mceldi Hampar, Ohannes " " " " " " " "

Gasbedilen nkd

Mceldi karyeli Serkis ve Arakil " " " " " " " "

Hamza olu Tevfik

balta

Erzurum' da

zirmik

Hamza olu Tfan Bey

On liralk eyas

Kadir olu Mehmed Kadir olu Aziz Ahmed olu Nzm Mehmed olu Mahmud brhim olu Durak Yusuf olu Mehmed Ali olu Yusuf Yusuf olu Mevld

" " " " kurun " " "

" " " " Ky nnde " " "

" " " " " " " "

" " " " Mehmed olu Dursun " " "

On be liralk eyas Sekiz liralk eyas On yedi liralk eyas Dokuz liralk eyas Yirmi liralk eyas Be liralk eyas Sekiz liralk eyas

Neferen: 9
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn ve sab olmak zere dokuz nfsdan ibret olduu sebt-i defterde esmleri zikredilen ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz temhran takdm klnd. F 28 Temmuz sene [1]335
hid hid Tfan Az Dursun Muhtr zirmik Karyesi mm

Gaspedilen nkd

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

Mceldili Manik ve Ohannes " " " " " " "

Ahmed olu smil Hseyin olu Cell Mustafa olu Hseyin Bayram olu Muharrem Hseyin olu Mehmed Said olu Hseyin Sbit olu Said Ali kz Esme

balta

Hasankala'da " " " " " " "

Porsh [Porsuk] " " " " " " "

Mehmed olu Hurid " " " Hurid olu Ali " "

kurunla balta " balta, sng " " kurun ve

Hasankalal Agaca, Alvarl David, Todaviranl Hampar, birderi Serkis, altm atl msellah refkleriyle " " " "

330

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gaspedilen nkd Gasbedilen nkd

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi

" " " "

Kyam kz Nciye Mahmud kz [olu] Hamdi Mehmed kz [olu] Ahmed Ali kz Refika

sng " " "

" " " "

" " " "

Mehmed olu Mustafa Said olu Tosun "

" " " "

Neferan: 12
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan [katlimda] gerek erkek ve gerek kadn ve ocuk olmak zere on iki nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikredilen ehsn malmt ve uhdtyla ibu defterimiz temhran takdm idesi [makm- idesine takdm klnd]. F 28 Temmuz sene [1]335
hid Ali Az smil hid Hurid Muhtr hid Mustafa Porsh [Porsuk] Karyesi mm Mehmed

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri iftlikli Aram, Kuyumcu Apeti ve Manik, Oskan, Mceldili Serkis, Alvarl David ve krk atl msellah refkleri

Gezli Hao Mdrgeli Agob, Kevehorlu Makar, Mceldili Ohannes, Bogos, Arakil, Manik

smil olu Mustafa

Balta

Erzurum' da

Tuy- Kebr

smil olu Yusuf

"

"

"

Ali olu Mahmud Ebbekir olu Mahmud Kmilolu Ali Hseyin olu Tadan Yusuf olu Seyfullah Hseyin olu Hasan Yusuf olu Ali

" Sng " " Kuru n " Balta

Hasankal a'da " " " " " "

" " " " " " "

smil olu Hasan " " " Reid olu Ziya " "

" " " " "

" " " "

Beyn: 9
331

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen eya ve hayvnt

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda erkek olmak zere dokuz nfsdan ibret olmak zere sebt-i defterimizde esmleri zikrolunan ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 9 Temmuz sene [1]335
hid Mehmed Ziya hid Hasan Muhtr Tuy- Kebr Karyesi mm

Gasbedilen nkd

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

hdnn isimleri

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri iftlikli Aram, Kuyumcu Apet, Tivnikli Avim (?), ve otuz msellah maiyyetlerinde " " " " " " " " " "

Gezli Hao, Mdrgeli Agob, Kevehorlu Makar " " " Hertev karyeli Kudo Hertev karyeli Serkis " " " " " " "

Hasan olu Said Mehmed olu Yusuf Osman olu shak Mahmud olu smil Dede olu emseddn smil olu Aa Mustafa olu Hasan efik olu Mevld Kurban olu Ahmed Mustafa olu Ali Mustafa olu Hasan Ahmed olu Kmil Mehmed olu Ahmed Hseyin olu Eyyub Tosun olu shak

balta " " sng balta " balta, kurun " " " " " " " "

Erzurum'da " " " " " Ky nnde " " " " " " " "

Ortuzu " " " " "

brhim olu Halil " " Mustafa olu smil " brhim olu kr " Hurid olu Emin " " Mehmed olu brhim " "

" " " " " " " "

Beyn: 15
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda erkek olmak zere on be nfsdan ibret olduu sebt-i defterde zikredilen ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz temhran makm- idesine takdm klnd. F 29 Temmuz sene [13]35
hid Emin hid kr hid brhim Hakk Muhtr hid Halil Ortuzu Karyesi mm

332

Gasbedilen eya ve hayvnt

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Mehdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi Alvarl David, Milis, Kzlbeyi (?) Miran, Komite resi Ermenak " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Hertev karyeli Mardiros, Kei olu Kirkor, Alvarl Tekneci Arot, Ikl Babil, krk iki atl msellah refkleri

Sleyman olu Abdullah Abdurrahman olu Eyyub Ahmed olu aban Dervi olu Nzm Sleyman olu Safer Sleyman olu Mevld smil olu [kz] Nzire emseddn olu Yunus emseddin olu Mehmed Halil olu Abdullah brhim olu kr Thir olu Mecnun Kadir olu Sedir Ali olu Hamza Mehmed olu Czim Fzl olu Rsim Aa Dede olu Mehmed brhim olu aban Hseyin olu Rahim Hurid olu Kahraman abn olu Refik Osman olu Ahmed Sofu olu Abdullah Sofu olu Hseyin Dursun olu Ali Ahmed olu Osman Abdullah olu Sleyman Tevfik olu Nusret Mehmed olu Tevfik (?)

sng

Ky iinde "

Acalar

Mehmed olu

"

"

Mahck (?)

"

"

"

"

kazma " balta " " " kurun balta " " " kazma " " " " kurun, sng " " " " " balta sng kurun balta

" " " " " " " Kurudere " " " Kyde " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " "

" Numan olu Selm " " " " Mustafa olu Mehmed 'de " " " Emin olu Dervi " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " "

Hac smil olu Yusuf " " "

" " " " " "

" " Hseyin olu mil " " "

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen nkd

333

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Mehdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi " " " " Sivasl Varcebet, Sivasl Altundili Onnik, yz elli svri ve piyde msellah maiyyetleri " " " " " " "

" " " " Yekebadl David olu Afro, David olu Hamazak, Kprkyl Nalband Aram, Kpr kyl Serkis Kprkyl Kokor, Yzbenekli Ohannes " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Abdullah olu Ali Osman olu Mevld Ali olu Sar Mevld olu Ziya brhim olu Behram Bey Behram Bey olu Ziya Behram Bey olu Slim Aa zevcesi Sade Aa olu Mehmed Emin olu Hasan mer olu Ali Emin olu Mehmed Mehmed olu Rmiz Mehmed olu Fermuz Ahmed olu Mehmed Mehmed olu Osman Mehmed olu Nzr Mehmed olu Cibril Mehmed zevcesi Zeyneb Ahmed olu erif Mil olu Hamid mer olu Ali mer olu Ahmed Mustafa olu Necib Dede olu Mustafa Dede kz Ftma smil olu Osman smil olu Mustafa Kurban olu Abdullah Kmil zevcesi ie

" " " " ihrk

" " " " Ky iinde " "

" " " " Srbahan

Sleyma[n] (?)olu Veysi " " erif olu Mil

" "

" "

" "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " "

" " " " Slih olu brhim " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " "

334

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen nkd

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Mehdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin ismi " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

smil olu Ali Ali olu Abdlbki Ali kz Hadce Ali zevcesi Zeliha Dursun olu Hac Dursun olu Mehmed Mehmed olu Ahmed vlidesi Hanm zevcesi Seble Mustafa olu Mehmed Mustafa vlidesi ie Said olu Seyyid Salh olu Ali Halil olu Sar vlidesi Seble Osman olu brhim brhim olu Niyzi brhim kz Glsm Salh olu Hasan Hasan kz Zeliha Osman olu Halil Halil zevcesi Esme Him olu Mehmed Sleyman olu Numan Sleyman olu Ayn Rdvn olu Zekeriya smil olu Mtak Mtak zevcesi Vasfiye Mehmed olu Hseyin Ali olu mer Mehmed olu Ltfi Osman olu Abdullah Halil olu Dede

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " Osman olu kif " " " " " " " " " " " " smil olu Dursun " " " " " " " " " " " "

Beyn: 59
335

Gasbedilen eya ve hayvnt

Gasbedilen nkd

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn olmak zere elli dokuz nfsdan ibret olmak zere sebt-i defterde isimleri muharrer ahslarn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm [klnd]. F 1 Austos sene [13]35
hid brhim hid smil hid kif Muhtr mza mm- Karye-i Srbahan mza
Masb nkd

Masb eya Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Alvarl David Hertevli Mardiros, on atl msellah refkleriyle " "

Hertevli Sirob, Hertevli Kei olu Serkis " " "

Hasan olu mil Musa olu Niyzi Durak olu Serhenk Emin olu lbei rfni olu Krkan

kazma " " " "

Korucuk' da " " " "

Gerdekkaya " " "

Emin olu Hseyin " Aleddn olu rfn rif olu Mtk

Beyn: 5
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda be nfsdan ibret olduu sebt-i defterde isimleri zikredilen ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz sene [13]35
hid rfn hid rif Muhtr mza mm- Karye-i Gerdekkaya mza
Masb nkd

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Ikl Karo olu Ohannes, Laz Karabet olu Mardiros,

Yaan karyeli Sirop, Hertevli Bozo olu Arot, Vanik olu Sifo, Ikl olu Samil, Yekebadl olu Bogos, Kprk[y]l Agob,

Dervi Bey olu l Bey l Bey olu mer Bey l Bey olu Arslan Bey l Bey olu Hakk Bey

Kurun " "

Ky iinde " "

Hertev " "

Mehmed olu Ahmed " "

"

"

"

"

Kei olu Serkis,

336

Mlahazat

Mlahazat

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Kudo olu Komar, Todaviranl Sirop, Yaanl Taypan, Hertevli Kokor olu Karik Kaloset olu Arot, Arot olu I (?), Todaviranl Aram, Nersis olu Kokas, Nersesi olu Kazar, Kirkor olu Sahak

Aik olu Simon Matyas (?) olu nnik Matyas olu Ebrim,

Ahmed Bey olu Dursun Bey Dursun Bey olu Ceml Bey

"

"

"

"

"

"

"

"

Karo olu Agob, Karo olu Zadik, Karabet olu Ohannes, Karabet olu Arot " " " "

Ali Bey zevcesi Nriye Ziya olu Hazl Ziya olu Mnib Ziya kz Hadce Mustafa Bey olu Ayn Behram olu Rsim Hac Bey olu Aa Hac Osman Bey olu mer Bey Hac Osman Bey olu Hasan Bey Ahmed Bey olu brhim Bey smil olu Hasan avu Kurbn olu Osman aban olu Burhan evki olu Sokyan (?) Necib olu Siraceddin Necib olu efk mer olu Kaya

" " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " " "

Hseyin olu Laz Ali " " " " " " Rdvan Bey olu Mehmed Bey "

"

"

"

"

"

"

"

"

"

" " " " " " "

" Balta " " " " "

" Kprk y'nde " " " " "

" " " " " " "

" " " mer olu Dede " " erif olu Halil Antranik etesi, seksen alt msellah refkleriyle[*]

[*] Metinde sehven "Esm-i mehdt" stununa yazlmtr.

337

Mlahazat

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

" " " " " " " " " " " " "

Ahmed olu Hasan avu Ali olu Veli Arif Bey olu Tevfik aban olu Behram Sleyman olu Mevld Sleyman olu Mustafa erif olu rfn Kurban olu Ali Ali olu Mehmed Hseyin olu Ali rif olu brhim Mustafa olu Gen Aa Ali olu Mehmed

Kuru n " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " " " "

" " brhim olu Behram " " Ahmed olu eyh Mustafa " " aban olu Rdvan " " "

Beyn: 37
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve gerek kadn olmak zere otuz yedi nfsdan ibret olub sebt-i defterde isimleri muharrer ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz sene [13]35 hid hid Mehmed hid Mustafa Halil hid Rdvan

hid mer Muhtr mza

hid Behram

hid Dede mza

mm- Karye-i Hertev

338

Mlahazat

Masb eya 30 liralk Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Hertevli Serkis, Hertevli Mardros on atl msellah refkleriyle

Masb nkd

Hertevli Kudo Komasorlu Ako " "

Gl Aa olu brhim Nreddn olu Ali smil olu Osman Mustafa olu Necib

Balta " " "

Ky nnde " " "

Topalak " " "

mer olu Mehmed " Mustafa olu Eref "

4 liras

Beyn: 4
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek olmak zere drt nfsdan ibret olub sebt-i defterde isimleri muharrer ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz sene [13]35
hid Eref hid Mehmed Muhtr mza mm- Karye-i Topalak mza

Masb nkd

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Kerpili Adm, Tivnikli Kei olu Mardiros be atl msellah refkleriyle

Kerpili Sirop, Kerpili David, Kerpili Serkis

Rgb olu Reid Rgb olu Ahmed Reid ou Ali Receb olu Aa Aa olu Hayri

balta " " " "

Erzurum' da " " " "

Gll " " " "

mer olu Tosun " " " "

Beyn: 5
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda erkek olmak zere be nfsdan ibret olub ismi muharrer ahsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm [klnd]. F 30 Temmuz sene [13]35 hid Tosun Muhtr mza mm- Karye-i Gll mza 339

Mlahazat

Mlahazat

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Ikl Arak, Karsl Miran, Tortanl Arot, doksan atl msellah refkleriyle[*]

Tortanl Karagavur olu Manas, Tortanl Karagavur olu Bogos, Yekebadl Hanpar, Yekebadl Aram, Kprkyl Kokor, Tortanl Nersis Tato olu Arot " " " " " " " " " " " " " " " " "

Ahmed olu Gl Aa Ahmed olu Ceml Ahmed olu Mevld Ahmed olu Fahri Dursun olu brhim Hseyin olu Fermn Hseyin olu Yakub Mehmed olu Mansur Tosun olu Yusuf Hseyin olu Fik Mustafa olu Ali smil olu Ziya Behll olu Niyzi Safer olu Muharrem Hseyin olu Safer Mehmed olu Hseyin Hseyin olu Tosun Hseyin olu Cafer Hseyin olu Tayfur Ali olu kir kir olu Fehim Ali olu Zahre Yusuf olu Aadede brhim olu evki Mehmed olu Esmn (?)

balta " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

'nde " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Azehir " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

[Tosun olu Ahmed]

Mustafa olu Ceml " " " " " " Mustafa olu Cafer " " " Yusuf olu Mustafa " " " " " "

[*] Metinde sehven "Esm-i Mehdt" stununa yazlmtr.

340

Mlahazat

Beyn: 25
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda yirmi be nfsdan ibret olup sebt-i defterde ehsn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz sene [13]35 hid Mustafa hid Hasan hid Cafer Muhtr Ceml hid Ahmed Ceml mm- Karye-i Azehir

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esmi-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Hertevli Kudo, Hertevli Sirop alt atl msellah refkleriyle

Hertevli Mardiros ve Kei olu Serkis Tuti karyeli Sirop, Hertevli Karo " " " " " " " " " " " " "

Kmil olu Him Kmil olu Veli Sbit olu Mehmed Halil olu brhim Ahmed olu Mustafa Ahmed olu Hakk Ahmed olu Edhem Mehmed olu Esad Esad olu Hasan Mevld olu Mahmud Hasan olu erif Hasan olu erif Ayn olu Bekir Durak olu erif Karib olu Ahmed Safer olu Tayfur Hamid olu Hasan

balta

Kprk y'nde " " " " " " " " " " " " " " " "

Bulksm " " " " " " " " " " " " " " " "

Mustafa olu kr " " " " " " " Kmil olu Hakk " " " " " " " "

sng kurun " " " " " balta " " sng " kurun " "

341

Mlahazat

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esmi-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

Osman olu Nureddin Osman olu Mihreddin Hseyin olu Hasan Ali olu sa sa olu [kz] Gleser sa olu [kz] Zelha zevcesi Ftma sa olu Hasan sa olu Yusuf sa olu Hseyin smil olu Ali Mahmud bin smil smil olu Behl mer olu Sleyman Hseyin kz Fethiye Karib zevcesi Sultan Receb olu Musa Musa olu Abdurrahman Musa olu Ahmed Musa olu Mehmed Kif Bey kerimesi Hafiye Mustafa kermesi Vasfiye evket kerimesi Necd Ali kerimesi Yusuf Abdullah kerimesi [olu] Mustafa Dervi kerimesi [olu] Hlid Hurid kerimesi [olu] Meded Sdk kerimesi [olu] Abdullah Sdk kerimesi [olu] Sleyman Mevld kerimesi [olu] kr

balta " sng " " balta " sng " " kurun " " " balta " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " Kprk y'nde " " " Hasankal a " " " " " " " " " " " " " " "

" " " " " " " " " " Bulksm " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

" " " Mustafa olu kr " " " " " " " " " " Mevld olu bid " " " " Kmil olu Maksud " " " " Ahmed olu smil " " " " "

Beyn: 46 nfs
342

Mlahazat

Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda gerek erkek ve kadn olmak zere krk alt nfsdan ibret olup isimleri muharrer ahslarn malmt ve mehdtyla ibu defterimiz makm- idesine takdm. F 30 Temmuz, sene [13]35
hid Hakk hid kr hid bid hid Halil hid Maksud Muhtr hid smil mm- Karye-i Bulksm Sleyman
Gasbedilen nkd Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri Hertevli Mardiros ve Ako, Todaviranl Mardiros, Harputlu Yzba Miran, elli atl msellah maiyyetli, asl ete resi Hasankalas'nd a oturan Erzincanl Ermenak

Hertevli Ako olu Mardiros, Serkis, Tortanl Babik olu Manas, Manik olu Demirci Ohannes, Apolu Manik olu Garabat, Misak, Tato olu Ohanneso lu, Hao Misak olu Ako, Melkisetol u, Avak olu, Manik olu Pallo, Ako olu Tato " " " " " "

Hac brhim olu Said Aa Mustafa olu Dede Hac Ali Bey olu Aa Bey Hac Ali Bey zevce[si] Ftma Hac brhim kz Glhanm Ali zevcesi Fehime Ali olu Fzl Ali kz Nene Mehmed olu Burhan Mehmed olu Mustafa Mustafa olu Hac Dede Aa Bey Tevfik Said Aa olu Frik [Refik] Said Aa olu Rfat

kama

Ky nnde " "

Ketvan

Mustafa olu brhim " "

kurun "

" "

"

"

"

"

"

"

"

"

" " " " " " " " "

" " " Kprk ynde " " " " "

" " " Kpr " " " " "

" " " " Molla Mehmed olu Ahmed " " "

Mlahazat

343

Gasbedilen nkd

Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

" " " " "

" " " " " "

" " " " " " " " "

" " "

Hac brhim olu Yusuf Ahmed olu Tosun Sleyman olu Dede Mehmed Aa olu Ziya brhim olu Mehmed avu Mahmud olu brhim brhim olu Dursun Mahmud olu Ahmed Ahmed olu Mustafa Mehmed Baba olu Mustafa Mehmed Baba olu Hseyin avu Mehmed Baba olu mer Ahmed olu Veli avu Safer olu Ali avu Safer olu Hasan Mehmed olu Ali Bey Ali Bey olu Abbas Balyemez zevcesi Glsm Hasan olu Abdullah Hac Halil olu Abdurrezzk Yakub olu Dede Dede olu Dursun Dede olu Kaya

" " " " "

" " " " "

" " " " "

" " " Hac Hasan olu Halil "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " "

" " " " " brhim olu smil

" " " " " " balta " "

" " " " " " Kprk y " "

" " " " " " Ketvan " "

" " " " " " Monla Ahmed olu Mehmed avu "

" " "

" " "

" " "

" " "

344

Mlahazat

Gasbedilen nkd

Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

smil olu brhim smil olu Yusuf smil olu Hasan Mustafa olu shak Osman olu Mustafa Osman olu brhim Mehmed olu brhim Ahmed olu Ali Ahmed olu Ali [Tevfik] Veli olu Receb Mustafa olu Him Halil olu Ceml Mikdad olu Nsf Mikdd olu Nimet Osman olu Mikdd Ahmed olu Mehmed Bayram olu Mehmed vlidesi Nezife Ahmed olu Mahmud Mehmed olu Mahmud Ahmed olu Mustafa mer olu Hseyin mer olu Mkil Davud olu Zkir Davud olu Ahmed yeeni erif Osman olu Tayyar Osman olu Muharrem

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " balta " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Kprky " " " "

" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " Ketvan " " " "

" " Hasan olu brhim " " " " " " " " " " Ali olu Mustafa " " " " " " " " " Aliolu Mustafa " " " "

Mlahazat

345

Gasbedilen nkd

Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

" " " "

Osman olu Kmil Ahmed olu Kadir Ahmed olu Seyfullah Mevld olu Abdulkdir

" " " sng

" " " "

" " " "

" " " Mustafa olu Muharrem Tortanl Ako olu Hzrc Ohannes

Beyn: 69
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda altm dokuz nfsdan ibret olup sebt-i defterde isimleri muharrer ehsn malmt ve mehdtyla ibu defter makm- idesine takdm klnd. F 30 Temmuz sene [13]35
hid brhim olu smil hid smil hid Halil hid brhim hid Mustafa Muhtr mza hid hid Muharrem Ahmed mm- Karye-i Ketvan mza

Gasbedilen nkd

Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

Kprkyl Miso olu Arot, Badcva nlKarak aolu Arak, Badcvanl Murad olu Hayro, Kprk yl Varcebet birderi Karabet

Hasan Bey olu Hseyin Halil olu brhim Ahmed olu Yusuf Bekir olu Muhyiddin Kara Bey olu ahan

balta " " " "

Ky iinde " " " "

Yaan " " " "

Hasan olu Mehmed Reid " Yekebadl " " " David, Kprkyl Nalband Aram, Badcvanl Manas olu Serkis, yz atl msellah refkleriyle

Osman olu smil

"

"

"

"

346

Mlahazat

Mlahazat

Gasbedilen nkd

Gasbedilen eya

Ktilin ismi ve hreti

Maktln ismi ve hreti

Nev-i fecyii

Mahalli crm

Karyesi

hdnn ismi

Mensb olduklar ete reslerinin esmleri

Markos

Mustafa olu dil Kele olu oban Ali Mustafa olu Zekeriya

" " "

" " "

" " "

Mehmed olu Bekir " "

Beyn: 9
Ermeniler tarafndan karyemizde vuk bulan katlimda dokuz nfsdan ibret olub sebt-i defterde isimleri muharrer ehsn malmt ve mehdtyla ibu defter makm- idesine takdm klnd. F 1 Austos sene [1]335
hid Ebu Bekir hid Mehmed Reid Muhtr mm- Karye-i Yaan

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri Karabal Bedros, Kazmanl Ermenak, Harputlu Varcebet, altm atl msellah refkleriyle " " " " " "

Kprkyl Aram, Miso olu Arot, Manas olu Serkis, Badcvanl Arak, Murad olu Hayro, Alekolu Ermenak, Koluksa birderi Karo, dieri Markoz, Agob, Hao, Nebead olu Zahur (?) Kazo, Kahynn olu, Nazar, Manik olu Kei,

smil zevcesi Gll smil olu Ali Ali zevcesi ie Kadir kz Zhre Kadir kz Raba Kadir olu Ceml Kadir kz Hri Ali olu Mehmed Ali vlidesi Mni

kurun

Kyde

Badcvan

Ali olu smil

" " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " " "

" " " " " " " "

347

Mlahazat

Mlahazat

Masb nkd

Masb eya

Ktilin ismi

Maktln ismi

Nev-i fecyi

Mahall-i crm

Karyesi

Esm-i mehdt

Mensb olduklar ete reslerinin isimleri " " " "

Murad Bey birderi Perpil

Ali zevcesi ie Ali kz Ado Sleyman olu Dervi Monla Hseyin zevcesi Firze Yusuf zevcesi Glefer Yusuf zevcesi [olu] Mehmed Yusuf zevcesi [olu] Ahmed

" " " "

" " " "

" " " "

" " " "

"

" "

" "

" "

" "

" "

" "

"

"

"

"

"

"

BOA. HR. SYS. 2877/3, Belge no: 1-28 - 34 NAHCVAN, KAIZMAN VE AROL HAVALSNDE MSLMAN HALKA UYGULANAN VAH SOYKIRIM Nahcvan ve arol havalisinde 45 slam kynn Ermenilerin saldrsna maruz kald; Ermeni ktalarna yazlan gizli emirlerde grevlerinin tek bir Mslman kalmamacasna hepsini Aras ayna dkmek olduunun ifade edildii; Kazman erfndan Arslan Bey ve einin burun ve kulaklar kesilerek katledilip Kazman'da tehir edilmesiyle halkn korkarak dalara ekilmesi zerine tm mal ve eyalarnn Ermeniler tarafndan yama edildii; Ermeniler tarafndan yaplan zulm ve vahet dolaysyla Erivan, Kars ve Kazman havalisinden binlerce Mslmann her eylerini brakarak Trkiye tarafna gemeye altklar; Kazmanl kdnn olu Aziz ve yanndaki arkadayla ailesinin Ermenilerce elleri, burun, kulak ve dudaklar kesilerek vcutlarna cep almak ve gslerinde derileri soyulmak suretinde katledildikleri; Ermenilerin Gmr ve Nahcivan cihetlerinde baz slam kylerini basarak 4000 kadar Mslman feci bir ekilde katlettikleri.

348

Mlahazat

Ferocious Mass Killings Perpetrated by Armenians Against Muslim Population in the Neighborhoods of Nahvan, Kazman and arol.
In the neighborhood of Nahvan 45 Muslim villages had been attacked by Armenians; secret written orders had been issued to Armenians detachments to drive, pursue and throw into the river Aras all Muslim population to the last one; a notable of Kazman Arslan Bey and his wife had been killed after having their noses and ears cut off and exposed to public; on seeing the mutilated dead bodies the frightened population took to the neighboring mountains leaving behind their goods and belongings which were pillaged by Armenians; thousands of Muslims left their homes in the neighborhoods of Erivan, Kars and Kazman fleeing Armenians oppression and atrocities and leaving behind all their possessions and are trying to cross the borders to Turkey; the named Aziz son of the Cadi (Muslim magistrate) and his friend together with his family were killed after having ears and lips cutt off and their bodies carved inside out and the skins of their chests flayed; Armenians raided some Muslim villages around Gmr and Nahcivan and savagely killed about 4000 Muslim peoples. 4 Za. 1337 (I. VIII. 1919) Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Mahreci: Erzurum Numara: 107/503 [Trh]: F 15 Temmuz sene [1]335 Erzurum Vilyetine Mdde-1 Nahcivan ve arol havlisinde krk be pre kye Ermeniler sunf- muhtelifeden mrekkeb ktatla tecvz etmiler ve imendfer gzerghna karb mahalleri ate altna almlar. Son alnan haber ahl-i islmiyyeye yaplan fec ve mezlimin vahetini gstermekde ve oraya bildirilen katlimlar teyd etmektedir. Mdde-2 Bu havlde Byk Devi [Vedi] (?) karyesinde iki alay ile taarruz etmiler ve ahlsinden bir ocuu katletmilerdir. Mdde-3 slmlar tarafndan yakalanan Ermeniler bu havlde bir tek kalncaya kadar slmlarn mahvna devm edeceine ve yhd slmlar klliyen Aras nehrine dkeceklerine, Ermenilerin karr verdiklerini sylemilerdir. Elde edilen Ermenilerin ktatlarna yazlan mahrem emirnmelerini dahi aynen u cmleler vardr. arol ahlsini Aras ayna dkmek nc Alay kumandannn 349

vazfesidir. Maksad Dakviran (?), Bandob (?), (Ora) (?) Mslmanlarn dahi Aras ay arkasna dkmekdir. Mdde-4 Byezd'de f 12-7-.35 Nahcivan ve havlsi ahl-i slmiyyesi nmna verilen telgrafnmede aynen zrne karlmdr. 15. Kolordu Kumandan Karabekir Sret mhs mukarrer bir kitle-i masme-i nazarlar yollara matf bir hlde brakarak mlevves ayaklar altnda inememesi musammemiz, nms- millmizi mdfaas in hkmet-i mutelifemizin aydan beru boynu buruk bir hlde dergh- adlete snarak en yakn bir zamanda hukk- muaddidemizin tezhrne etdiimiz srada firren gelen Musa olu Ekber, Abdurrahman olu brahim nm ehsn ifdelerine nazaran dman- b-emn kahr penesiyle vrn olmu krk be pre kyn ahl-i slmiyyesinin ilticghlar olan drt byk ky merkezi olmala berber drt nhiyenin de kapusu mesbesinde olan, bylelikle devm eder ise havl-i mezkre az zamn sonra mezaristn hline ifr edilecek ve iddetle kanl bir msdemenin balad ve sekiz topla tahmnen drt bin kiilik Ermeni kuvvetinin bir hiss-i intikm-c ile karye-i mezkreyi kuatd, beher drl vesit-i mdfaadan mahrm ve mazlm slmlarn be kilometre mesfede kin tren hattndaki zrhl vagonlardan mdhi bir sretde bombardman edilmekde olduklar ve bu melnlarn maksad- asllerinin hasd mevsimi olmak hasebiyle ahlsini dadacaklarn, karyelerdeki mezrta teshb etmekde olduu anlalmakdadr. Hkmet-i Osmniyye'yi temsl eden vicdn-perver nhiyelerin ksz vezifi olan ebn-y cinslerinin vahete kurban olmalarna katiyyen rz olmayacaklar hakkndaki emelimizde sbit olduumuzu aydan beru devm eden feryd u fignmzla izhr etdik. Tenks-i haytn en messir hdimi olan md kelimesi bir drl enzr- mmeden silinemedii in Ermenilere karu lmle penelemenin ne dereceye kadar tab olduu vreste-i arzdr. Zavall kadnlarn, ak sakall ihtiyrlarn, sd emen ocuklarn ve'l-hsl beer cildine brnm felket-zedelerin dest-gri olabilecek hamiyyet-mendn etrfnda gremedikleri in korkun kurun sadlarndan dolay kopardklar velvele ayn- zamnda fevt-i istihkr edercesine olan mdfaann netcede hislerinin py-ml edileceini iln etdii in hak ve hakk sng uclarnda barbar kuvvete karu mukvemetinin gayr- kbil-i imkn olduu daha tabdir. Aladk, szladk, bardk, ardk hatta millet prensibi maskesi altnda beeriyeti ezmee abalayanlara bile feryd etdik: Kazlarmzda patlayan glle sadlar yznden iidilmedi. lem-i slmiyyet'in hm-i mfiki olan ry- celle-i zemnin haytn der-uhde etdii bir hkmete ferydmz istim etmezse artk kime gidelim. Hangi 350

yabanc ellere sarlalm. Bu ikyetimiz de merci-i idine bildirilmesiyle berber makhr "bu kelime okunmuyor" y bulunduumuz millete kar haytmzn mdfaasn istirhm ederiz. mz Nahcvan havlsi resi vekli Mftzde Sar Bey Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn f 16/7/[13]35 trh ve 106/2681 numaralu tezkiresi sretidir. 1- Kazman erfndan Mustafazde Arslan Bey ile zevcesi ve yine erfdan smailzde Ahmed Efendi, Halatyan Nazan ve ahnof familyasna mensb dier bir Ermeni ile 5/7/[13]35'de Kazman'dan Kars'a gitmekdeler iken yolda Ermeni Karagol efrd tarafndan ahnof familyasna mensb Ermeni askerini, nereye gidiyorsun? diye alkonulmu. Arslan Bey ve zevcesiyle dier iki arkada yine bu karagol efrad tarafndan takb edilerek Berta civrnda burun ve kulaklar kesildikden sonra pek fec bir sretde katledilmilerdir. Kazman Ermeni Hkmeti resi, bunlarn cenzesini Kazman'a getirerek halka tehr etmi ve bu hlde korkan ahl btn ey ve erzklarn terk ederek dalara kamlar, bunlarn brakd emvl ve ey Ermeniler tarafndan yama edilmitir. Bu fecay bi'z-zt grenlerden huddumuz dhiline geenler ifde eylemilerdir. 2- Ermeniler tarafndan yaplan zulm ve vahet dolaysyla Erivan, Kars ve Kazman havlsi slm ahlsinden binlerce halk her eylerini terk ederek canlarn kurtarmak maksadyla a ve pern bir hlde bizim tarafa iltic etmekdedir. Dnki 15 Temmuz'da ktat teft etmek zre Horasan'a geldim. Byle felket-zede muhcir kfilesinden bir oklarna yolda bi'z-zt tesdf etdim ve marz vakyii bi'z-zt dahi kendilerinden dinledim. 3- Ermeniler bir tarafdan Mslmanlar katl ve imh eylemekde, bir tarafdan da hicrete mecbr ederek bunlarn emvl ve emlkn gasb etmekdedirler. Bu hlin devm eylemekde ve her gn bre Mslmanlarn feryd- tazallum-krnelerini iidilmekde olduunu bu ahvl halk zerinde de pek fen tesrler yapdn arzeylerim. Ol bbda. Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn 17 Temmuz sene [13]35 trhli ve 2680/105 numaralu tezkiresi sretidir. Ktat teft etmek zre dn 16/7/[13]35 [Er]zurum'a gitdim. Ermenilerin Arslan Bey ve rfeksna tatbk etdiklerinden daha elm bir vakay 12 Temmuz 351

sene [13]35 trhiyle dhilden bery- tezallm Mslmanlar bildiriyorlar. Aynen arzeyliyorum. Kazmanl Kad'nn olu Aziz Efendi yannda dier bir arkada ve ilesi ile Kars cihetine giderken "Tiknis" ky ile Aadeve arasnda Ermeniler bunlarn ellerini kesp yanlarnda vcdlarn delerek adklar ceyblere burunlarn, kulaklarn ve dudaklarn kesp gslerinde derilerini soyarak yapdklar ceyblere doldurmular, gzlerini oyup karmlar, bu sretle fec bir sretde ldrmlerdir. ki kadn da en mumeleler icrsndan sonra katl eylemilerdir. Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn 19 Temmuz sene [13]35 trh ve 2714/115 numaralu tezkiresi sretidir. Bir Ermeni mfrezesinin Irbr karyesinin be kilometre kadar arknda ve huddumuz hricindeki Kazan karyesini basdklar, slmlarla meskn bu ky ahlsi oluk ocuklaryla mevlerini bizim tarafa geirdikleri ve o civrda msdemenin devm etmekde olduu hudddaki ktatmzn 19 Temmuz sene [13]35 tarhl raporunda bildirilmidir. Erzurum Vilyeti Mektbi Kalemi Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn 21.7.[13]35 trh ve 3793 numaralu tezkiresi sretidir. Yz elli piyde, iki top, iki makineli tfenkden mrekkeb bir Ermeni kuvveti 19 Temmuz sene [13]35 sat/9 evvelde Pasinler Karakilisesi cenb- arksindeki huddumuz hricinde Bulakl slm karyesine taarruzla karyeyi igl ve evml ve eylarn yama eylemilerdir. Ahlden kurtulabilenler huddumuz dhiline iltic etmilerdir. Mslmanlardan iki mecrh ve iki maktl vardr. Ermeniler tarafndan atlan top mermileri huddumuz dhiline dmee ve mezkr Ermeni kuvvetinden bir ksm kuvvet de Irbr karyesi arkndaki postalarmza takarrb etmee balam ise postamz tarafndan def edilmidir. Ermeni top mermilerinden on be adedi huddumuz dhiline dmdr. Arz- malmt eylerim. Ol bbda. Yusufeli Kim-i makml'nn 22 Temmuz sene [1]335 ve 773/395 numaralu ifresinin mahll sretidir. Ermenilerin Gmr ve Nahcivan cihetlerinde baz slm kursn basarak fec bir sretde drt bin kadar slm katletdikleri ve Artvin, Ardahan, Gle'deki Ermenilerin de gn ve gn kuvvetlerini tezyd ederek masm slm ahlye taarruz ve tecvzle erfdan bazlarn dahi katleyledikleri ve Artvinde bulunan Ermeni kuvvetlerinin bir ay zarfnda Erzurum ve Van cihetlerinden taarruz ederek Sivas'a kadar ilerleyeceklerini alen Artvin de beyn etdikleri gibi ksm- kllleri Ahsha ve 352

Ahlkelek de bulunup Ardahan ve Batum'dan mezkr kuvvetlere erzk sevk etdii tayn edilen dem-i mahsslarn irndan anlald Erkinis nahiyesi mdriyetinin Temmuz sene [1]335 trhli ve 800 numaralu raporunda bildirilmekle Ermenilerin u srada icrs kaviyyen melhz bulunan d bir taarruzlarna kar huddun askerden hl ve baka bir kuvvet dahi mevcd olmad hlde ahvl-i marzadan mtevellid heyecn- ahlye teskn in huddun emr-i muhfazas hussu nazar- dikkat-i smlerine arz olunur. Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Byezd Mutasarrfl'nn 31 Temmuz sene [1]335 ve 639 numaralu ifresinin mahll sretidir. 27 Temmuz sene [1]335 trh ve 611 numaralu ifreye lhikadr. Bugn tren-i mahssla Karakilise'ye hareket eden Amerika heyetinden Topcu Yzbas Nilis (?) ve muvini Suturlan ve tercmnlar zmirli tabb muvini Osman Efendiler Byezd'e muvsalatlarnda huss ihzr edilen hnede misfir edilerek haklarnda fevk'l-de hrmet-i mahssa gsterildi. Balca vazfeleri ie-i ummiyye ve slm ve Ermeni nfs mikdrn ve ihtiyct- mahalliyyeyi tedkk ve Ermenilerin mezlimini tahkk olduu anlalmasna mebn cb vechile ahvl-i ummiyyeden kendileri haberdr edilmekle berber Ermenilerin fecyi ve mezlimi btn rynlyla mertebe-i sbta vardrld hatta katl-i nfs eyledikleri srada be on sng ile mecrh ve kollar kesik bir takm nisvn- slmiyye ve mini mini ocuklarn iresinde bi'z-zt isticvb ederek kanat- tmme hsl eylemeleriyle fotorafleri ahz ve kendlerine ibrz olunan sr- hrmet ve mihmn-nvziye karu byk bir hissiyyt- insniyye izhr ve bu sra Aras civrndaki ahl-i slmiyye'ye rev grlen ve gn be gn kesb-i itidd etmekde olan Ermeni taaddiyt da evvelce haberdar edilen Kafkas ahl-i slmiyyesi tarafndan ifh ve tahrri kendilerine bildirilmesiyle bu hlden mteessir mm-ileyhim tarafndan Dersadet ve Tiflis'deki Amerika Heyetlerine telgraflar kede edilerek memnnen avdet eyledikleri bery- malmt marzdur. DH. KMS. 53-3/15, Belge no: 10-18, 21-24 - 35 KARS VE SARIKAMI CVARINDAK MSLMAN KYLERNE ERMENLERCE YAPILAN MEZLM On Beinci Kolordu Kumandanl'ndan yazlp Erzurum vilayetine gnderilen adet raporda; Ermenilerin Glantap, Pozat ve Kurudere'ye baskn yaparak halk katletmeye baladklar,Kurudere'den sekiz kiinin ldrlp, otuz be kii ile drt yz krk hayvann gtrld, Akakala'ya tbi drt kye hcum ederek birinin halkn tamamen katledip dier nden altmar 353

kiinin kesildii; Sarkam ve Kars civarnda Mslman genlerin toplanp gtrlmesinden sonra hibirinden haber alnamad; Kars ve Gle ileri gelenlerinden sekiz kiinin ldrlerek, sava vergisi ad altnda Mslmanlardan at,kz,araba ve dier hayvanlarn topland,vermek istemeyen Akakal'a ukurundaki sekiz kyn topa tutulmas zerine ky halknn Allahuekber dana ekildii, Zengezor, Nahcvan ve Dr Alagene mntkalarndaki Mslmanlarn silahlarnn zorla topland,Karaurgan'da bulunan Ermeni mfrezelerinin, Sarkam'dan gelen yz hanelik Mslman muhacirlerin hayvan, zahire ve paralarn gasbederek aralarnda bltklerinin ifade olunduu.

Atrocities Committed by Armenians In Villages In The Neighborhood of Kars and Sarkam

In three reports written by the commandership of the fifteenth Army corps and sent to Erzerum it was stated that Armenians raided Glantap, Pozat and Kurudere and started killing the population, eight persons from Kurudere had been killed, thirty five carried away and hundred forty heads of cattle seized; four villages attached to Akakale were attacked the entire inhabitants of one of them had been killed and sixty people from each of the three other villages slaugthered, young muslim men from the neighborhood of Sarkam and Kars had been picked up and taken away and no one was heard of since, eight notables from Kars and Gle were killed by armenians and the cattle and carriages of the muslims were forcibly taken away as war taxes, eight villages from the lowland of Akakale who refused to comply with were bombarded and their population was forced to flee to the mountain of Allahuekber; all the weapons held by the muslims in the regions of Zengesur, Nahcvan and Dar-i Alagene were extorted and Armenian detachments in Karaurgan seized all the cattle, provisions and moneys of hundred muslim emigrants coming from Sarkam and shared them out. l6 Za. l337 (l3. VIII. l9l9) Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti syi ubesi Aded: 290 Hriciye Nezret-i Cellesi Cnib-i lsine Ermenilerin Sarkam ve havlsinde slmlara yapdklar mezlime dir.

Mahremdir
Marz- ker-i kemneleridir Sarkam ve Kars havlsinde Ermenilerin slmlara kar yapdklar mezlime dir baz istitlt hv Onbeinci Kolordu Kumandanl'ndan yazlup 354

Erzurum Vilyeti'nden b-tahrrt gnderilen kta raporun sretleri leffen takdm klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F Zi'l-kade sene [1]337 ve F 13 Austos sene [1]335 Dhiliye nzr nmna Mster Bende Kef Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn 13 Temmuz sene [1]335 trhli ve 2609 numaralu tezkiresi sretidir. Son gelen haberler hudd hricinde Ermenilerin fec ve en cinyetlerini ihbr ediyor. Dn ve bugn u malmtlar alnmdr. 1- Ermeniler 5 Temmuz sene [13]35 trhinde Karakurt'un 7 kilometre cenbundaki Glyantepe [Glantap] kyne ve Sarkam yaknndaki Pozan [Pozat] karyesine baskn yaparak slm ahlyi katle balamlardr. Fi'l-hakka huddumuz dhilinde dahi Karakurt istikmetinden top ve makineli tfeng sesleri iidilmidir. 2- Ermeniler bu harekt- zlimnelerinde top ve makineli tfenglerini de istiml ve katlima daha vsi mikysda devm etmekdedirler. Ez-cmle Kurudere'yi basarak erkek ve kadn sekiz kii ehd etdikden sonra birisi kz ve birisi gelin olmak zre otuz be kii ve 440 mevyi alup gtrmlerdir. Dier kylere de asker sevkine devm ediyorlarm. 3- 4 Temmuz sene [13]35'de Akakala'ya tbi drt karyeye bi'l-hcm birinin ahlsini kmilen itlf ile dier nden altmar kii gtrp bunlar da kesmilerdir. Bundan baka Bozku karyesinde b-re bir Mslmann kardeini, zevcesini ve kzn alup gtrmlerdir. Aslna mutbkdr Mhr

355

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret 1- Kars'dan Ermeniler, Mslman ahlden ileri gelenleri habs ve tebde germiyet vermekdedir. Yz mtecviz slm Osmnl tebas diyerek der-dest ve geriye tebd etmilerdir. Ve ekser Mslman css diye itlf etmekde olduklar anlalmdr. 2- Sarkam ve Kars civrnda Ermenilerin slm genlerini toplayarak gib etdikleri haber alnyor. Kars ve Gle mutebernndan sekiz zt imh ve kr avu isminde bir slm idm edilmidir. 3- Ermeniler teklf-i harbiyye nm altnda slmlarn at, kz, araba ve mevlerini cebren toplamakdadrlar. Teklfi kabl etmeyen Akakala ukurundaki sekiz Mslman karyesi zerine yz svr ile yz piyde ve top ve makineli tfeng sevk ederek ahl-i slmiyyeyi topa tutmulardr. Ahlnin cmlesi Allahuekber dana ekilmilerdir. 4- Ermenilerin bi'l-hssa Zengesur [Zengezor], Nahcivan ve Dr- Alagene mntkalarnda slmlarn silhlarn toplamak in pek ziyde cebr ve iddet ve bu bahne ile her drl zulm ve hakretde bulunduklar mevskan haber alnmdr. 5- Azerbaycanllarn takrben on gn kadar evvel ua'da Ermenileri malb ve pern ve buray igl ve Geros istikmetinde devm etdikleri ve Bahr- Hazar shilindeki Lengeran mevkiini de elde etdikleri ve Bak - Culfa demiryolunun da insna baladklar haber alnmdr. 6- Hudd hricinde emniyet olmadn Erzurum ngiliz mmessili dahi itirf etmi ve Tebrz'de vki olan bir ktli basdrmak in Ceneral Beech'in kararghyla Gmr'den Tebrz'e gitmekde olduunu dahi sylemidir. Ol bbda. Aslna mutbkdr Mhr Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti Sret 1- Karaurgan'da bulunan Ermeni mfrezesi, Sarkam'dan gelen yz hne slm muhcirnin 90 inek, 6 at, 200 kile zahreleri ile mevcd paralarn ve yiyeceklerini alarak bu muhcirlerin gzleri nnde taksm etmilerdir.

356

2- Ermeniler Sarkam'da muhcirn ortasna bomba atarak bir kadn ve bir erkein el ve kollarnn gib etmelerine sebebiyet vermilerdir. 3- Ermeniler Kars ile Oltu arasndaki slm kylerine basknlar yaparak pek ok mezlim yapdklar ve bi'l-hssa Akakala ukurundaki slmlarn mllarn yama ederek kendilerine son derece zulm ve hakretde bulunduklar istihbr klnmdr. 4- Ermenilerin slmlar hakknda yapdklar bu tecvzleri Erzurum ngiliz mmessiline bildirilmidir. 5- Harbiye Nezreti'ne ve nc Ordu Mfettilii'ne arzedilmi, 3. K. [Kolordu] ve 13. K. [Kolordu] kumandanlklarna yazlmdr. Aslna mutbkdr Mhr BOA. HR. SYS. 2602- 1/158- 161 - 36 SEKMAN, ARDI, KEPENEK, HARLI, PENADUZ VE TODAVRAN KYLERNDE ERMENLERCE YAPILAN KATLM Erzuruma bal Sekman, Ard, Kepenek, Harl ve Todaviran kylerinde Ermenilerce uygulanan katlim ve yama hareketlerinde toplam drt yz yirmi yedi kiinin sng, bak ve baltalarla paralanarak, bazlarnn da yaklarak ldrld; iki yz krk drt hnenin yaklmak sretiyle tahrip edildii; kylerden erzk ve nakit parayla beraber on iki bin iki yz yirmi alt hayvann gasp ve yama edildii; Penaduz kynde bulunan otuz hnenin ahlisiyle beraber tamamen imhsna alld ve bu kyden sadece bir kadnla bir ocuun hayatta kaldklarna dir, katlim yapan Ermeni etecilerinin isimlerinin de yazl bulunduu ifade zabtlar.

Massacre Perpetrated by Armenians in the Villages of Sekman, Ard, Kepenek, Harl, Penaduz and Todaviran
During the massacre and pillage perpetrated by Armenians in the villages of Sekman, Ard, Kepenek, Harli and Todaviran attached to Erzerum a total of four hundred people were killed with bayonets, knives and axes, some of them were even burnt and two hundred forty four households set fire to and destroyed; provisions and cash money were extorted from villages and besides twelve thousand head of cattles had been grabbed and looted; thirty households of the village 357

Penaduz were all destroyed and their inhabitants exterminated except for a woman and her child; all these facts are related in a written deposition recording the names of the Armenians bandits perpetraors of the massacre. 18 Za. 1337 (15. VIII. 1919)

Sekman karyesinde Ermeniler tarafndan icr edilen mezlimin bir kta defteridir.
Kynzde Ermeniler tarafndan kimler katledilmidir, isimleri? Mehmed olu Mahmud 40, Mahmud olu Murad 10, dieri Mehmed 7, dieri Dervi 5, zevcesi Gll 40, hemresi Beyaz 25, vlide Gll 60, gelini Zekiye 40, Ferih kermesi Aye 25, dieri Pnar 15, Hatb olu Bekir 45, Bekir olu Hasan 20, kermesi Sinan 15, zevcesi Gevran 30, Hac Celda (?) olu Svey (?) 50, olu Mehmed 30, dieri Zbeyr 15, dieri Glv 13, dieri Reid 11, Dervi zevcesi kfe 30, kermesi Perfo 15, dieri Zazo 10, Halil olu Halil 50, zevcesi Ddre 25, kermesi Hazal 7, mahdmu Mehmed 5, smail olu Hasan 50, kermesi Telli (?) 45, mahdmu Efendi 20, Hasan olu Aybe 10, Hri olu Mehmed 60, olu Ali 30, zevcesi Zleyha 50, sa olu Mehmed 60, olu Mahmud 40, vlidesi Aye 60, kermesi Hazal 15, sa olu Sleyman 50, olu Mevlud 30, vlidesi Asiye 50, Ali olu Mahmud 65, zevcesi Kudret 45, olu Yusuf 30, Ali olu Esad 40, olu Sleyman 30, Yusuf olu smail 35, zevcesi Gll 25, olu Hsn 15, kermesi Gll 8, Yusuf olu Esad 30, Fris olu Tahir 25, olu zzet 15. Bunlarla berber yz nfs kadn ve ocuk bir dama doldurarak bir ksmn ihrk, dierini sngl bak ve s'ireyi canavarcasna paralamlardr. Harbden evvel ka hne mevcd idi? slm olmak zre krk hne var idi. imdi ne kadar hne kalmdr? Ummiyetle tahrb edilerek ancak yedi hne imr edilmidir. Kynzde rza tasallut edilmi midir? Evet tasallut edilmidir. Kynzde ne gibi emvl ve hayvnt yama ve gasbedilmi midir, isimleri nedir ve hangi eteye mensbdurlar? Btn hne mefrtyla berber 500 inek, 60 ift koum hayvnt ve 25 ift koum cmsun, 50 at, 400 kadar boa ve de, 2.000 kadar da koyunumuz yama edilmidir. Yama ve grt edenler kimler ve katlim icr edenler kimlerdir, isimleri nedir, hangi eteye mensbdurlar?

358

 Antranik etesine mensb Velibabal Sirob olu Noro, Bogos olu Ohannes, Nalband olu Vartan, Mardik olu Simo, Dudu karyesinden Boyac olu Samatras, Boyac olu Bogos, Ciresunlu Kei olu Kokas ve rfeklar olan 300 atly mtecviz cnlerdir. Kymzde ber-vech-i bl mezlim icr edildiini ntk bir kta defter takdm klnd. F 15 Austos sene [13]35 Sekman karyesi mm Bu dahi Muhtr Mehmed Cafer

Ard karyesinde Ermeniler tarafndan yaplan mezlim defteridir.

Ermeniler tarafndan katledilen kimler ve isimler nedir? Tosun olu Yusuf 35, mahdmu efik 3, Mehmed olu Hac 50, Tosun olu Sadk 45, mahdmu Kahraman 18, eyh olu smail 35, mer olu Mustafa Efendi 40, birderi Hseyin 50, Mehmed olu Mustafa Efendi 50, mahdmu erafeddin 4, Karsl oullarndan Mustafa 50, birderi Akif 45, dieri Mahmud 40, amcazdesi Sleyman 40, Sleyman zevcesi Munise 30, Mehmed olu Kurban 45, Ahmed olu Himmet 40, birderi Mehmed 30, dieri Bekir 28, Edhem olu Aziz 50, birderi Bilal 40, birderi Haydar 35, Emin olu Kaya 30, Abdurrahman olu Ahmed 30, Yusuf olu eyh Kamil 35, Kadir olu Ali 60, Mustafa olu Ziya 40, Sado(?) olu Mehmed 40, Molla Aa olu Mustafa 35, bunlarla berber yetmi be nfs ummiyetle kollar bal olarak bir ksmn ihrk, dier ksmn da koyun boazlar gibi canavarcasna ehd etmilerdir. Harbden evvel kynzde ka hne var idi? Btn sekenesi slm olmak zre altm iki hne mevcd idi. Harbden sonra ka hne kalmdr? imdi ummiyyetle binlar tahrb edilmise de on bir hne imr edilmidir. Kynzde rza tasallut edilmi midir? Edilmemidir; esbb gen kadnlar mahzenlerde saklamdk. Kynzde emvl ve hayvnt gtrlm mdr? Gtrenler kimlerdir, zh? Btn hne eylaryla beraber 400 inek, 2.000 koyun, 300 kz, bir cms, 20 binek at gtrmlerdir. Bir ksmnn hviyetleri mechl ise de bir ka kiinin de malmdur. Onlar da Velibabal Hokar olu Markar ve Bozviranl [Todaviranl] Manik olu Sukis ve rfeklardr. Kynzde katlim icr edenler kimlerdir, isimleri ve hangi eteye mensbdurlar? Kymzde katlim icr edenler Elekird Karakilisesinden Hamazas etesine mensb, 300 atl iseler de hi birinin ismi malm deildir. 359

Kymzde ber-vech-i bl mezlim Ermeniler tarafndan icr edildiini mbeyyin ibu defter takdm klnd. F 15 Austos sene [13]35 Az Abbas Muhtr Osman Ard mm Hasan Efendi

Kepenek karyesinde Ermeniler tarafndan icr edilen mezlim defteridir.

Kynzde Ermeniler tarafndan kimler katledilmidir isimleri? Pirveli olu Sleyman 80, Karabey olu brahim 65, brahim zevcesi Fatma 50, Karaka Yusuf 100, zevcesi Glsm 70, Grc oullarndan Arif 50, birderi Abdurrahman 40, mahdmu Hasan 13, dieri Mustafa 5, Avnikli oullarndan Hurid 60, birderzdesi Muhyiddin 40, Ali olu Halid 60, birderi Hafz 30, zevcesi Glsm 40, olu Akif 4, Nado olu Hasan 60, Hseyin olu Hasan 65. Bunlarla berber toplam olduklar elli nfsu da Alagz karyesine izm edp cmi-i erfde ihrk etmilerdir. Harbden evvel kynzde ka hne var idi? slm olmak zre yetmi hne var idi. Harbden sonra ka hne kalmdr? imdi yirmi hne kalmdr. Kyde rza tasallut edilmi midir? Edilmemidir. Kynzde ne gibi emvl ve hayvnt yama edilmidir ve kimlerdir, isimleri, cnler kimlerdir? Katlim icr edenler Todaviranl Miran, Karahan olu Ako ve Hamazas ete ve rfeklar olup btn hne mefrtn, znete id altun ve emrt- sire, Pirveli Mahmud Aa'nn 600 lirasn ve 2.000 koyun, 300 inek, 200 kz, 50 cms ve 20 at gtrmlerdir. Katlim icr edenler ise yine bu cn ete heyetidir. Kymzde ber-vech-i bl fecyi ve mezlim icr edildiini mbeyyin ibu defter bi't-tanzm takdm klnd. F 15 Austos sene [13]35 Bu dahi smail Bu dahi Aa Kepenek karyesinden Mahmud Aa

Penaduz karyesinde Ermeniler tarafndan icr edilen mezlim defteridir.

Ky komumuz bulunan Penaduz karyesi slm olmak zre [o]tuz hne ahlsi var idi. Ummiyetle katlima urayarak ey ve mllar gasb u grt edildii 360

gibi yalnz Hanife nmnda bir kadnla bir de ocuu mevcd olup Ard karyesinde meskndurlar. Dier baka kimse tahls-i hayta muvaffak olamayp katledilmilerdir ve btn hneler ihrk ve harb edildiini mbeyyin ibu muhtramz takdm klnd. F 15 Austos sene [13]35 Bu dahi Az Muhtr Ard mm Abbas Osman Hasan

Harl karyesinde Ermeniler tarafndan yaplan mezlimi mir defterdir.

Kyde kimler katledilmidir, isimleri? Hac Reid olu Aa Bey 80, Sado Aa 70, birderi Yusuf 75, Ali olu Battal 35, Koi olu Abbas 35, Mehmed olu Ali 60, Hseyin olu Receb 60, birderi smaill 55, dieri brahim 50, Receb zevcesi Feride 40, Esad olu rfan 45, birderi Dursun 40, Yusuf olu Tadan 40, Yahya olu Ali 40. Bunlar[la] berber 50'yi mtecviz zkr ve ins ve ocuklar gtrp baltalarla canavarcasna paralamlardr. Harbden evvel ka hne ve nfsu var idi? Altm hnede drt yz nfsu mtecviz slm var idi, yalnz drt hne Ermeni idi. Harbden sonra ka hne kalmdr? Yirmi hne vardr. Kynzde yama edilen ey ve hayvnt mikdryla gerek katlim ve gerekse yamay yapan kimler ve isimleri ve hangi eteye mensbdurlar? Btn hneler mefrtyla tln ve yama edilmi ayn zamnda Aa Bey nmnda bulunan ahsn 300 lirasn, Koi olu Abbas Bey'in 500 lirasn aldkdan sonra ehd etmilerdir. Hayvntdan 2.000 koyun, 250 inek, 100 ift kz ve cms hayvntn ve 50'yi mtecviz atlarmz gtrdler. Gerek katlim gerekse yama edenler unlardr. Todaviranl Sukis olu Haykas, Komasorlu Hao olu Babik ve Perho olu Babik, Toros olu Vart[uv]an ve rfeklar 200 atl ehs tarafndan bu crm irtikb edilmidir. Kymzde ber-vech-i bl mezlim icr edildiini mbeyyin ibu defter takdm klnd. F 15 Temmuz sene [13]35 Bu dahi Bu dahi Ziy Arslan Harl karyesinden Koi 361

Todaviran karyesinde icr edilen mezlimin defteridir.

Kynzde kimler katledilmidir, isimleri? brahim olu Haim 60, mahdmu Mustafa 40, dieri Maksud 14, dieri Yusuf 22, zevcesi Fehime Hanm 50, Ali Bey mahdmu Hac Yusuf 64, mahdmu Ali 44, dieri Tayfur 36, Ali Bey mahdmu Rdvan 50, dieri Ziya 24, Habib olu Nil 60, Habib olu Kmil 30, Habib olu Seyyid 40, dieri Osman 17, dieri Tevfik 16, dieri Nusret 12, Mustafa olu Osman 59, mahdmu Ali 24, dieri Akif 14, dieri hsan 12, Mustafa olu Bekir 64, mahdmu Fazl 22, Mustafa olu Ahmed 45, mahdmu Hseyin 19, dieri Kaya 14, dieri Halil 12, Mevtan olu Dervi 66, Dervi mahdmu Ahmed 50, dieri Nuri 45, dieri Necib 40, dieri Mahmud 36, Kartar olu Yusuf 60, mahdmu Mevlud 44, rk olu Hseyin 50, birderi Hasan 42, birderi akir 38, birderi brahim 47, Sleyman olu Cemal 38, mahdmu Sleyman 10. Bunlarn bir ksmn balta ve kurunla itlf, bir ksmn da ebniyelerde ihrk ederek ehd etmilerdir. Harbden evvel ka hne ve ka nfs var idi? Seksen hne 360 nfs var idi. imdi ka hne ve nfs vardr? On hne, 69 nfs var ise de bir ksm firr ve bir ksm hicret ederek haytlarn muhfaza etmilerdir. Kynzden ml ve hayvnt gtrdler mi? Gerek katlim gerekse yamay yapanlar kimler, nereli ve isimleri nedir ve hangi eteye mensbdurlar? Karyemizde hne mefrtn ve z-kymet emrt gtrdkleri gibi 50 cms, 260 kz, 100 inek, 900 koyun, 40 esb dahi gtrmlerdir. Cnler: Sukis olu Haykas, Ke olu Sirop, Sihak olu Merdo, Toros olu Vartuvan, Komasorlu Hao olu Babik, Bedros olu Arak, Perho olu Babik ve Perho olu David'dirler. sler ise Kirkor olu Sako, Kokaz olu Kitos, Manik olu Sogo, Ohannes olu Bogos, Manik olu Sago, Alik olu Pito nm haydddurlar. Karyemizde icr edilen zulm muhtev bir kta defter makm- idesine takdm edilmek zere takdm klnd. F 3 Temmuz sene [13]35 Az Az Todaviran mm Muhtr BOA. HR. SYS. 1877/17

362

 37 BAYBURD VE SPR KAZALARINDA ERMENLERN YAPTII SOYKIRIM Bayburd ve spir kazalarnda Ermenilerin Trklere vahiyane zulmler yaptklar, Arak adl Ermeni ete reisinin Antranik adl eteciyle koordineli olarak bu blgedeki zulmleri idare ettii, yetimhanede bulunan ocuklarn hanerlenerek katledildikleri, Bayburd'da tutuklanan Trklerin tamamen katledildikleri; gen kz ve kadnlarn namuslarna tecavz ettikleri, ayrca Ermenilerin Bayburd'dan ekilirken zorla yanlarna aldklar 150 kadar Trk ocuundan bir ksmn da yollarda katlettiklerine dair Rus Kzlha hemirelerinden ve Moskova Tp Fakltesi rencilerinden Tatyana Karameli'nin hatrat.

Massacre perpetrated by the Armenians in the sub-prefectures of Bayburt and spir.

Armenians were ferociously committing oppressions in the sub-prefecture of Bayburd and spir, an Armenian chief bandit named Arak, coordinating his activities with another Armenian chief bandit Antranik, had with their bands stabbed and killed small children living in an orphanage and slaughtered all muslim turks they captured, raped young muslim girls and women and when they were forced to retreat, had assasinated, on their way back many of 150 Turkish children they forcibly dragged into their road of retreat. Memories from Tatyana Karameli who was a nurse of Russian Red Cross and a student of Moscova Medical Science Faculty. (1918)

36 / Mhim Bir Veska-i Mezlim

Bayburd ve spir kazlarnda Trklere fec zulmler, vahiyne cinyetler, iidilmemi ikenceler yapan "Arak Paa(?)" etesi hakknda Rus Hill-i Ahmer hemirelerinden ve Moskova Tb Fakltesi mdvimninden Madam "Tatyana Karemeli"nin beynt ve htrt

363

Szlerimde dorulukdan ayrlmayacam. Btn milletlere kar hakkati syleyeceim: 8 Austos sene 1917'de Bayburd'a muvsalat etdim. Bayburd'da da bir menzil Piyde Taburu, bir Terek Kazak Svr Alay, bir Rus topu bataryas, bir Rus istihkm ve (amele ve fenn adamlardan mrekkeb) bu taburun bir de ufak hastahnesi (reviri) ve bir de ahlnin tedvsine mahss Ambulatorya denilen bir belediye hastahnesi ve bu ambulatoryaya merbt olarak yetm ocuklar iin bir eytmhne var idi. Ben bu eytmhnenin mdresi idim. O vakit burada yirmi kadar ocuk vard. Maamfh elli iki yatak hazrlanmd. Ayrca Ermenilere mahss olarak daha byk bir eytmhne Ermeniler tarafndan ihzr ve idre olunuyordu. Benim eytmhnemde takrben be-alt Ermeni ocuu da var idi. Bunlara ders gsterilmiyordu. Yalnz shhatlerine, banyolarna, yemeklerine, oyunlarna ve gezintilerine bakyordum. ocuklarm beni ok seviyorlard ben de onlar severdim. stihkm Derujin Taburu btn malzemeleri veriyordu. Rus htilli 27 ubat 1917'de balamd. Ben Bayburd'a geldiim vakit orduda ve menzildeki inzibt, eskisi gibi mkemmel idi. Eyll evstnda Bayburd'da mevki kumandanl eden bir Kazak Yasaull (Yzba demekdir. Essen adliye memru olup ihtiyt zbitnndandr.) eytmhnenin erzkn, Derujin Taburu kumandannn talebine kar vermedi. ocuklarm be-alt gn pek az ekmek paralar ile iktifya mecbr oldular. Bu herf gyet fen bir adamdr. Ermeni muhibbidir. Ahlden hi birisi sevmez. yed Bayburd'dan geerseniz muhtrlardan sorunuz onlar iyi bilirler. Bir de belediye resi vardr, akll, zek bir adamdr. Ayrca mralay rtbesinde bir Rus menzil kumandan vard. Bu ihtiyr Rus, gyet iyi bir insndr. Kazak olan mevki kumandan, gyet iyi olan Derujin Taburu mirinin muhtelif taleblerine kar "Trkler benim dmanmdr. Ben Ermeni eytmhnesine erzk vereceim nki keyfim byle istiyor" diyordu. Bunun zerine Derujin Taburu miri Tiflis'deki vl-i ummye yazd ve bu herfle birlikde almak istemediini bildirdi. cr klnan tahkktda o Kazak yzbasnn dostu olan drt-be zbitden baka btn zbitn, Derujin Taburu mirinin yazdklarnn tammen doru olduunu tasdk ve teyd etdiler. Mevki kumandan, istediini yapyor ve mstakillen hareket ediyordu. Bu sebeble menzil kumandan olan mralay ona sz geiremiyordu. nki mevki kumandan cebheden emir alyordu. Menzil kumandan rtbeten byk idi ise de dieri onun evmirine itate mecbr deildi. 15 Eyll'den itibren ocuklarm iin muktez gd vesireyi sret-i muntazamada almaa muvaffak olarak 15 Tern-i Evvel'de ben mevdd- ticriyye ve ecz-y sire getirmek zere mirim tarafndan Tiflis'e gnderildim ve ocuklarm gyet terbiyeli, kibr, mektib-i liye talebesinden, Alman rkndan bir Rus neferine tevd etdim. Tiflis'deki bu memriyete sebeb bu srada Ardase'nin iml-i garbsinde bulunan kabak tepelerdeki mevzda bulunan (Ruslar kartal 364

yuvas diyorlarm) Rebinski Alay'na Trkler taarruz ettiklerinden, bu alaydan pek ok yaral zbit ve nefer gelmekde idi. Bu muhrebede Trkler muvaffak olmulard. Essen bu Rebinski Alay'nn kumandan, yaral zbitn ve askerleri iin ilc, sarg vesire hzrlanmasn telgrafla Derujin Taburu mirine bildirmidi. Ben, Erzurum-Sarkam-Kars-Aleksandrapol tarkyla Tiflis'e gitmee karr verdim. Bana verilen byk bir yol otomobiline binerek hasta bakc askerimle ayn on sekizinci akam Tiflis'e vsl oldum. Tiflis'e mteveccihen hareketimde Erzurum'a muvsalat etmidim. O gn Erzurum'da menzil kumandan karrghnda Rus askerlerine ttn gndermek iin bir sepet kakul (?) vermilerdi. Ben de burada bulundum. Ertesi gn Derujin stihkm Taburu kumandan olan mhendisimin mektbunu vl-i ummye verdim. Vl benim istediim her eyi vermeleri iin cb edenlere emir verdi. Ertesi gn askerlerim btn ilclar alarak Bayburd'a hareket etdi. Hemrem Tiflis'e geldii cihetle vl-i umm bana ayn nihyetine kadar mezniyet verdi ve keyfiyeti telgrafla mhendisime bildirdi. Tern-i Evvel'in otuz birinci gn imendferle hareket etdim. Sarkam'dan otomobil aldm ve Tern-i Sn'nin ikinci gn akam Bayburd'a muvsalat etdim. Ertesi gn mhendise gitdim. Tiflis'de neler yaptm bir raporla bildirdim. Bana teekkr etdi. Bu sralarda Trklerle tatl-i muhsamt eyledii cihetle Kelkit'deki menzil kumandan birok zbit ve askerleri terhs etdi ve kendisi de gitdi. 3 Tern-i Sn'de Kazak Svr Alay ile batarya, Kafkasya'ya hareket etdiler. Menzil ktat da Ebi Yesir (?) Alay ile Erzurum veya Trabzon tarkyla memleketlerine gitmek zere terhs olundular. Kazak Svr Alay, Erzurum ve batarya Trabzon tarkyle hareket etdiler. Avdetde Sarkam'da mteaddid alaylar, svr ve topular, derujinler, seyyr hastahnelerin gelip gemekde olduklarn grdm ve niin geriye gitdiklerini sordum. Onlar, harbin Trklerle tatl edildiini sylediler. ntizm mevcd idi. det muhrebeye gider gibi muntazam ve silhlaryla birlikde gidiyorlard. Ben Erzurum'dan Bayburd'a avdet ederken birok askerlere ve iledeki bir obs bataryasna tesdf etdim ve numarasn sordum. Birinci batarya olduunu sylediler. Bu bataryada benim kardam mlzm Valdamar Karameli yver idi. Kendisi[ni] sordum; "u atn stndeki" dediler. Hemen gitdim; birbirimize sarldk. Bu gn benim iin pek mesd oldu. Kardam, "Birlikde gidelim" dedi. nki btn askerlerin ve hemrelerin memleketlerine gitmekde olduklarn syledi. Hlbuki ben, vazfem olduu iin Bayburd'a gitmee mecbr olduumu anlatdm ve ayrldk. Avdetimde Pernakapan [Bernekaban] civrnda ok kar vard. Otomobil kara sapland; karlamad geceyi pek soukta otomobil ierisinde geirmee mecbr oldum. Krkm ve kaputum da yokdu. Bizim askerler bana kaput verdiler. Ben bu gece pek korkdum. nki yalnzdm. Drt Rus askeri iinde idim. Bi't-tab bir ey 365

olmad. Essen uyuyamadm; gzm kapayp havf ile ayordum. 4 Tern-i Evvel'de (sene 1917) sarla yakalandm. Be gnde iyi oldum. Otomobilde ok sarslm ve iyi gda alamam idim. Bayburd'daki fen adam olan Yasaull Kazak yzbas, takrben yirmi kadar Rus askeriyle kalmd. Bu herf pek zengin idi. Kafkasya'da birok iftlikler, evler vesire tedrik etmidi. nki kendisi gyet mrtekib ve hrsz bir adam idi. Bu serveti muhrebede kazanmd. Bu yzbann ismi Popof'dur. Popof, Grozni, Poti ve Sohum ehirlerinde iftlikleri ve evleri satn almd. Mteehhil idi. Rum olan zevcesi, Poti'de idi. Kendisi bir Donjuan idi. Bayburd'da bir sistra (hemre) ile vakit geiriyordu. Kendisinden daha byk bir kimse olmad cihetle her istediini yapyordu. Bir gn fakr kadn ve ocuklar, hastalar, penceresi nne geldiler ve un (dakk) istediler. nki artk Bayburd'da ekmek pimiyordu. Fakat un var idi. Zavall kadnlar ric etdiler. O, pekiyi dedi, fakat vermedi. Bugn yarn diye zavall fukar ve hastalar drt gn bu sretle srndrd. Sevgilisi hemre Anna'ya gitdim. (Bunun da Trk ismi benim Trk ismim gibi Glizar idi. Trklere hrmeten Rus hemreleri olan bizler birer Trk ismi tayorduk.) Kocana syle de bu zavalllara un versin dedim. O zavall iyi kalbli idi ise de dim fakr idi. Alad ve "Ben vermek istiyorum ama maa't-teessf bu adam vermiyor." dedi. "Kendim bir ey yapamadm nki bir levzm resi deilim." diyerek izhr- acz ve teessr etdi. Bir gn bu Anna yanma geldi ve alad. Dedi ki: "Ben bu adam seviyorum ama yapd eyleri sevmiyorum." Ben dedim ki: "Kendisine syle, byle yapmasn! nki Trkler geldii vakit bu kumandann yapdklar Ruslar iin mcib-i haclet olur." Ben Anna'ya dedim ki, Popof'a syle "Eer beni seviyorsan byle yapmazsn; irtikb etmezsin. yed yaparsan ben hemen seni terkedip gideceim." Gitmi Popof'a byle sylemi o da "Bu benim iimdir ric ederim karma!" demi. Lkin kendisinden ayrlmamas iin Popof alam. nki bu kz ok seviyormu. Fi'lhakka Popof'un zevcesi iyi bir Rum gzeli imi ama terbiye-i ictimaiyyesi noksn imi. 15 Tern-i Sn'den itibren Kafkasya ve Rusya ile posta ve telgraf mumelt kesildi. Artk ne mektb ne gazete ne de telgraf alyorduk. nki bu askerler de ilerini brakp memleketlerine gitmilerdi. Bu trhden sonra kumandan Popof Bayburd ve civrndaki sivil Ermeni ahlsinden 18-45 yanda olanlar ararak kendilerine Bayburd'daki depolardan silh ve cebhne tevz etdi ve "Bu topraklar sizindir. Bunlar mdfaa ediniz; Trklere vermeyiniz" dedi. Trkler, Ermenilerin bu sret-i mkemmelede teslh edildiklerini grr grmez korkdular ve bizim Rus askerleri, mukaddes silhlarn Trklerin gizli mrcaatlar zerine para mukbilinde satdlar. Popof, Ermenilere mitralyz ve hayvnlarn verdi. Bayburd'da, bir mikdr Rus ordusunda talm ve terbiye grm Ermeni askerleri de vard. Bunlar sivil ahlyi talme baladlar. Endht talmleri yapyorlard. 366

Takrben drt Ermeni zbiti de var idi. Knn- Sn sene 1918 evilinde cebheden Ermeni zbitn ve askerleri Bayburd'a geldiler. Fakat sivil Ermeniler askerlerden daha ok idi. Bu trhlerde sivil iken tensk olunan Ermeni askerleri yz nefer idi. nki Anna o kadar elbise datmd. Bana her eyi sylyordu, o htra tutmuyordu, ben htra defteri yazyordum. Bu sebeble bana yazdryordu. Tensk olunmak istemeyen sivil ve msellah Ermeniler bu hesba dhil deildir. Mikdrlar okdur, fakat adedlerini renemedim. Ermeni askerleri arasnda bir mikdr Rus neferleri de var idi. Bunlar talm ve terbiye yapyorlard. Bundan baka Ruslardan mralay rtbesinde bir telgraf zbiti ile Grclerden bir piyde zbiti de var idi. Ermenilerin teslhi keyfiyetini bu Yasaull Yzba Popof yapd. Ermeniler kendisini ok seviyorlard, hatt o gezmee gitdii vakit sekiz-on Ermeni atls ona refkat ve muhfaza ediyorlard. Bu herf ok rak iiyordu, her gn her sat sarho idi. Bir gn Anna ile birlikde gezinmeye gitdik. Yolda nizm karakolu nnden gedik (corp de garde) . Burada ihtiyr bir Rus askeri bizi kapnn nne ard. Sylemek, nbetilere yasakdr. Bizi iretle rd. (Bu zamanda Popof'un yannda ancak be asker kalmd. Zr Trklerle aramzda harb yokdur diyerek memleketlerine gitdiler.) "Size gizlice bir ey syleyeceim" dedi. Anna ile benden baka kadn da kalmamd. Nbeti yle syledi: "Burada birok sivil Trkler mahbsdur. Popof her gece bir ka Ermeni ile buraya gelir, Trklerden para ister, verenleri salverir; vermeyenleri izmesiyle, mahmzuyla, krbacyla fen hlde tepeler, veremeyen zavll Trklerin vcdlar imi ve rmdr. Bunlara pansuman yapmak lzmdr." Pek iyi kalbli olan bu ihtiyr Rus neferinin bu ifdelerinden sonra ben ve Anna gitdik sarg ve pamuk aldk. Pek yasak olduu hlde gidip bu bed-bahtlarn yaralarn sardk. Maa't-teessf bu iyi neferin ismini unutdum. nki kendisini ilk defa grmdm. Nefer bu hli kimseye sylememekliimizi ric etdi. Bu meln Popof zten Trkleri soyuyordu. Hal, lira vesireyi zorla dayak ile her trl ikence ile her yerden ve herkesden topluyordu. Bu hlleri Anna grnce pek mteessir oldu. Gece geldi; alad, "Artk bu ak burada kesmek ve bu herfden ayrlmak lzmdr." dedi. 24 Knn- Sn'de: stihkm Derujin Taburu'nun bl kademesi ve vicdnsz sevgilisini terkeden "Anna Glizar" Bayburd'dan hareket etdiler. Benim muhrebede bir zevc gibi sevdiim ve hlen kocam olan Georgi yhd Yura da bu Anna'ya refkat etdi. Yalnz benim eytmhnemle bir blk derujin istihkm kald. nki Yura'y, istihkm taburu kumandan, kademenin sevkine memr etmidi. Bu sebeble biz ayrldk. stihkm taburu kumandan yverini brakd. Bu taburun btn askerleri Alman, Leh, Yahdi idi. nki bunlar cebheden ekilmilerdi. Trklere iltic etdikleri iin Yura adliye memru olduu iin yzba salhiyetini hiz idi.

367

24 Knn- Sn 1917'den sonra eytmhnem sret-i resmiyyede ilg edildi. Bu trhde herkes hareket etmi idi. Bir blk derujin ile bir ka asker kalmd. Bizim iin muktez hayvnt ve arabalar on gn sonra Trabzon'dan avdet edecekdi. Bu (eolon=kademe) ile giden arabaclardan birisi muahharan bana dedi ki: "Trk vey Krd olmas muhtemel 19 neferlik bir mfreze, bize Zigana dalarnda ate etdiler. Bunun zerine kademedeki efrdmz da mukbele etmiler. Yollarna devm edemediklerinden Ardase'ye dnmler. Bir hayvn gebermi. Muahharan Rus zbiti Zigana'da bulunan bir Trk zbitine mrcaat etmi. Bu zbit kademeyi ertesi gn Cevizlik'e kadar gtrm ve bu sefer ete bir ey yapmamdr. Bu kademe Daltaban'da iken 18'inci ve 23'nc Trkistan alaylar da birlikde imiler ve bu alaylar efrd Zigana'da taarruz eden eteye mukbele eylemilerdir. Bu trhde birok Rumlar yaya olarak hicret etmekde imiler. Hatta bir ksm Yura'nn arabasna binmek iin mrcaat etmilerse de yer olmadndan dolay almamdr." Knn- Sn'de, Arak isminde bir Ermeni, apoletsiz zbit elbisesini lbis olarak -drt Ermeni dostu ile Bayburd'a geldi. Bu bayramn birinci gn ylba, kumandan Popof'u ziyrete ve tebrke gitdim. Byk bir masada yemee oturduk.Orada Arak', Popof'un sanda ve arkadalarn sofrada grdm. Arak'n arkadalarndan birisi Harkof Dr'l-fnnu talebelerinden gen ve gzel bir Rus idi. Bunun kim olduunu Anna'dan sordum. O da syledi. Bu adamla konumay fideli buldum. nki ben de talebe idim. Odada bahne ile biraz gezindikden sonra hemen bu gencin yannda oturdum ve "Talebe misiniz?" diye konumaya baladm. Bu adam bir sivil idi. Rus zbiti deildi. Kendisinin Rus olduu hlde niin buraya geldiini sordum; kzard ve bana "Niin soruyorsunuz? Bu benim iim, nki Ermenilerle Ruslar dost bulunuyoruz" dedi ve bana zht vermekden istinkf eyledi. Geri bu adam byle sylyorsa da hi bir Rus Ermenileri katiyyen sevmez. Berber bulunulduu zaman bi't-tab byle sylemek lzm. (Sevgilim Yura'nn Trabzon'a hareketinden drt-be gn sonra Yasaull Popof, Ermenilerle bozuarak Erzurum'a hareket etdi. Bu dargnln sebebi Rus metrktndan birok eyler almasndan mtevellid idi. Hlbuki Ermeniler vermiyordu. Maamfh kendisi giderken alt-yedi araba dolusu ey ve erzk ile gitdi. Erzurum civrnda Ermeniler bunu mkemmel sretde soyarlar. Hatt parasn ve ey-y askeriyyesini bile alrlar. Erzurum'da Ermenilerin en byne mrcaat ederek parasn kurtarmdr. Popof'un hareketinden sonra Bayburd'[d]a hi bir Rus zbiti kalmad. Yalnz benimle bir ka asker, kaldk. Sebebi de Derujin Taburu anbrlarnda olan melbst ve techzt Ermenilere vermek istemiyorlar[d]. Bu sebeble bana bunlar emnet ederek gitdiler. Essen ben doktor olarak kalmdm. Bundan baka Bayburd'da byk Zemestova yan belediye hastahnesi vard. Bi't-tab harb olduu iin bu hastahne askerlere bakyordu. Harb olmad 368

zaman Rusya'da bu teklt ahlye bakar, bunun iin Rusya'da byk teklt vardr. Memleket hastahnesi de diyebilirsiniz. Bu hastahne takrben Knn- Sn bidyetinde Bayburd'dan Trabzon'a hareket etdi. Eski trhle ubat'n htrmdan kmam ise altnc akam Trkler Bayburd'u igl etdiler. 19 ubat, yeni trh. Ben de bu gece Trklerin ehre girdiinden sonra yedi araba ile be-alt Rus askeri ve bir mhendis zbiti ile Bayburd'u Trklerin malmt tahtnda terketdim.) 20 Knn- Sn'de Popof, benimle gezmee gitmek istediini syledi. Ben de maa'l-memnniyye kabl etdim. Popof, bu gezintinin bir ka gn devm edeceini syledi. Ben de vazfemi (geenlerde Graduk(?) hastahnesi civrnda rast geldiimiz) hemre Maryana'ya verdim. Kar mnsebetiyle kzakla Kotis kyne gitdik. Sekiz-on kadar Ermeni svrsi vard. Kotis kynde muhtr immn evini bize hzrlad. Yemeimizi de muhtr temn etdi. Gzel gzel yemekleri getirdiler. Muahharan ben kendi odama ekildim. Popof'da kendi odasnda idi. Nsfu'l-leyl sularnda bir takm feryd, vh, efgn sesleri ile uyandm. Hemen odamn kapsn adm. Orada bir Trk genci vard. "Ne var!" diye sordum. O, benim Popof'un dostu olduumu zannederek "bir ey yok" dedi. Popof'un odasnda olup olmadn sordum. Onun uyumakda olduunu syledi. B-re benden korkdu. Orada bir Ermeni askeri grdm. Sordum, "Niin byle yapyorsunuz" dedim. O gld ve benimle alay etdi. Hlbuki ben iyice biliyordum ki bunlar Ermenilerle mterek olarak Popof yapdryordu. Ermeni askerlerine ben Popof'a syleyeceim dedim. Onlar "Ah, istersen syle!" dediler. Hemen Popof'un oda kapsn aldm. Gecelik elbisesiyle idi. Afv diledim ve meseleyi anlatdm. O, gy haberi yokmu gibi Ermeni askerlerine gz krparak darld ve "Yapmaynz!" dedi. Hlbuki ben odama ekildikden sonra Popof[un], Ermenilere ne kadar lira aldklarn sorduunu iitdim. Ermeniler, Trk evlerini abluka ederek para, eya, erzk, meyve her ne var ise alyorlard ve fen hlde zavll kadnlar, ihtiyr ve genleri dyorlard. Fakat benim yanmda kimseyi ldrmediler. Gzel kz ve kadnlarn nmslarna da taarruz etdiler. Ertesi sabah dier bir kye hareket etdik. Ermeniler eya ve erzk gtremediler. Yalnz lira ve paralar aldlar. Fakat Popof, Ermeni askerleri iin kylerden inek, kz, koyun, kei, kuzu, brgr, katr, eek alyordu. Sret-i zhirede para ile mbyaa olunuyordu. Hlbuki asl paras verilmiyordu. Her kyde Popof, imm ve muhtr ararak byle tenbht veriyordu. kyden bylece gedikden sonra drdnc kyde geceyi geirdik. Popof teklf-i harbiyye tarh ediyordu. Bu kylerin cmlesi oruh ve Ersinek tarafndadrlar. Kotis ky, l caddesi zerinde Bayburd'un sekiz versta uzakdadr. inde bycek bir Ermeni kilisesi vardr ki bu imdi harbdr. Muhrebede topu atei ile harb olmudur. Bu drdnc kyde de geceleyin yine ayn mezlim ve fecyii yapdlar. Sabahleyin kalkdk. Oda bulunmad iin o gece 369

ben, bir de Serkis isminde bir Ermeni neferi bir odada yatmdk. ay ierken 19 yalarnda gyet beyz ve gzel fakat st ba yrtk kirli bir kadn geldi. Zavll alyordu. Ben "Ne var!" dedim. Popof, "Bunun kocas asker iken esr olmu. Palu'da bulunuyordu. Oradan firr etmi, burada imi. Kocasn teslm ederse gitsin. Aksi takdrde kendisini kollarn balayarak Bayburd'a gtreceim ve kendisini askerlerime orospu olarak vereceim." demi. Kadn zevcinden haberi olmadn syledi. Kendi nmsundan pek korkuyordu. Bana yalvard. Nihyet hareket etdik. Popof, kadn kzaa ald. Yolda Ermeniler, "Bu kadn benim!" teki "Yok benim!" diyorlard. Yz kapal, yalnz gzleri akd. Bir Ermeni, gzel olup olmadn bana sordu. Kadnn yzne gizlice bakdm. Cidden pek gzel idi. Askere dedim ki "Gzleri gzel, ama yz pek irkin, iek bozuu, murdr ve hastalkl bir kadn" dedim. tekiler tkrdler. Ayn (ubat) 23'nde, Bayburd'a gittiimiz vakit bu kadna dikkat etmesi iin Anna'ya tenbh etdim. Sonra Bayburd mahallelerinden birisinin muhtr akrabs kd. Kocasn tutdular ve bu ihtiyr bu kadn evine ald. Emnim ki bu kadnn nmsuna dokunamadlar. nki ben ve Anna muhfaza etdik. Kocas olan o Trk esrini tekrr Erzurum tarkyla Tiflis'e sevketdiler. Bu zavll askeri maden hanlarnda yolda ldrmlerdir. nki en d bir bahne bularak Ermeniler Trkleri yollarda ldryorlard. Bed-baht kadn, Ermeniler zorla rzna gese kocasnn kendisini keseceini syleyip alyordu. Henz Ruslar Bayburd'da iken Popof'un sevgilisi Anna'nn isim gn idi. Popof byk bir balo verdi. Bu baloya ben de davetli idim. Gitdim. Fevka'l-de mkemmel yemekler, meyveler ve her eyler vard. Ben onlara kendimi Moskova'da zannetdiimi syledim. nki muhrebe yerlerinde bunlar bulmak kbil deildir. Gece yarsna kadar yedik, idik, elendik, avdet etdik. Baloya Nikitin isminde bir menzil doktoru davet edilmidi, gelmedi. Bu, ahsen irkin fakat kalben pek gzel deerli bir gen idi. Gyet gzel ark sylyordu. Nikitin, Anna'y fevka'l-de seviyordu. htiml, Popof olmasayd bu doktor Anna ile izdivc edecekdi. Fakat Anna, Popof'u seviyordu. Ertesi gn Anna bana geldi. Pek mkedder idi. Sebebini sordum. Dedi ki: "Doktor acab niin gelmedi?" Ben, "Belki hastadr. htiml, ii var." dedim. O "Hayr!" diyerek gsnden bir mektb kard. Doktor Nikitin yazmd ki "Sene-i devriye-i vildetinizi tebrk ederim. Maa'l-memnniyye gelmek istiyordum. Fakat, oradaki yemeklerin vesirenin krbala, dayakla, vahiyne ikencelerle zavll fakr Trklerden cebren, zulmen alndn bildiim iin gelmedim. nki byle eyler beni boar, boazmdan gemez. Bu sebeble beni afvediniz." Maa't-teessf biz bu yemeklerden yemidik. Pek mteessir olduk. Essen ben biliyordum. htillden sonra Popof'a, zbit yerine Havrin isminde bir nefer yver olmudu. Bu meln, Trklere pek ok fenlklar yapd ve o balo iin zannederim bu neferin byk gayreti sebketmidi. Anna o mektbu yakd ve pek 370

mteessir dnd. Fi'l-hakka balodan bir-iki gn evvel birok adamlar getirmilerdi ki yzleri gzleri mosmor olmu, iirilmi b-relerdi. Bi't-tab paralar, neleri var ise alyorlard. Zavall fakrler, elbette gnl rzsyla bunlar veremezlerdi. Zr oluk ocuklarnn yegne medr- maeti idi. Popof, Ermenilere silh tevz etdikden sonra mescid nndeki byk meydnlkda Arak' soluna alarak at zerinde askerler ile birlikde fotoraf kardlar. Popof Anna'nn da fotorafda bulunmasn rz etdi. Fakat Anna kabl etmedi. Popof'un hareketinden sonra Arak, spir ve Bayburd kazlar meliki ve asker resi sfatn taknarak icr-y mezlime balad. Trklerin paalara hrmet ve itatini bildii cihetle kendisine bir de paa nvnn tevch etmidi. Gitgide kuvvet ve mezlimini artryordu. Bereket versin Trabzon tark Trk yerlileri tarafndan katedilmidi.Trabzon'da ictim eden Rus kuvvetleri iindeki Kafkasyal ve yerli gnll Ermeniler gelemediler. Evvelce geldilerse de cz idi. Yollar, Ermeni eteleri tarafndan kat olunmudu. Yollardan gemek mecbriyetinde kalan bed-baht Trkler kadnlara, ocuklara varncaya kadar kesiliyordu. htill mnsebetiyle Rusya'dan firr eden binlerce Trk sers Tiflis'den itibren yollarda Ermeniler tarafndan itlf ediliyordu. Kyler vakit vakit baslyor, soyuluyor ve bi'l-hssa genler imh olunuyordu. Trklere kar yapdklar hynetden dolay harbin ilk devirlerinde Rusya'ya hicret eden ve l-cenb Trkler tarafndan tehcr esnsnda himye ve ihf olunan Ermeni erkek, kadn ve kzlar hemen ummuyla yerli yerlerine gelmi idiler. Bu nnkrler, dier vahleri itidl ve sknete tevk edecekleri yerde bi'l-akis nayak olarak dierleriyle birlikde her trl mezlime itirk ediyorlard. Arak, Erzincan'daki Antranik'den emir alyordu. Bu canavarn Erzincan'da yapd fecyii Arak da Bayburd'da tekrra balad. Erzk tevz olunaca her tarafa iln olunarak, kyller Bayburd'a davet olundular. Ermenilere itimd ve emniyet olunamayacan pek ok defalar ac sretde tecrbe etmi olan Trklerin bir ksm erkekleri her ne vesle ile olur ise olsun Bayburd'a cem olunacak insnlarn kbetinin fec olacan bildikleri cihetle karla mestr olan sarp dalara, kayalklara iltic etdiler ve Trk ordusuna haberler gndererek imdd taleb etdiler. Arak'n davetnmelerine sf ve masm kyllerin icbet ve itatini temn etmek zere Bayburd mftsine tazyk ile tezkireler de yazdrlmd. Grdm bir tezkirede mft, yed gelmezseniz hakknzda pek vahm olacakdr diyordu. Arak'n, daha dorusu mftnin davetnmesine icbet eden sf ve zavll Trk kyllerinden Bayburd'a girenler hemen tevkf olunarak byk evlere, hnlara, maaza ve mahzenlere dolduruldular. Bayburd'daki ahlnin ileri gelenleri daha evvel tevkf olunmudu. Hricdeki kyller Bayburd'a girenlerin bir daha kmadklarn grnce bir daha gelmediler. Dalara ekildiler. Onlar da haytlarn, rzlarn mdfaa etmek zere silh tedrikine baladlar. Fakat bulabildiler bu da bir mdfaaya kifyet edemezdi. 371

F 2 ubat'da (Yeni trhiyle 15/16 ubat gece) akam ocuklarmn yemeklerini yedirdikden sonra evlerine gidenleri gnderdim. Mtebksini yatrdm. S[at] 8[den] sonra da bir gezinti yapdm. Fevka'l-de hi bir ey yokdu. Ermeni askerleri muntazam sretde sokaklarda geziyorlard. Yarm sat promonaddan sonra avdet etdim, yatdm. Yanmdaki odada benim iin verilen hasta bakc ihtiyr nefer vard. nki Yura gitdii iin korkuyordum. Takrben s[at] 1[den] evvel idi. Byk bir lk iinde uyandm. Darda ve benim eytmhnede birok ocuk, kadn ve erkek ferydlar iidiyordum. Fen hlde korkdum. Askerim gelerek kapya urdu. Sordum: "Ne var!" dedim. O da fen hlde korkmu ve alyordu. htiml ki Trkler Bayburd'a geldiler diye alyordu. Ben hemen paltomu, fotinlerimi giydim, birlikde kdk. Fen halde korkdum. Birlikde alyorduk. Bir de bakdm ki benim yetm ocuklarmdan bir ksm hanerlenmi, ldrlm. Bir ksm yaral olarak kanlar iinde feryd ediyor. Mtebksi kapdan sokaa frlatlm orada kesilmi. Yataklar karma kark, kaplar pencereler krlm. Sokaklardaki bu feryd, takrben yirmi dakka devam etdi. Sonra her tarafdan tfenk sesleri balad. Bu silh sesleri -drt sat devam etdi. Belki benim iin iyi deilse de (yan vazfem itibryla) yaral ocuklarma bakamadm. nki sinirim tutmudu. Kendimi armdm. Ale'ssabah Bayburd'u gezdim. Her tarafda sokaklarda birok Trk ocuk, kadn ve erkek nalar grdm. Cenzeleri mollalar kaldryorlard. Tek-tk Ermenilerin leleri de var idi. Bu gn Ermeni eytmhnesini hemen Erzurum'a doru yola kardlar. Ermeniler Bayburd'dan ekilirken 150 kadar Trk ocuunu cebren toplayarak berber gtrmlerdir. Bu bed-baht masmlardan bir ksmnn vahiyne bir sretde katledildikleri bi'l-hire yollarda tede beride bulunan nalarndan anlalmdr. Ermeniler Bayburd'da tevkf etdikleri Trkleri kmilen katl ve baz evleri ihrk etmilerdi. Yank kaddler enkz arasnda gzkyordu. Bu gece Ermeniler, hemen ummiyetle evlere de girmiler, bulduklar erkek, kadn, ocuu vahiyne ldrmler, kuyu bulunan evlerde kuyulara atmlard. Gen kz ve kadnlarn nmsuna taarruz etdiklerini Trk ve Ermeni dostlarmdan haber aldm. Bayburd'un bugnk manzarasn grmek cidden mkil ve hazn-ld idi. Yalnz krgir bir evde habsedilmi yetmi kadar Trk genci kapnn arkasna deme talarn kararak ymlar ve bu sretle mdfaa-i nefse kym etmilerdi. hrk kbil olamayan bu evdeki Trk genlerini imh iin Ermeniler pencerelerden birok bomba atmlarsa da bu bombalarn patlamasna meydn vermeden iindeki Trkler bombalar darya frlatmlar ve Trk askerinin Bayburd'u igli gecesine kadar muhfaza-i hayata muvaffak olmulardr.

372

Orada birok fotoraflar aldm. Maa't-teessf bu fotoraflar Moskova'da bulunan kocamn yannda kald. Maamfh msid bir frsatda bu fotoraflar htrtmla birlikde neredeceim. Bayburd'dan Batum'a kadar seyhatim sizi menfaatdr etmeyecei cihetle bahsetmeyeceim. Yalnz urasn syleyeyim ki Bayburd'da sevgilim olan Yura ile Batum'da resm izdivcmz vuk buldu ve izdivcmzn nc gn Moskova'ya hareket etdi. Ben de Batum'da kaldm. Mazlm Trklere hidmet ve ayn zamanda kendi maetimi de temn eylemek zere burada bir hasta bakc bulunuyor. BOA. HR. SYS. 2877/1

373

KTAPTA YER ALAN BELGELERDE GEEN VE ERMENLER TARAFINDAN TRKLERE UYGULANAN SOYKIRIMA AT CETVEL
Belge no Tarih Yer Olayn Muhtevas Yaral l

1 2

1914-2-21 1916-5-8 1916-5-8 1916-5-8 1915-5-9 1916-5-8 1915-5-9

Kars, Ardahan Pasinler Tercan Van, Tatvan Bitlis Bitlis Bitlis Van Van Kprky, Van Van Van Van Van Van Of Trabzon Van Van Malazgird

Ermeniler tarafndan telef edilen erkeklerin says. Sevk srasnda lenlerin says. Kylere Ermeni saldrs sonucu lenlerin says. Tatvan iskelesinde yaplan saldrda lenler. Hudud kylerine taaaruz srasnda lenler. Kamaya alanlanlardan lenler. eitli kylerde ahalinin katli sonucu lenler. eitli yerlerde ahalinin katli sonucu lenler. Dir nahiyesinde boazlanarak ldrlen sbyanlar. Tamamen yok edilen Kprky'de lenler. Rus ve Ermenilerin yaptklar katlimda lenler. amran mahallesinde katledilen erkekler. Ermenilerce yemeklerine zehir katlarak ldrlen Mslmanlar. Hoab'da telef edilen nfus. Ergel ve Atyan'da halkn imhas sonucu lenler. Taarruz edilerek ldrlen kadnlar. Baz kylerde yaplan katlimda ldrlenler. Seyl kynde ldrlen Musevler. Van ve kylerinde yaplan katlimda ldrlenler. Malazgirt ve kylerindeki basknda ldrlenler.

30000 2000 563 1600 40000 10000 123 44 1000 200 15000 8 8000 80000 15000 5 2086 300 44233 20000

1915 1916-5-22 1916-5-22 1916-5-22 1916-5-22 1916-5-22 1916-5-22 1916-5-22

4 5

1916-5-23 1916-5-23 1916-5-23 1916-5-11 1916-5-11

375

Belge no

Tarih

Yer

Olayn Muhtevas

Yaral

6 7 8

1916-6-11 1916-4-1 1916-6 1916-6

Bitlis Van, Readiye Van, Abbasaa Edremid, Vastan Bitlis Muradiye Van Haskay Dutak Bitlis Mu Van Van Bayezid Mu Mks Mks eyhan Mu Akan Mu Bitlis Hizan Van Bitlis atak Serir atak Terme Kars

gal srasnda yaplan zulmde ldrlenler. Anak karyesinde yaplan zulmde lenler. Abbasaa kyndekilere ikence. Edremid'de yaplan krmda ldrlenler. Savur kynde ahaliye yaplan zulmde lenler. Abaaa ky halknn katli srasnda lenler. Hasanan airetinden zayi olanlarn says. Ermeni eteleriyle arpmada lenler. Kye saldr srasnda lenler. Rus, Ermeni ve Kazak saldrsnda ldrlenler. Kylere saldrda ldrlenler. Kylere basknda ldrlenler. Baz ky ahalisinden ldrlenler. Bayezid'de imha edilenlerin says. Ermeni eteleri tarafndan katledilen muhacirler. Tahliye esnasnda katledilen ahali says. Katledilen nfusun says. Kuyuda bulunan cesetlerin says. Anak manastr nnde ehit edilenlerin says. Uum nahiyesi kylerinde yaplan katlimda lenler. Van ve civarnda yaplan katliam Kylerde yaplan katlimda lenler. Kye saldrda lenler Ermeni saldrsnda lenler. Ermeni ekiyasnn saldrsnda lenler Katledilen milletvekilli says. 34

12 15 14 15000 29 10000 20000 200 3 16000 500 120 150 14000 800 126 121 19 10 113 5.200 311 45 1150 9 9

1915-4 1915-4

10

1915-5 1915-2 1915-2 1915 1916-5

11

1915-4 1915 1916-5-25

12

1915 1915-8 1916-6-7 1915-7 1329

13 14 15 16

1915 1915 1916-8-14 1916-6-6 1916-6-6

17 18

1916-1-15 1919-1-25

376

Belge no

Tarih

Yer

Olayn Muhtevas

Yaral

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

1919-1-21 1919-2-26 1919-5-18 1919-6-13 1919-6-3 1919-7-7 1919-7-9 1919-7-9 1919-7-8 1919-7-8 1919-7-11 1919-7-19 1919-7-24 1919-7 1919-7 1919/8 1919-7-5 1919 1919-7-19 1919

Kilis

Devriye gezerken katledilen Osmanl askerleri. 1

2 4 1 3 8 9 6 8 4 35 2 4 10 20 2 9 803 695 2502 4 5 2 2 4.000 8 180 9 2 153 426 150

Adana, Pozant Ahaliden katledilenlerin says. Osmaniye Pasinler Idr Kars, Gle Kazman Kurudere Mescidli Glyantepe Mescidli Bulakl Kars, Kazman Sarkam Sarkam Muhtelif kyler Kazman Tiknis, Aadeve Pasinler Nahvan Kurudere Akakale Sarkam Sarkam Erzurum Erzurum spir ve Bayburt Zor Telgraf Mdr'nn katli. Issar karyesi civarnda katledilenlerin says. Abbaskulu airetinin kylerine saldrda lenler. Ermeniler tarafndan katledilenler. Ermenilerle arpma srasnda lenler. Kurudere'ye saldr srasnda lenler. Ermeni saldrs srasnda lenler. Ermeni saldrs srasnda lenler. Kylere taarruz srasnda lenler. Kylere taarruz srasnda lenler. ra reisine ve ailesine yaplan saldrda lenler. Antranik etesinin kylere saldrsnda lenler. Ricat srasnda Ermeniler tarafndan ldrlenler. Kylere yaplan Ermeni saldrlarda ldrlenler. kence ile ldrlenler. kence ve tecavz ile ldrlenler. Ky basarak ldrlenler. Birok ky baslmak suretiyle ldrlenler. Basknla katlim srasnda ldrlenler. Ky baslarak ldrlenler. mha ve idam ile ldrlenler. Bomba ile ile ldrlenler. eitli ekilde yaplan ikencelerle ldrlenler. Yaklarak, boularak ldrlenler. spir ve Bayburt kazalarnda Ermenilerin yapt soykrm

35

1919-7 1919-7-4 1919 1919

36

1919-8-15 1919-8-15

37

1918 TOPLAM

363.141

377

BELGELERN FOTOKOPLER

379

* Sayyad yhd Seyyid olsa gerek [*] Metinde sehven "Esm-i mehdt" stununa yazlmtr. [*] Metinde sehven "Esm-i Mehdt" stununa yazlmtr.

381