You are on page 1of 15

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Say 1, Sayfa: 51-65, ZMR 2009.

ABBAS SEHHETN KALEMNDEN YEN R New Poetry By Abbas Sehhet Ali EROL Bir zaman Naseh u Terrah ile Sabir, bende Yaayrdq hammz qeflet ile ferxende. Birimiz mersiyegulukda byk air idi, Birimiz saere mail, birimiz canane, Birimiz hecvde yema kimi ox mahir idi, Labali kinirdi gnmz rindane, O perian yuxudan sen bizi bidar tdin, Doru, dz yolda almaqla vadar tdin!
zet Klsik iir anlayndan yeni iire gei almalar, pek ok sahada olduu gibi Azerbaycan edebiyatnda da tartmal bir sre balatmtr. Azerbaycanda XIX.yydan balayarak sanatn ve sanatnn, deien artlar karsnda ald tavr olarak deerlendirilebilecek olan bu srete Abbas Sehhet, gerek konu hakkndaki grleri, gerekse uygulamalar ile ilkler arasnda yer alr. Bata Teze r Nce Olmaldr adl makalesi olmak zere, pek ok almasnda iirin tanm ve fonksiyonu ile ilgili deerlendirmelerde bulunan Sehhet, konunun gndeme tanmas ve tartlarak olgunlamas srecinde nemli bir misyon stlenmitir. Anahtar Kelimeler: Abbas Sehhet, Yeni iir, Azerbaycan Edebiyat Abstract The transition from classical poetry to new poetry brought about a great deal of arguments in Azerbaijani literature as it happened in other fields. The transition period can be briefly viewed as the attitude of writers and poems towards changing conditions from XIX th c onwards. Abbas Sehhet is one of the pioneers in this period both with his works and his opinions about the transition. Sehhet wrote about the description of poetry and its function mainly in his article Teze r Nce Olmaldr (How New Poetry Should Be) and in his other works therefore he undertook an important mission in bringing up the subject to the attention and discussing and shaping it. Key Words: Abbas Sehhet, New Poetry, Azerbaijani Literature

Azerbaycan edebiyat, sosyal, siyas ve iktisad gelimelere bal olarak XIX. yydan itibaren yeni bir ehre kazanmaya balamtr. Bu sre, zellikle 1905 Manifestosunun yaratt hrriyeti atmosferle birlikte hz kazanm, kltrel almalar adna daha aktif, daha dinamik bir dnem balamtr.

Do. Dr., Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits E-Posta: alierol2@yahoo.com

51

Ali Erol

Sz konusu yllarda, sanatsal tavr asndan yeni bir izgi yakalayan pek ok air ve yazar arasnda Abbas Sehhet, yeni iir kavramn gndeme tayan bir isim olarak nemli yer tutar. Zarif ve ince iirleri ile daha ok duygularn airi olarak bilinen Sehhet, gzellikler zerine younlat pek ok almasnda ilhamn kendi ifadesi ile hissiyat- tabiye den almtr1. Bu yaklam ile sanatya, onun i dnyasna olan gvenini vurgulayacak olan Sehhetin bu tavr, ngiliz romantik Percy Bysshe Shelleyin airi bir lider, bir peygamber seviyesinde yceltme eilimi2 ni andrmaktadr. Bununla birlikte dneminin artlar ierisinde ruh dnyas, tipik zellikleri ve fikr yaps ile belli bir edeb zmreyi temsil ettii dnlen Sehhetin sanat anlayn klielere sdrmak pek mmkn deildir. Bu nedenledir ki air hakknda zaman zaman farkl deerlendirmeler yaplmtr. Sz gelimi Yavuz Akpnar3 ve rfan Murat Yldrm4 airi Azerbaycan romantik edebiyatnn nemli bir temsilcisi olarak tantr. Bu tespite biz de katlyoruz. Ancak Sehhetin pek ok almas itibar ile MaarifperverRealizm hareketi ierisinde yer ald da bilinen bir gerektir. Dier taraftan airin, Azerbaycan edebiyatnda realist iirin en gl ismi olan Sabire duyduu hayranlk ve her frsatta onun iirine yapt vgler, Sehhetin sanatna yaklarken ok ynl bir bak as gerektirmektedir. Nitekim Kamran Eliyev Sehhetin zamanla Realizme yneldiini ifade eder.5 Realist-satirik iirin kitab saylabilecek Hophopname nin ilk kez yine Sehhet tarafndan derlenerek bastrlm olmas da (Mir Celle gre bu alma onun en byk almasdr6) airin sanat adna ortaya koyduu ok ynl tavrn gstergesi olarak karmza kmaktadr. Bat edebiyat esas alndnda bir eliki gibi grlebilecek bu durum, aslnda Azerbaycandaki edeb gelimeler asndan tabii bir srecin ifadesidir ve bize gre bu tablo Azerbaycan edebiyatna orijinal bir nitelik kazandrr. Yaanan sosyal ve siyas gelimelere paralel olarak, ne anlatlacann, nasl anlatlmas gerektiine tercih edilmi olmas ile aklanabilecek olan bu durum Azerbaycanda pek ok air iin ortak bir payda oluturmutur. Ayn tavr Cefer Cabbarl ya da Abdulla aik gibi pek isimde grmek mmkndr ki konuyu daha nceki bir almamzda da ayrntlar ile ele alm idik.7 Azerbaycanda gerek romantik, gerekse realist kanadn eserlerindeki tematik yap byk lde benzerlik gsterir. Dolays ile ihtilallerin getiri ve gtrleri, bamszlk, vatan sevgisi, yoksulluk, sosyal adalet, demokrasi, Hmanizm, akl, medeniyet ve taassup, ilim ve fen, eitim ve terbiye, kadn haklar gibi konu ve temalar asndan gerek realist, gerekse romantik air ve yazarlarn hemen hemen ayn tavr ierisinde hareket etmi olduklarn syleyebiliriz. Teceddt Dnemi Azerbaycan edebiyatnn nde gelen isimlerinden olan Abbas Sehhetin almalar tema asndan, ite bu temayllerin tipik bir rneini tekil eder. Romantik eilimleri gl olan Sehhetin duygu ykl iirleri kaynan daha ok idealist bak alarndan alr. Ancak air, toplumsal kayg ve duyarllklarn hibir zaman fildii kulelere hapsetmez, yaanan hayatn salt gereklerine realist bir tavrla cevap verir. Abbas Sehhet, muasr pek ok isim gibi bireysel kayglarla balad sanat almalarn zamanla sosyal meselelere ynlendirmitir. Bu anlamda airin ilk almalarn irvanyi taklit ederek yazd gazeller oluturur. Sehhet bu yllarda satirik slbu ile dikkat eker; Terrah ve Sabir ile birlikte geleneksel tarzda almalar yapar8.
1 2

Abbas Sehhet; Eserleri II, Azerbaycan Dvlet Ner., Bak-1976, s. 7. smail etili; Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, Kardelen Kitabevi, 3.bs., Isparta 1999, s.62. 3 Yavuz Akpnar; Azer Edebiyat Aratrmalar, Dergh, stanbul-1994, s.73. 4 rfan Murat Yldrm; Selm Trkn Bayrana, Gelecek Matbaaclk ve Yaynclk, zmir-1992, s. 11. 5 Kamran Eliyev; XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edeb- Nezer Grleri, Elm, Bak-1985, s. 34. 6 Mir Cell-F. Hseynov; XX.Asr Azerbaycan Edebiyat ( Prof. Dr. Kemal Yavuz-Yard. Do. Dr. Erol lgen), Birleik Yaynclk, stanbul-2000, s. 442. 7 Bak: Ali Erol; Azerbaycan iirinde Romantizm, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, zmir-2007 8 Mir Cell, Azerbaycanda Edebi Mektebler (Haz: Tehsin Mtellimov), Bak- 2004, s.272.

52

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

Fuad Kprlnn, Azerbaycan edebiyatnda Teceddd Dneminin ikinci safhas olarak deerlendirdii XX.yyn ilk yllarnda yaanan gelimeler Sehhet iin dnm noktas olur. 1903-1905 yllar arasnda ilk kalem tecrbelerini tpk muasrlar Mirza Eli Ekber Sabir, Hseyin Cavid, mer Faik Numanzde, Memmed Seid Ordubad, Elikulu Gemksar, Eli Nazmi gibi ark-i Rusgazetesinde edinen Sehhet, bu yllardan itibaren aktif yazarlk hayatna balar. Bu yllarda ana dili, hrriyet, medeniyet, vatan, mill kltr, mill eitim, kadn haklar gibi pek ok konudaki kayg ve grleri, Bat kltr ve edebiyatlar zerindeki bilgi birikimi ile yeni Azerbaycan iirinin ekillenmesine nemli katklar salayacak olan airin, iir ve air kavramlar konusundaki yaklamlar tamamen deiir. Naseh, Terrah ve Sabir gibi yakn dostlar ile gemite yazd klsik tarzdaki iirleri hakknda alayc bir tavr taknr; perian uyku hli olarak tasvir ettii bu dnem hakknda zeletiri getirir9. Sehhetin klsik iirin son temsilcilerinden Nasehe yazd bir manzum mektupta da ondaki bu deiimin izlerini grmek mmkndr. air sz konusu almada grlerinin arkasnda olduunu vurgulayarak, klsik anlayn sanaty dar kalplara hapsettiini, sanat eserinin yeni artlara cevap verebilmesi gerektiini zellikle belirtir. 10 uras muhakkak ki, bu dnemde Abbas Sehheti yeni bir bak asna ynlendiren balca mesele sanat ve toplum ilikisi olmutur. Yaanlan sosyal ve siyas evre, Bat ve Rus edebiyat konusundaki donanm, ayrca Trk edebiyatndaki gelimeler, onun bu ilikiye ynlenmesinde nemli etkenlerdendir. airin bu yllarda Trk edebiyatna ynelik gzlemleri olduunu biliyoruz. Zaman zaman Eref, Namk Kemal ve Abdlhak Hamid gibi isimlere atflarda bulunacak olan Sehhetin11, Sng Saz adl almas da yine Tevfik Fikretin Rbab- ikestesinden mlhemdir12. Bu noktada Hamid Araslnn, Fikretin Sehhet zerindeki gl tesirlerine dikkat ektiini de hatrlatmakta yarar gryoruz13. Teze r Nce Olmaldr? Azerbaycan edebiyatnda iir adna yeni araylarn balad yllarda konu hakknda ilk deerlendirmeler Abbas Sehhetten gelmitir. Onun Teze r Nce Olmaldr, Beraderim Firidunbey Kerli Cenablarna,Dostum Mirza Abdulla aiq Cenablarna, Bir Mektuba Cavab, Naseh, gibi deiik trdeki almalarnda bu yndeki ilk tespit ve deerlendirmelerini bulmak mmkndr. Ayrca Sehhetin Rusadan yapt pek ok evirinin de bu yndeki araylara k tuttuunu ifade etmek gerekir14. 1905te Hayat gazetesinde yaynlad Teze r Nce Olmaldr adl makalesi ile yeni artlarn gerektirdii iir anlaynn erevesini izmeye alan Sehhetin15, bu almadaki en nemli vurgusu, hem bireysel, hem de toplumsal anlamlar ile hrriyet kavramdr. Nitekim onun yeni iir tarznda kaleme ald er Perisi ve eherli adl almasnda da varln kendi i dnyas, duygu ve dncelerine, hr iradesine borlu bir airle karlarz16. air yine bir baka almasnda da yeni iir

Abbas Sehhet, (Mir Cell; Azerbaycanda Edebi Mektebler, Haz: Tehsin Mtellimov, Bak- 2004, s.272. den naklen). Abbas Sehhet, Seilmi Eserleri, Lider Ner., Bak 2005, s. 148. 11 Abbas Sehhet; Eserleri II, (Meqaleler, Tercmeler), Azerbaycan Dvlet Ner., Bak 1976, s.12-23. 12 Abbas Sehhet; age, s. 36. 13 Q. Arasl; Tvfik Fikret Azerbaycaniskya Literatura, M. 1966 (Kamran Eliyev; XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edeb-Nezer Grleri, Elm, Bak- 1985, s.23ten naklen). 14 Kamran Eliyev; XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edeb-Nezer Grleri, Elm, Bak 1985, s.41 15 Abbas Sehhet; age, s. 7-9. 16 Abbas Sehhet; age, s.311-317.
10

53

Ali Erol

iin her eyden nce azad kalemlere olan ihtiyac son derece ak bir ifade ile vurgular: Yazmaq olmaz feqat olmazsa qelem azade.17. Sehhete gre yaama umudunun kalmad gaml zulmette yazmann, sesini duyurmann imkn ve bir anlam yoktur. 18 Sehhetin idealize ettii ve gcn hrriyetinden alan bu air profili, balarken de ifade ettiimiz gibi onun sanatya ykledii misyonla ilgilidir. Sehhete gre air her eyden nce toplumun aynasdr: Ol imi xahii ol avamn, air ayineidir dvrann.19 Ancak bu kadarla bitmez. Ayn zamanda air nderdir de. O topluma yol gstermeli, k tutmaldr. Nitekim yazar, tercme almalarna ynelmi olmasnda en byk amacnn gelimelerden halk haberdar etmek ve onlar klandrmak olduunu belirtirken de20 yine ayn dnceler ierisindedir. Toplumun ada deerlere ulaabilmesi iin dnce ve sanat adamlarnn klavuzluuna ihtiya vardr. Bu noktadan hareketle Sehhet yine bir baka almasnda, yaplacak olan sanatsal almalarn, kltrel faaliyetlerin, gazete, mecmua almalarnn umumi ruhu yeniletirmedeki nemine iaret eder.21 Nida-y Millet Yaxud Amal- Vetenperverane adl iir de yine onun bu yndeki beklenti ve arlarnn ifadesidir.22 Yine ayn dncelerin hakim olduu bir baka almada da sanatlara den grev ve sorumluluun erevesi u dizelerle izilir: Fikrimiz terbiye-yi milletdir, Qesdimiz millete bir xidmettir23 Yukarda dikkat ektiimiz zere, mevcut bak as ile Abbas Sehhet deta Azerbaycan iirinde XX.yyn ilk yllarndan itibaren ekillenmeye balayan realist iirin tanmn yapmaktadr. Zira ayn yllarda Molla Nasreddin dergisi etrafnda kmelenen bata Mirza Elekber Sbir, olmak zere, Eli Nazmi, Elikulu Gemgsar, Bayrameli Abbaszde, Eli Razi emizde, Mirza Cabbar Esgerzde, Mirza Memmed, Hatif Ahundov, Eli Mehzun Rehimov, Sabit Semed Mensur, Bedreddin Seyidzde gibi pek ok air ve yazarn sanat ve sanat kavram konusundaki grleri bu yndedir. zellikle Sabirin almalar, Sehhetin tanmlamaya alt iirin en arpc rneklerini oluturmaktadr ki ite bu tablo tpk dierleri gibi romantik air Sehheti bir yn ile realistlerle ayn izgiye tar. Sz konusu benzerlik ve benzerlie konu olan yn Abbas Zamanov tarafndan u szlerle zetlenmektedir: Ancaq le buradaca qyd tmek lazmdr ki, bu amil onlar vahid yaradclq metodu yoluna sala bilmedi. Sabir tenqidi ralist, inqilab-satirik, Sehhet ise lirik romantik air oldu. Lakin bedii metod ayrl onlar bir-birine zidd

17

Abbas Sehhet; air r Perisi ve eherli, (Haz.: Memmed Memmedov, XX. Esr Azerbaycan Poziyas, Yaz, Bak 1988, s. 316.) 18 Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Lider Ner., Bak 2005, s.151. 19 Abbas Sehhet, age, s. 149. 20 Abbas Sehhet; Dostum Mirze Abdulla aig Cenablarna, Mir Cell-F. Hseynov; XX.Asr Azerbaycan Edebiyat (Prof.Dr. Kemal Yavuz-Yard. Do. Dr. Erol lgen), Birleik Yaynclk, stanbul 2000, s. 439. 21 Abbas Sehhet, Svqat Oxucularna ; Eserleri II, Azerbaycan Dvlet Ner., Bak 1976, s.44. 22 Abbas Sehhet; Nida-y Millet Yaxud Amal- Vetenperverane, ada Trk iveleri Azer Trkesi ve Edebiyat Metinleri, (Haz.: Yavuz Akpnar), E, zmir 1988, s. 173. 23 Abbas Sehhet, Seilmi Eserleri, Lider Ner., Bak 2005, s. 148.

54

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

idoloji cebhelere atmad. Sabir de Sehhet de inqilablar esrinin sesine ses vrib, z ifadeleri, ile dsek dilberi-hrriyetin aiqi, cars oldular. 24 Realist air Sabirin Sehhet zerindeki etkilerini vurgulamak asndan burada birka cmle ile de olsa Sehhetin Sabir hakkndaki dncelerinden de sz etmek yerinde olacaktr. air, Sabirin iir sanatn ve airliini deerlendirdii bir makalesinde onun Azerbaycan iirinde bir devrim gerekletirdiini belirtir. Sz konusu makalede Sabirin gpta edilen almalar zellikle u szlerle ne karlr: Vetenimiz edebiyyat leminde dhiyane bir air ytidirmidi. Azerbaycan edebiyatnda en evvel yni bir r ad ki, ondan mqaddem kimse o gzel ivede yazmamd. Nqsenlerimizi, yblerimizi mezheke ve mezah teriqile qayetde irin ve herkesin anlad bir dil ile, qehqehelerle oxudub slaha alrd.25 Zamanovun da ifade ettii gibi muhteva asndan Sabir ya da dier realistlerle benzer izgide olan Sehhetin almalarnda toplum iin sanat ilkesi zamanla karakteristik bir nitelik kazanmtr. Hatta bu kayg o kadar ne kacaktr ki air, tabiat kaynakl almalarnda bile zaman zaman sosyal ilhamlardan hareket edecektir26. Yaz, Yay Gecesi, Q Ekini Nemesi,Payz Gecesi,Payz anda,Derya Kenar,Baxar Axam gibi airin bu tr pek ok iirinde hareket noktas yoksulluk, sosyal adalet, burjuva gibi kavramlar olmutur. Memmed Cefer, Gorkiden nemli izler tayan Sehhetin iirlerinin ilerici bir karaktere sahip olduunu syler.27 Bu tespit olduka yerinde bir tespittir. Sehhet, sadece bireysel his ve heyecanlar terennmnden ibaret sanat anlaynn artk geride kaldna inanr.28 Ona gre sanat topluma yn vermeli, onu eitmeli, terbiye etmeli ve arzulanan ada llere ulatrmaldr. Devrin artlar ierisinde, arzulanan gelimeye mani en byk engel ise yllardr toplumu iten ie kemiren cehalettir. Taasubun krlmas, n yarg ve tabularn ortadan kaldrlmas kanlmazdr. Bu dnceden hareketle Sehhet, Alimnmaler, Mselman refalarna gibi iirlerinde khne zihniyete kar tavr alr; meden atlmlar karsnda pasif kalanlar, din istismarclarn topa tutar. Bir baka almasnda Bat ile Douyu karlatrr. slm aleminin iinde bulunduu kmazlar vurgular; mmet-i mahrum, millet-i mazlum gibi tanmlamalarla uyan arsnda bulunur.29 Ancak burada hemen ifade edelim ki, Sehhetin bu yndeki tavr yalnzca taassuba ve hurafeyedir. Onun mcadelesi din deerleri istismar ederek, halk smren evrelere, batl inan ve n yarglara kardr. Nitekim Batnn medeniyet adna nemli mesafeler katetmi olmas karsnda slmn ok yaman gnlere kaldn ifade ederken byk bir teessr ierisindedir30. Abdulla aike ithaf ettii bir almasnda Kurann zne sadk kalnsa idi bu sergete v avarelik yaanmazd der31. Gemite byk bir medeniyet yaratm olan bn-i Haldun, bnr-Rd, bn-i Sina, Firdev gibi nice slm filozoflarnn yeterince idrak edilmemi olmasndan dert yanar32; slmn gerek deerlerinden uzaklatrlm olmas gerei karsnda sitemkr bir tavr sergiler: Din gtdi veten gtdi, deyanet unuduldu,

24 25

Abbas Zamanov; Seilmi Eserleri, inar ap, Bak 2003, s. 156. Abbas Sehhet; Eserleri II, Bak-1976, s. 13-14. 26 Kamal Talbzde, Mqeddime (Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak 1958, s. 6). 27 Memmed Cefer; ; Seilmi Eserleri II, inar ap, Bak 2003, s.8. 28 Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak 1958, s. 288. 29 Abbas Sehhet; Feryad- ntibah Yaxud Amal-i Vetenperverane, XX. Esr Azerbaycan Poziyas, (Haz: Memmed Memmedov), Yaz, Bak 1988, s.294. 30 Abbas Sehhet; age, s.294. 31 Abbas Sehhet; Dostum Mirze Abdulla aig Cenablarna, Mir Cell-F.Hseynov; XX.Asr Azerbaycan Edebiyat (Prof.Dr. Kemal Yavuz-Yard. Do. Dr. Erol lgen), Birleik Yaynclk, stanbul 2000, s. 449. 32 Abbas Sehhet; Nida-y Millet Yaxud Amal- Vetenperverane, ada Trk iveleri Azer Trkesi ve Edebiyat Metinleri (Haz.: Yavuz Akpnar), E, zmir -1988, s. 173.

55

Ali Erol

slamdan ancaq quru ad vird-i zebandr. slama yaramaz bu qeder, icz rezalet, Bica yre slam adn qoyma, yalandr33. Sehhetin slmclk ideolojisine kar tavr alm olmasnn, yine benzer kayg ve tepkilerin bir rn olduunu da yeri gelmiken belirtelim. air bu yllarda dinin siyasallatrlmas olarak grd sz konusu hareketi, Firidunbey Kerliye ithafen yazd bir iirinde ecneb ruhu olarak deerlendirir34. XX. yyn ilk eyreinde Azerbaycan edebiyatnda ne kan pek ok air ve yazar gibi, Abbas Sehhetin sanat hayatna yn veren en nemli gelime de phesiz ki 1905te ar II Nikola tarafndan iln edilen Hrriyet Manifestosudur. Demokrasi adna olumlu bir adm olarak zellikle basn ve matbuat sahasna nemli bir hareketlilik kazandracak olan bu gelime, yarnlarla ilgili byk beklentiler ierisinde olan Sehhetin almalarna aktif bir nitelik kazandrmtr. Nitekim pozitif bir yaklamla kaleme alnan Dilber-i Hrriyet, onun bu yllardaki cokun ve mit dolu ruh hlini gstermesi bakmndan nemli bir almadr. Mir Cell gelecee olan inancn Sehhet romantikasnn en seciyyevi yn olduunu syler35. Bu tespit doru olduu kadar Sehheti dier romantiklerden ayran nemli bir zellik olmas bakmndan da dikkat ekicidir. air, pek ok almasnda her trl zor artlara ramen gelecek midini kaybetmemi bir grnt sergiler: Veqta ki, ker bu lyl-i zlmet, raq der exter-i heqiqet. 36 Ancak Sehhetin almalarn bir btn olarak deerlendirdiimizde genelleme yapmamza imkn tanyan bu tavr, duygu ve dnce dnyas asndan onun iirlerinde tam bir istikrar olduu anlamna da gelmemelidir. Zira 1905 ylnda iln edilen sz konusu manifesto ile verilen hak ve hrriyetlerin bir aldatmaca olduunun ortaya kmas ile birlikte Sehhette de tereddtler ba gsterecek, zt temayller ortaya kacaktr. Heva-y Aiqan adl almasnda, Lakin zemane nki fena bir zemanedir, yham ile kinaye ile natiq olmal!37. eklindeki szleri ile mahkumiyet psikolojisinin srmekte olduunun ilk iaretlerini veren air, sonraki dnemde de bazen iyimser, bazense ezilmi, rselenmi karamsar bir ruh hli ierisinde feryd figne balayacaktr. iirlerini toplad Snq Saz daki almalarn pek ounda bu ikayet psikolojisini gzlemlemek mmkndr. Ayn ekilde Q,Cehalet Semeresi gibi iirlerinde mcadele azmi
33 34

Abbas Sehhet; Nitq-i Menzum , XX. Esr Azerbaycan Poziyas (Haz: Memmed Memmedov), Yaz, Bak-1988, s.302. Abbas Sehhet ; Beraderim Firidunbey Kerli Cenablarna, Seilmi Eserleri, Lider Ner.; Bak-2005, s. 152. 35 Mir Cell, age, s. 283-284. 36 Abbas Sehhet; Yad t, XX. Esr Azerbaycan Poziyas (Haz: Memmed Memmedov), Yaz, Bak-1988, s. 295. 37 Abbas Sehhet; Heva-y Aiqan, (Kamran Eliyev, XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edeb- Nezer Grleri, Elm, Bak 1985, s. 69 dan naklen.)

56

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

grlen Sehhetin, air, Yad t, Yuxu gibi iirlerinde sergiledii ruh hli sentimantelizme varan melankolinin gstergesi niteliindedir: Fikri ali, bedeni har zelil, Ad Sehhetken, z heste, elil. Ganl ellerle thanm nefesi, Barr, hmayb amma ki, sesi38. Sehheti maraz saylabilecek bir ruh hline srkleyen balca etken vatan kaygsdr. Vatan sevgisi, dnemin pek ok airi gibi Abbas Sehhetin iirlerinin de vazgeilmez temalar arasnda yer alr. air, vatan sevgisinden mahrum bir insan tahayyl bile edemez39. Onun iin vatan kutsal bir deer olup ecdadn medfeni, evldn meskenidir40. Sehhet, Ehmedin Qyreti adl iirini idealist bir gencin vatan sevgisi zerine kurgularken bu konudaki duygu, dnce ve kayglarn en yksek perdeden dile getirme abas ierisindedir. Sz konusu almada Gney Azerbaycanda Setterhann balatt bamszlk mcadelesine gnll olarak katlan vatansever bir gencin azndan, vatan sevgisi en u benzetmelerle verilir: Men vatan canm kimi sverem. Ruhum, etim, qanm kimi sverem.41 airin y Veten Gtme ki, Elden Gederiz, Veten gibi iirlerinde de karmza kan bu coku, siyas alandaki olumsuz gelimeler nedeni ile yerini derin bir infiale brakm, onu byk bir mitsizlie gark etmitir ki Sehhet, yakn arkada Abdulla aike ithaf ettii bir almasnda da, karamsarlnn temel nedeni olarak vatann gelecei hakknda duyduu kayglar gsterecektir42. Vatan kavramn siyas ve ideolojik boyutlar ile sanatna tayan Sehhetin vatan sevgisini dolayl olarak ele alp iledii almalarndan bir ksmn da, yine vatann dann, tann kutsand, tabiatn konu edildii iirler oluturur. airin deta ressam elinden km birer tablo hlinde tasvir ettii bu iirlerde asl vurgu sahip olunan topraklarn ifade ettii kymettir. Mir Cell onun pastoral nitelikli bu tr almalarnda ayrntlara ok nem verdiini, her almada birer levha- nakka yaratma dncesinde olduunu ifade ederken Kamal Talbzade Sehhetin yaratt canl tabiat manzaralarnn Azerbaycan edebiyatnda tad deere dikkat eker.43 Tabiat, Sehhetin almalarnda bazen de sanatnn kendisi ile yalnz kalabildii bir mekn, keder ve hznn paylald bir snak olarak karmza kar. Ancak yeri gelmiken ifade edelim ki, Sehhetin iirlerinde tabiat temasnn younluunun asl nedeni daha ok onun pedagog kiilii ile ilgilidir. Zira bu tr iirlerde daha ok hedef kitle ocuklar olup, ama okuma sevgisi alarken tabiatn canl ve arpc renklerinden olabildiince yararlanmaktr. airin kendi ifadeleri ile, eitim ve terbiyenin ocuk zevkine ruhuna uygun ekilde, bedi boyalarla vrilmesi bu tr almalara kar onlarda derin ve

38

Abbas Sehhet; Tercme-i Halm Yahut Hululu Mir Cell-F. Hseynov; XX. Asr Azerbaycan Edebiyat (Prof.Dr. Kemal Yavuz-Yard. Do. Dr. Erol lgen), Birleik Yaynclk, stanbul 2000, s. 445. 39 Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak 1958, s. 34. 40 Abbas Sehhet; Veten, Bin Yln Yz airi (Haz: Anar, Yavuz Akpnar), KB, Ankara 2000, s. 98. 41 Abbas Sehhet; Veten, XX. Esr Azerbaycan Poziyas (Haz.:Memmed Memmedov), Yaz, Bak 1988, s. 310. 42 Abbas Sehhet; Dostum Mirze Abdulla aiq Cenablarna, age, s. 333. 43 Kamal Talbzde; Mqeddime, age, s. 6.

57

Ali Erol

ebed bir muhabbet uyandr maktadr44. Sehhetin Qular, Baa, Gllerin Behsi, ki Uaq, ki Bahar, Yaz Seheri, Payz anda, Q Yaz, K gibi sade ve ak bir dille kaleme alnm pek ok almasnda da bu bilin ve gayreti grmek mmkndr. Sanatnn olgunluk dneminde Kamran Eliyevin ifadesi ile meslek ve sanatsal faaliyetleri asndan esl vetendalar ytitirmek Sehhet iin ncelikli ama hline gelmitir45. air ilk yllar asndan geleneki bir tavr sergilemi olsa da, 1905 ylndan itibaren hem bir sanat, hem mnekkit, hem de bir retmen, bir dnr olarak yeni araylara ynelmitir. Kendi insanna daha iyi bir gelecek hazrlama ve onu ada deerlerle buluturabilme amacna ynelik bu araylar asndan airin vurgu yapt nemli kavramlar arasnda zellikle eitimi ve terbiye nemli yer tutar. Zira Sehhete gre her mkln ana nedeni ve zm bu kavramlarda yatar: Kesb ql lm hner, sey emel, Ta ki, her mkilin olsun mnhell.46 Bu felsefeyi kltrel faaliyetleri asndan ilke kabul edecek olan Sehhet, Abdulla aik, Sleyman Sani Ahundov, Sultan Mecid Ganizde, Reid Bey Efendiyev gibi maarifi isimlerle birlikte eitimin skolstik metodlardan kurtulmas ve modern eitim sisteminin tesisi adna deerli katklar salam, Azerbaycanda on yl gibi ksa bir sre ierisinde okuma yazma orannda grlen byk artta nemli bir pay sahibi olmutur. Sehhetin bu yndeki almalarnn Azerbaycan edebiyatna kazandrd bir baka zenginlik de ocuk edebiyat sahasndaki katklardr. Kemal Talbzade Sehhetin dzenli bir ekilde ocuklar iin yazm olduu eserlerin, onu edeb faaliyetleri ierisinde ayrca nemli bir yer tuttuunu ifade eder47. air Azerbaycan ocuk edebiyatnn ekillenmesinde byk pay sahibidir. Sehhetin Azerbaycan edebiyatnda ocuk edebiyatnn en nemli yaratclarndan birisi olduu ynndeki deerlendirme Ebdl Ezizovun da nemli tespitleri arasnda yer alr48 ki, airin Ana ve Oul, t ve Glgesi, Veten, gibi almalarn ilk kez daha ok ocuklara ynelik yaynlar yapan Debistan (1906-1908), Rehber (1906-1907) ve Mekteb (1911-1918) gibi ocuk dergilerinde yaynlam olmas bir tesadf deildir49. Sehhete gre eitim ve terbiye konusunda zellikle retmenlere byk grevler der. air, Svqat Oxucularna adl bir yazsnda eitim seferberliinde nder olmas beklenen retmenlerin sorumluluklarn yle izah eder: Feqet burada zenn-i acizaneme gre vezifenin en ar, en zehmetli hissesi l mellimlerinin hdesine dr. Hamdan artq gerek onlar ciddi suretde ie girisinler, azm gstersinler, teperli olsunlar. Qonu milletlerin mellimleri nasl cidd cehd ile alrlarsa, ne qyret gsterirlerse, biz de onlardan ibret dersi alalm.50 Bu bilinle 1906 ylndan itibaren amah Realn Mektebinde Azerbaycan Dili retmenlii yapmaya balayacak olan Sehhet51, 15 yl kadar srdrecei bu mesleini sanat kiilii ile de pekitirerek pedagojik deeri haiz pek ok eser ortaya koymutur. Onun Mekteb akirdi Nitq-i Menzum, Ke Ua Ata ve Oul gibi almalarnda bu bak as ve gayretin izlerini grmek mmkndr.
44 45

Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak 1958, s. 3. Kamran Eliyev; age, s.93. 46 Abbas Sehhet; air r perisi ve eherli, XX. Esr Azerbaycan Poziyas (Haz: Memmed Memmedov), 1988, s. 317. 47 Kamal Talbzde; age, s. 4. 48 Ebdl Ezizov; Uaqlarn Svimlileri, Genclik, Bak 1978, s.40. 49 Qara Namazov; Azerbaycan Uaq Edebiyyat, Maarif Ner., Yni Kitab Metb., Bak 1984, s. 20. 50 Abbas Sehhet; Eserleri II, Azerbaycan Dvlet Ner., Bak-1976, s.44. 51 Mir Cell; age, s.274.

Yaz, Bak

58

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

Sehhetin ocuklar iin yazd iirler ve yapt tercmeler bugn iin Azerbaycan eitim mfredatnn klsikleri arasnda gsterilmektedir52. air bu trde kaleme ald Q, ,Yaz, Yaz Seheri, Payz anda, ki Bahar Ba-a,Gllerin Bexsi,Qzlgl, A Zanbaq, ebboy, ki Dana, Cceler, ki Uaq, Qular, Ana ve Bala gibi didaktik iirleri; Tlk ve Mymun, Ay ve ir, Gn ve Klek, Tlk ve Qurd, Sere ve Qrq, t ve Glgesi gibi temsillerinde yarnlarn midi olarak deerlendirdii ocuklara aklclk, gzel konuma, ana babaya sayg, vatan ve tabiat sevgisi, kahramanlk, alkanlk, drstlk gibi kavramlar alamaya allmtr. Ayrca onun Krlov, Pukin ve Lermantovdan yapt Qazlar,Zehmetke Ay,Fil ve Alaba, t ve lan, Qurd ve Quzu, Q, Qaralar, Xurma Aac, Peyember gibi evirilerinde de ayn ama ierisinde olduu grlr. Abbas Sehhetin gerek yeni iiri tanmlama gayreti ierisinde olduu makale ve benzer yazlarnda, gerekse iirlerinde dikkatlerden kamayan bir dier husus da dil konusundaki gr ve uygulamalardr. Yazar , Mill deallar, Teze r Nce Olmaldr? gibi makalelerinde dilin millet hayatndaki nemine, mill kaynaklarn sanat, dil ve edebiyat asndan tad deere iaret eder. Mill birikimlerden yararlanmann gereini, Batdaki kltrel gelimelerden rneklerle ortaya koyar. air zellikle ana dili kavram zerinde srarldr. Okullarda ana dilinin mecbur dersler arasna alnmas gerektii dncesindedir.53 Bir almasnda medeniyet seviyesi yksek olan milletlerin adetlerine, geleneklerini ve dillerine yneldiimizi, bn-i Sina , Farab gibi dnrlerin Trk olu Trk olduklar halde son derece nemli eserlerini Trke yazmam olmalarn, sonrasnda Trk air ve yazarlarn da ayn yaklamla genellikle Farsay tercih etmi olmalarn sitemkar bir slpla vurgulayacak olan Sehhet54, teden beri sregelen kompleksin krlmas gerektii dncesindedir: Trk dilile tereqqi tmek bize mehaldr, Menfeet yox, bo ydir, ancaq byk zavaldr55. Nitekim onun zamanla dil ve slbunda grlen sadelik de bu yndeki kayglarnn bir gstergesi olarak karmza kacaktr. zellikle ocuklar iin kaleme alnan almalarda bu ynde bilinli bir gayret olduu gzlerden kamaz. Bu gayret bazen de dorudan verilen mesajlar hlinde kendini gsterir. Trk dili bir gzel, irin dildir, Onu renmeye hemiyyet din 56. Kendi ifadesi ile Azerbaycan edebiyatnda gerek bir reform yapm olan Sabirin baarsn slbundaki anlalrlk ve sadelie57 balayacak olan Sehhet ,zellikle tabiat iirleri ve ocuklarn terbiyesinin amaland iirlerde bu ynde byk hassasiyet gstermitir. Gerek dil, gerekse form asndan Halk iiri kaynaklarndan byk lde yararlanm, hece vezni ile yazd iirlerde samimi bir tavr sergilemitir.
52 53

Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak-1958, s. 1-4. Abbas Sehhet; Mekteblerde Ana Dili Eserleri II, Azerbaycan Dvlet Ner., Bak-1976, s. 41-43. 54 Abbas Sehhet; age, s. 45. 55 Abbas Sehhet; Zehmet ekme!, XX. Esr Azerbaycan Poziyas, (Haz: Memmed Memmedov), Yaz, Bak-1988, age, s. 322. 56 Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Lider Ner., Bak 2005, s. 152. 57 Abbas Sehhet; Sabir, XX. Esr Azerbaycan Poziyas (Haz.: Memmed Memmedov), Yaz, Bak 1988, s. 298.

59

Ali Erol

Burada ocuklara ynelik almalarnda dil ve slp asndan aklk ve anlalrl tercih eden Sehhetin zellikle bireysel duygularn yanstt almalarnda gcn imge ve simgelerden alan bir mphemiyet olduunu da ifade etmek gerekir. Daha ok duygu ykl znel anlatmlarn, airane syleyi kaygs ile birlemesinin bir sonucu olarak ortaya kan bu tablo ise, Sehhetin gzellikler airi olarak anlmasnn en nemli nedenleri arasndadr. Abbas Sehhetten Birka iir: EHMEDN QYRET Fabrikleri, insanlar, da torpa qapqare orn qorod adl ehrin fabrikinde alan, Qurultuya adet tmi, partltya alan, oxdan vard Ehmed adl bir ranl biare! Qrbet ire fehlelikle saxlar idi z ban, Hem vetende dul anasn, tim bac, qardan. Qabarladb iirtmidi ellerini, iyinini, ox sverdi vetenini, milletini, dinini. Ar, byk manlarn zencirleri, zehmeti, aldqca eksilmezdi, herkiz onun qyreti. Bir gn seher Ehmed grd elde qeztsatanlar, Barrlar: Alz, baxz, kim, randa yann var. Qezteni alan kimi reng-i-ruyi sarald. Grd ne yazlmdr: ran olmu virane, ah-i-mexlu, Odssadan qaytmdr rane. Fikre gtdi, qssesinden gy bana darald, Birden-bire sonra galxb ddi: Mep de gderem Vetenimi xainlerden mdafie ederem. O gn xan paraxodla gelib atd vetene. Q mvsimi-gayet soyuq, yamurlu bir havada, Grd ancaq arvad, uaq qalm kendde, obada. Kiileri ah qrdrm qanien ahsvene. Xanlar, beyler talan etmi reyyetin yurdunu, Eyleyirler, mhafize xain ran qurdunu. Her r viran, sessiz, sanki matem km llere... Vetenini ble grcek qyretinden alad, Uurunda lmek n blin mhkem balad:

60

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

Pa-piyade dd yola gtsin atsn lekere Taqet kesen qarl klek gerci davam edirdi, Cesaretli Ehmed lakin qyret ile qdirdi. Bir ne gn yol gdenden sonra birden eitdi Biyabandan gelir ypur sesi, veten nemesi, Baxd grd yr edir fedailer destesi, Al bayran temevvcn grcok svindi, gtdi, Yavuqlabsalam vrdi, tfenk alb yanad, Yorulmadan onlar ile bir ox qarl da ad. Kdikleri tarlalar tanyrd, bilirdi, Bir de dnb baxar iken z kendleri grnd, Endamna re'e dd, qelbi gup-gup dyld Gz yan eteyile gizlin-gizlin silirdi. ox istedi gdib grsn anasn haqlasn, Qorxdu belke gtmeyine man olub saxlasn. Gdirdise Ehmed, lakin xyli perian idi. Bu esnada ypur sesin duyub kendden yyrd Yol terefe bir ox uaq; Ehmed baxanda grd, z qardan, uaqlarn arasnda tand, Yavuqlab qardayla qucaqlad, pd, Anamza salam eyle dyib ordan td, Genc eskerin knl,bir az rahat oldu; ferdas Firuzkuhun civarna kdib tidi ordu, ahperestler frim xanla olmudular ru be ru Ogn seherden balad yaylm ate davas. Yamur kimi yaan glle tufannn nnde Yarpaq kimi den veten qurbanlarn grende, Qorxdu Ehmed, rengi qad, tir-tir esdi elleri. Bir az sonra her terefden vrildikde komanda Aslan kimi birden-bire cr'etlendi o anda, Myitlerin arasndan addmlad ireli. O bir ovuc esger o gn alt saat atd. Birden glle yamuruna qar yamuru qatd. Dmen topcu ateile yr etdi ireli, Knlller ekilmeye mecbur oldu, frim Xan:

61

Ali Erol

Yoldalarm, men gdirem, -ddi,-gelin dalmcan. Ehmed ddi: Men de burda lb dnmerem gri. Fedailer dil-i rane ric'et etdi dbare, ahperestler ikest tapb, z qoydular ferare. O halacan igid Ehmed almamd h yara, Feqet herbin o sefal hengamnda bir qurun Gelib deydi sa qoluna, etdi onu qerq-i-xun Bihal oldu, qan apard yxld torpaqlara. Bu hal ile esre qeder mharibe uzand, Neticede fedailer anl zefer qazand. ay sonra yaz fesliydi, gn dmd llere. Genc esgerin dul anas dizin qucub inlerdi. Oturmudu astanada cavan olun beklerdi, Gelib kdenden sorurdu, gz dikmidi yollara. Birden krd olu gelir, adlndan alad, Ana, oul, bac, qarda bir-birin qucaqlad. L EHER Kim baxarca haaq bizim ehere, Bir mezarlq kimi geler nezere. Hkmfermadr onda smt skut, Sarm afaqn dumanl bulut Rexnelenmi hesar divar, Seqfi km qedimi asar Qemli mazisini hkayet der, Talyinden btn ikayet der. Ne gurultu, ne ky, ne ses vardr Bir ne ruhsuz qefes vardr. Dirilikden eser-elameti yox, Heri var, uri-i qiyameti yox Bes ki viran, uuq, periandr, Tibqi bir vadi-yi-xemuandr. San yaplm, nianedir qemden Ya ki, bir qit'e cism-i alemden.

62

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir

Kesilib bir yana atlmdr, Xakine ab-i qem qatlmdr. Qda her yanda lil, amur, palq Yayda tozdan havas olmur aq. Gce her semti qapqra zlmet, Ne Xzr var, veli ne ab-i heyat. Qaradr xalqnn gnz de gn, Qovuubdur bulutlara ttn. Qehr-i enqaz ile seqetliyi var, Daha bedter adam qehetliyi var. Gtmeynb her kesi ki, qalmdr, Derd qemden ab bonalmdr. Bisemer giryeler ile dilad, Cmlenin ulu bo bir istimdad. Bixeber lm fenn-i-dnyaden, Muftexir ixtilaf-i bicaden. Qopsa alemde uri-i meher, l tek onlara h tmez eser. Diridirler egeri suretde, ldrler, veli, heqiqetde. TEREQQ VE TEBETN QANUNU Yay fesliydi, bir gn axam anda Geziirdim Qz Qalas danda. Bir-bir baxrdm ol khne asara, Viran olmu sura, brce, hasara. Qerib-qerib, mbhem-mbhem xeyallar Gelirdi fikrime drl suallar. Dyirdim ki, dnya bir exse benzer, Doar, trer, nmvv der, ykseler, nsan kimi her dvre bir az yaar Sonra yava-yava ixtiyarlaar. ler, qalar bir-iki viranesi, O da olar bayqularn lanesi. Bip meyyen qanun zredir heyat,

63

Ali Erol

Bir dou, bir tekaml, bir inhitat. Byle qoyulmu alemin binas, Deyimekdir tereqqinin esas. Deyimek olmasa tereqqi olmaz, Tebietin bu qanunu pozulmaz. Deyimekle mumkn olur tekaml nsan doar, trer, der tenasl. Tebietden kerek alnsn ibret, Tecedddle olur beqa-yi-millet. Dnyann evvelinden ta bu hale, Alemde olmu min-min istihale. Han eski Roma, eski Yunanlar? Han eski tereqqiler, imranlar? Min-min ble saysz binalar yxm, Sonra yni bir medeniyyet xm. Han eski asuriler, kesriler? Han eski keldaniler, misriler? Cmlesini mehv ylemi zemane, Her birinden qoymu z'i niane Bu ondandr: Vaxta gre tekamltmediler, gsterdiler tekahl. Bu ondandr: Zemaneye mvafiqDeyimeyib, xardlar evaiq. Bo 'tiqadlara merur oldular, Pu olmaa axr mecbur oldular. Hans ydir deyimeyen dnyada Gyertide, hyvanatda, havada? Nn deyimesin fikri insann, Teqazas dyilmi bu dnyann? Tarix bize kstermirmi bu hal? Cahil qvmn mheqqeqdir zeval!
Kaynaklar
Abbas Sehhet; Seilmi Eserleri, Uaq ve Gencler Edebiyyat Ner., Bak 1958. __________; Eserleri II, (Meqaleler, Tercmeler), Azerbaycan Dvlet Ner., Bak 1976.

64

Abbas Sehhetin Kaleminden Yeni iir __________; Seilmi Eserleri, Lider Ner, Bak 2005. AKPINAR Yavuz; Azer Edebiyat Aratrmalar, Dergh, stanbul 1994. __________; ada Trk iveleri Azer Trkesi ve Edebiyat Metinleri, E, zmir 1988. Anar- AKPINAR Yavuz; Bin Yln Yz airi,KB, Ankara 2000. ETL smail; Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, Kardelen Kitabevi, 3.bs., Isparta 1999. ELYEV Kamran, XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edeb- Nezer Grleri, Elm, Bak 1985. EROL Ali, Azerbaycan iirinde Romantizm, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, zmir 2007 EZZOV Ebdl, Uaqlarn Svimlileri, Genclik, Bak 1978. Memmed Cefer, Seilmi Eserleri II, inar ap, Bak 2003. MEMMEDOV Memmed, XX. Esr Azerbaycan Poziyas, Yaz, Bak 1988. Mir Cell, Azerbaycanda Edebi Mektebler (Haz: Tehsin Mtellimov), Bak 2004. Mir Cell-F. Hseynov, XX.Asr Azerbaycan Edebiyat ( Prof.Dr. Kemal Yavuz-Yard. Do. Dr. Erol lgen), Birleik Yaynclk, stanbul 2000. NAMAZOV Qara, Azerbaycan Uaq Edebiyyat, Maarif Ner., Yni Kitab Metb., Bak 1984. YILDIRIM rfan Murat, Selam Trkn Bayrana, Gelecek Matbaaclk ve Yaynclk, zmir 1992. ZAMANOV Abbas, Seilmi Eserleri, inar ap, Bak 2003.

65

You might also like