.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.

363-378

LETMELERDE YARATICILIIN NEM Selda SAMEN MBA ssamen@cu.edu.tr ZET Ulusal ve uluslararas ekonomilerin temel ta olan iletmeler, bymek ve gelimek zorundadr. Gnmzde bilginin, teknolojinin, pazarn ve rekabetin kresellemesi iletmeleri, krl bymeyi ve rekabet stnln salayabilmek iin yeniliki ve yaratc rgt yapsna sahip olma zorunluluu ile kar karya getirmitir. Yaratclk byme ve gelimenin itici gc olmutur. rn ve hizmetlerin kalitelisinin retildii gnmzde, kaliteli olmann da tesinde; retimde, rekabette, bymede gerekli olan proaktif zmlerde yaratcla duyulan ihtiyacn n plana kt vurgulanmaktadr. letmeler rakiplerinden farkl olmak zorundadr. Bu nedenle ynetim anlayndan balayarak, retilen rn ve hizmetlerde, retim tekniklerinde ve srelerinde yaratc fikirlere ihtiya duyulmaktadr. Bu almada yaratcln tanm ve zellikleri, iletmelerin yaratc olmaya neden ihtiya duyduklar, yaratcln nndeki engeller ve iletmelerde yaratcln neden gelitirilmesi gerektii aklanmtr. Anahtar kelimeler: letme, yaratclk, yaratcln zellikleri, yaratcl engelleyen faktrler, yaratcl gelitirme ve yaratc organizasyon. ABSTRACT THE IMPORTANCE OF THE CREATIVITY IN ENTERPRISES Enterprises which form the basis of national and international economies have to develop and enlarge. The recent globalization in information, technology, marketing and competition have made the enterprises to adapt innovative and creative organization structure to be able to accomplish profitable growth and competition power. Creativity has been the impetus for growth and development. As producing the quality of goods and sevices has been of high importance in todays world, it has been highlighted that, in addition to being qualified, there is a critical need for creativity in manufacturing, competition and in proactive solution for development. Enterprises have to be different from their rivals. Therefore, they need creative ideas in goods manufactured, services provided and production techniques and in all the process including administration approaches. This study, is an attempt to define and list the characteristics of creativity, as well as to provide explanations regarding the reasons why enterprises need creativity. It also deals with why there is a need to enhance creativity in enterprises and the obstacles they have on the way to accomplish this. Keywords: Enterprise, creativity, characteristics of creativity, factors preventing creativity, developing creativity and creative organization.

363

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

GR Gnmzde iletmeler, bir lkenin ekonomik ve sosyal yapsn nemli lde etkileyen ekonomik g ve sosyal refah konusunda nemli bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Gl bir ekonomiye sahip olmak iin, deiimlere ve yeniliklere ayak uydurabilen, srekli gelien, krl byme gsteren iletmelere sahip olmak gerekmektedir. letme genel anlamyla, insan ihtiyalarn karlayarak isteklerini tatmin etmek zere kurulan ve iletilen ekonomik, teknik, yasal ve sosyal nitelikleri bulunan bir birimdir (zgen ve Yaln, 2006: 5). letmeler bu zelliklerini yerine getirebilmek, varlklarn devam ettirebilmek iin srekli yenilikler yapmak zorundadr. Gnmz yaam koullarndaki, bilim ve teknolojideki ba dndrc hzl deiimler kresellemenin de etkisiyle ivme kazanarak yeni bir r amtr. Bu r, teknoloji ve yaratclk unsurlarn etkin bir ekilde kullanmay gerektirmektedir. letmelerin srekli daha iyi, daha stn olma, daha az maliyetle daha kaliteli retim gerekletirme abas iinde bulunmas kanlmaz bir durumdur. Artk zaman, a yakalama deil a tesine geebilme ve proaktif bir yaklam gsterme zamandr ve bunu salamann en etkin yolu yaratcl salamaktr. 1. YARATICILIK TANIMI VE KAVRAMI 1.1. Yaratcln Tanm Yaratclk, insanlar etkileyen, olaanstl artran bir szcktr. lk ve yeni olan ifade etmektedir. Yaratclk, yeni fikirler yaratma yeteneidir (Barker, 2002: 23). Yaratclk var olan deerlerden katma deer elde etmenin en etkin yoludur (Bono, 1996: 72). Bononun bu tanm iletmelerin faaliyetlerine yn verecek nemli bir tanmdr. Bir baka tanmda ise (Sungur, 1997: 13); yaratclk (cretaivity), sorunlara, bozukluklara, bilgi eksikliine, kayp elere, uyumsuzlua kar duyarl olma; gl tanmlama, zm arama tahminlerde bulunma ya da eksikliklere ilikin denemeler gelitirme, bu denemeleri yeniden snama daha sonra da bakalarna iletmektir. Binning (1991) ise yaratcl yle tanmlamaktadr: Bir sistemin gelien deien doal yetenei. Bu tanm ana kavram iermektedir (Vicari, 1998): Doal yetenek (Aptidue): Yaratcln yalnzca bir durum olmad fakat gelime, deime, yenilenme yetenei olduu fikrine baldr. Her sistem deiim iin bu doal yetenee sahiptir. Sistem (System): Bu yaratclk konusu yeni bir sistemle ilgilidir. Sadece bireyler deil ayn zamanda sosyal sistemler, rgtler, teebbsler de yaratc olarak tanmlanabilir. Zira bunlarn hepsi deiim yeteneini gerektirir.

364

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Deiim (Evulation): Deiim, yaratcl tanmlamak iin gerekli fakat yeterli olmayan bir durumdur ).

Yaratclk tanmlarna bakldnda yeni, farkl olan meydana getirme, ortaya karmann vurguland grlmektedir. Genel anlamda yaratclk ve yenilik birbirlerini tamamlayan kavramlardr. Barkere (2002: 23) gre: Yenilik bir sretir; yaratclk ise bu sreci mmkn klan beceri veya doal yatknlklar kmesidir. Yaratclk, yenilik getiren (esas olarak zihinsel) bir faaliyettir, yenilik ise yaratcln cisimsel veya dsal sonucudur. 1.2.Yaratcln zellikleri Ve Unsurlar Taylor (1959), sralanm be yaratclk dzeyini ortaya koymaktadr: 1) Bireyde en orijinal olan anlatmsal (expressive) yaratclk. Bu dzeyde, rnn kalitesi sz konusu deildir, yalnzca kiinin gsterisi nemlidir. 2) Gelitirilen ve kontrol edilen yeteneklerin veya yatknlklarn devreye sokulmasn gerektiren retici yaratclk. Yapt ey dierlerinin yaptklarna kyasla gerekten orijinal olmasa bile kii bylece davrann bir st aamasna ulamaktadr. 3) Yeni ilikilerin alglanmasyla nitelenen buluu yaratclk, daha nce kazanlm tecrbenin orijinal kullanm olarak tanmlanabilmektedir. 4) Daha st bir aama olan yeniliki yaratclk, yksek bir soyutlama kapasitesini gerektirmekte ve genellikle ilerlemenin retici bir dnmne dayanmaktadr. 5) Son olarak en iyi hazrlanm olan su yzne kan yaratclk, tamamen yeni temel prensipler anlayna denk dmektedir (Rouqette, 1992: 14 -15). Yaratclk yaratc dnmeyi gerektirmektedir. retilen bir fikir yaratc olabilir fakat yaratc olduu kadar da bir getirisi olmaldr. Amabile (1996), yaratc fikirler iin yle demektedir: Bir fikrin yaratc olmas iin ayn zamanda uygun, yararl ve uygulanabilir olmas gerekir. Yaratc dnme ve yaratclk konusunda yaplan almalar incelediinde zetle aadaki zellikler tespit edilebilir: Yaratclk: lktir. Daha nce gereklememi olan meydana getirir. Yeni rn, yeni hizmet retmektir. Sezgi ve hayal gcn kullanma ile oluur. Daha nce var olann ald son ekildir. Katma deer getirir. Merak ve sorgulama sonucu oluur. Nedir, nasldr, niin byledir, daha farkl nasl olabilir? Sorular yaratc dnmeye tevik eder. Zorunluluktur. Dnyamzda gelimeler ok hzl bir ekilde yaanmaktadr. htiyatr. Her gn yeni bir sorunla karlama ihtimali ok yksektir. Mevcut zm nerileri sorunlar zmede yetersiz kaldnda, yaratc fikirlere ihtiya duyulur. retilebilirdir. rnein General Elektrik iletmesinin alanlarna yaratclk zerine at kursta, kullanm hakk satn alnabilir nitelikte, kurs ncesi 365

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

ortalamadan %60 daha ok kavram retilmitir. Baka bir irketin yaratc eitim programn bitirenlerin, kursa katlmayanlara oranla %300 daha ok sayda arpc fikir ne srdkleri ortaya kmtr (Baker,1996:13). zgr dnebilme ve alma ortam ister. Fisher yaratcln drt temel boyuttan olutuunu belirmitir. Bu boyutlar; akclk, esneklik, zgnlk ve ayrntlamadr. Yaratclk bir takm srelerden oluur. Bu sreler (Bentley, 1999: 76): htiyacn belirlenmesi, eldeki bilgilerin gzden geirilmesi, bilginin sindirilmesi, parltnn sezilmesi, ortaya kanlarn deerlendirilmesi. Bu be adm baaryla uygulandnda yaratc dnceler gelitirilebilir.

Amabile (1998)e gre; yaratclk, her birimizin iindeki unsurun ilevidir: Teebbs, yaratc dnme becerileri ve motivasyon. Amabile bu unsuru yle aklamtr: Teebbs: Bilgi, teknik uzmanlk, yntemsel ve entelektel bilgidir. Yaratc dnme becerileri: nsanlarn sorunlara nasl yaklatklarn belirtir. Motivasyon: Bir problemi zme gibi tam olarak bir ey iin ne yapacana dair istek, drt. 1.3. letmeler Asndan Yaratcln Deerlendirilmesi Bir iletme, yaamak ve geliebilmek iin mterilerin ihtiyalarn gnden gne daha iyi bir ekilde karlamak ve onlar memnun etmek zorundadr. Mteri kendine daha uygun mal ve hizmeti reten, ihtiyalarn daha iyi karlayan iletmelerle ilikilerini srdrmek isteyecektir (Eren, 1982: 1). Gnmzde sunulmakta olan rn ve hizmetler artk standartlamtr. Yeni ihtiyalar, mterilerin beklentilerindeki deiiklikler, kullanlmakta olan kaynaklarn ktl gibi birok nedenden dolay iletmelerin yeni ve yaratc stratejiler gelitirmelerini zorunlu klmaktadr. Artk mteriye hitap edebilmek yeterli deildir ve mteri tesi mal ve hizmet sunumlar gerekletirme ihtiyac domutur. letmelerin daha iyi rn ve hizmeti sunabilmesi, sunaca rn ve hizmetlerde minimum maliyetle maksimum kaliteyi gerekletirmesi iin teknoloji ile yaratcl bir araya getirmeleri gerekmektedir. Yaratclkta ama srekli gelimeyi salamaktr. letmeler ynetim, retim ve pazarlama fonksiyonlarnda yenilik ve yaratcla nem vermek zorundadr. Yaratclk eitimcisi olan Dr.Edward de Bono(1992) ya gre; rekabet gelitike, yaratc dncelerin gelimesi de arttr. Ayn eyleri daha iyi yapmak artk yeterli saylamaz. Etkili olabilmek ve problemleri zebilmek de yeterli deildir. Bundan ok daha fazlas gereklidir. hayat, stratejik dzeyde ve asl rekabetin gerekletii n saflarda yaratc dnceyi gerektirmektedir. Bu gnmz i hayatnn rekabete dayal artlarna uyum salayabilmek iin yneticilikten giriimcilie doru atlmas gereken bir admdr (Bentley, 1996: 28). Gnmzde iletmelerin yaratclk konusunu ve faaliyetlerini ciddiye almalar ve uygulamalar gerekmektedir. letmeler, potansiyel frsatlar rakiplerinden daha nce 366

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

grp, daha aktif davranarak proaktif zmler retmek zorundadrlar. nk, artk kalite kavram da standartlamtr. retim ve pazarlama tekniklerinde, hizmet ve ynetim anlaynda dnya leinde belirlenmi standartlarn stne kabilmek iin tepe ynetimden en alt kademeye kadar nasl yaparsak daha iyi olur?, Ne ekilde retirsek daha az maliyetle gerekleir?, Daha farkl nasl hizmet edersek mteri kitlesi geniler?, Kresel pazardaki paymz nasl geniletebiliriz? sorularna rakiplerinden farkl, alternatif zmler retmelidir. Onlar rakiplerinden ayran, insanlarn ite bu diyebilecei bir zellii olmaldr. Artk insanlar allmn dnda olan ve srekli yeni olan arzu etmektedir. Godin (2006: 142); ular kefedin. En ucuz, en hzl, en yava, en scak, en souk, en kolay, en etkili, en nefret edilen, en takliti, en da ak, en zor en eski, en yeni, en... olsanz ne olur? Bir snr varsa bunu zorlamalsnz derken farkl yakalayabilmenin nemini anlatmtr. Gnmzde iletmeler, mkemmel, kaliteli ve kusursuz olma kavramlarn yakalam durumdadr. imdi sorun farkl ve fark edilebilir olmaktr. 2. LETMELERDE YARATICILIA HTYA DUYULMA NEDENLER Dnn etkinlik odakl organizasyonlar artk gnn gereklerini karlamada yetersiz kalmaktadr. Gelecein kuruluu olmann yolu yeni ve farkl olan yapmaktan yani yaratclktan gemektedir. Bu gne kadar yaratc rgt olma fikrine bir fantezi olarak baklyordu oysa bu fantezi gnmzde gerek bir gereksinim haline geldi (zer, 2002). Gnmzde yaratclk kavram kurum ve kurulular iin, zellikle iletmeler iin ok nemlidir. Niin yaratclk a sorusunu ve yaratclk ann zelliklerini (Evcimen, 2006) yle aklamtr: 1- Teknolojide bilgiyi destekleme, 2- Bilgi an kolaylatrma, 3- Organizasyonlarn ihtiyalarn yeniden kefetme, 4- alanlarn yaratc i talepleri, 5- Yeni tasarmlarda ncelik, 6- Pazaryeri sisteminde deiiklikler, 7- Kresel rekabet, 8- Ynetimin yeni dnce yaps. Btn bu faktrler yaratcl zorunlu klmaktadr. letmelerin genel amalar; kr, topluma kar sosyal sorumluluk, varln srdrmek ve bymek (zgen ve Yaln, 2006: 6). letmelerin bu amalara ulaabilmesi iin srekli deiime ak ve yenilik aray iinde olmalar gerekir. Bir firma deiime direnerek hayatta kalamaz (Bentley, 1996: 28). Deiimler iletmelerin yeniliklere adaptasyonu ile salanr. rgtsel yaratcllk kavram, organizasyon deiiklii ve yeniliinde kefedilmemi bir alan tanmlamaktadr. rgtsel yaratclk, karmak sosyal bir sistem ierisinde birlikte alan bireyler tarafndan deerli, kullanl yeni bir rnn, servisin, fikrin, prosedrn, ya da aamann oluumudur.(Woodman vd., 1993:293). Yaratc bir kimlie sahip olmak iletmeler iin nemlidir. nk; Yaratclk, yenilii baarl bir biimde uygulamann balang

367

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

noktasdr; bu yzden bir irketteki stratejik planlamaclar tarafndan tevik edilmesi ve gelitirilmesi gerekir. Bu, kurulularn baars asndan son derecede nemlidir, nk yeni dnce sisteminin geliimi ve dnce retimi iin bir temel salar. Yaratclk, performansta ve mteri hizmetlerinde r aacak bir ynetim sistemini oluturan bir dizi fikrin gelitirilmesinde rol oynayabilir. Ya da bir rnn gelitirilmesinde ve bir pazarn yapsnda derin etki yaratacak teknolojik gelimenin etrafndaki yeni dncelerin balangcn ierebilir. (Coode, 1997: 19). Bu balamda yaratclk bir iletmenin gelimesinin nemli unsurudur. letmelerin yaratc bir kimlie sahip olmas ncelikli olarak, yeni rnler gelitirme, rekabet stnlne sahip olma, bymeyi salama alanlarnda stratejik neme sahiptir: 2.1. Yeni rnler Gelitirmek: Yeni rn gelitirme srecinin ilk adm dnce retimidir (Coode, 1997: 59). retilen yeni dnceler rn veya hizmete dntnde amal yaratclk gerekletirilmi olur. htiyalar snrszdr. Yeni rn ve yeni hizmetler yeni ihtiyalar karlayacandan proaktif bir sretir. Yeni rn gelitirme ve tasarmnda yaratcln rol; yeni fikirlerle rakiplerden nce davranarak tketici ihtiyalarna ynelik mal ve hizmet retimi gerekletirebilmektir. Burada sorun yeni ihtiyalar kefetmektir. Bu konuda, A. S. Gyorgy yle der: Bulu, bakalaryla ayn eye bakp farkl dnebilenler tarafndan yaplr. Yaratclk srecinde tketicilerin ve piyasalarn ihtiyalar bilinmeli ve izlenmelidir. letmelerin retimde yeni bulular gerekletirmesi yani ihtiyalar karlamada yeni zmler yaratabilmesi iin tketici piyasas gereksinimlerini iyi bilmesi gerekmektedir. Gereksinim buluun anasdr. (Foster, 1995: 10). hitiya duyulan mal ve hizmetlerin bilinmesi o konuda yenilik ve yaratcl tetikler. Bir rn; a) allmam ve b) doru, uygun olduu zaman yaratcdr. Allmn dnda bir rn orijinaldir, tahmin edilebilir deildir. Kavram ne kadar byk olursa ve rn ne kadar alma ve fikri tevik ederse, rn o kadar ok yaratcdr (Naiman, 2006). 2.2. Rekabet stnlne Sahip Olmak: Kresel ekonomide rekabet edebilme ve refaha erebilme kabiliyeti, mal ve hizmet ticareti ile sermaye ve yatrm akmn amaktadr. Bunlarn yerine, milletlerin yetenekli kiileri cezbetme, tutma ve gelitirme kabiliyetine bal hale gelmitir. (APKK, 2005 Rapor no: 4) Bir lkenin ekonomik yapsn, iletmelerin etkenlii ve etkinlii nemli lde etkilemektedir. letmelerin sahip olduu kaynaklardan en nemlisi insan unsurudur. letmelerde alanlarn yetenek ve yaratclklar hem iletmenin varln srdrmesinde hem de rekabet piyasasnda rekabet stnlne sahip olabilmesinde nemli rol oynamaktadr. irketler rekabetst olma aray iindedirler. Coode (1997: 29-31)e gre rekabet stnl aray, aadaki faaliyet alanlarnda sonu verecektir: Srekli deiim, 368

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Srekli mcadele, Rekabet stnl kaynaklarn yenileme, Kresel lekte srdrebilir yaklam. Grld gibi burada anahtar kelimeler, yenilik, deiim, gelime ve stratejidir. Bu anahtar kelimeleri yaratc bir dnce ile bir araya getirmek rekabet stnlne sahip olmak demektir. Yaratclk rekabet iin zorunlu unsurdur diyen Bentley (1996: 28); irketlerin bu konudaki tutumunu yle aklamaktadr : Kurulular rekabete ak olmaldr. Nasl m?; rnein masraflarn azaltlmas, kalitenin arttrlmas, hzn ykselmesi veya yenilenmede ustalama rekabet potansiyelini arttrabilir. Genelde irketler tarafndan tercih edilen ilk seenek arasnda tercih yapmaktr. Sonuncu seenek gze alnmaz. Btn bunlara ek olarak ilk seenekte yaplacak olan deiimler yaratcl ve risk almay tevik eden bir alma ortam oluturulamadndan dolay gerekleebilecek olan gelimenin ancak yarsna hatta daha azna ulalmasna neden olur. Yenilik ve yaratclk srekli desteklenmezse iletmelerin rekabet gc azalr. "Ya bulu yapacaksn, ya geri kalacaksn", btn ticari kurulular iin rekabet kural bu kadar basittir. Ne var ki buna uygun hareket etmek zordur. nk buluuluk fikirleri, alglar ve enformasyonu ileme ve deerlendirmenin farkl alt zamanlarda gerekleir (Leonard ve Straus, 1997). Organizasyonlar iin nemli olan Yenilikilik ve buluuluk yaratc srelerin doru alt ve aktif olduu durumlarda gerekleir. 2.3. Bymeyi Salamak : Yaratclk ekonomik bymenin itici gc haline gelmitir. (APKK, 2005, Rapor no:4). Dnyada bilgi ok hzl yaylmaktadr. Teknoloji ve bilginin bu denli hzl geliimi sonucu iletmeler "farkl olma- fark yaratma" zerinde odaklamaldr. nk retilen yeni bilgiler yeni farkllamalar gerektirmektedir. letmelerin temel amalarndan biri krdr. letmeler, kr ile byme arasndaki ilikiyi ok iyi kavramaldr ve ayn zamanda byme anlaml olmaldr. Bymenin anlaml olabilmesi iin; krl, srdrebilir, yenilikilie dayal olmas gerekir (Krm, 2005: 5-18). Krm; byme konusunda irketlerin karlat sorunlar ve ne yapmalar gerektiini yle aklamaktadr: Byme artk her zamankinden daha zor, Bunun temel sebebi de pek ok pazarn rn bolluu doyma noktasna gelmi olmas irket evlilikleri ya da yeni rn gelitirme gibi geleneksel byme aralarnn etkinliinin azalmas, Bu artlar altnda irketlerin byme konusuna ok daha farkl bakmalar ve ayn zamanda ok farkl byme stratejileri uygulamalar gerekiyor. Kresel rekabetin anahtar unsuru artk mal ve hizmet ticareti ya da sermaye akm deil insanlar iin rekabettir. insanlarnn yaratc yeteneklerini

369

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

en iyi ekilde harekete geirebilen ve dnyann her tarafndan yaratc yetenekleri ekebilen lkeler ve lkelerin bu nitelikteki blgeleri olacadr. Yukardaki paragrafta yer alan nerme The Rise of the Creative Class Yaratc Snfn Ykselii adl raporda ortaya konan ekonomik byme teorisine dayanmaktadr. Bu teoriye gre, ekonomik byme ve kalknma teknoloji, yetenek ve hogrden kaynaklanr (APKK, 2005, Rapor No: 4)
Yenilik

Hogr Teknoloji Ekonomik Byme

Yaratc Snf

Yetenek

ekil 1: Hogr, Yaratclk ve Ekonomik Byme

Kaynak: T.C.Maliye Bakanl, Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, Yaratc ada Avrupa 2005, Rapor No.4

Ekonomilerin temelini oluturan iletmeler, sistemini kurduktan, misyon ve vizyonunu belirledikten sonra hedeflerine ulamak iin stratejiler gelitirmelidir. Bu stratejilerin banda yeniliki ve yaratc irket olma stratejisi gelmelidir. 3. letmelerde Yaratcl Engelleyen Faktrler letmelerde yaratcl etkileyen eitli faktrler vardr. Bunlar; ynetsel, rgtsel, toplumsal ve bireysel faktrlerdir. Heerwagen,; yaratcl engelleyen yada gelitiren faktrleri yaknsal (proximal) ve uzak (distal) faktrler olarak ele almtr. Yaknsal faktrlerde; isel motivasyon, yetenekleri ve performanslar iyi deerlendirmek, takdir etme, dllendirme gibi faktrler yer alrken; uzak faktrlerde kaynaklar, organizasyonun uyumunu, organizasyon kltrn ve isel mcadelenin seviyelerini ierir. 3.1. Ynetimden Kaynaklanan Engeller Aratrmalara gre yneticilerin, baarszlk korkusu, hzl deerlendirme, mkemmel sonular bekleme gibi nedenler yznden yaratcln nn tkadklar

370

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

grlmtr. Yneticiler ncelikle yaratc bir rgt yapsn arzulamal ve bunu gerekletirmek iin tm alanlarn yaratc rgt yapsyla uyumlatrmaldr. Yneticilerin yaratc fikirlere gereken nemi vermemesi, Yaratc dncelere kukuyla bakmalar. nyargl davranmalar, Yaratc fikir ve sreleri zaman kaybettirici deerlendirme aamalarna tabii tutmalar, Sonuca odakl olmalar ve kusursuz olmay nemsemeleri, Yaratc bir fikir, uygulamaya konulduunda ne getirecei, tutulup tutulmayaca belli deildir ve yneticiler bu konuda risk almak istememektedirler. 3.2. rgtsel Engeller Sungur (1997: 276): rgtsel engeller konusunda gelitirilen iki temel gr olduunu belirtir: 1- Geriye dnk ( Retrospective- Bureaucratique) tutumlar 2- nceden ve srekli z eletiri. Dier grleri ise: Deneyim ve teknik uzmanlk, Bireysel gvensizlik duygusu, Hiyerarinin st dzeyinde bulunanlarn astlara gvensizlii, Otoriter ynetim, Kusursuz olma istei, Ciddi iler yapma istei olarak sralar. rgt Yaps: Mekanik rgt yaps ve ast- st ilikisinin ar kurallara bal olduu yap yaratcl engeller. Baskc hiyerari ile donatlm brokratik yaklaml bir rgt yaratc bireylerin rgtten kamasna ya da yaratclklarn i dnda ifade etmelerine neden olacaktr (Sungur, 1997: 277). rgt klimi: rgtsel yaratclk, kompleks bir sosyal sistem ierisinde birlikte alan bireyler tarafndan deerli, yararl yeni bir rnn, hizmetin, fikrin, prosedrn veya ilemin yaratmdr (Woodman vd.; 1993: 293). Yaratclk zgr ortam ve alma koullar ister. Kendini kstlanm hisseden alanlar yaratc fikirler gelitiremez yada bu dncelerini aklayamaz. rgt iklimi geni olarak atmosfer ve ruh durumu ile ilgilidir. Yenilik ve yaratclk iin uygun bir alma atmosferi, ifade hrriyeti ve katlm gerektirmekte ve ayn zamanda performans standartlarnn belirlenmesini ve objektif olarak uygulanmasn gerekli klmaktadr (Keskin, 2005). 3.3. Toplum Yapsndan ve Kltrnden Kaynaklanan Engeller Bir toplumun kltr, toplumu oluturan bireylerin yaamn olduu kadar iletmelerin yaamlarn da derinden etkilemektedir. letmeler faaliyetlerinde ve stratejilerinde toplum kltrn gz nnde bulundurmak zorundadr. Bir toplumda uyumculua deer verildii zaman, yaratcla engel hazrlanm demektir (Sungur, 1997: 278).

371

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Toplumun deerleri, inanlar, yaay tarz ve deiimler karsndaki tutumlar iletmenin faaliyetlerini ve alaca kararlar etkilemektedir. 3.4. Bireysel Faktrler: Yaratclk bir insan rndr ve dnmeyle ilgilidir. Yaratcl engelleyen bireysel faktrler (Sungur, 1997: 275): Kendine gvensizlik, Hata yapma ve eletirilme korkusu, Mkemmeli isteme ve uyumculuk, Engellerden korkma, Bir konu zerinde younlama ve sabrla alma gl, Bilisel elikilere diren, Kimlik duygusundan doan savunma mekanizmalardr. 4. letmelerde Yaratcln Gelitirilmesi Yaratcln gelimesi iin en nemli unsur zgr bir ortamn varldr. Nasl bir tohum uygun olmayan bir ortam ve iklimde hayat bulamazsa, yaratclkta uygun bir iklimin bulunmad ortamlarda geliemez. Yaratcln gelimesi iin yaratcl destekleyen sosyal koullar da nemlidir. Bu koullar (Yldrm, 1998: 117-118): birlii ve gven ortam, Fikirlerin eyleme geirilebildii koullar, Herkesin fikrine deer verilmesi, stat ve yetkinin dnce retimine yanstlmamas, Yenilie ve renime destek, farklla tahamml etme, yanlgya hogryle bakma, Takdir ve farkedilme, fikri sahibine mal etme. rgtlerde ve alma yerlerinde yaratcln geniletilmesiyle ilgili be nemli rgtsel faktrden bahseden Keskin (2005): Bu faktrler rgtsel iklim, liderlik sitili, rgtsel kltr, kaynaklar ve yetenekler ve bir de organizasyonun yap ve sistemidir. Sistemli yaratcln baarszla uramamas iin Mauzy ve Harriman(2003)n tavsiyeleri unlardr: Batan planla, Sonular kaydet, Diren bekle, Bilgi akn destekle.

372

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Woodman,Sawyer, ve Griffin in yaratc organizasyon modeline gre : Giri (Yaratc Personeller, (Yaratc Sonu) Gruplar,Organizasyon)
Bireysel zellikler Bilisel Yetenekler/slup Kiilik sel Motivasyon Bilgi Grup zellikleri Kurallar Uyumculuk Byklk Farkllk Roller Grev Problem zme yaklamlar Yaratc Davran

Dnm (Yaratc Sre Yaratc Durumlar)

Sonu

Organizasyonel Yaratclk

Organizasyonel zellikler Kltr Kaynaklar dller Strateji Yap Teknoloji Yaratc Durumlar *Genileticiler *Snrlayclar

ekil 2: Yaratc Personeller, Sreler,Durumlar ve Sonular Arasndaki Kavramsal Balantlar Kaynak: Woodman,Sawyer, and Griffin,1993:309, Academy of Management Reviev, 1993, Vol 18, No: 2: 293-321. Woodman,Sawyer,Griffin (1993: 294) gre rgtsel yaratclk anlay muhakkak a) yaratc sreci, b) yaratc rn, c) yaratc kiiyi, d) yaratc durumu anlamay ve e) tm bunlarn birbiriyle etkileime geme yolunu ierir. Woodman ve arkadalar; ekil 2deki modelin bir sistem modeli olduunu, bireysel, grupsal ve kavramsal zelliklerin yaratc sre ve konumlar zerinde etkisi olduunu ve organizasyonlarda yaratc bir rnle sonulandn ileri srmektedirler. 373

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

4.1. Ynetimin Yaratcl Desteklemesi ve Tevik Etmesi: Yaratcl destekleyecek ynetsel dnce ve uygulamalar yle zetlenebilir (zer, 2002) : Yaratcln deerine inanmak, yaratc fikirlerin nemine inanldn, bu fikirlerin ortaya karlmas konusunda istekli olunduunu hissettirmek, Fikirlere sayg gstermek, fikir retimi ve tartlmasna olanak sunmak, alanlarla iletiim kurmak, onlara zgrlk, cesaret vermek, Katlm, i birliini ve takm almalarn tevik etmek, Uygun bir dl sistemi oluturmak, rgtsel deikenleri yaratcla uygun bir biimde dntrmek zere hazr olmak, Ak iletiim, i birlii ve destek ortam salamak. irketlerin yaratc olmasnda ve yaratclk iin gerekli koullarn salanmasnda irket ynetimine nemli grevler dmektedir. Andriopoulos (2003), organizasyonlarda ynetimde alt paradoksu yle aklyor: 1: alanlarn tutkularn desteklemek; fakat mali hedeflere ulamak, 2: alanlarn snrlarn zorlamak; fakat onlarn gvenini kazanmak, 3: Kiisel giriimleri desteklemek; fakat ortak vizyon oluturmak, 4: eitlilii desteklemek; fakat uyumlu takm almalar oluturmak, 5: Gemiten ders karmak; fakat yeni bilgi alanlar aramak, 6: Artan bir ekilde riskler almak; fakat yeni temeller atmak. Yaratc organizasyonlar herkesin inand dnce ile kalplarn dnda dnme arasnda bir denge kurmaldr. Yaratclk etrafnda oluturulan ve ynetilen bir organizasyon, ayn zamanda gereksiz kontrol mekanizmalarn en aza indirmeyi amalamaldr. (Andriopoulos, 2003). letmelerde yaratcln gelimesi iin; Ynetimin yaratcl desteklemesi ve tevik etmesi, uzmanlama ve motivasyonun salanmas, organizasyon ii bilgi aknn salanmas, beyin frtnas (Brainstorming) oluturulmas konularna ciddi bir eilim gstermeleri gerekmektedir. Bir ynetici, rgtndeki yaratcl arttrmak istedii takdirde sosyal alanlarn etkisi, kiisel hedeflerin nemi, faaliyetin olumlu bir sonu vereceine inanc, harekete gemek iin, enerji ve istei salamas ve becerilerin motivasyonu eyleme dntrmesi faktrlerini gz nnde bulundurmas gerekir (Ford, 1996). Yaratc bir rgt yneticisi: Yaratcla uygun atmosferi oluturmal, Katlmcl ve fikirleri ifade zgrl salamal, Deiik yeteneklerin bir arada bulunduu gruplar oluturmal, Bilginin paylalmasn ve srekliliini salamal Organik rgt yaps oluturmal, Ynetici yaratc fikirlere deer vermeli ve bu konuda risk alabilmelidir.

374

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Yaratc bir irket gelitirmeye doru trmanan drt basaman ana hatlar aada belirtilmitir: Tutarl hedef belirleme Yaratcln irket iinde pazarlamas Yaratcln ve yeni dncenin irkete kabul Etkin stratejik liderlik ekil 2. Yaratc irkete Giden Basamaklar. Kaynak: COODE N. (1997), Be Cerative, Her Koulda Yaratc Olmak, (ev:Aydn Ekim SAVRAN, 2002). 4.2. Uzmanlama ve Motivasyonun Salanmas: Uzmanlk bir insann bildii genel alan iinde yapabilecei her eyi ierir. (Amabile, 1998). nsanlar teknik, yntemsel bilgiye sahip olduklar konularda daha ok yaratc dnebilir. Bir rn retmek iin o rnn hakknda ki bilgi, rnn yaplaca teknik, tasarlanaca sre ve kullanm alanlar konusunda yaratcl gelitirir. Bilinmeyen bir bilgi ile retmeye kalkmak uzun zaman ve youn aba gerektirir. Oysa zaman deerlidir. Ve biri ayn eyi sizden nce gerekletirirse ge kalm bir uygulama yaratcl yok ettii gibi rekabet gcn de yavalatr. Yaratclkta nemli unsurlardan biri de motivasyondur. Motivasyon, yaratc yeni dncelerin retilmesinde ve gelitirilmesinde ateleme noktasn oluturur. Motivasyonun nemi konusunda: Uzmanlk ve yaratc dnme bir bireyin hammaddeleridir.- deyim yerindeyse onun doal kaynaklardr. Ama insanlarn gerekten ne yapacaklarn nc bir faktr belirler: Motivasyon. Bir bilim adamnn olaanst bir eitim gemii ve eski sorunlara yeni bak alar gelitirmede byk bir rahatl olabilir ama belirli bir ii yapma motivasyonu yoksa, bu ii yapamayacaktr. Ya uzmanlndan ve yaratc dncesinden faydalanamayacak ya da bunlar bir baka alanda kullanacaktr. (Amabile, 1996). 4.3. Beyin Frtnas (Brainstorming) Oluturulmas: Bir iletme yeni yaratc dnceler gelitirmesi iin Beyin Frtnas tekniinden yararlanabilir. 1930 larda Alex Osborn tarafndan gelitirilen bu yntem insanlarn gizli yaratcln ortaya karmay amalamtr.

375

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

Beyin frtnas, ok sayda fikri, bir grup insandan ksa srede elde etme tekniklerinden biridir (Rawlinson, 1995: 45). Beyin frtnasnda ncelikle belirlenen bir konuda ok sayda fikir retilir, fikirlerin doru, yanl, mantkl ya da uar olmas nemli deildir. Daha sonra bu fikirler arasndan yaratclk deeri olanlar seilerek uygulamaya konulabilir, burada nemli olan fikirlerin retilmesidir. Bir organizasyonda, rgtsel yaratclk ve bireysel yaratclk arasndaki yksek, dk, her ikisi de yksek ya da dk olduu durumlar gsteren tablo aada verilmitir. Tablo 1: Yaratclk Trleri Dk Organizasyonel Yksek Yaratclk Bireysel Yaratclk Yksek -Baarl Organizasyonlar -Yksek oranlar-da yenilik

- Srekli geliime, etkili sistematik aratrmaya dayal organizasyonlar - Az sayda yenilik, sadece taklitler - Etkisiz organizasyonlar

-Bazen radikal, giriimci birey ruhuna dayal dk oranlarda yenilik Kaynak: Kinds of creativity,S.Vicari, La creativit dellimpresa. Tra caso e necessit, Milano, Etas Libri, 1998. Dk Sonu : Yaratclk iletmelere; Yeni rn ve hizmetler gelitirmeyi, kt kaynaklar daha iyi deerlendirmeyi, mevcut rnleri yeni ihtiyalara gre gelitirmeyi, mteri kitlesini ve pazar payn geniletmeyi, rakipleri arasnda farkedilebilir olmay salar ve sunaca yeni hizmet ve rnlerle mteri tesi ihtiyalar karlayarak kresel bir irket olma imkanlarn kazandrr. Gnmzde irketlerin baarya giden yolu, yeniliki ve yaratc olmaktan gemektedir. Bunu salamann en etkin yolu uygun rgt kltr, rgt iklimi oluturmak, bireylerin yaratclklarn kefetmek ve deerlendirmek, yaratc personeli dllendirmek ve yaratcl tevik etmek gerekmektedir. Yaratcla giden yolda engellerin ortadan kaldrlmasnda, rgt yneticilerine ve liderlerine nemli grevler dmektedir. Yaratc ve byme odakl irketlerin aratrmac ruha sahip olmalar gerekmektedir. Gnmzn rekabeti ortamnda hzla geliip byyen iletmelerin genellikle aratrma ve gelitirmeye nem veren yeniliki iletmeler olduu grlmektedir (Mucuk, 2003: 367). Bymek, gelimek ve farkl olabilmek iin eldeki mevcut tm imkanlar kullanarak yeni ve mantkl stratejiler gelitirilmelidir. Srekli yenilik peinde olan iletmeler yaratclklarn gelitirebilirler. Yaratclk, yenilik getirir ve yenilik, deiime ak olmay gerektirir. Deiimle karakterize edilen ve yeni fikirlerin baskn olduu rgtler yaratc rgtlerdir. Eylemde ve dncede rgtlerin deimesi iin yaratclk

376

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

gerekli tek malzemedir (Sungur, 1997: 281). Bir irketin, potansiyel kaynaklar ve frsatlar iyi deerlendirmesi gerekmektedir. Sosyal bir balamda yaratcl anlamak, yaratc srelerin, yaratc rnlerin, yaratc kiilerin ve yaratc durumlarn aratrlmasn gerektirmektedir (Woodman vd. 1993: 317). Yaratcln gelimesi iin organizasyon yaps ve iklimi ok nemlidir. Yaratc dnceyi gerekletirecek olan insan faktrdr. Kat bir hiyerariye sahip olan, esnek olmayan, srekli talimatlarn, gereksiz denetlemelerin olduu rgtlerde alan personelin yaratcln ortaya koymas beklenemez. alanlar kurallara ve talimatlara, yukardan gelecek emirlere endekslendike yaratc fikirler atl kalacaktr. Bu durum iletmenin hem baarsn etkileyecek hem de nitelikli alanlarn kaybetmesine neden olacaktr. Hzl deiimlerin yaand amzda artk deiime uyum salamak yeterli deildir. Deiimlerin ncs olmak gerekmektedir. nk misyonu ve vizyonu olan her iletme yeniliki ve yaratc bir statye sahip olmaldr. Bunu gerekletiremedii zaman ya kendi kendine yetmeye raz olacaktr ya da yok olup gidecektir. letmeler sahip olduklar potansiyellerden maksimum dzeyde faydalanmay baarabildiklerinde, yaratc olmay rendiklerinde; gelecein irketi olma, uluslararas rekabet piyasalarnda farkl kulvarlarda yarma gcne de sahip olacaklardr.

KAYNAKA
AMABLE, T. M; (1998), How to Kill Creativity: Keep doing what you're doing. Or, if you want to spark innovation, rethink how you motivate, reward, and assign work to people Harvard Business Review (September-October): 77- 87. http://maaw.info/ArticleSummaries/ArtSumAmabile.htm Er.Tar:10.04.2007 ANDRIOPOULOS, C. (2003), Six Paradoxes in Managing Creativity: An Embracing Act. Vol:36, No: 4, Agust 2003, pp .375-388 Er.Tar:10.04.2007 APKK. (T.C.Maliye Bakanl, Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl). (2005), Yaratc ada Avrupa, Rapor No.4, http:/portall.sgb.gov.tr/calismalar/diger_raporlar/yaraticicagda.pdf BAKER, S. (1996), Reklamclkta Yaratclk, (ev: Dilek endil), Yaynevi Yaynclk, stanbul. BARKER, A; (2002) Yenilikiliin Simyas, (ev: Ahmet Kardam), Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas, stanbul. BENTLEY, T; (1996) Takmnzn Yeteneklerini Gelitirmede Yaratclk, (ev: Onur Yldrm, 1999), Hayat Yaynclk, No: 34, stanbul. BONO, E. De; (1996) Rekabetst, (ev: Oya zel,1996), Remzi Kitabevi, stanbul. COODE, N; (1997), Her Koulda Yaratc Olmak, ( ev:Aydn Ekim Savran, 2002), Epilson Yaynclk Tic.San.Ltd.ti., stanbul. EREN, (1982), letmelerde Yenilik Poltikas, stanbul niversitesi, Yayn No: 2884, stanbul.

377

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 17, Say 2, 2008, s.363-378

EVCMEN, T.T. (2006), Creativity in Organizations, Er.Tar: 10.04.2007, http://www.evcimen.com/mis484/CREATIVITY%20COURSE%20NOTE S.pdf FOSTER, T. RV; (1995), Byk Fikirler Oluturmann 101 Yolu, (ev: Hakan lgn,), Rota Yayn Yapm Tic.Ltd.ti, Bireysel Yatrm Dizisi No: 4, stanbul FORD, C.M. (1996), Oganizational Creativity, #211 from R&D Innovator Volume 5, Number 4, www.winstronbrill.com/brill001/html/article_index/articles/201250/article211_body.html GODIN, S. (2006), Mor nek Elma Yaynevi, ve Ynetim Serisi, 7. Bask, ubat, Ankara. HEERWAGEN, J. H.; Chapter 15. Creativity1, Er.Tar: 10.04.2007, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/doe/benchmark/ch15.pdf KESKN,H; (2005), Organizasyonel Yaratcln Tevik Edilmesi, http://www.gyte.edu.tr./ebulten/sayi9/makalehlt.htm Er.Tar:8.04.2007 KIRIM, A. (2005), Mor nek Nasl Bysn, Sistem Yaynclk, 14. Bask, Yayn No: 465, Mart, stanbul. LEONARD, D; STRAUS, S.(1997), irketinizin Btnsel Beynini e Komak, (ev: Ahmet GSEL), MESS Yayn No: 326, stanbul. MAUZY, J. ; HARRMAN, R. (2003), Creativity, Inc: Building an Inventive Organization, The Innovation Road Map Magazine, Vol.1, No. 2, April-June 2004,www.theinnovationroadmap.com Er.Tar:10.04.2007 MUCUK, M. (2003), Modern letmecilik,Trkmen Kitabevi, Yayn No: 80, stanbul. NAMAN, L. (2006), What is Creativity?, http://www.creativityatwork.com/articlesContent/whatis.htm, Er.Tar:15.04.2007 ZGEN, H. ;YALIN, A. (2006), Temel letmecilik Bilgisi, Nobel Kitabevi,Adana ZER, S. (2002), Bugnn ve Gelecein Organizasyonlar in zm: Yaratcln Ynetimi HR Dergi, 2002, www.maydanis.com.tr/pdf/pdf3.PDF),Er.Tar:12.04.2007 RAWLNSON,J.G. (1995), Yaratc dnme ve beyin Frtnas (,ev:Osman Deirmen,) Rota Yayn Yapm Tic.Ltd.ti, Bireysel Yatrm Dizisi No:11)stanbul ROUQETTE, M-L. (1989), Yaratclk, (ev:In Grbz ) letiim Yay. stanbul SUNGUR, Nuray. (1997), Yaratc Dnce, Evrim Yay, Ynetim Dizisi:6, stanbul YILDIRIM, R. (1998), Yaratclk ve Yenilik, Sistem Yaynclk, stanbul VCAR, S. (1998), Organzatonal Creativity http://www.diegm.uniud.it/create/ Handbook/management/ 1_2OrganizationalCreativity2.htm Er.Tar:15.04.2007 WOODMAN, R.; SAWYER, J.E.; GRFFN, R.W., (1993) Toward a Theory of Organizational Creativity, Academy of Management Reviev, 1993, Vol 18, No: 2: 293-321, http://www.evcimen.com/mis484/Toward%20A%20Theory%20of%20Organiz ational%20Creativity,%20Woodman.pdf, Er.Tar:11.04.2007

378