Azinliklarin Gozuyle Canakkale Savaslari

ZET
anakkale Sava yakn dnem dnya tarihini etkileyen en nemli olaylardan biridir. Pek ok ulusun gelecei bu sava sonrasnda ekillenmitir. Modern Trkiye Cumhuriyetinin douu yine bu savala balar. Anadolu Trknn zaferiyle sonulanan anakkale Savana pek ok ulus katld. ngilterenin doal mttefiki olarak tilaf Devletleri safnda savaa giren Avustralya ve Yeni Zelanda askerleri de Osmanl Devletine kar savaan uluslar arasnda yerlerini aldlar. Anzak olarak adlandrlan bu askerler (Anzac; Australian and New Zealander Army Corps) mttefik cephesinin en ok dikkati eken askeri birlikleri oldular. Anlamn fazla sorgulamadan katldklar bu sava, Avustralya ve Yeni Zelanda halklar zerinde derin izler brakt. lk kez bylesine byk bir sava deneyimi yaayan iki gen ulus, bilinsizce srklendikleri bu savatan mthi kayplarla ktlar. Sava srasnda edinilen deneyimler ve verilen kayplar, ngiltere ile olan ilikilerin gzden geirilmesine ve bu iki dominyonun bamsz birer ulus olma srecinin balamasna yol at. Engin bir tarihsel birikime sahip olan Trk milleti, neredeyse son savan verirken bile sava ahlakn elden brakmayacak kadar derin bir tarihsel birikime sahip olduunu bu savata bir kez daha gsterdi. Her iki taraf da mthi aclar yaad; her iki taraf da inanlmaz boyutlarda maddi ve manevi deerlerini kaybetti. Gnmzde yaanan aclar, kaybedilen maddi ve manevi deerler artk geride kald. Fakat bu savan insani yn, zellikle Anzak askerleri ile Trk insan arasnda gelien, saygya dayal dostluk duygular o zamandan bu zaman kadar varln korudu. Her yl Avustralya ve Yeni Zelandadan Geliboluya gelen binlerce ziyareti bu savan etkilerinin hala devam ettiinin gl bir kantdr. Anzaklarn Gzyle anakkale Sava adl bu tez almasnda anakkale Sava arlkl olarak Anzak bakyla deerlendirildi. Ksmen Trk bak asna da yer verilmesine ramen, yaanan olaylar zellikle Anzak bak dikkate alnarak ele alnd. Sava, Trklerin bak as olan karadan denize deil, bu sefer denizden karaya baklarak incelendi. stilaclara kar vatann savunan askerden ok, karma yapan askerin yabanc topraklara kma ve orada tutunma mcadelesine yer verildi. Sava ncesi koullar ve anakkale Deniz Sava ksaca gzden geirildikten sonra, yaklak dokuz ay sren kara savalar ayrntl olarak ilendi. Olaylar kronolojik sraya gre ele alnd. Bu tez almasnda, bata Boazii niversitesi Ktphanesi kaynaklar olmak zere, yze yakn ngilizce ve Trke kaynaktan faydalanld. Elde edilen bilgiler akademik doruluu ve birincil kaynak olma vasf dikkate alnarak snflandrld, aykland ve kullanld. Kimilerince Modern an son drst sava olarak kabul edilen anakkale Sava, Anzak askerlerinin gzyle, insani yn de dahil olmak zere, geni bir bak asyla yeniden ele alnd.
This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
GR
1800l yllarn banda Avustralya ve Yeni Zelandaya yerleen AngloSaksonlar, 1910lara kadar, ana sorunlarn zm, nispeten refah toplumu olmay baarmt. Avrupa'nn I. Dnya Sava'na doru ilerledii yllarda kendilerini ana vatan ngilterenin doal bir paras sayyorlard. I. Dnya Savann balad gnlerde ngiltere Sava Bakanlndan savaa destek ars geldiinde herkes bunu cokuyla karlad. arya katlmak iin bir biri ile yaran Avustralyal ya da Yeni Zelandallar kendilerini smrge askeri deil, ngiliz ulusunun bir paras olarak gryordu.1 Savaa katlmakla ana vatana, yani Byk Britanya mparatorluuna olan vatan borcunu demi olacaklard. Fakat sava bittikten sonra lkelerine dnenler bambaka eyler anlatmaya baladlar. Sava; kitaplarda yazld gibi erkeke bir ura, ya da birka aylk bir macera deil, insan ten bir canavard. Sava srasnda askerler inanlmaz bedeller dediler ve inanlmaz aclara gs gerdiler. rnein 6 Austosda Boyun blgesinde saldrya katlan 1.200 Avustralyal gencin birka dakika iinde yars eridi. Bu gibi korkun deneyimler geri dnenler zerinde unutulmaz etkiler brakt. Verilen kayplarn figran nedenini olarak sorgulamaya, ngiltereye olan ballklarn meruluunu sorgulamaya, grevlendirildikleri politikalarn
tartmaya baladlar. Yoksa ana vatan ngiltere gerekte ne olduu belli olmayan politik maceralarda onlar kullanm myd? Daha serbest ve bana buyruk Avustralyallar ve daha disiplinli ve dzenli Yeni Zelandallar bu sava srasnda bir birini tanma imkan zamana kadar kendi lke insanlarn da tanmyorlard. buldu. Aslnda o Bir birlerini ve ngilizleri
tandka ngilteredeki soydalarndan farkl olduklarn kefettiler. Bylelikle baz talar yerinden oynamaya, bilinen bir eyler deimeye balad. Msrdaki ocuksu marklk gnlerinden sonra sava, Anzaklar ok abuk olgunlatrd. Aslnda ne kadar cesur, becerikli ve stn nitelikli olduklarn kefettiler. Her ynyle ngilizlerden farkl ve hatta daha stndler. Dman Trklerden nefret etmek iin bir neden bulamadlar. nk onlarla aralarnda nedeni belirli bir dmanlk ya da tarihsel kt anlar yoktu. Onlara dmanlarn ldrmeleri gerektii sylendi. Onlara da bunu ellerinden geldiince
1
Fahrettin Altay , On Yl Sava 1912- 1922 ve Sonras. nsel Yaynlar, stanbul, 1970, s: 103.
yapmaya altlar. Fakat ilerleyen gnlerde Trkn de kendileri gibi insan olduunu, onlar gibi ac ektiini, onlar gibi can verdiklerini grdler. Hatta Trklerin sava ahlaknn Avrupallardan daha yksek olduunu fark ettiler. Trkler drste savayorlar, hastane gemilerine ate etmiyorlar, kimyasal silah kullanmyorlard. Anzak askerlerine gaz maskesi datlmak istendiinde Trkler drst zehirli gaz kullanmazlar dediler. Bir sre sonra, vatann savunan bu insanlar ldrmenin neden grevleri olduunu sorgulamaya baladlar. Savan sonuna doru Anzak koyundaki Avustralya ve Yeni Zelandal askerler Trklere kari derin bir sayg-takdir duygular beslemeye baladlar. Byk Britanyaya kar, eer varsa, borlarn dediklerini, artk kendi yollarna gitmeleri gerektiini ynndeki fikirler olumaya balad. 8 Austos tarihli ngiliz gazetelerinde kan baz haberler aradaki atlan bymeye baladn gsteriyordu. Bu haberlerde ngilizlerin ilk ate hattna rlandal ve Avustralyal askerleri srd, Trklerin bunlarn hepsini imha etti, bu harekatn bouna olduu ifade ediliyordu.2 1922 Eyll ay sonunda ngiltere babakan Lloyd George anakkaleye ilerleyen muzaffer Trk ordularna kar bir kez daha Anzak glerine bavurmak istedi. Fakat bu kez kesin bir red cevab ald.3 Avustralya ve Trkiye arasnda anakkale Sava srasnda balayan dostluk savatan sonra eitli vesilelerle en st dzeylerde ifade edildi. 6 Temmuz 1932 tarihli Cenevredeki Milletler Cemiyeti toplantsnda sz alan Avustralya delegesi sava alannda edindii Trk izlenimini itenlikle dile getirdi. Toplantda konuan eski Anzak askeri; I. Dnya Savanda Gelibolu, Filistin, am ve Suriyede sava hattnda bulunmu biri olarak Trk askerinin savunmadaki esiz kahramanlna, hcumdaki kudret yeteneine tank olduunu, Geliboluda arkadalaryla Trklerin cesaret ve direnileri karsnda defalarca hayretler iinde kaldklarn, Trk ordularnn Avustralya makineli tfeklerine ve Britanya donanmasnn toplarna kar pervaszca ileri atldklarn syleyerek, savan aclarn bu kadar yaam bir milletin geleceini sava engellemeye etmitir.4
Naci Ko,ngilizlerin Gzyle anakkale Savalar. Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap tarihi Enstits, 2005, s.107. 3 David Walder, anakkale Olay. ev: M. Ali Kayaba, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970, s..270. 4 Sabahattin zel, Atatrk ve Atatrklk. Derin yaynlar, stanbul, 2006, s.218.
2
savadr,
adayacana kesin olarak inandn ifade
Anzaklar, Gelibolu cephesindeki tilaf gleri iindeki en cesur, en baarl, en dayankl askerler olduklarn ispat ederek lklerinde dndler. Bir asker olarak cephede cesaretin en yksek rneini sergilediler. Kendilerine verilen grevi fedakarca yerine getirdiler. Yzyllardr Avrupal atalarna kar savaan Trkler
karsnda yetkinliklerini ispat ettiler. Btn bunlar, anavatann vesayetinden kp ocukluktan olgunlua getiklerini ispat etmeye yeterliydi. Avustralyallar ve Yeni Zelandallar artk birer ulustu.. Var olan her ulusun bir dou efsanesi vardr. Anzak efsanesi de bu iki ulusun douunu anlatan modern bir efsane oldu.. stelik efsaneyi yaayanlar hala hayattayd.5 anakkale sava modern Trk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biridir. II. Viyana Kuatmasndan beri Bat karsnda srekli yenilen Osmanl mparatorluu, baka bir deyile Anadolu Trkl, ilk kez batya kar ak bir zafer kazand. Batnn en gl iki lkesi ngiltere ve Fransa mttefikleriyle birlikte tm imkanlarn seferber ettikleri halde yenilgiyi kabul ederek ekip gittiler.6 Bu zafer yakn dnem Trk tarihine yn verdi. Trkiye Cumhuryet kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn tarih sahnesine kmasna neden oldu. Anadolu Trk Dvel-i Muazzamay yenerek baszln korumaya, Anadoluda kalmaya ve stanbula sahip olmaya hakk olduunu kantlad. anakkale zaferiyle, Modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulma aamalar da balam oldu. tilaf Devletleri ordular komutan Hamilton 17 Austosda: ok iyi komuta edilen ve yiite dven Trk ordusuna kar savayoruz. diyerek aresizliini itiraf etmek zorunda kald.7 Bu sava sonunda Trkler ve Anzaklar tarihsel balarla birbirine baland. Her iki taraf da bir birine kar sayg ve takdir duygular beslemeye balad. Trk tarafnn asil duygular en mkemmel ekliyle 1934 ylnda Gazi Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnan bir nutukta ifade edildi : Bu memleketin topraklar zerinde kanlarn dken kahramanlar! Burada bir dost toprandansnz. Huzur ve skun iinde uyuyunuz . Sizler Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasnz. Uzak diyarlardan evlatlarn harbe gnderen analar! Gz yalarnz dindiriniz. Evlatlarnz bizim barmzdadr. Huzur
5 6
Son anzak Askeri 2002 ylnda ld. Ali hsan Gencer, Sabahattin zel, Trk nklap Tarihi. Der Yaynlar, 9. Bask, stanbul, 2004, s. 64. 7 Ian Hamilton, Gelibolu Hatralar 1915. ev: Mehmet Ali Yalman- Nurer Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul, 2005, s. 269.
iindedirler ve huzur iinde rahat uyuyacaklardr. Onlar, bu topraklarda canlarn verdikten sonra artk bizim evlatlarmz olmulardr. Those heroes that shed their blood and lost their lives... You are now lying in the soil of a friendly country, therefore ret in peace. There is no difference between the Jonnies and the Mehmets to us where they lie side by side. Here in this country of ours. You, the mothers, who sent their sons from far away countries, wipe away your tears. Your sons are now lying in our bossom and are in peace. After having lost their lives on this land they have become our sons as well. Mustafa Kemal ATATURK - ANZAC Memorial, 1934 8
Artk anonimleen bu mesaj anakkale ehitliinden alnmtr. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
Avustralyann Ksa Tarihi :

Hint Okyanusu ve Byk Okyanusla evrili olan Avustralya, yedi milyon alt yz seksen iki bin yz (7.682.300) kilometrekarelik yzlm ile dnyann en byk adas, ayn zamanda en kk ktasdr. Ktann ortalama ykseklii 300 yayla metre civarndadr9. Orta kesimi byk bir l durumunda olan Avustralya Ktasnn kuzeyde York Burnu'ndan, gneye Tasmanya'ya uzanan blgesi genelde karakteristiine sahiptir. Gneydouda yer alan Avustralya Alpleri ktann belli bal yksekliklerini meydana getirir. En yksek yeri olan Kozciusku Tepesi, 2.228 metredir. klim, blgelere gre, tropik ya da lman karakteristie sahip olabilir. Kuzey Blge, Queensland ve Bat Avustralya genellikle tropik; New South Wales, Victoria, Gney Avustralya ve Tasmanya ise lml iklim koullarna sahiptir. Mevsimler kuzey yarkreye gre tamamen ters durumdadr. Yani, Avustralya'da Aralk, Ocak, ubat aylar yaz mevsimini, Mart, Nisan, Mays sonbahar, Haziran, Temmuz, Austos k, Eyll, Ekim, Kasm aylar ise ilkbahar oluturur. 17. yzyla, kadar, eitli milletlere mensup gezginlerin, zaman zaman kylarna uradklar Avustralya Adasna nceleri Hollandal gemiciler New Holland (Yeni Hollanda) adn vermilerdir. 1688 ylnda William Damper isimli bir ngiliz korsan, ktann kuzeybat kylarna kmtr. Daha sonra 1770 ylnda ktann dou kylar Kaptan James Cook tarafndan kefedilmitir. O tarihten sonra da Avustralya ngiliz topra saylmtr.10 Kaptan James Cook'un bu keifleri ve getirdii bilgiler, o tarihte ngilterede fazla dikkate deer grlmemitir. Ancak daha sonraki yllarda Amerika'nn bamszln kazanmas ve ngilterenin elinden kmas zerine bu durum deimitir. lk yllarda yeni kta srgn ve mahkumlar iin yeni yerleim yeri olarak kullanlmtr. 13 Mays 1778'de Botany Bay'de karaya ayak basmtr. Bylelikle beyaz rk Avustralya'ya ilk admn atmtr. 1813 ylndan sonra yerleim yerleri tm kta geneline yaylmaya balamtr. Avustralyaya beyaz rkn yerlemesini izleyen yz elli ylk zaman iinde ktann nfusu ancak yedi milyona ulaabilmitir. kinci dnya sava sonundan kta nfusu 1981 ylnda 14 milyon 547 bine ulamtr. itibaren artan glerle
10
Byk Larusse. II. Cilt, Geliim Yaynlar, stanbul, 1986 s.1061. Baha Vefa Karatay, Mehmetik ve Anzaklar. Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1987, s.42. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 5 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
Avustralyann siyasi yaps ve kurumlar ngilz ve Amerikan modellerinden rneklenen batl liberal demokratik temeller zerine oturtulmutur.
Yeni Zelandann Ksa Tarihi:

Yeni Zelanda, Avustralya'nn gney kylarndan iki yz mil kadar douda Gney Pasifikte yer alan iki byk ada ve bunlarn civarnda bulunan baz kk adalardan olumu bir adalar topluluudur. Gney Ada ve Kuzey Ada adlarn tayan ve birbirinden Tasman Boaz ile ayrlm bulunan iki ana ada, kuzeygney dorultusunda toplamda bin be yz kilometre uzunlua sahiptir. Buna kar genilikleri yer yer ancak iki yz kilometreye ular.11 Adalar genellikle dalk arazi karakterine sahiptir. ok fazla girinti kntl olan kylarnn uzunluu drt bin sekiz yz kilometre civarndadr. 44.281 mil karelik bir alana sahip, olup volkanik bir yaps bulunan Kuzey Ada, zaman zaman pskren Ruapetro, Ngauruhoe gibi yanardalara sahiptir. 58.093 mil kare yzlmne sahip Gney Ada'da ise, balca ykseklikleri orta kesimden batya doru ykselen Yeni Zelanda Alpleri meydana getirmektedir. Bu sradalarla ky arasndaki blgede, lkenin nemli dzlklerinden biri olan Centerbury ovas uzanmaktadr. klim, genellikle yumuak ve yal, dalk blgelerde ise nispeten serttir.Halkn byk ksm Avrupa'dan gelmi gmenlerden olumaktadr. lke nfusunun Adada yaamaktadr. Adann yerlileri olan Maorilerin saylar gnmzde yz altm bin civarndadr. Hollandal bir denizci olan Tazman blgeye gelen ilk Avrupaldr12. Daha sonra 1769 ylnda Kaptan Cook, bu takm adalar ayrntl olarak kefetmitir. Cook'un kefini izleyen yllarda nceleri sadece balina avcl ve ticari amalarla blgeye gelip giden Avrupallar zamanla kalc olarak yerlemeye balamtr. Bylece blge nfusu yava yava artmaya balamtr. Sava bir karaktere sahip yerli Maoriler 1843, 1847, 1860 ve 1869 yllarnda beyazlara kar mcadele vermi, fakat bu savalar sonunda ciddi kayplara uramtr. Yaplan kanl savalar sonucu beyaz adam adalarda kesin hakimiyeti salamtr13. yaklak te ikisi Kuzey ve blgeye 14. yzylda gelmi olan
11 12
Trk Ansiklopedisi. IV. Cilt, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1950, s.320. Karatay, a.g.e., s.48. 13 Karatay, a.g.e., s. 49. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
1860l yllarda, blgede altn madeninin kefedilmesi blgeye hzl bir gmen akna neden olmutur. Ksa zamanda iki katna kan nfus tarm ve da smrgeleri hayvancln gelimesine yol am, blge ekonomisine byk bir canllk salamtr. 19. yzyl ortalarndan itibaren, ngiltere, bu adalar srmemitir. arasna katm, daha sonra, anavatandan ok uzak olmalar nedeni ile bu durum fazla 1899'da genel oy sisteminin kabulnden idari yapda byk gelime Yeni Zelanda Byk Britanyaya bal bir Dominyon gzlemlenmitir. 1907de Yeni Zelanda,
olmutur. Ekonomik ve ticari alanda ksa zamanda byk atlmlar gerekletiren mreffeh bir lke durumuna gelmitir. lke ekonomisi bata hayvanclk olmak zere pek ok alanda olduka gelimi, kii bana den milli gelir dikkat ekici dzeye ykselmitir. Hava, kara ve deniz ulam olduka gelimi olan lkenin balca ihra mallar yn, et, tereya gibi tarmsal rnlerden olumaktadr. Temelde bir tarm lkesi olan Yeni Zelandada halkn byk ounluu ehirlerde yaar. 2.8 milyon kiinin yaad lkede kilometre kareye 8.8 kii der. Bakent Wellington ve Auekland, Christchurch ve Dunedin lkenin byk yerleim merkezlerindendir.
Her ki lkenin Sava ncesinde Byk Britanya le Olan likileri :

I. Dnya Sava ncesi dnemde Avustralya ve Yeni Zelanda ngilterenin 1901 ylnda Avustralya yar ulus birer deniz ar uzants grnmndeydi.
olma niteliini kazanm ve alt koloni birleerek Avustralya Birliini (Commonwealth) oluturmutu. Fakat Avustralyallarn ou ve zellikle zengin snflar ve yksek makam sahipleri, hala ngiltere'ye gveniyor ve itici gcn onlardan kaynaklandna inanyordu. politik bamszlk sadece kuramsal ngiltere'nin deneyimleri ve baarlar, Bu bakmdan elde edilen bu teye geemiyordu. dzeyden
ayn zamanda Avustralya'nnm
saylyordu. Bu nedenle, Avustralya kolonileri, ngiltere' ye savalarda yardm etmek amacyla eitli tarihlerde Sudan'a, Gney Afrika'ya ve in' e askeri birlikler gnderdiler.14 1902 yl ubatnda General Kitchenerin istei zerine
14
Vecihi Baarn, Hatice Hrmz Baarn, Fewster Kevin : Gelibolu 1915 Savala Balayan Dostluk. Sistem Yaynclk, Ankara, 2005. s. 58.
Gney Afrikadaki Boer savana asker gnderen Avustralya yaklaan dnya savanda anavatana elinden gelen tm fedakarl yapmaya kararlyd.15 Her iki lkede sosyal ve kltrel yaam, zellikle byk ehirlerde, Avrupa ya da Amerika'dakinden ok farkl deildi. Ancak, krsal yrelerde ayn gelime henz salanamamt. Buralarda yaam tarma dayal olup geleneksel toplum zelliklerini tayordu. O yllarda Avustralya'nn nfusu drt buuk milyon (500 bini yerli Aborigine), Yeni Zelanda'nn ise bir milyondan biraz fazla (100 bini yerli Maori) idi. ki lkede de eitim yaygn, gelimi ve olduka baarlyd. Okur yazarlk orannn yaklak yzde 90 olduu tahmin ediliyordu. Saylar az olmasna ramen niversitelerdeki eitim de belirli bir seviyeyi yakalamt. nsanlar aldklar sekler ve aklc eitimin etkisiyle, dindar olmakla birlikte, 'dinci' ya da banaz deildi.16 ok snrl birka sava deneyimine sahip her iki toplumda da, ulusal Bir baka bilin olumam, ayr birer ulus olma duygusu henz belirmemiti. araya getirip tek bir ama etrafnda birletirecek kadar gl deildi. Her iki lkede de arazi son derece geni, nfus az, yerleim dank olduu iin, insanlar farkl ehirlerde oturanlar ve oralardaki yaam pek bilmiyordu. Halk bir arada tutan temel g gelenekler olup, bunlar da zde ngiliz gelenekleriydi. Bu sonuta, Avustralya ve Yeni Zelanda'nn corafi bakmdan dier ktalardan uzakta oluu, iletiim asndan kopuk ve izole olularnn da nemli rol vard. Sonu olarak her iki lkenin d dnya ile olan sosyo-politik ve kltrel ilikileri, byk lde ngiltere araclyla yrtlmekteydi. ngiltere ile olan manevi balar ylesine yakn ve glyd ki, 1914 ylnda, orta ya st nfusun nemli bir ksm, ya ngiltere doumluydu ya da, anne-baba gibi birinci derecede yakn akrabalar halen orada yaamaktayd. Ksacas ite bu temel nedenlerledir ki, Avustralya ve Yeni Zelandallar ngiltere'yi o dnemde anavatan sayyor ve kendilerini orann uzak bir paras olarak gryorlard. 1914 Austos aynda Avrupa'da I. Dnya Sava kt zaman her iki lke de sorgusuz sualsiz kendilerini ngilterenin yanndan bu savaa katlmaya zorunlu hissettiler.17
15
deyile o zamana kadar Avustralyal ya da Yeni Zelandal olma bilinci, insanlar bir
John Laffin : Digger The Legend of Australian Soldier. The MacMillan Company of Australia PTY LTD Melbourne, 1986, s.36. 16 A. Mete Tunoku: Anzaklarn Kaleminden Mehmetik. TBMM Kltr Sanat ve Yaynlar, Ankara, 2005, s. 17.
17
Geoffrey Penn, Fisher, Churchill And The Dardanelles. Pen&Sword Books, Yorkshire, Great Britain, 1999, 2. 73. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 8 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
I. BLM I. DNYA SAVAINDA ANAKKALE CEPHESNN AILMASI VE ANAKKALE DENZ SAVALARI 1.1 I. Dnya Savann Patlak Vermesi ve Osmanl mparatorluunun Savaa Girmesi
I. Dnya sava genel olarak dou ve bat cepheleri olarak ikiye ayrlabilir. Osmanl mparatorluu bu byk savan dou cephesinde yer alm ve toplam on ayr cephede savamak zorunda kalmtr. mparatorluun ve sonradan kurulacak Trkiye Cumhuriyetinin kaderini belirlemesi asndan anakkale save son derece byk neme sahiptir. I. Dnya Sava Avrupa anakarasnda balayarak btn dnyay etkisi altna almtr. 1914 yl Austosunda balayan ve 4 yl sren sava, 9 milyon asker, 15 milyon sivil olmak zere toplam 24 milyon insann lmne neden olmutur.18 Savan balangcnda Osmanl mparatorluu tarafsz durumdayd. lk olarak l tilaf Devletleri ile ittifak yapmak zere baz giriimlerde bulundu. Fakat Balkan Sava srasnda diplomatik ynlerden Osmanl Devleti aleyhine alm olan ngiltere ve Fransa bu giriimlere olumlu yant vermedi. Bu iki devlet, hem yklmasn yakn grdkleri Osmal Devletinin ykn savata tamak, ileride Rus ordularndan yararlanmak amacyla Rusyay istemiyorlard. hem de gcendirmek
Osmanl Devleti tilaf Devletlerinin bu tutumlar ile bir bakma
Almanyann kucana itilmi ve onlara kar olan cephede yer almaya mecbur edilmitir. Bu dorultuda 2 Austos 1914de Osmanl Devleti ile Almanya arasnda birlikte hareket etme anlamas imzaland.19 Bu gizli anlama yalnz savunma amal
18
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi. Cilt III, Ksm 2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1955, s. 53. 19 Alan Moorehead : anakkale Geilmez. Milliyet Yayn Ltd. ti. Yaynlar ev: Gnay Salman, stanbul, 1972, s.33.
olmayp gerektiinde lkeyi savaa sokacak nitelikte olan bir ittifak anlamas niteliindeydi. Osmanl Devleti 2 Austos 1915 gn seferberlik karar ald, meclisini datt ve iki gn sonra da tarafszln ilan etti. Almanlar ve zellikle Enver Paa Osmanl Devletinin bir an nce savaa girmesi iin aba sarf etmeye balad. te yandan Rusyann boazlar yoluyla yardm alabilmesi Osmal Devletinin tarafsz kalmasna balyd. Bu nedenle tilaf Devletleri Osmanl Devletinin tarafsz kalmas iin baz nerilerde bulundular. Osmanl Devleti bu nerilere kapitlasyonlarn kaldrlmas, Ege Adalarnn kendisine verilmesi ve Msr sorununun zmlenmesi nerisinde bulunmu, ngiltere ise buna yanamamt. stelik ngiltere paras pein denen Sultan Osman ve Sultan Reat zrhllarna el koymutu. Bu olay Osmanl kamuoyunda byk bir fkeye neden oldu. Bunu frsat bilen Almanya Geoben ve Bylece Osmanl Devleti Breslau adl kruvazrlerini anakkaleye ynlendirdi. de bir komployla kar karya kald. Sonuta tilaf
devletleri de istemeyerek ya da farknda olmayarak Osmanl Devletini Almanyann safna itmek iin ellerinden geleni yapmt. Bu srada Rusya, yaknda yklacana kesin gzle bakt Osmanl Devletinin savaa ele geirmek iin bir frsat olarak gryordu. 10 Austosta Boazlardan ieri giren bu iki gemi ile Osmanl Devleti savaa biraz daha yaklam oldu. anakkaledeki ngiliz ve Fransz konsoloslar iki geminin 24 saat iinde Trk karasularn terk etmesini ya da silahszlandrlmas istediler. Osmanl Devleti de tam tersine bu iki gemiyi satn aldn ilan ederek isimlerini Yavuz Sultan Selim ve Midilli olarak deitirdi. Ksa bir sre sonra Alman Amirali Suschonun komutasndaki bu gemiler Karadenize alarak 29 Ekimde Rusyann Odesa, Kefe ve Novorsisky limanlarn bombalad. Bylece Osmanl Devleti bir oldu bitti ile savaa girmi oldu. 2 Kasm 1914 de Rusya,. 5 Kasm 1914te ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava ilan etti. Osmanl devleti ise buna 14 Kasm 1914 de tilaf Devletlerine kar cihad ilan ederek cevap verdi.20 girmesini, stanbulu ve Boazlar
20
Moorehead, a.g.e., s.38. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
10
1.2 anakkale Cephesinin Almas

ngiltere iin anakkalede yeni bir cephe almasnn pek ok nedeni vard. Bu nedenler siyasi, ekonomik ve askeri olarak ana grupta incelenebilir.21 1.2.1. Askeri Ynden tilaf Devletleri Almanyaya kar stnl ele geirmek iin Rusyann snrsz insan gcnden yararlanmak gerekiyordu. Rusyann da ordusunu tehiz etmek iin silah cephane ve mali yardma ihtiyac vard. Boazlar almadan Rusya ile i birlii ortam salanamayacakt. Yanz bu bile yeni bir cephe almas iin yeterli bir nedendi.22 1.2.2 Siyasi Ynden Bu harekatn baarl olmas durumunda pek ok siyasi kazanmlar elde edilecekti: a- Almanyann nemli bir mttefiki sava d edilmi olacak. b-Msr tehlikesi ortadan kalkacak. c-Balkanlarn l anlamaya katlmas salanacak. d-Boazlar ve stanbulu Ruslardan nce ele geirilecek. Bylece Rusyann emellerini gerekletirdikten sonra savatan ekilerek, Almanyaya kar yalnz brakma olasl nlenecek. e-Araplarn ekingen durumuna ve talyanlar kukularna son verilecek.23 1.2.3 Ekonomik Ynden Boazlarn almas ok byk ekonomik anlamlar ifade ediyordu: a-Rusyann yiyecek ve yem depolar Akdenize boalacak. ngiltere ve Fransay
21
Turan Seer: Destanlaan anakkale Deniz Kara Hava Savalar Anlar ve Yorumlar. Kasta Yaynevi, stanbul, 2005, s.64. 22 Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi. V. Cilt, anakkale Cephesi Harekat, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1997, s.21. 23 Bayur, a.g.e. s. 55.
11
b-Bat Devletlerini tehdit eden yiyecek sorunu zlecek. c-Rusyann mali durumu dzelecek. d-Karadeniz limanlarnda biriken 350.000 ton tutarndaki 120 para ticaret gemisi tecritten kurtarlarak itilaf devletlerinin hizmetine sunulacakt. Rusya daha savan banda sava ve askeri mhimmatnn tamamn harcamt. Bunlar yenilemek olana azd. anakkale Boaz almadka resmi sava Rusyann saldrya geme imkan hemen hemen yok gibiydi. tilaf devletleri ile Osmanl Devleti arasndaki sava durumu ilanlar yaplmadan nce, daha 31 Ekimde balad. 3 Kasmda Egedeki ngiliz filosu, Denizcilik Bakan Churchillin emriyle anakkaledeki Seddlbahir ve Kumkaleye ate at. Bu ilk saldr denemesinde olduka cesaret verici sonular elde edildi. Seddlbahirdeki saldr srasnda bir top mermisi ana cephanelie isabet ederek mthi bir patlamaya sebep oldu. Etraftaki btn toplar tahrip olurken yaklaan byk tehlike Trkler son derece etkisiz bir ekilde kar koymaya alt. Bu erken baar ileriki planlar iin ngilizlere cesaret verdi. Fakat Trk tarafn da konusunda uyarm oldu. Takip eden alt hafta boyunca anakkale Boazna ynelik hibir faaliyette bulunulmad. O gnlerde btn dikkatler Bat Cephesine yneltilmi durumdayd. 13 Aralkta B11 adl kk bir ngiliz denizalts, anakkalenin gneyinde Denizalt komutan Sarsular blgesinde Mesudiye adl bir Trk zrhlsn batrd.24
Yzba Holdrook, Viktorya Nian ile dllendirilen ilk denizalt komutan oldu. Erken gelen ve umut veren bu baarlardan sonra alt haftalk bir sessizlik dnemine girildi.25 1914 Kasm ile 1915 ubat arasndaki sre iinde Trk taraf anakkale Boaznn savunma sistemlerinde byk deiiklikler yapt. Gz alc tabyalarn ve sabit bataryalarn yansra seyyar bataryalar ve maynlar boaz artk geilmesi ok zor bir su yolu haline getirdi. Maynlar bertaraf edilmeden byk sava gemilerinin boaz gemesi imkanszd. Ayrca i ksmlardaki salam tabyalara mdahale i bataryalar etmesi de mmkn grnmyordu. Bir kale salamlndaki
susturulmadka Marmaraya kmak sz konusu olamazd. Maynlar, boazn sadece donanma ile geilmesi fikrinin nnde en byk engel tekil ediyordu.
24
Robert Rhodes James : Gelibolu Harekat. Belge Yaynlar, Cev: Haluk V. Saltklgil stanbul, 1990, s.18 25 M. evki Yazman, Trk anakkale. Ulus Basmevi, Ankara, 1938, s. 25.
12
1.3 tilaf Devletleri Donanmasnn Boaz Geme Denemesi ve 18 Mart Deniz Sava
3 Kasm 1914 deniz saldrsndan sonra ngilterede 3,5 ay sren tartmalar sonuland ve anakkale cephesinin almas konusunda kesin kararlar verildi. kinci saldr tilaf Devletlerinin birleik donanmas tarafndan 19 ubat 1915de yapld. Triumph, Suffren, Cornwallis, Vengenace ve Inflexible sava gemileri Erturul, Kumkale, ve Orhaniye tabyalarna 7.5 saat boyunca 1000e yakn mermi frlattlar. Trk tarafnn urad hasar snrlyd. Fakat Mttefikler etkili bir karlk grmedikleri iin bu saldr giriimini bir zafer olarak deerlendirdiler. Menzili ksa ve at etkisi snrl Trk toplar mttefik gemileri zerinde ok fazla bir etki yapamad.26 24 ubat 1915 gn Eek Adas yaknlarnda toplanan 7 ngiliz, 4 Fransz muharebe gemisi, 3 hafif kruvazr, 18 torpido, 2 denizalt, 17 tat gemisinden oluan Amiral Cardenin komutasndaki tilaf devletleri filosu, 19 ubat 25 ubat deniz saldrsndan daha etkili bir sonu almak iin harekete geti.27
taarruzu bir ncekinden ok daha iddetli oldu. Gnn sonunda drt Trk tabyas tahrip edildi, Seddlbahir, Orhaniye, Kumkale ve Erturul tabyalarna ciddi hasar verdiler.28 geri ekildi. 25 ubat toplu saldrsndan sonra daha snrl ve nokta hedefli saldrlar yapld. lk karma denemeleri gerekletirildi. Mayn tarama gemileri ile boaza girilerek mayn temizleme denemelerinde bulunuldu. Fakat bu giriimler iddetli bir Trk direnii ile karlat. Beklenen sonu alnamad. Tekrar onarlan d tabyalar ve i tabyalar, geilemezdi. geldi. Byk bir taarruz beklentisi iinde olan Trk taraf nihai bir deniz savana hazrlanyordu. Tophaneli Yzba Hakk komutasndaki Nusrat mayn gemisi 7-8
26
tilaf Devletleri donanmas gnn sonunda yine nihai sonuca varamadan
ayrca gezici Trk bataryalar mayn tarama gemilerinin almasna Bir dizi snrl atmalardan sonra sra byk 18 Mart taarruzuna
imkan vermiyordu. Maynlar temizlenmeden boaz byk gemiler tarafndan
Babakanlk Osmanl Arivi : TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivleri Daire Bakanl, Yayn No: 71, Osmanl Arivlerinde anakkale Muhabereberi, I. Cilt, Babakanlk Basmevi, Ankara 2005, s.37. 27 Moorehead, a.g.e., s.72. 28 Yazman, a.g.e.,s.38. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 13 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
Mart gecesi Karanlk Liman aklarna 26 mayn dkt. Bu maynlar deniz savann kaderini deitirdi. Grkemli mttefik donanmas ana gruba ayrld. Birinci grupta Queen Elizabeth, Agamemnon, Inflexible,, Lord Nelson, pekok destek ve mayn tarama gemisi yer almaktayd. kinci grupta Quichen, Irresistable, Albion ve onlar destekleyen kk gemiler bulunuyordu. Onlarn arkasnda ise, Suffren, Bouvet, Glaulois, Charlemange ve onlar destekleyen gemiler nc grubu tekil ediyordu. 18 Mart saat 11:15de tarihin en byk deniz savalarndan biri balad. Trk ulusu tarihindeki en uzun gnlerinden birini yayordu. Taraflar inanlmaz younlukta bir at dellosu yapmaya baladlar. Karlkl olarak birbirine epey hasar verdiler. tilaf devletleri donanmas inanlmaz ate gcn, maddi imkanlar snrl ve teknolojisi geri olan Trk tabyalarna kar amansz bir ekilde girdi ve kullanyordu. Gnn sonuna doru Trk taraf belirgin bir ekilde zayflamaya balad. Fakat Nusrat mayn gemisinin dkt maynlar devreye nce, 13:45de Bouveti mttefikler ok ac bir srprizle karlat. Kyya paralel olarak dklen maynlar ilk vurdu.29 Daha sonra 14:11de Inflexible ayn yerde bir Gaulois hasar ald. Daha sonra mayn tarafndan yaraland ve sava d kalarak, Bozcaadaya doru ekildi. Bir sre sonra nemli bir Fransz gemisi olan da Irresistable vuruldu. Onun yardmna giden Ocaenda maynlara arparak ar yara ald ve sava d kald. Her iki gemi de ilerleyen saatlerde boazn serin sularna gmld.30 Ayrca Agamemnon ve Suffrende sava d kalmlard. Mttefik donanmas ar bir yenilgi ald. 7-8 Nisan gecesi Nusrat Mayn Gemisinin gizlice denize dkt 26 mayn bir dnya savan kaderini etkilemiti.31 Deniz savalar aamas bylelikle sona ermi, anakkale Cephesinde kara savalar balam oldu.
1.4 Avustralya ve Yeni Zelanda Basnnda anakkale Deniz Sava

anakkale Boaznn tilaf Devletleri Donanmas tarafndan bombaland gnlerde sava dnya basnnda yer alyordu. Avustralya ve Yeni Zelanda basn o gnlerde daha ok Bat Cephesi ile ilgiliydi. Zaman zaman Trkiye ve Boazlar ve
29
30
Bayur, a.g.e. s.63. Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s.35 31 Aspinall Oglander, anakkale Gelibolu Harekat . I. Ve II. Cilt. Arma Yaynlar, stanbul, 2005, s.72.
14
anakkale Deniz Sava ile ilgili haberler, harita ve resimler yaynlyorlard. Fakat Mart ay itibariyle Msrda bulanan Anzaklarn Bat cephesine gidecekleri dnld iin anakkalede olan bitenler ikinci derecede ilgi gryordu. 18 Martta deniz harekat baarszla uraynca kara ve deniz birliklerinin koordineli kullanlmas gndeme geldi. Bu balamda Anzaklarn anakkale Cephesinde savamasna karar verildi. Bu gelimeden sonra, Mart ay sonunda Avustralya ve Yeni Zelanda basnnda Trkler ve anakkale deniz sava hakknda daha geni haberler kmaya balad. rnein Avustralyada yaynlanan, 22 Mart 1915 tarihli Otago Daily Times gazetesinde yer alan haberde anakkale Deniz Savann ayrntlarna geni bir ekilde yere verilmitir. Haberde, yaplan askeri harekat ve alnan sonular yorumsuz olarak deerlendirilip, askeri operasyonlarn devam edecei bildirilmitir.32 Yeni Zelandada yaynlanan 28 Mart tarihli The Evening Post gazetesinde Atina kaynakl olan Anadoluda daha scak ise deniz savana ksaca deinildikten sonra,
hristiyanlara kar katliam yapldna dair haberlere yer verilmiti. Deniz savann olduu Mart aynda Anzak askerleri henz atmalara girmedii iin Avustralya ve Yeni Zelanda basnnda kan haberler genelde ngiliz gazetelerinden yaplan alntlar eklindeydi. Bu haberlerde sadece denizden yaplan boaz geme giriiminin baarl olamad, bu amadan sonra dnemde kara harekatna arlk verilecei eklinde haberler yer alyordu.33
1.5 Avustralya ve Yeni Zelandada Sava lan ve Bunu zleyen Gelimeler

I. Dnya Savann ilan edildii haberi 4 Austos 1914de Avustralyaya ulatnda lke ksa sreli bir siyasi kriz yayordu. 30 Temmuzda Genel Vali hem Cook hkmetini ve hem de lke parlamentosunu feshetmiti. Halen greve devam eden Joseph Cook, hi tereddt gstermeden lkenin savata yerini alacan ilan etti. 31 Temmuzdaki konumasnda Ne pahasna olursa olsun, byk bir imparatorluun paras olan Avustralya grevini yerine getirecektir. ngiltere savaa girdiyse Avustralyada savaa girmi demektir. dedi. Muhalefet lideri Fisher
32 33
Tunoku, a.g.e., s.49. Martin Gilbeert, The Straits of War, Gallipoli Remembered. Sultan Pub. London 2000, s.83.
15
de benzer bir ekilde
Avustralya ana vatan ngiltereye kar olan gerekirse son
ykmllklerini her koul altnda yerine getirecektir. Bu uurda
adamn ve son kuruunu harcamaktan kanmayacaktr. Onurumuz bize bunu yapmay gerektiriyor.34 diyerek iktidara destek verdi. Seimlerden sonra 14 eyllde 4. hkmetini kuran Fisher ilk i olarak hemen sava hazrl ile ilgili olan ilere el att. Yeni Zelandada yaayanlar da benzer duygularla, anavatana ballklarn gstermek iin hemen harekete getiler. Birok yerde sava haberleri byk bir cokuyla karland. Savan mantn sorgulayan birka ses dnda, birok kii kendisini olayn heyecanna kaptrmt. Byk kalabalklar bayraklar ve bandolar eliinde nutuklar atlyordu. nsanlar bu ie karm olmak, hatta tehdit edildiklerini hissetmek ister gibiydiler. Byle dnmek onlara erken bir kahramanlk duygusu ve yapay bir riskin oyunumsu zevkini yaatyordu. Bu nedenle, u veya bu ekilde olmas olas veya olmasn adeta bekledikleri bir Alman saldrs karsnda, kprleri ve demiryollarn korumak iin nbeti askerler bile grevlendirmilerdi. ngiliz hkmeti Avustralyaya anavatan ordusuna toplam 20 bin kiilik bir katk yapmas ynnde neride bulundu. Avustralya Hkmeti de anavatandaki Sava Bakanlna bu nerinin memnuniyetle karlanacan bildirdi. Fakat lke kamuoyunda bu say fazla bulundu ve halk arasnda tepki yaratt. zellikle ekonomik yaamn tarma ve gen insan gcne dayand krsal kesimde, bu say endie ve huzursuzlukla karland. iftiler bu duygularn; Bizden 20 bin koyun istenseydi bunu anlayabilirdik. Ancak, bu say yetikin gen erkek nfusla ilgili olunca i deiiyor eklinde yansttlar. nsanlar bir tarafta yaamn zorunlu kld maddi ve kiisel karlar, dier tarafta anavatann yardm ve asker istei arasnda bir tr bocalama yaadlar. Sava karar alnrken dnlen eylerden biri de, blgelerindeki Alman askeri tehdidiydi. Alman sava gemileri bir sredir Gney Pasiflikte dolamaya balamt. Savaa katlmalarnn bir nedeni de kendi gvenlik endieleriydi. Her iki dominyon da savan gidiat hakknda fazla bilgi sahibi deildi. ngilterenin yannda savamas iin verdikleri askerlerin Bat Cephesinde grev alacan dnyorlard. Fakat gerektiinde Avrupa, Msr ya da Kuzeybat Hindistan'da farkl cephelerde kullanlabileceini tahmin edebiliyorlard.
34
Laffin, a.g.e., s.35

16
Hazrlklara sratle baland. lk i olarak genel valinin askeri temsilcisi sfatyla Sir William Bridges, ismini de kendisinin verdii Avustralya mparatorluk Gcn (Australian Imperial Force) kurdu. Bu gn bnyesinde 20 bin kiilik Avustralya birlii ve ayrca 8 bin kiilik Yeni Zelanda birlii yer alacakt. 10 Austosta balayan askere alma ilemlerine Avustralyann btn ehirlerinden binlerce insan akn etmeye balad. nsanlar hangi askeri snfa yazldklarna bakmakszn bir an nce asker olma yar iine girdi.35 Sydney' de bir haftadan biraz uzun srede on bin kii askere yazld. Orduya kabul edilmi olanlar, kendilerini ansl sayyorlard. Sava muhteemdi, askerlik romantikti ve lm erefli, fakat uzak bir ihtimaldi. Yerel yazarlardan WW. Franchisin ifadesine gre en byk korku savan riskleri deil, bir ekilde liste d kalmakt. 19 ve 38 ya aras erkeklerden boyu 1,68den ksa olanlar ve gs ls 86 cmden aa olanlar listeye giremiyor, bu durum da byk bir utan nedeni saylyordu. Liste d kalanlarn bazlar on kez farkl isimlerle ba vurarak bu utantan kurtulmaya alyordu. Eleme sadece bununla snrl deildi. Diler, gzler ve ayak lleri de insanlarn sava hayallerini ykmak iin ciddi birer risk tekil ediyordu. Karar verecek olan doktorlar gnn en nemli insanlar olmulard. Askerlik ubelerinin nnde biriken genler arasnda yaplan bir aratrmayla ilgin sonular elde edildi. dayanyordu. Askere katlma temelde "gnll olma" ilkesine Bu nedenle gnll olarak katldklar bir savaa katl nedenlerini
aklamaya pek yanamyorlar, bunu erkeke bir davran saymyorlard. Gereksiz yere vnmek bir centilmene yakmazd. lk gnlller arasnda yaplan bir aratrmada alnan yantlar ciddi olmaktan uzak, aka nitelii tayordu.36 Savaa neden katlyorsunuz soruna verilen cevaplardan birka rnek : - Bir anlk gaflet ve dikkatsizlik yznden. - Billy Hughes'in (Avustralya Genel Valisi) kz kardeimi askere almasna engel olmak iin. - Karm savaa gidecek durumda olmadndan. - Frogilerin (Franszlarn), gerekten frog grmek iin.
35 36
(kurbaa) yiyip yemediklerini
Laffin, a.g.e., s. 39. Tunoku, a.g.e., s19. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
17
Ancak, savan ilk aylar geip de, kamuoyu sava konusunda daha deneyimli ve bilinli bir duruma geldiinde, ayn konularda yaplan aratrmalarda alnan yantlar, daha farkl ve ciddi nitelikler kazanmaya balad. te bunlardan birka rnek: - Vatan, memleket ve bayrak iin. (Genellikle burada vatan derken. ngiltere, bayrak deyince de ngiliz Bayra anlalmaktadr.) -Sosyal basklar yznden. - Komunun olu ve tandm erkeklerin savaa hepsi gitti. Ben de gitmek zorundaym. - Buradaki yaam ok skc, macera iin. Avustralya ve Yeni Zelanda, Avrupa ve dier ktalardan ok uzakta olup, kendi deyileriyle, Dnyann dibinde bir yerde bulunuyordu. Yurtdna, yabanc bir lkeye gitmek, zellikle o dnemlerde dnlemeyecek kadar zor bir eydi. Oysa ki I. Dnya Sava Avrupa'da, Fransa'da, Belika'da devam ediyordu. Savaa katlanlar, bu lkeleri grebilecek, pek ok macera yaama frsat bulunacakt. "Hans" ya da "Hun" olarak tandklar Almanlara kar, zellikle eitimleri sresince rendikleri olumsuz bilgilerin etkisiyle duyulan nefret ve bu lkenin Gney Pasifik'te artan askeri varlnn kendi lkeleri iin yaratt huzursuzluk ve tehlike bir dier gncel sava nedenini tekil ediyordu. Katlm nedenleri arasnda kiisel maddi karlarn da etkisi vard. zellikle krsal yrelerde var olan isizlik, parasal gereksinimler; ya da, ana-baba ve karde gibi yakn akrabalarn yaad ngiltere 'ye kar duyulan, gl ballk kiisel nedenler arasnda yer alyordu.37 Btn bu aratrma ve anketler u noktay ak bir ekilde ortaya koyuyordu; Avustralya ve Yeni Zelanda'da kitleler savan gerek boyutlarn henz pek bilmemekte, ve iin nemini ve ciddiyetini henz kavrayamam durumdayd. Her iki lkenin de gemite byle genel bir sava deneyimleri yoktu. I. Dnya Sava kt gnden beri yrtlen propagandalarn etkisiyle kitleler, bu savan en ge 1914 yl sonuna kadar biteceine ve ngilterenin kesin olarak kazanacana inanyorlard. Bu nedenle, orduya yazlanlar iin sava bir daha ele gemeyecek bir macera ve Avrupa'y grmek iin karlmamas gereken bir frsatt. Acemi askerlerin mektup ve gnlklerine yansyan ve "saf- idealist" olarak tanmlanabilecek bu beklentiler yle zetlenebilir: Fransada ya da Belika'da
37
Tunoku, a.g.e. s. 20. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
18
Almanya'ya kar savap ngiltere'nin zaferine yardmc olunacak. Sava bitince de Anavatan ngiltere'de ve hem de Londra'da esiz bir Noel geirilecek. En ge yeni yln ilk gnlerinde memlekete dnlm olunacak. Ayrca dndkleri zaman pek ok kahramanlk hikayesi anlatacaklar, Paris-Londra aylar gnlerinden bol bol bahsedecekler, bir sr fotoraf gsterecekler, ee dosta armaanlar vereceklerdi.38 Balangtaki bu tozpembe 'sava imaj", getike deimeye balayacakt. zellikle 1915 Mart sonunda, anakkale Cephesi'nden, deniz harekatnn baarszla uradna ilikin ilk haberler ulamaya balaynca iin ciddiyeti anlalmaya baland. lk aylardan sonra yeni gnlller savaa, daha bilinli ve psikolojik olarak daha hazrlkl bir ekilde katlmaya baladlar. zellikle, 1915 Mays sonuyla birlikte "Gelibolu'ya yollanan evlatlarla" ilgili kahramanlk haberlerinin yan sra, l ve yarallarn uzun listeleri de gazetelerde yaynlanmaya balaynca, toplum giderek kendini savan gerek yzyle kar karya buldu. Cepheye yollanacak asker saysnn ok olduuna ilikin itirazlar da zamanla azald ve yeni kafileler yola koyulmaya balad. nsanlar artk, iin nemini kavramaya, romantik sava dlerinden hzla uyanmaya baladlar. Beklentiler artk savan bir an nce bitmesine ynelik olmaya dnt. lke sanayisi bu kadar ani bir asker patlamasnn gerektirdii malzemeleri retmeye hazrlkl deildi. Fakat bir ay iinde btn retim tesisleri sava gerelerini retmeye dnk olarak yeniden organize edildi. Salk kurumlar shhiye birlikleri olarak yeniden rgtlendi. Tama imkanlar, at retim haralar, demiryollar, yeni kurulan askeri komuta merkezlerinin emrine verildi. Deniz ar asker nakliyat iin gemiler kiralanmaya baland. lkedeki gazetelere sava muhabiri aday belirlemeleri ve bunu orduya bildirmeleri konusunda ar yapld. Bu onurlu grev Sydney Morning Herald gazetesinden Charles W. Beanda kald. Bean daha sonra Avustralya ve Yeni Zelanda resmi tarihini yazacak kii olacakt. Daha nce sadece Gney Afrikadaki Boer savana birka snrl operasyona katk salam olan Avustralya imdi btn gc ile bir dnya savana hazrlanyordu. Eyll ortalarnda, organize edilen ilk askeri birlikler caddelerde resmi
38
Tunoku, a.g.e., s 21. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
19
geit trenlerine balad. Halk onlar lgn bir heyecanla karlyordu. Askeri niforma iindeki gen insanlar aileleri iin gurur kaynayd.39 ki lke acemisi olduu bir askerlik ruhu ile alkalanrken gnlller bir an nce cephelerden birine katlmak iin gn sayyordu. Daha sonralar bu heyecan fark eden ngiliz komutanlar Avustralya savama grevi verdiler. Birka yl nce Gney Afrika Boer savana gidenler iyi haberlerle dnmlerdi ve iyi de cret almlard. Eski askerler yeni listelere kdemli olarak daha iyi bir statde yazlma imkanna sahipti. Bu da genleri tevik eden bir unsurdu. Her iki lkede de halk ngiltere'ye gveniyordu. Sahip olduklar ksmi politik bamszlk ana vatandan ayr olduklar anlamna gelmiyordu. Kendilerini Britanya mparatorluunun bir paras sayyorlard. ngiltere'nin deneyimleri ve baarlar ayn zamanda onlarn saylyordu. Bu nedenle, Avustralya kolonileri, ngiltere' ye savata yardm iin gemite Sudan'a, Gney Afrika'ya ve in' e askeri birlikler gndermiti. O gnlerde Avustralyallar ve Yeni Zelandallar uluslararas gelimelere bir ngiliz gibi tepki veriyorlard. Hatta sava ilan edilmeden ok nce hem Avustralya hem de Yeni Zelanda Babakanlar, Britanya'ya birlik gndermeyi nermilerdi. Gsler, imparatorluun onuru ve sevgisi ile kabaryordu. rnein, 2 Austos gn Melbourne niversitesi rencileri dersleri brakp ayaa kalkarak, ulusal mar sylemilerdi. Sonunda 5 Austos gn saat 12.30' da, yerel basnda Britanya ile Almanya'nn savamaya balad haberi knca, var olan gerilim patlama noktasna geldi. Ertesi gn Melbourne'un Argus gazetesi, "Bazlar (kalabaln iinden) heyecanl, bazlar memnun, bazlar haberin okunu tayamazken, bazlar da ok ktmserdi. Fakat genel duygu, son birka gnk bekleyi ve bilinmezliin ortadan kalkmasndan dolay, bir rahatlama eklindeydi" diye yazyordu. ok gemeden yerel gazetelerde, Almanlarn bilinen barbarlklarn anlatan, ngiltere basnndan aktarlan ykler yaynlanmaya balamt. Snglenen bebekler, rza geme olaylar, kadnlarn ldrlmesi, esirlerin ellerinin kesilmesi ve bunlara benzer bir sr kurmaca yk insanlarn sava duygularn tahrik ediyordu. ve Yeni Zelanda askerine en n safta
39
C.E.W. Bean : Gallipoli Correspondent The Frontline Diary of C. E. W. Bean. George Allen & Unwin Australia Pty Ltd. Sidney, Australia, 1983, s. 26.
20
D dnyay sadece bu tr haberlerden tanyan pek ok Avustralyal bu yklere hemen inanyordu. Bu tr haber ve sylentilerin etkisi ile Avustralyallarn birou, evrelerinde Almanlarla ilikili olan herkese ve Alman kkenli olan her eye dman kesilmeye balad. Alman ismi tayanlara saldrlyor veya yakndan takip ediliyor, Almanlarla ticaret boykot ediliyor, Almanlarla ilgili olan her ey alay ve aalama konusu oluyordu. Bu arada Strazburg sosisinin de ismi deitirildi. Ona artk Almanlarca ilk igal edilen yer olan Belika'y onurlandrmak iin, "Belika sosisi" ismi verilmiti. Bir rastlant olarak renkleri Alman bayra ile ayn olan St. Kilda Futbol Kulb o kadar utan duyuyordu ki, oyuncular formalarna ngiliz bayra takarak malara kyorlard. Bir sonraki sezon balamadan kulp, krmz, siyah ve sar olan renklerini krmz, siyah ve beyaz olarak deitirmiti. Balangta nefret politikas sadece Almanlara ve Alman kkenli olanlara ynelikti. Avustralya'da hemen hi Trk yoktu. Avustralyallarn Osmanl mparatorluu hakknda bilgisi ok kstlyd. Bildikleri de ok basite indirgenmi eylerdi. 1899 ylnda yazlm olan bir ders kitabnda Trkler iin, "Zalim ve cahil bir rk. Mslmanlar iinde en fanatik rklardan biri. Ad batas Trkler' in Mslmanla dndrmek iin insanlara yaptklar zulmle ve iledikleri gnahlarla hibir rk boy lemez" eklinde yazlar vard. Osmanllarn savaa katl Britanya ve Avustralya'da, onlarn Almanlarn bir piyonu oluunun kant, ikinci (belki de nc) snf, kendi bana hareket edecek kapasiteden yoksun bir ulusun, beklenen davran olarak yorumlanyordu.40 Avustralya mparatorluk Gleri Ekimin sonlarna doru artk hazr saylrd. Fakat Avrupaya doru yola kmas Kasmn ilk gnlerini buldu. nk sava gemileri konvoy iin tehlike Avustralya sularnda gezen Alman Askerleri tayacak Albanyde
oluturuyordu. Konvoya Drt adet eskort kruvazr verilmesi uygun grld.41 gemiler ancak 24 Ekimde Bat Avustralyadaki toplanmaya baladlar. lk kafile 1 Kasm 1914de General Bridges
komutasnda 1.000 sekin askerle yola kt. General Bridges Avustralyann yetitirdii ilk byk askerdi.42
40 41 42
Tunoku, a.g.e., s. 21. Bean, a.g.e., s. 27. Laffin, a.g.e., s. 40. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
21
Hazrlk aamalarnda ngiltere ile Avustralya makamlar arasnda yetki sorunu yaand. Avustralya ve Yeni Zelanda kuvvetlerinin bana bir ngiliz olan General Birdwoodun getirilmesi sz konusu olunca, Avustralyallar buna karlk st dzey kurmay heyetinin nemli bir ksmnn Avustralyal olmas konusunda srar ettiler. Bu neri ngiltere tarafndan uygun grld. Sonradan General olacak olan Albay Brundeneli White askerin nakliye iinden sorumluydu. lke askerini tehiz etmek iin btn imkanlarn seferber etmiti. Avustralyal birliklerin mparatorluun dier birlikleri ile boy lr olmas lkenin onuru saylyordu. 26 Avustralya, 10 Yeni Zelanda gemisinden oluan dev konvoya drt adet de kruvazr elik ediyordu. . Bunlar ngiliz Kruvazr Minotaur, Japon Krvazre buki ve iki Avustralya Krvazr olan Melbourne ve Sydneydi. Toplam 40 gemiden oluan konvoy ayn zamanda iki lkenin o zamana kadar bir araya getirdii en byk deniz nakliye organizasyonuydu. Savataki gelimeler zerine ngiltere Savunma bakan Lord Kitchener konvoyun Msra ynlendirilmesini istedi. Bu haberi yolda alan konvoy verilen adrese doru ilerlemeye balad. Bu haber zerine, korkun Hunlarla savamak iin orduya yazlm olan Avustralya ve Yeni Zelanda birlikleri Avrupa sava alanlarnda zafer ve n kazanma ansn yitirdiklerini dnerek d krklna uradlar. Kasmn ortalarnda ilk tmen Kahire yaknlarndaki eitim alannda yerini ald.
1.6 Trk Kayas Olay

Avustralya ve Yeni Zelanda gnllleri Msrda Gelibolu cephesine gitmek iin hazrlk yaparken bu srada anavatanda da garip eyler oluyordu. Bir sredir Avustralyada yaayan Molla Abdullah ve Gl Mehmet adl iki Trk, kendilerini vatanlar iin bir eyler yapmaya zorunlu hissettiler. ngilizler Avustralya'da asker toplamaya balaynca Molla Abdullah ve Gl Mehmet ilgili makama ba vurarak lkelerine dnmek istediklerini sylediler. Yetkililer bunu kabul etmedi.. nk kendileri Trkt ve Avustralya Trklere kar sava ilan etmiti. Avustralyadan kmalar yasakland. O gnlerde her gn onlarca insan askere alnp ve trenlerle limanlara sevk ediliyordu. Sevkiyat yolu bulunduklar kentin yaknndaki Broken Hills dann
22
eteklerinden geiyordu. ki fedakar Trk bu trenin getii boazda mevzilenmeye ve Trklerle savaacak askerlerin nakledilmesine engel olmaya karar verdiler. 1 Ocak 1915 gn hazrlklarn tamamlam olarak Broken Hill geidinde mevzilendiler. Ayn gn binden fazla askerin bulunduu bir tren buradan geecek ve limandan Msra sevk olunacakt. Sahip olduklar dondurma arabasn tren yolunun zerine braktlar. Arabann zerinde krmz beyaz bir bayrak dalgalanyordu. Tren durmak zorunda kald. Birden silahlar patlamaya balad. Derhal blgeye askeri birlikler sevk edildi. Silahl atma iyice hzland. Bir ok kii yaraland. atmada sonunda nce Gl Mehmet ehit oldu. Bir sre sonra da Molla Abdullah son nefesini verdi.43 Molla Abdullah'n zerinden Bu yaptmz Allah ve Sultanmz adna yapyoruz. Ne yaptmz bir biz, bir de Allah biliyor. eklinde yazl bir kat paras kt. Askerler iki Trkn naan, silahlarn ve arabasn alarak ehre gtrdler. Ama verdikleri dehet bir sre daha devam etti. Avustralyal askerler gnlerce dalarda baka Trk var m diye arama yaptlar. Fakat baka kimse bulumadlar. Olayda ikisi Trk toplam alt kii hayatn kaybetti, yedi kii de yaraland. Olay sonras galeyana gelen halk, bir maden kasabas olan Broken Hillde yaayan yabanclara saldrmaya balad. Bin kiilik bir grup kentin Alman kulbne yrd. eri zorla girerek kulb atee veridiler. Baka bir grup da, bir Afgan kampna yneldi. Fakat polis ve asker, kampta bulunanlara zarar verilmesine engel oldu. Bu olay Avustralya tarihine 'Broken Hills Sava' olarak geti. Bu iki Trkn mezarlar bu gn bilinmiyor. Fakat arabalar, silahlar ve bayraklar bir mzede saklanyor. Byk bir askeri birlie kar verdikleri mcadelede siper olarak kullandklar kaya da bugn Trk Kayas olarak adlandrlyor.44
1.7 Anzak Askerlerinin skenderiye Gnleri ve ilk Trk zleniminin Olumas

Gemiler Aden'i getikten sonra, ngiltere'deki Avustralya Yksek
Komiserlii'nden gelen telgraf
konvoyu Msra ynlendirdi. Gelen telgrafta :
43
44
Baarn, Fewster, a.g.e. s.61. Seer, a.g.e. s. 116. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
23
"Birliklerin eitim yeri Msr olarak tespit edilmitir. Avustralya ve Yeni Zelanda birlikleri General Birdwood komutasnda bir kolordu tekil edecek ekilde yeniden organize edilecektir. Askeri kamp alan Kahire yaknlarndadr. Eitimden sonra birlikler grevlendirilecekleri sava alanna hareket edilecekledir.45 eklinde bir mesaj yer almaktayd. lk gnll birliklerini tayan gemiler uzun bir yolculuktan sonra Msr'a vardlar. 3 Aralk'tan itibaren skenderiye'den karaya kmaya balayan Avustralya ktalar demiryolu ile nakledilmek suretiyle Kahire'den geerek Nil Nehrinin kar kysnda bulunan, Libya l'nden be mil kadar mesafede bulunan Mena Askeri Kampna yerletirildiler.46 Yeni Zelandallar ise Kahire mevkiinde bulunan Zeytin Askeri Kamp'na yerletirildiler. Aralkta Msra gelerek greve balad. ki lke birliklerinin katlmasyla meydana gelen ve Avustralya. ve Yeni Zelanda kolordusunun iki tmeninden biri, tamamyla Avustralya birliklerinden oluan 1. Avustralya Tmeniydi. Dier Tmen ise 4. Avustralya Piyade Tugay, 1. Avustralya Hafif Svari Tugay, Yeni Zelanda Bindirilmi Piyade Tugay ve Yeni Zelanda Sahra Topu Alay'ndan oluuyordu. Bu karma tmene, Avustralya ve Yeni Zelanda Tmeni ya da ksaltlm olarak (NZ. ve A. Tmeni) ad verildi.48 1. Avustralya Tmenine General Bridges. Karma Tmene ise General Goodley komuta edecekti. General Birdwood, kolordu karargahn Hindistan'dan beraberinde getirdii ngiliz subaylarndan oluturdu. Kolordunun tekiliyle birlikte sk bir eitime balayan birlikler, tugay ve tmen apnda tatbikatlar yaparak sava yeteneklerini gelitirme almalarna baladlar. lk gnlerdeki resmi telgraf yazmalarnda srekli Avustralya ve Yeni Zelanda Ordu Birlikleri (Australian and New Zealand Army Corps) szcklerinin yazlmas baz skntlara neden oluyordu. Ad tam olarak bilinmeyen bir askeri grevli bu kelimelerin ba harflerini kullanarak bir yeni ksaltma oluturdu. Bylece efsanevi ANZAC (Australian and New Zealand Army Corps) kelimesi domu oldu. Avustralya resmi tarihisi C.E.W. Bean bu ismi ilk bulan kiinin Temen A. T. White olduunu yazd. Fakat baz iddialar bu kelimenin ilk kez Sir Ian Hamilton ya
45 46
yaknlarndaki Maadi
47
General Birdwood 21
Karatay, a.g.e., s. 37. Karatay, a.g.e., s. 38. 47 Tunoku, a.g.e., 23. 48 Laffin, a.g.e. s.43. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
24
da General Birdwood tarafndan kullanldn ileri sryordu. ynndendir.49
Genel kan bu
szc ilk kullanan kiinin, yaz ilerinde grevli ve ad bilinmeyen bir er olduu Yeni kolordunun ilk grevi l sava iin gerekli eitimleri alp, olas bir Trk saldrsna kar Svey Kanal'n savunmakt. Daha sonras iin genel beklenti Bat Cephesi'ne, yani Avrupa'ya gitmekti. Bu umut, onlarn Avrupa yerine Msr'a yollanmalarnn yaratt ilk gnlerin d krkln biraz olsun hafifletiyordu. te yandan Msr, zellikle Kahire ve Piramitler yeni gelenlere olduka ilgin anlar yaatyordu. Msr'da geirdikleri gnler, Avustralyal ve Yeni Zelandal askerler iin eitli bakmlardan nem tamaktayd. Her eyden nce, iki lke insanlar ilk kez birlikte yaayp, ortak almalar yrtyordu. ki komu lkenin insanlar olmalarna ramen o zamana kadar birbirleriyle fazla ilikileri olmam, birbirlerini yakndan tanma frsat bulamamlard. lk gnlerde Avustralya ve Yeni Zelandallarn kendi aralarnda bile fazla kaynaamadklar grlyordu. nk, lkelerinde ounlukla birbirlerinden uzak ve kopuk, iletiimin hemen hemen hi olmad yerleim merkezlerinde yaamaktaydlar. Bu nedenle Kahire gnleri onlar iin de, bir bakma kendi lke insanlaryla tanp kaynama dnemi oldu.50 Avustralyallar sivil yaamlarnda olduu gibi askerlikte de daha serbest hareket tarzna sahiptiler. Oysa Yeni Zelandallar belirli bir dzen ve disiplin iinde hareket ediyorlar, kurallara itenlikle uyuyorlard. Bu nedenle ilk gnlerde iki taraf da, bu zorunlu birliktelikten pek honut olmad. Ancak birlikte olmak, zellikle askeri bir kampta yaamak ve ortaklaa bir sava iin hazrlanmak, ister istemez. baz ilerin rgtl ve ortak ynetim altnda yrtlmesini zorunlu klyordu.51 Dier taraftan Kahire, Anzaklar iin kozmopolit ve byleyici bir Dou ehri olarak, birok yenilikler ve ekici eyler sunuyordu. Renkli gece yaam ou krsal kesimden gelen gen Anzaklar asndan, byk deiiklik ve yepyeni bir ortam anlamna geliyordu. Bu koullarda, askerler arasnda baz disiplin olaylarnn ve baz sorunlarn kt grld. Yredeki elence yerine gitmeye balayan gnlller ksa zamanda yeni bir tbbi dmanla, zhrevi hastalklarla tantlar. Disiplinsizlik, yerli hakla sorun karmak, kavga etmek, subaylara saygszlk vs. gibi askeri kurallar
49 50 51
Laffin, a.g.e., s. 47. Tunoku, a.g.e., s.24. Laffin, a.g.e., s.48. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
25
ihlal eden 500- 600 gnll ceza alarak Ocak ay ortalarnda tekrar lkelerine gnderildiler.52 Ayrca Anzaklar, yine ilk defa olarak Msr'da ve Kahire'de, slam kltryle ve Mslmanlarla dorudan karlap, ilikiye girme frsat buldular. Kendi lkelerinde byle bir frsatlar olmamt. Tmyle yabancs olduklar bu lkede onlar asndan Arap, Trk ya da Msr'n yerlisi Kpti ve Fellah arasndaki fark anlamak ok zordu. Avustralya ve Yeni Zelandallarn Msr'a gelinceye kadar, Trklerle ilgili belirgin ve salam bir yarglar, bilgileri yoktu. Eitimleri srasnda, Bat kaynakl kitaplardan bir takm nyargl bilgiler almlard. Anzaklarn gznde, ou entari ve krmz fes giyen bu insanlarn hepsi Mslman ve Trk't. Yine o gnlerde, yaygn bir mslman ad olan "Abdullah" adnn ksaltlm "Abdul", Anzak dilinde, giderek Trk'n takma ad haline geldi. yle ki Anzaklar, daha sonra anakkale'de savarken Trk askerini "Abdul" olarak tanmladlar, onun iin iir yazp, karikatr izdiler ve yksn anlattlar.53 Trkler hakkndaki genel kan u ekilde zetlenebilirdi; Araplarla Trkler, yzyllardr Hristiyan dnyasyla sava halinde olan gebe bir millettir. yi savadrlar. Ancak Trkiye uzunca bir zamandr Avrupa'nn "Hasta Adam" olup, girdii savalarda srekli yenilmektedir. I.. Dnya Sava'nda Almanya ile birlikte ngiltere'ye kar savamas ise, en byk yanlgs olmutur. Kendisinden daha acmasz ve barbar Hans ile yapt bu ibirlii, onun sonunu da getirecek ve sava bittii zaman Trkiye, Avrupa'dan tmyle silinmi olacaktr. Anzaklarn, Trklere ilikin yarglar o sralar olumsuzdu. Fakat gl bir kin, nefret duyduklar da sylenemezdi. nk bu iki yeni ulus Trklerle ilgili tarihsel kt anlara sahip deildi. Ayrca, Kahire'de bulunduklar gnlerde, bu genel imaja bir de, ''fakir, zavall ve hileci" gibi olumsuz sfatlar da eklendi. nk Anzak askerinin gznde, ardaki Arap tccar, banda fesi yalnayak kouturan fakir ocuklar ve antik diye sahte eser satmaya alan Kpti, ksacas herkes, tm Mslmanlar Trk't; hepsi de birer Abdld. olarak grdkleri sylenebilir. Bu arada 26 Ocak ve 6 ubat 1915de Trkler iki kez Svey Kanalna saldrdlar. Balkan Savalarndan yeni km yorgun, dzensiz ve silah donanm
52 53
Anzaklarn o gnlerde ailelerine
yolladklar mektuplarda Trk' byle tanmlayp, onu hor ve acnacak bir yaratk
Bean, a.g.e., s 39. Tunoku, a.g.e., s. 24. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
26
bakmndan yetersiz olan Trk birlikleri, Kanaldaki arpmalarda
baarsz oldular
ve Anzaklar karsnda ar kayplar vererek tekrar ekilmek zorunda kaldlar. Trkler karsnda bu kadar kolay baar kazanmalar, Anzaklar da artt. Daha ilk karlamasnda, bylesine kolayca "tepeleyiverdii" Trk Askeri Abdul, artk onun iin kolay bir lokmayd. Bylece Anzaklar anakkale'ye gelmeden nce, Trk Askerinin genel zelliklerine bir de "zayf, zavall" sfatn eklediler. Korkak ve Zayf Bir Dman (!). 54 Kanal Cephesi'ndeki Trk saldrlar ksa srede pskrtlp, ksa bir sre sonra arkas da kesilince, Anzaklar tekrar kamplarna dndler. O gnlerde giderek sabrszlanmakta ve bir an nce Bat Cephesi'ne, yani Avrupa'ya gidecekleri gn beklemekteydiler. Geri Noel gemiti fakat, ilkbahara kadar sava biteceine gre, bir sre daha beklemelerinde bir saknca yok gibiydi. Dier taraftan ngiliz ve Fransz donanmasnn, ubat 1915'ten beri aralklarla anakkale Boaz d kalelerini bombalad ve 18 Mart'ta Mttefik Donanmas'nn Boaz'a kar bir deniz harekat gerekletirdii ama, istenen sonucun alnamad haberleri de bir sredir dnya basnnda yer alyor ve geni yanklar yapyordu. Ancak Anzaklar, Gelibolu Yarmadas'na yaplacak byk kara harekat ve karma iin Geliboluya gedeceklerini, Mart ay sonuna kadar bilmiyorlard. Byle bir olaslk akllarndan bile gemiyordu. Beklentileri ve arzular Avrupa'ya yollanmakt. Onun iindir ki, Nisann ilk gnlerinde Gelibolu'ya Gidiyoruz! haberleri resmen belli olunca, Anzaklar yeni bir d krklna uradlar. Bylece, Paris ve Londra'ya gidileri bir kez daha ertelenmi oldu. Ama, gene de herey bitmi saylmazd. Nasl olsa orada arpacaklar da, gene u "Zavall Abdul" deil miydi? Tpk Svey Kanalnda olduu gibi kolayca ve ksa srede yenip, oradan Avrupa Cephesine geebilirdiler. Zaten ngiliz komutanlar da Trklerin yorgun ve bitkin olduklarn, kolayca yenileceklerini syleyip duruyorlard. Dier taraftan Anzaklarn, Avrupa'da deil de Gelibolu'da ve Trklere kar savaacaklar haberi, Avustralya ve Yeni Zelanda'da srpriz ve bir anlamda aknlk yaratt. Bu lkelerde de gazeteler, ubat 1915 'ten beri sk sk Trkiye, Boazlar ve zellikle de anakkale Boaz ve kaleleriyle ilgili haberler, harita ve resimler yaynlyorlard. Ancak genel beklenti, Anzak askerlerinin Bat Cephesi'ne yollanmas ynndeydi. Her iki lkede kitleler, Trkiye ve Trkler hakknda fazla bir ey
54
Tunoku, a.g.e., s.25. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
27
bilmiyordu. O nedenledir ki,
harekat yeri olarak "Gelibolu ve Trkiye" haberleri
duyulunca, halk bir lde aknla urad. O gnlerin Avustralya ve Yeni Zelanda gazeteleri bu kez de, anakkale Boaz ve Gelibolu Yarmadas hakknda uzun bilgiler vermeye, harita ve resimler yaynlamaya baladlar. Gazetelerde konuyla ilgili haberler ve resimler artk; "Evlatlarmz ite burada, Trklere kar savaacaklar. balklaryla kmaya balad. Bu gnlerde ayrca, Avustralya, Yeni Zelanda ve Bat gazetelerde Trkler hakknda olumsuz haberler kyordu ; -Trkler Hristiyanlar toptan ldryor. -Kadnlara tecavz ediliyor. -Trk askerleri sava esirlerine ok kt ikenceler uyguluyor. Ksa sre sonra tm bu haberlerin, "Atina, Selanik" ya da, "stanbul'daki gvenilir gizli kaynaklara" dayandrld ortaya kt. Yunanistan olumsuz propaganda yaparak dnya kamuoyunu yanltyordu. gazetelerinde kan haberlerden bazlar u ekildeydi: Trkler Trabzon'daki Hristiyan Rumlar ldryor." (The Egyptian Gazette. Kahire. 22 Mays. 1915. s. 19) "Anadoludaki Yunanllar ve tm Hristiyanlar tehlikede" (Argus. Sidney, 25 Kasm, 1914, s. 7) "Trkler sava esirlerini toptan ldryor." (The Egyptian Gazette. Kahire, 11 Ocak 1915. s. 3) 55 Bu haberlerden etkilenen ve anakkale'ye gideceklerini renen baz Anzak askerleri, yzk talar altna zehir saklayp, Trklere esir dtklerinde intihar etmeyi planlyordu. Gelibolu Yarmadas'na karldklar gn, yle bir dmanla savaacaklarn dnyorlard: "Abdul: Acmasz, vahi, zavall, barbar Trk." Bir sre sonra, Anzaklar bata olmak zere anakkale'de Mehmetik ile arpp, onu dorudan tanma frsat bulan tm dman askerleri, gereklerin tamamen farkl olduunu anladlar. Ama bunun iin, tm acmaszlyla anakkale Savalar'nn yaanmas ve yz binlerce insann kannn dklmesi gerekecekti.56 Anzaklar daha savaa girmeden 153 kii kaybetti. sular baz hastalklara neden oldu. te yandan Mena'daki kirli ime zhrevi Wesa ve Kahire'de Trklere kar O gnlerin
55 56
Tunoku, a.g.e., s. 27. Tunoku, a.g.e., s. 28. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
28
hastalklar alnd.57
ok yaygnd. Bu tr hastalklar yznden, 200 asker
tedavi altna
Disiplinsiz askerler, cezal olduklar zamanlar, izne kamadlar. rnein Er R.L Donkin klasnda bir onba ile kavga ettii iin sadece bir kez Kahire'yi gezebildi. syankar askerler srekli saa sola sataarak kendi aralarnda ve sivillerle srekli sorun kartyorlard. Bu nedenle pek ou hapis cezalar ald. Resmi bildirimden ok nce, daha Martn son haftasndan itibaren 1. ve 4. Tugayn Gelibolu Cephesine gnderilecei sylentileri yaylmaya balamt. Savan yaklaan yz askerlerde endieli bir bekleyiin balamasna neden oldu. Er Ellis Silas, hala kanl bir atmaya gireceine ihtimal vermediini sylyordu. Er Robert AntiIl ise makinal tfek grubuna seildii iin gururluydu. Ailesine yazd mektupta: Bu savata lmeden nce hi olmazsa bir Alman ldrmek istiyorum. ok riskli grevlerin beni beklediini de biliyorum. diyordu. Yirmi. yandaki Temen Harry Coe ise sadece, eer lrse hakknda hangi yklerin anlatlacan dnyordu.58 Wesadaki Anzak birlikleri cepheye sevk edilmeden nce, srekli onlara bile bile zhrevi hastalk bulatran genelev kendilerini kazklayan ve
patronlarna kar bir eyler yapmaya karar verdiler. Kasabada byk bir kargaalk meydana geldi. Kimileri buna "Wesa Muharebesi" ad verildi. Fakat bu olay, tm birlikler iin bir utan kayna oldu. st dzey ngiliz komutanlar zaten disiplinsiz bulduklar Anzaklara fazla gvenmiyordu. Bu olay haklarndaki olumsuz yarglar daha da glendirdi. Wesa olaylar yattnda olaylarn gnderilen mektuplara bile yansd. utanc memlekete Tasmanyal bir ifti olan topu onba Alf
Clennet duygularn Meydana gelen bu irkin olay, bizim iin byk bir acdr. Admz dnya zerinde ok kt olarak anlacak. eklinde yanstyordu. Lancashire birlii, bu isyan biiminde gelien kargaal bastrmak iin kullanld. Onlardan birisi olan 24 yllk deneyimli bir ngiliz askeri olan Yzba T. Valantine, 3 Nisanda gnlne. Avustralyallar evlere giriyor, ate ediyor, her eyi atee veriyorlar. Kasaba yangn yerine dnd. Bunu yapanlar ordu iinde iyice gzden dt. Bunlar kuru kalabalktan baka bir ey deil.. eklinde yazyordu.59
57
58 59
Seluk Kzlda : anakkale Cesaretin Bedeli Arma Yaynlar , stanbul, 2003, s.35. Kzlda, a.g.e., s. 36. Kzlda, a.g.e., s. 37. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
29
4 Nisanda sorumsuz Anzak gruplar taknl Kahire sokaklarna da tad. Sarho gruplar ehirde byk huzursuzluklar kardlar. Davranlar ngiliz makamlarndan ciddi bir tepki grmedi. Olaylar yattktan sonra 4.000 Sterlinlik bir zarar tespit edildi. fakat askeri yetkililer sadece 1700 Sterlinlik bir fatura keserek Melbourne ve Wellington'da ki hkmetlere gnderdi. Nisann ilk haftasnda tm izinler kaldrld ve hemen sonra, 3 Nisan'dan itibaren boaltlmaya balayan kamptan, birbirini izleyerek yryle geirilen taburlar, Kahire'den' geerek, skenderiye'de kendilerini bekleyen nakliye gemilerine binmeye baladlar. Msr'da l snrnda sadece atl ktalarla az sayda ngiliz kuvveti brakld. skenderiye sahilleri bir kez daha sava gemileriyle doldu. Rhtmlarda byk bir kargaa hakimdi. Binlerce asker gemilere bindirildi. Organizasyon pek iyi deildi. Askerlerin ihtiyalar rahatlkla salanamyordu. Kalabalk, dar ve pis ortam skntlara neden oluyordu.Bir askere den yatacak yer yaklak 60 ile 180 cm arasnda deiiyordu. Gemilerin bazs ak, kirli ve pis kokuluydu. Aa gverteler daha berbat durumdayd. Her eye ramen deniz nakliye aralar hayati sorunlar yaamadan skenderiye Limanndan ayrld. Hep bir azdan ii tamamlanan gemiler, tek tek ve "Austraia will be korunmasz olarak there" (Avustralya orada olacak) arks syleniyordu. Ykleme skenderiye'den batya doru harekete getiler. Yol boyunca, gemilerdeki erata karma harekatna hazrlayc dersler verilmekte, subaylar ise planlar zerinde almalar yapmakta idiler. Nereye gidildiinin gizli tutulmaya allmasna karn, ok gemeden erler dahi hedefin Limni olduunu, buradan da Gelibolu Yarmadas'na kmak suretiyle savaa katlacaklarn renmilerdi.60
1.8 Anzak Askerlerinin Limni Adas Gnleri

Limni adas, corafik konumu hem anakkale Boaz'na yakn oluu, hem de geni Mondros liman nedeniyle stratejik bir deere sahiptir. Ayrca ada ngiltere asndan, Kbrs ve Msr'a giden ulam yolu zerinde bulunduu iin de zel bir nem tamaktadr. Bu nedenledir ki Limni adas ve Mondros liman, 1. Dnya
60
Laffin, a.g.e., s.48. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
30
Sava srasnda ve zelikle anakkale Savalar boyunca, Mttefik Donanmas'nn Dou Akdeniz'deki balca ss olarak kullanlmtr. Anzak kolordusunun ilk blmn tayan gemiler, rahat bir yolculuk sonunda Mondros limanna vardlar. Kolordunun 1. ve 2. Tugaylar Nisan aynn ilk haftasnda Limniye ulat. Bu srada, 4. Tugay Msr'dan yeni hareket ediyordu. Askerin syledii arklardan biri de "Australia will be there" (Avustralya orada olacak) idi. 14 Nisan sabah, 4. Tugay birlikleri Mondros'a ulat. Bylece I., 2.,3.,4. tugaylar Limni adasnn Mondros limanna km oldu.61 Avrupa'dan getirilen btn Mttefik kuvvetleri burada bir araya geliyordu. Bunlar arasnda, Bat Cephesi'nden kaydrlan rlanda ve ngiliz Birlikleri, Gurka ve Sih paral askerlerinden oluan Hintliler, Filistinli Gnll Siyonist Birlikleri ve Fransa'nn Afrika'daki smrgelerinden getirdii Senegal birlikleri yer alyordu. Ada gemilerin rahat boaltma yapabilmesi iin gerekli rhtm ve iskelelerden yoksundu. Operasyon getirilen malzemelerin boaltlmas veya yeniden yklenmesi byk glklere neden oluyordu. Deniz taraklanmadan kt bir rhtm ve liman yapld. Ar ykleri boaltmak iin byk vinler de yoktu. Bu nedenle gemiler yklerini kendi vinleri ile ykleyip, boaltyorlard. ngiliz Kraliyet subaylar Limni adasnn bu sefer iin seilmesini talihsizlik olarak deerlendirdiler. Yiyecek ve su bol deildi. Fakat, Anzaklar, Msr'n o scak ve berbat llerinden sonra bu aday ok sevmilerdi. zellikle 150 kiilik nfusu olan Kastro kyn ok beendiler. Burann Msr'a benzememesi onlar mutlu etmeye yetmiti. Buradaki bo zamanlar onlara sk arkadalklar kurmak iin yeni imkanlar sunuyordu. Burann iklim zelliklerini Melbourne benzetiyorlard . Bazen de kendilerini adada hapsolmu gibi hissettiler. Msr'da yaptklar eitim kadar eitim yapyorlard. Komutanlar, karlarnda bulunan stepteki tepeleri, iaret ederek, oraya doru komalarn emrediyordu. Gnlk yaamlar tekdzeydi.62 Anzaklar da Limni ve Mondros' a gelmekten olduka memnun grnyorlard. Msr'da geen l gnlerinden sonra Ege'nin gz alc mavisi, yeil tepeler, kr iekleri ve yumuak iklim koullar onlar mutlu etmiti. Avustralyal Sava Muharibi Charles W.Bean, Limni' den ailesine yollad bir mektupta ilk izlenimlerini yle anlatyor: Bir sreden beri Limni'deyiz. anakkale Boaz'na olan uzaklmz 50 deniz mili kadar. evremizdeki herhangi bir tepeden Gelibolu
61 62
Kzlda, a.g.e., s.38. Kzlda, a.g.e., s.51. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
31
Yarmadas ve Boaz' n ufukta beliren izgilerini seebiliyoruz. Ada, lden sonra bize ok gzel grnyor. Her taraf kaln ve yeil bitki rts ve krmz sar kr iekleriyle kapl .63 Limni'de kaldklar sre iinde, askerlere karma harekat iin eitim verildi. Farkl lke birlikleri arasnda ortak askeri ynetim ve ibirlii almalar yapld. Donanm eksikleri giderildi. ngiliz ve Fransz komutanlar, Limni'de bir araya geldi. karma planyla ilgili son deiiklikler ve nemli noktalar burada gzden geirilerek son ekli verildi.64 karma gn yaklatka heyecan giderek artyor, askerler yava yava iin ciddiyetini fark etmeye balyordu. Yeni Zelandal George Bollinger, 23 Nisan 1915 gnk genel durumu, gnlne yle yazyordu: lk harekat emirleri verildi. Bu akam bir grup Avustralya nakliye gemisi istim alp limandan hareket etti. Birliklerimiz, askerlerimiz tmyle sakin ve artk, kendilerini neyin beklediinin farkndalar: Kalelerin gzetimi altndaki dman sahillerini igal etmemiz gerekiyor65 ngiliz Binba H.M.Alexander, karma ncesindeki son geceyi ve Anzaklarn ruh halini yle anlatyor: Uzun gecikmelerden sonra, nihayet yola kacaklarndan dolay mutlu grnyorlard. 24 Nisan akam serenler arasndan tek tek geip limandan kmaya baladlar. zellikle Avustralyal ve Yeni Zelandal askerler, kolonilerden gelenlerin savata neler baarabileceini gstermek iin sabrszlanyorlard. ounluu k Msr'da, lde geirmiti. Avrupa Cephesine yollanmadklar iin de, d krkl iindeydiler. Ama, ite imdi, ne zamandr isteyip bekledikleri frsat onlara veriliyordu. En iyisini baarmaya azimliydiler. ngiliz gemileri geerken baktm, birinin yan tarafna ve byk harflerle yle yazlmt: "nce stanbul'a, sonra hareme. Hcum!66 Bu arada, Mttefiklerin Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutan General Ian Hamilton, anakkale Harekat'na katlacak ngiliz ve Fransz askerleri iin bir bildiri yaynlad: "Fransann medii, byk ve arkadalarmzla ve Kral'n Askerleri! Modern zamanlarn benzerini grtehlikeli bir macera bizleri bekliyor. Donanmadaki
birlikte, dmann geilmez dedii ak bir sahile karma
yapacaz. Bu karma, Tanrnn ve donanmann yardmyla baarl olacaktr. D63 64 65 66
Bean, a.g.e., s. 49. Tunoku, a.g.e., s. 32. Tunoku, a.g.e., s.33. Tunoku, a.g.e., s.34. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
32
man mevzilerine hcum edeceiz ve, muhteem bir sonu alacaz. Unutmayn! Gelibolu Yarmadas'na bir kere ayak basnca, iiniz layk olduumuzu kantlayalm".67 Bu gnlerde Avustralyallarn imaj iyi ve gl asker olduklar eklinde deimeye balamt. Msrdaki tatsz gnler unutulmaya yz tutmutu. o "Minnewaska" gemisiyle skenderiye'den Limni'ye gelen General Birdwood, bitene kadar mcadele edeceksiniz. Tm dnya bizi izlemektedir. Bizlerden beklenen bu byk kahramanla
gnlerde ngiltere Sava Bakan Lord Kitchener'e yazd mektupta : Askerlerimin olaan st cesur olduklarndan eminim. Herkes iini biliyor. Sava yeteneklerinden sonuna kadar eminim. Dmanla kaplanlar gibi savaacaklar. diyerek Anzaklara olan gvenini ifade ediyordu.68 Karaya kmay, kt hava koullar iki kere erteledi. Fakat, 23 Nisan Aziz George gn iin kesin kararlar verildi.. Temen George Mitchell, byle byk bir ordu ile savaaca iin gururluydu.. Binba Fred Biddle ise daha gerekiydi. Askerinin karada iddetli bir atele karlanmasndan korkuyordu. 24 Nisan gn sakin geti. Limni adasndaki gne, Avustralya gneini andryordu. O gece gemiler limandan sessizce ayrld. Er John Corbin, o gece asker ve subaylarn davranlarnda bir tuhaflk olduunu yazd. Sanki Avustralya'daym gibi davranyorlard. Birbirlerine aka yapyorlar, kat oynuyorlar, bir geziye gider gibi hareket etmeye alyorlard. Er Hary Coe gnlnde Trklerin sava bir ulus olarak tanndklar iin biraz tedirgin olduunu yazyordu. Shhiye eri C. J. Lawless Kendimizi denemeliyiz diyordu. Zaten Avustralya ve Yeni Zelanda askerleri iin bu sava kendilerini kefetme ve ngiliz dnyasndaki yerlerini ispat etme savayd. 24 Nisan tarihli "Sydney Morning Herald" adl gazetede, "Msrdaki skc gnlerden sonra nihayet harekete getiler. Avustralyal birlikleri heyecan verici bir macera bekliyor. General Hamiltonun emri ile dmann zerine atlmaya hazrlar. eklinde bir haber yer ald. Avustralya ve Yeni Zelandal genlerin romantik olduunu sandklar sava, artk gerek yzn gstermek zereydi.
67 68
Hamilton, a.g.e. s. 95. Kzlda, a.g.e., s.45. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
33
II. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI NSAN - MAYIS DNEM
2.1 NSAN AYI SAVALARI 2.1.1 Arburnu kartmas

O ana kadar bir servende olduklarn sanan Anzak askerleri filikalara aktarlnca gerein sevimsiz ve donuk yzyle karlamaya baladlar. Filikalara alnan acemi askerler hem souk nedeniyle, hem de ksa bir sre sonra karlaacaklar lmle yz yze gelmenin etkisiyle titremeye baladlar. Subaylar da dahil olmak zere, kimse kacaklar sahilin corafyas hakkndaki fazla bir ey bilmiyordu. Elerinde sadece teksirle oaltlarak birliklere datlan hatal bir harita vard. Havac Albay Samson'un son gnlerde ekmi olduu fotoraflar da savaacaklar arazi hakknda yeterli bilgi veremiyordu. kacaklar yer olan Kabatepe civar, Yarmadann en karmak arazi yapsna sahipti. Anzak Kolordusunu tayan konvoy 24 Nisan 1915 saat 14de Mondros limanndan ayrld. Konvoyu oluturan gemiler 25 Nisan gecesi saat 1.30da Kabatepenin dokuz kilometre anda kararlatrlan noktaya geldiler. Deniz son derece sakindi. Haya aydnlkt. Ky rahatlkla grnyordu. Tahliye filikalar indirildi. Her biri drt istimbot ve drt krekliden oluan on iki kafile oluturuldu. Bunlar gneyden kuzeye doru 1den 12ye kadar numaralandrld. Her refakat gemisinin yanna drt sra olarak dizildiler. lk kartma Arburnu yaknna, afaktan hemen nce yaplmaya balanacakt. Fikir itibariyle, Birdwood'un plan makul derecede basit ve akt. Avustralya Tmeni'nden aa yukar 4000 kiilik bir halinde, kacakt. rtme kuvveti arka arkaya dalga gneydeki filikalar, Kabatepe'nin bir mil kadar kuzeyindeki bir noktada Askerler karada toplanr toplanmaz, grup halinde, kuzeyde
sahile ulaacak ekilde, 2000 yardalk (1828 m) geni bir cephe zerinden karaya Conkbayn'nn zirvesine, douda Scrubby Knoll (Kemalyeri) denilen tepecie, gneyde de Kabatepe'ye doru yelpaze gibi yaylacaklard. Bu yeri ele geirince,
34
nclerin hemen arkasndan karaya kacak olan ana kuvvet nispeten daha az arzal araziyi aarak, Maltepe ve Maydos'a doru hzla ilerleyecekti.69 Baskn etkisi yapmas iin btn bunlar karanlkta yapld. Btn Anzak Kolordusu bir gnde karaya kp Trk savunmas bir anda felce uratacakt. Daha sonra Boazn egemen tepeleri igal edilecek ve Eceabat ele geirilecekti. Bylelikle Seddlbahir blgesine kan kuvvetin kuzey ucu da korunmu olacakt. Daha sonra buradaki Trk kuvvetlerinin ky ile balants kesilecek, Seddlbahir ve Kabatepe gruplar g birlii yaparak Kilitbahir Platosu'na taarruz iin Bakomutanlkta emir beklenecekti. Ar derecede iyimser olan bu plann ruhu
Trklerin kolayca yenilecei olaslna dayanyordu. Saat 03den hemen evvel, nakliye grevi yapan olan muharebe gemisi. Queen, Prince of Wales, baladlar. London ar ar Yarmada'ya doru yol almaya 03:30da muharebe gemileri stop ettiler. Deniz son derece sakindi.
Filikalar gemilerden uzaklaarak iki buuk mil kadar uzaktaki sahile doru ilerlemeye baladlar. Filikalar 50 yarda uzakta fora edildi. Yava yava kyya sokulmaya baladlar. Erler saate yakn bir zamandr, skk ve ses karmadan oturmak zorunda kalmlard. Gerginlik dayanlmaz bir hal almt.70 kartmalara Amiral Thursby, kumanda ediyordu. Bir Avustralyal bir er bu an bunu yle yazyordu: "Zincirlerin ve halatlarn inilti ve gcrtlar bile, sanki sakinlemi, hepsi de hayaletlere aitmi gibi geliyordu Yarbay Skeen ise "Her yerde, tanrsal bir aydnla benzer bir k var. Benimse heyecandan midem bulanyor. diye anlarn kayda geirdi. Filikalarda byk bir sessizlik vard. lk kafileyi oluturan Anzak rtme gc olan 3. Avustralya Tugayna Albay Ewen Sinclair Mac Lagan komuta ediyordu. Tugay afak skmeden nce iki dalga halinde Kabatepenin kuzeyine kacak ve mmkn olduu kadar geni alanda cephe tutacakt. Denizde ilerleyen kuvvetlerin sa kanadnda bulunanlar, yani Queenden ayrlanlar, Kabatepenin bir mil kuzeyine, Prince of Walesden ayrlanlar 700 metre daha kuzeye, Londondan ayrlanlar onun 300 metre kuzeyine kacakt. On iki filika en gneyden kuzeye on ikiye kadar numaraland. Aralarndaki mesafe yaklak 140 metre olacakt. Bylece toplam bir buuk kilometrelik bir cephe hatt tutmu olacaktlar.
69 70
James, a.g.e. s.143. James, a.g.e., s. 144. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
35
3. Tugay'n birinci dalgasnn filikalara yerletirilmesi saat 2.35 da tamamland. Fakat kyya yaklamak iin mehtabn batmasn beklemeye karar Korgeneral Birdwood verdiler. Aksi halde baskn baskn olmaktan kabilirdi.
mutlaka karmann karanlkta yaplmasn istiyordu. O gece ayn erken batacan sanyordu. karna planland gibi 23 Nisan'da yaplm olsayd ay 2.30'da batacakt. Ama 25 Nisan sabah ayn bat 2.57de gerekleti. Dolaysyla geriye, sabah saat 4'de afan skmesine kadar ancak bir saatlik sre kalyordu. Sonunda ay kayboldu ve saat 3 sularnda filikalar eken sava gemileri saatte be mil hzla karaya doru harekete getiler. Onlarla birlikte filikalara refakat iin istimbotlar da yanlarnda hareket ettiler.. lk hcum dalgasn oluturan 1.500 kiilik birlik, Kabatepe genel dorultusuna ancak sabaha kar saat 3 sularnda ynelebildi. Bundan ksa bir sre sonra sava gemileri motorlarn durdurmalar iin emir aldlar, fakat demir atmadlar. Kendi hzlaryla on dakika daha kaydktan sonra, saat 3.30'da kyya iki buuk mil kala, megafonlarla filikalara gemilerden ayrlma emri verildi. kartma artk balamt. Anzaklar ite bu anda byk bir aksilik yaadlar. Farknda olamadklar bir aknt onlar kuzeye srklemiti. Bylece Kabatepenin bir mil kuzeyi yerine bir mil daha kuzeye kaydlar. Bylece Kabatepe kumsal yerine Arburnu sahillerine haykrd duyuldu: "Albaya dtler. Tam o srada filolarn bandaki deniz subay Yzba Dixin, anakkale Sava'nn kaderini tayin edecek olan gerei syleyin, Tanrnn sersemleri bizi bir mil kuzeye getirmiler. Tanrnn sersemleri filikalar sahile ekmi olan istimbotlardaki seyir subaylaryd, tehis doruydu; ama dzeltmesi iin artk ok ge kalnmt.71 Bu hatann nedeni Gelibolu savalarn aratran tarihiler tarafndan yllarca tartld. nc gruplar hi beklenmedik bir aknt yznden rotalarndan kmt. kartma noktasn belirlemekle grevli subay olan Kdemli Yzba Waterlow, yarmaday fark edince gneye ktn Arburnunu yanllkla Kaba Tepe sanmt. ok fazla dnen subay aslnda planlanan kartma yerinin olduka Yaynlanmam hatralarnn
kuzeyinde km bulunuyordu. rtme kuvvetini karaya kartmakla grevli olan Dz. Yzba Dix, kuzey grubuna komuta ediyordu. kartmalara ait blmnde, kendi roln yle anlatyor: Yava yava gemilerden ayrldk. Balangta her ey yolunda grnyordu. Fakat sahille olan mesafenin
71
James, a.g.e., s.146. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
36
drtte n aldmz srada sa kanadn merkezin provasndan geecek surette dmen tuttuunu, merkezin de bu harekete uyarak sol kanad iskeleye (sola) ittiini grdm. Artk, daha imdiden hedefimizin bir hayli iskele tarafna kaym olduumuzun farkna vardm. Mmkn olduu kadar alan kazanmak iin sol kanad tam yolla dier kolun gerisinden geirdim. Onlara da bararak sancakta (sada) kalmalarn syledim. lk filika sahile varr varmaz dierlerinin de hep birden dmen krarak ayn eyi yapacaklarn hissetmitim. Sahile ne kadar abuk varabilirsek hata o kadar az olacakt. Sratle hareket etmemin baka bir sebebi de gnn aarmaya balam olmasyd.72 Yakn zamana kadar bu yanlgnn nedeninin aknt olduu kabul bu durumu edilmekteydi. Fakat kendisi bizzat kartmalara katlan H. V. Howe
pheyle karlamaktadr. Howe, o gece Queende beraber olan General Birdwood ile Amiral Thursbyden birinin, planda son dakikada bir deiiklilik yaparak, Yzba Waterlowa daha kuzeyde karaya kmasn emretmi olabileceini ileri srmektedir. Fakat General Birdwoodun notlarnda byle bir plan deiikliinden sz edilememektedir. Bu hata karmann, hatta savan kaderini deitirmiti. kartma noktasn belirlemekle grevli Yzba, Waterlow en nemli sorumlu olarak grnyordu. Waterlow, Dix ile birlikte birka gn evvel sahili byk bir dikkatle incelemiti. O gece deniz ok sakindi. Yarmada sandallarn kyya varmasndan aa yukar yarm saat evvel net biimde grlebiliyordu. Trk Mttefikler birka tarafnn konuyla ilgili iddiasna gre gn nce kartma noktas olarak tayin ettikleri noktaya bir
amandra attlar. Bunu bir iaret noktas olduunu fark eden Trk deniz devriyeleri amandray bir mil kadar kuzeye, yani Kabatepe aklarndan Arburnu aklarna ektiler. Bylece yaplmas olas kartma, dz ve elverili bir sahil olan Kabatepe yerine Arburnunun uurumlu ve dar eteklerine yaplm oldu.73 batl ve Trk tarihileri Avustralya kaynaklarnda amandra ile ilgili herhangi bir Fakat bu iddia tarafndan ok fazla kabul grmemitir. ngiliz ve kayt yoktur. Aknt
faktr en genel geer hata nedeni olarak kabul grmektedir. kartmay yapanlarn iinde bulunduklar aknlk ve arazinin iyice tannmyor olmas ana etken saylmaldr. nk karaya kan askerlerin bir ksm Sfenksi grnce (Haintepe
72 73
James, a.g.e., s.147. Yazman, M. evki : Trk anakkale. Ulus Basmevi, Ankara, 1938, s. 64. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
37
Avustralyallara hep Sfenks gibi grnmtr) burasn Seddlbahir kalesi sanmt.74
bile
2.1.2 Trklerle lk atmalar

Kydaki yarlarn zerinden atlan bir Trk iaret fiei baskn derhal aa kard. Hemen youn bir tfek atei balad. Anzaklarn bekledikleri an gelmiti. Filikadakiler hemen, kendilerini sahilden ayran yirmi-otuz etmek zere birbiri ardndan suya atlamaya baladlar. Bu aydnlatma fiei ksa sreli bir gr salamt. Her bir filika, nereyei bulduysa, orada batan kara etti. Baz birlikleri sahilde Trk atei karlad. Erler Anzaklara genelde yirmili yalardaki gen sular yararak sahile doru kotular. metrelik mesafeyi kat
astemenler komuta ediyordu. Bylece aylarca srecek ve on binlerce insann hayatna mal olacak Gelibolu kara savalar balam oldu. Trk tarafndaki erlere sandallar batan kara edinceye kadar ate etmemeleri emredilmiti. Bunun Seddlbahir cephesindeki etkileri korkun olmutu. Fakat arazinin farkl olmas nedeni ile Arburnunda bu bir hata anlamna geliyordu. Sahile yaklarken suda ok ak olarak grlen sandallar burnun eteinde karaya oturunca gznden kayboldular. Bu Anzaklar iin byk bir ans demekti. Aydnlk devaml olarak artyor, aksilikler pe pee birbirini izlemeye balyordu. Askerlere Arburnunda karaya knca alak bir kum tmsei bulacaklar sylenmiti. Oysa karada daha iki adm atmadan karlarna dimdik, allarla rtl yamalar kt. Haintepe eteklerine kan subaylar ve askerler sollarnda olmas gereken, oysa imdi bir kilometre kadar sada kalan 400 nolu yayla (Arburnu) olduunu sezdikleri bir ykseklik grdler. Arburnu civarna km olan sandallar adeta dmdz bir yamala kar karya kaldlar. Bu durum, harekatn tm kaderini deitiren bir dizi karkla neden oldu. Anzaklarn karmasna ilk kar koyan Kk ve Byk Arburnu kylarn gzetleyen iki mangalk bir gt.75 Buradaki kk birlikler istimbot grltsne dikkat kesilmiler, karanln iinde hafif krekle kyya yanaan filikalar hemen fark etmilerdi. Kyya kanlar iddetli bir atee tuttular. Saylar ok az olmakla
74
75
James, a.g.e., s.148. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi. Cilt III, Ksm 2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1955, s.294. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 38 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
birlikte byk
iler baaryorlard. Trk savunmasn uykuda bastracan sanan
Anzaklar umduklarn bulamadlar. kan birlikler akn hareketlerle Arburnu eteklerine snd. Kendilerine balangta pek gvenilmemi olan Anzaklarn destan ite bylece balam oldu. Bu kylarna 1916 ylnda Anzak Koyu ad verilecekti. Arbunu sahillerine kan nc gruplar hemen hemen hi kayp vermeden sahile ulamay baard. Eitimler srasnda erlere, karaya ayak basar basmaz derhal sahilden ieri dalp ilerlemeleri retilmiti. Onlar da bunu yapt Avustralyallardan bir grup, nlerindeki son derece dik bir yamac glkle trmanarak, kk bir ad verildi. Oraya yaylaya ktlar. Sonradan buraya Haintepe (Plugge's Plateau)
vardklar zaman bir Trk mfrezesinin, uurum gibi yamalardan aa koarak, alelacele byk, allklarla kapl, dar ve derin bir dere iinde kaybolduunu grdler. Buraya daha sonra Shrapnel Gully (arapnel Deresi) denilecekti. erilerden bir yerden gelen bir top sesi duyuldu. lk Trk top mermisi Haintepeye dt.76 Hemen bir birlerine yardm ederek dz duvar kadar dik olan Haintepe eteklerine trmanmaya baladlar. Bu srada zerlerine yamur gibi kurun yamaya devam ediyordu. Bir anda ok sayda Anzak askeri vuruldu. Tepelere kmay baaranlar; nereye gittikleri belli olmadan eitli ynlerde gzden kaybolmaya baladlar. Bu dakikadan sonra subaylar disiplini elden karmaya balad. Daha ilk andan itibaren haberleme sistemi de ilemez duruma geldi. Deneyimsizlik ve kargaa ortama hakim olmaya balamt. Her kafadan bir ses kyor, kt planlamann ac etkisi kendini gstermeye balyordu. Gecenin Karaya kan herkes korkun bir zifiri karanl, yabanc topraklar, bekledikleri kadar elenceli ve romantik olmayan sava gerei artk iyice kendini belli ediyordu. kabusun penesine dmeye baladklarnn henz farknda deildi. Arburnu'na kanlarn aksine daha kuzeydeki Balk damlarna kanlar, gerek filikalar iinde gerekse kyda ilk anda zayiatlarn kurun isabet etti, bir ksm su verdiler. Bir ksmna iinde aya tkezledi ve zerlerindeki arlk Trklerin koumakta olduunu grdler.
yznden kp o slkta bouldu.. Fakat byk ounluu kyya kmay baard. Kumsala ilk ayak basanlar, tepelerde onlarla savamaya baladlar. Hemen, ellerinden geldii kadar muntazam bir sra tekil ettiler ve sng takarak
76
39
Haintepe dorultusuna ilerleyen Anzak gleri, bir sre sonra burada bulanan ve inatla direnen Trk takmn kuatmaya balad. 1500 kiilik gce kar son ana kadar direnen yaklak yz Trk askeri, kuatlmadan hemen nce geri ekildi. Harekatn byk bir perianlk iinde baladn herkes anlamt. Anzak Koyunda karaya kanlar ansl saylrd. Haintepeye (Plugge Platou) ya kanlar da tepenin dikliine ramen yine de zorluk ekmediler. Fakat Arburnunun kuzeyine kanlar karlarnda adeta dz bir yama buldular. Kk gruplara ayrlp aralarnda yardmlaarak ve kartma kazma krekle bir yol aarak tepeye ulatlar. Bu srada, Balk o yaknlarnda giriilen Birliklerin birbirine neredeyse tamamiyle yok etmiti. Kulbesi istikametinden ate aan makineli tfekler, hareketini
karmasna, genel karmaaya ve arazinin sarplna ramen, sratle ierilere doru ilerlemenin nemi Avusturyallarn iine yle ilemiti ki, beceri ile komuta edilen kk mfrezeler, ksa zamanda nemli mesafeler kat ettiler. Sabah saat 06ya kadar ilk srtlar ele geirildi. Mfrezeler ilerlemeye devam ettiler. Trkler bozulmu bir halde Dztepenin ( Baby 700) yukarlarna doru ekildiler. baladnda karaya km olan toplam 500 bile deildi. Teperlerde siper alm olan bir Trk mfrezeleri gzetlemekti. Bu kadar byk saydaki dmanla son ana kadar direniyor, savamak iin hazrlkl varmak sonra geri ekiliyordu. ounun cephanesi bitmiti. Asl grevleri sadece kylar deildiler. Saatler 07yi gsterirken kk, bamsz Anzak mfrezeleri dzensiz olarak her yere dalmt. Bazlar neredeyse Conkbayrnn zirvesine zereydi. Loutit adnda bir stemen, fundal bir tmsee trmannca, aada, milden az uzaktaki Boazn parldayan sularn grd.77 Bu manzara Mttefiklerin grd son boaz manzaras oldu. 10 Austos gn birka Yeni Zelandalnn daha boaz grd iddia edildi. Fakat bu doruluu hep tartlan bir ayrnt olarak kald.78 nc birliklerin verilen hedeflere ulamas bir an meselesiymi gibi grnyordu. Trklerin bu vahi ve ssz blgede bir zaman bir kartma beklemedikleri belli oluyordu. Onlar en fazla endielendiren ey Kabatepenin hemen kuzeyinde yaplacak bir kartmayd. Bu noktadan Balk damlarna kadar olan uzun kyda sadece
77 78
Gne domaya
4000 kadar Anzaka kar, blgedeki Trklerin
27. Alayn bir taburu ileri karakol vazifesi yapyordu.
James, a.g.e., s. 150. John Masfield, Gallipoli. London William Heinemann, London, 1917, s. 64. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
40
Alayn blge
geri kalan ksm, General Von Sanders'in emriyle ve Trk komutanlarn olduka iyi mevzilenmi iki blk tarafndan savunuluyordu. Blgeyi Dolaysyla kartma
tavsiyelerinin aksine, Maydos civarnda toplanmt. Anzaklarn karaya ktklar savunmakla grevli Trk blk komutan her an bir kartma olabileceinden phelenerek tabur karargah ile srekli irtibat halindeydi. balaynca gafil avlanmad. lk saatlerde kydaki Trk birlikleri kolaylkla geriye atlm veya inenmi grnyordu. Bu yanltc bir durumdu. Arazi savunmaya byk imkanlar veriyordu. Bir avu keskin nianc arazide o kadar mkemmel bir ekilde gizlenmiti ki Anzak ileri hatlar ilk ciddi kayplarn vermeye balad. zellikle subaylar byk bir tehlike altndayd. Trk keskin nianclar nereye ate edeceini ok iyi biliyordu. Savaan iki balyordu. Bu sralarda Trk tarafndaki herkes beklenen kara harekatnn baladn anlamt. 24/25 Nisan gecesi sesleriyle uyand. tatbikattan dnen ve dinlenmeye gemi olan Komutan Yarbay efik (Aker), alayn derhal 27.Alay, silah taraf arasndaki sava tecrbesi fark yava yava aa kmaya
alarma geirdi. Kydan ilk atma haberleri gelmeye balad. Byk gn gelmiti. Bu saatlerde Saros Krfezinde de bir aldatma kartmas yaplyordu. Ama Trk tarafn artmak ve asl karmann yerini gizlemekti. Mttefikler ilk gnde bunda ok baarl oldu. anakkale cephesi komutan Alman Generali Liman Von Sanders asl kartmay Saros krfezinden beklemekteydi. Trk komutanlarnn isteinin tam aksi bir kararla asl savunma glerini geriye ekti. Sahillerde sadece gzetleme birlikleri brakt. Bu birlikler bile ilk karma saatlerinde Anzaklara nemli kayplar verdirdi. Liman Von Sandersin bu stratejisi Anzaklar iin byk bir avantaj demekti. karma yapan birlikler denizin stndeyken son derece savunmaszd. Tam bu anda karada mevzilenmi az sayda birlik Anzaklara korkun kayplar verdirebilirdi. Fakat neyseki kyda fazla Trk yoktu. Yeterli birlik onlar hemen sahilde beklemi olsayd belki de hi karaya kamayabilirdiler. yllardr Trk tarihilerinin nemli tartma konusu olmutur.
79
Bu konu
Arburnundan ve Balk damlarndan ierilere doru ilerleyen Anzak taburunun saldrs, Cesarettepe ve Ykseksrt'ta bulunan 8. bln 3. Takmnn etin direniiyle karlat ve bir sre durduruldu. Youn Anzak kar saldrs ile
79
Yazman, a.g.e., s.50. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
41
byk kayp veren takm sonunda ekilmek zorunda kald. Cesarettepe Anzaklar tarafndan ele geirildi. Son ana kadar direnen ve cephanesi biten bu takm Conkbayrnn gney eteklerine doru yneldi. Bu askerler biraz sonra Mustafa Kemal ile karlaacaklar ve savan tam krlma noktasnda rol alacaklard. Bu anlarda Anzak cephesi genel olarak tam bir tesadfler sava hakimdi. Kt balayan grnmndeydi. Aradan saatler gemesine ramen ilk aknlklar hala devam ediyordu. Mttefikler tarafna tam bir kafa karkl karma denetimsiz olabilirdi. bir savaa dnmt. Ne yapacan bilen kararl bir
ahsiyetten yoksun olmak Anzaklar iin tarihi bir frsatn karlmas neden
2.1.3 Gece Muharebeleri

25 Nisan akam Anzaktaki durum ok ktyd. Sava hakknda Hamiltona belli belirsiz raporlar gidiyordu. Devaml olarak geriye, kumsala asker akyordu. Her yer yarallar ve dkntlerle dolmaya balamt. Komutanlar bu dkntlerden bilgi almakla byk bir hata yapyordu. nk onlarn ifadelerinden ortaya ok mitsiz bir manzara kyordu. Anzak Koyu bir mezbahadan beter durumdayd. Sahile iler acs, dzensiz bir manzara hakimken imdi bir de dondurucu yamur yamaya balamt. O gece deniz de ok hrnlat. Askerlerde, yenilmi ve moralini krlm bir ordunun tm belirtileri grlyordu. En kts, afakta bir Trk kar taarruzu kanlmaz gibiydi. Fakat o sralarda Trk taraf da ok ypranmt. Gndz inanlmaz bir mcadele verilmiti. Askerin gnlk yiyecei bile glkle datlyordu. Uyku ise zaten son derece lks bir eydi. Fakat Anzak cephesinin kumandasn fiilen eline alan Mustafa Kemal bylesi gnlerde uyumann ulusu iin ebedi bir uyku anlamna geleceini biliyordu. O gece askerine yapt konumada ncelikle hedeflerinin Balkan Savandaki kara lekenin temizlenmesi gerektiine inandn sylyordu. Hedefi Mttefikler kendini toparlamadan onlar denize dkmekti.80 O gece Bridges ve Godly, Avustralya ve Yeni Zelandal tmen komutanlar, Birdwoodu karaya armaya karar verdiler. 19.
80
Tmen Komutan gndz
Ruen Eref naydn, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat. Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s.42.
42
taarruzlaryla sktrlan dmann gece derlenip toparlanmasna imkan vermemek ve onlar denize dkmek iin Anzaklara gece taarruzu yapmaya karar verdi. 25, 26 Nisan gecesi bir dizi saldr ve kar saldrlarn sonucu baz tepeler birka kez el deitirdi. Gecenin sonunda Kanlsrt yine Anzak tarafna geti. Trk tarafnn bu geici duraklamasna 77. Trk Alayndaki Arap askerlerin neden olduu sylenir. Sonuta gece savalarnda da kkl bir sonu alnamam, taraflarn gc yava yava birbirini dengelemeye balamt. Bu srada Anzaklar karaya asker ve mhimmat kartma ilemine hz vermilerdi.
2.1.4 26 Nisan 1915

26 Nisan sabah Mttefik Donanmas Trk mevzilerini ok ar
bombardmana tuttu. Yeni saldr zellikle 57. Alay zerinde younlat. Bu alayn Kocaimen Tepesi bat kanadnn denize ak olmas zayiat iyice artryordu. Askerin byk bir ksm yaraland ya da hayatn kaybetti. Sa kalanlardan bir ksm sar oldu, bir ksm ldrd. Donanmann atei bitince Anzaklar saldrya geti. Mcadele Conkbayr iin veriliyordu. O anki savan arlk noktas Dztepeydi. Taraflar bir birine girmi, gs gse dvyorlard. Arburnu cephesinin en nemli yeri burasyd. Bir saat sren Anzak taarruzu 57. Alay tarafndan durduruldu. leden sonra da Krmzsrt , Kanlsrt zerine gl bir Anzak saldrs balad. 27. Trk Alay bu saldry gsleyerek krd. Anzaklar tekrar eski mevzilerine dndler.81
2.1.5 27 Nisan 1915

karmann ilk haftasnda cereyan eden arpmalar kesintisiz ve vahice oldu.. Bir Avustralyal, o ilk gnlerden bahsederken Gnler ve geceler yava geiyordu. Uyuyabilsek de korkun ryalar uykularmz berbat ediyordu. Her saat iimizden bazlar devriliyordu. Anzaklarn say stnl cepheye taze Trk takviyeleri sevk edildike yava yava ortadan kalkmaya balad. Nihayet 27 Nisan akamna doru, iki tarafn says arasndaki fark tamamen kapand.82
81
82
Babakanlk Osmanl Arivi, a.g.e. s .124. James, a.g.e., s.231. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
43
O gnlerde Mustafa Kemal askerlerini verdii emirlerden birinde :Bize verilen vatan ve namus vazifelerini ifa ederken bir adm geriye gitmenin imkan yoktur. Bu srada istirahat ve uyku aramamzn, yalnz bizim deil btn milletimizin ebediyen uyku ve istirahattan mahrum kalacan hepinize hatrlatrm. Btn arkadalarmn benimle ayn fikirde olduklarndan ve dman denize dkmeden nce yorgunluk belirtisi gstermeyeceklerinden eminim diyordu.83 Anzaklar da ayn derecede azimliydiler. Bu nedenle iki taraf arasnda geen arpmalar son derece acmasz oldu. lk gnn basit ukurlar artk tam bir siper grnmndeydi. leri hatlarda bir takm boluklar vard. rnein sonradan Tek Cam (Lone Pine) ad verilen 400 Yaylasnn gneydou kenar, kartmadan sonra, hi olmazsa iki gn Trklerce hemen tamamen savunmasz braklm ve kk bir Avustralyal grup burasn igal etmiti. Ancak takviye alamaynca ekilmek zorunda kalmlard. 28 Nisanda bu can alc durumun farkna varld zaman, i iten gemi bulunuyordu.84 lk iki gn iinde Albay Braund'un emrindeki Yeni Zelandallarla Avustralyallarn Merkeztepedeki (Russels Hill) etin savunmalar olmasayd, Anzak mevzilerinin tamam kolayca kaybedilebilirdi. 27 Nisanda, Albay W. G. Malone'un kumandasnda Wellington Taburu'ndan 21. blk yetiinceye kadar, Avustralyallarn bu noktadaki durumu mitsizdi. Seferin bu aamasnda Yeni Zelandallarla Avustralyallar arasndaki ilikiler ok scak saylmazd. Malone, Braund'un idaresinden dehete dt. Ksa bir sre sonra hatra defterine, Hi bir ey bilmiyordu. Ne bir savunma mevzii vard, ne de plan. Askerleri srtn boynundan, aadaki ormann iine atmaktan baka hi bir ey bilmiyordu. diye yazd. Merkeztepedeki ilk saatlerinde, Malone'un mfrezesi 45 l ye 100 den fazla yaral verdi. Bunun zerine Malone, General Walker'e bizzat ikayette bulununca, General de Avustralyallarn ekilmesini emretti. Malone olanlardan o derece hiddete kaplmt ki, ciddi ekilde, Braund'un beceriksizlik ve ehliyetsizlikten divan harbe verilmesini talep etmeyi dnyordu. Aslnda mthi kayplar vermi olmasna ramen Braund'un arka arkaya hcumlar, Anzak hattn Merkeztepeden ileride bir noktaya kadar ilerleterek, cephedeki tehlikeli gediin kapatlmasn salamt. Bu gedikten szan Trk nianclar, Monash Vadisi'nin (Korkuderesi) dou kenarna snm ileri karakollar arasnda ar zayiata sebep oluyorlard.
83 84
Ayn 28 inde,
naydn, a.g.e. s.42. James, a.g.e., s.233. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
44
Malone'un askerleri kritik durumdaki, mevzilerini az ok salamlatrmlard ki, bu noktada byk bir Trk hcumu geliti. Ancak sava gemilerinin toplar imdada yetiti ve geri pskrtld. Bu hcum, Mustafa Kemalin btn Anzak cephesine kar ayn anda yapmay dnd hcumun bir ksmyd. Arzal arazi ve kt haberleme imkanlar yznden yeterince verim alnamayan bu hcum byk bir kahramanlkla gerekletirilmiti. Byk kayplardan sonra bir sre ara verildi. Askere ve depolara ar kayplar verdirecei umulan Anzak Koyu'nun bombardman bile dank ve tesirsiz olmutu. Birdwood 15 Maysta karsna yazd bir mektupta, Eer von Sanders btn kuvvetiyle siperlerimin bir tek noktasna yklenmi olsayd, delmesi hemen hemen kesindi. diyecekti. Bu hcumun baarszla uramasnn bir nemli sonucu daha oldu. Zrhltepesi zerinden ilerleyen bir kolun, sava gemilerinin toplar tarafndan bir anda yok edilmesi, Trklerde yle derin bir tesir yaratmt ki, bir daha denizden gelen atee ak arazide gndzleri hi bir harekete girimediler.85
2.1.6 28 Nisan 1915

lk gnlerden sonra anakkale cephesinin genel karakteristii artk belli olmaya balamt. Her iki taraf da birine taarruz ediyordu. Trk taraf kayplara baklmakszn geceli gndzl bir Anzaklarn yerlemesine frsat vermek
istemiyor, Anzaklar da tuttuklar ky ban korumak iin inanlmaz bir mcadele veriyordu. Yeni ama artk ylbana kadar bir macera yaamak deil Avustralya ve Yeni Zelandann onurunu korumakt. Sakin ve mreffeh bir yaam sren ada insanlar eski dnyann tarihsel hesaplamalarnn iindeydi artk. General Hamilton anlarnda bu durumu yle yazyordu: Bu kadar korkun artlar altnda Gney Afrikada savamak zorunda kalsaydk oktan teslim bayran ekerdik. Oysa bugn kimsenin byle bir istei yok. Geceleri ay nda bile kanl arpmalar devam edecee benziyor.86 Durum artk hareket muharebeleri karakterine brnyordu. Anzak askerleri inanlmaz bir hzla sava koullarna uyum salyordu. lk iki gnde gsterdikleri diren ve kahramanlk her trl takdirin stndeydi. Mttefikler asndan
85 86
James, a.g.e., s.234. Hamilton, a.g.e., s.111. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
45
anakkale sava denince akla artk nce Anzaklar gelecekti. Fakat kayplar korkuntu. Bu hakl onur onlara ok pahalya mal oluyordu. kinci gnde muharebenin grnm tesadf muharebesi olmaktan kp hareket muharebesi grnmne dnyordu. Trk tarafnn 5. Ordu Komutanl iddetli bir saldr ile dmanlarn denize dkmeye karar verdi. nk mttefikler karaya yerletike durum Trkler iin endie verici olmaya balayacakt. Fakat olaanst donanma destei nedeniyle bu kolay gerekleecek bir hedef deildi. Bu srada Anzaklar da kar taarruza hazrlanyordu. 28 Nisan 1915 gn genel durum yleydi. Trk kuvvetleri toplam 15 tabur 36 toptu. Trk piyade alaylarnda ar makinal tfek azd. Anzak kuvvetleri ise toplam 21 taburdu. eitli toplardan oluan 15 bataryalk bir topu gc vard. Piyade taburlarnda ar makinal tfek blkleri vard. Denizdeki 255 dev top namlusu karadakilere mthi bir destek veriyordu. Cephane skntlar yoktu. 19 Tmen Anzaklar 3 kilometrekarelik bir alanda ve denizden 900- 1.200 metre mesafede darack bir ky bana sktrmt. Kanlsrt- Krmzsrt hatt aradaki snr tekil ediyordu. Merkeztepenin gney hatt Trkler tarafndan sarlmt. Arazi stnl ve hareket insiyatifi Trk tarafndayd. Hamilton 25-25 Nisan gecesi Anzaklara, siper kazp beklemelerini ekilmelerini, Gney cephesini rahatlatmak amacyla zerilerine olabildii kadar Trk ekmelerini emretmiti.87 28 Nisanda Anzaklar ayr ynden snrl amal taarruzlar dzenlediler. Birincisi Dztepe dorultusundayd. Bunu 57. Alay kesti. kinci olarak Boyun noktasna saldrdlar. Ama fazla ilerleme kaydedemediler. nc ve en iddetli saldr Krmzsrt- Kanlsrt zerine yapld. Donanma destei ile olduka iyi balayan saldr Trk tarafndaki subaylarn ne atlmalaryla yine durduruldu. Anzaklar say ve mhimmat stln elinde bulunduruyordu. Fakat ilk iki gndeki mthi ypranma, onlar sonu alacak bir saldr yapmaktan alkoyuyordu. Trk tarafnda inanlmaz bir diren ve savama azmi vard. 28 Nisanda Aznak Koyuna imdat kuvvetleri geldi. Kraliyet Deniz Piyadesi Chatham ve Portsmouth taburlar yetiti. Bunlar, ertesi gn Deal Taburu takip etti. Tkenmi Anzaklar, sra sra mantar apkal, soluk yzl ve akn genleri grnce sevinleri kedere dnmt. Deniz Piyadeleri uygun bir ekilde dzenlenmi bir Bu gnlerde Trk savunmas sadece 19. ve 9. Tmenler eliyle yrtlyordu. Fakat
87
Hamilton, a.g.e., s.117. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
46
siper
ebekesini
devralacan
sanmt..
Subaylarndan
birinin
subay
yemekhanesinin yerini renmek istedii syleniyordu. Soruya muhatap olan iri yar, sskalam Avustralyal afallayp subayn yzne bakakalm, sonra da alayc bir kahkaha atarak arkasn dnvermi.88 lk gnlerde, Deniz Piyadeleri de Anzaklar pek hafife alyordu. Onlardan biri yle yazd: Her ey karmakarkt. Kimse kimsenin nerede olduunu bilmiyordu. Her yerde ortalkta gezinen, ay ien, grdkleri her eye rasgele ate eden Avustralyallara rastlanyordu. Mahvolmu olan Anzak taburlarnn yeniden tekilatlanmasna kadar Deniz Piyadeleri, olduka fazla kayp vermelerine ramen olduka iyi grev yaptlar.89 29 ve 30 Nisan gnleri Anzaklar yine Kanlsrt- Krmzsrt hattna saldrdlar. Fakat kar Trk sng hcumuyla pskrtldler. Kolordusu 6 gn iinde Avustralya ve Yeni Zelanda tam 6554 kayp vermiti. Bunlardan 1252 si (yzde 25)
lmt. 25 Nisan gn leden sonra, 30 subay ile 900 erden fazla bir mevcutla muharebeye girmi olan bir taburdan drt gn sonra dokuz subay ile, 400 den pek az fazla er kalmt. Trk tarafnn kayplar ise daha da ar olmutu. Trk Genel Kurmay'nn sonradan yapt tahminlere gre, 25 Nisan 4 Mays arasndaki devrede Anzaktaki Trk kayplar 14.000i bulmu ve bunlarn ou ya o gnlerde ehit olmu, ya da ald yaralardan daha sonra hayata veda etmiti.90
2.1.7 Mustafa Kemal le Karlama

kartma baladnda 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, Bigal Ky yaknlarndaki 19. Tmen karargahndayd.91 Ald ilk bilgilerle iki tabur ngiliz askerinin Arburnu civarnda karaya ktn, snrl bir direniten sonra ilerleyerek Kanlsrt- Krmzsrt hattn ele geirdiini rendi. Anzaklarn asl hedefinin Conkbayr ve Kocaimentepe olduunu derhal anlad. O andan itibaren btn nlemleri bu dorultuda almaya balad. Derhal tmenini alarma geirdi ve
88 89
James, a.g.e., s.238. W. D. Pleston, The Dardanalles Expedition, A Condensed Study. United States Institude Press, 1927, s 79. 90 James, a.g.e., s.237. 91 Bayur, a.g.e. s.295. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
Naval
47
itima emri verdi.
Gerekten de Mttefiklerin birinci gn hedefi bu yksek tepeleri
ele geirmekti. Anzaklarn ilerleme istikameti Kocaimentepe, Dztepe -Conkbayr eksenine doruydu. Bu hedeflerin gereklemesi savan dnm noktas olacak ve sonu Trkler iin tam felaket anlamna gelecekti. Yarmadann orta ksm Anzak hakimiyetine geecek, Boaznn her iki yan topu basks altna girecek, i kesimlerindeki Trk istihkamlar devre d braklacakt. Ayrca gneydeki Seddlbahirdeki Trk birlikleri de kuatlaca iin oradaki cephe daha ilk gnden kecekti. Mthi bir zafer Mttfiklerin parmaklarnn ucuna demeye balamt. Anzaklar tahmin edemeyecekleri kadar derin anlamlara sahip bir zafer kazanmak zereydiler. Yarmadann Mttefiklerin eline gemesine belki de dakikalar kalmt. Fakat tarihin dnm noktasn oluturacak bozdu. Mustafa Kemal daha Balkan Sava srasnda blgeyi inceleme frsat bulmutu. O zamanki olas Bulgar tehdidine kar yarmadaya yaplacak muhtemel bir karma harekat iin incelemeler yapmt.92 yl nce blgeyi askeri adan ett eden ve stn bir stratejik anlaya sahip bir komutan olarak grleri Sandersin tam aksi ynlerdeydi. Mtefik kartmasnn ana hedeflerinin gneyde Altepe, Bu tepeleri elinde tutan tarafn Onun kendi ngrlerine gre kuzeyde Kocaimentepe olacan dnyordu. savan inisiyatifini elinde tutacana inanyordu. alaca nlemler savan kaderini deitirecekti. Mttefik bombardman 25 Nisan sabah saat 05te balad. lk saatler Trkler asndan Mustafa Kemalin anlatmyla yle cereyan devam etti: Bu srada nc Kolordu Kumandan Esat Paa Hazretleriyle Gelibolu'dan telefonla grm, bu grme srasnda komuta heyetinin dahi henz olan biten hakknda yeterli bilgiye sahip olmad bana bildirmiti. Saat 9.30dan az nce dokuzuncu Tmen kumandan Yarbay Halil Sami Bey'den u raporu aldm: Kabatepe'de bulunan tabur komutanlndan imdi alnan rapor bana, dmann Arburnu srtlarndan balayarak Kabatepenin gerilerindeki srtlar sarmakta olduu bildiriliyor. En yakn bulunmas hasebiyle Maltepe'deki kuvvetinizden bir taburu Kabatepenin gneyindeki Arburnuna blgesine kar acilen sevk edilmesi son derece gereklidir. Bu anda Tmen zaten hareket etmeye hazrd. Dikkati eken nokta uydu ki; o ana kadar dmann Seddlbahir tarafndaki kartmasndan hi bir engel Mttefiklerin tm planlarn
92
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam. I. Cilt, Remzi Kitapevi, stanbul, 1966, s.192. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
48
bahsedilmemekte, Arburnu kartmasna karlk yetinilmekteydi.
sadece bir tabur kuvvetle hi zaman
Artk kartma kesin olduuna gre ve says ne olursa olsun
dmann sahile yerlemesine imkan vermemek gerektiine gre, Kaybedilecek zamann telafisi mmkn olmayacakt.93
kaybetmeden Tmenin sratle Gelibolu'dan hareketine dair kesim emrimi verdim. Mustafa Kemal 57. Alayn svari bln de keif iin, blgenin kilit noktas olan Kocaimen istikametine gndererek, tehlike annda son ana kadar direnmelerini emretti. Gerekten Kocaimen ve yan bandaki Conkbayr blgeye en hakim tepelerdi. Bunlar elden karsa Boazn her iki yakas da tehlikeye derdi. Ayrca 19. Tmen ordu yedeiydi. Yarbay Mustafa Kemalin Tmeninin yerini deitirmeye yetkisi yoktu. ok byk bir risk alarak ngrs gerei bu dorultuda hareket etti ve sonunda hakl kt. Sonu olumsuz olsayd korkun bir sorumlulukla kar karya kalacakt. Verdii ilk karar u oldu; 57. Alayn Kocaimen tepesi ynnde harekete geirecek, bylece Kocaimentepe-Conkbayr hattn emniyete alm olacakt.94 oldu. Saat 57. Alay 7.45de Bigal deresinden Kocaimentepe ynnde harekete geirdi. Sarp arazide ilerlemek son derece zor 9.40 civarnda Kocaimen Tepesine ulald. Askerler hayli yorulmu, yry kolu hayli uzamt. Yava hareket eden birliinden ayrlan Mustafa Kemal daha iyi bir gr as iin Conkbayrna doru bizzat hareket etti. 57 Alayn da hzla oraya getirilmesini emretti. Yol arzalyd ve gne yakcyd. Askerleri ksa zamanda dklp ok gerilerde kalmaya baladlar. Kocaimentepeye varnca Mustafa Kemal beraberindeki subaylara, erleri toplayp ksa bir mola vermelerini emretti. Kendisi ise yannda yaveri, ba doktoru (sertabip), bir emir eri ve 57. Alayla birlikte gelmi olan bir da bataryasnn komutan olduu halde, srt takip ederek Conkbayrnn tepesine kt. Bu muhteem seyir yerinden, Arburnu aklarnda baz sava gemilerini ve nakliye gemilerini grebiliyordu. Yarbay Mustafa Kemal birka muhafz ve emir subay ile Conkbayr tepesine vard zaman durumun ne denli tehlikeli olduunu bizzat grd. Balk damlarndaki gzc erler cephaneleri bittii iin o tarafa, Conkbayr bitiiindeki 261 rakml tepeye (Zrhltepesi) doru ekiliyorlard. Anzaklar da gayet rahat bir
93 94
naydn, a.g.e., s. 15. Bayur, a.g.e., s.296. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
49
ekilde Conkbayrna doru ilerliyorlard. Savan kader anlarndan birinin yaandnn farknda deildiler. Mustafa Kemal'in kendi anlatm ile olay yle cereyan etmiti: Arazi msait olmadndan hayvanlar brakarak yaya olarak Conkbayrna vasl olduk. Bu srada Conkbayrnn gneyindeki 261 rakml tepeden Conkbayrna doru, 27. Alayn sahili gzetleme grevli bir mfrezesine rastladm. Mfreze Conkbayr'na doru kamaktayd. Bizzat askerin nne karak Niin kayorsunuz? dedim. Efendim dman! dediler. Nerede? dedim. ite! diye 261' rakm! tepeyi gsterdiler. Gerekten de dmann bir avc hatt 261 rakml tepeye (Zrhltepesi) yaklam ve son derece serbest bir ekilde ileri doru yryordu. O zaman bu kaak efrada bararak Dmandan kalmaz. dedim. Cephanemiz kalmad. dediler. Cephaneniz yoksa sngnz var. dedim. Bararak onlara sng taktrdm ve yere yatrdm. Ayn zamanda Conkbayrna doru gelmekte olan piyade alay ile da bataryasnn yetiebilen efradnn mar mar ile benim bulunduum yere gelmeleri iin yanmdaki emir erimi geriye gnderdim. Kolun banda bulunan bir blk yetiti. Cephanesiz askeri takviye ederek dmana ate amalarn emrettim. 57. Alayn taarruzu yaklak saat 10 sralarnda gerekleti.95 Mustafa Kemal kar karya kald durumun ciddiyetini anlamakta gecikmemiti. Azak karmas bir hayli ilerlemesine ramen henz kendisini toparlam deildi. Dztepe, Cesarettepe, ve daha gerideki Merkeztepe dolaylar igal edilmiti. Ancak Conbayr civar henz yaylmann gevek aamasndayd. Bu aamada grnm tam bir tesadf muharebesi eklindeydi. Yani hangi taraf kararl davranrsa zafer onun olacakt. Balk damlarndan Conkbayr srtlarnda ekilen erleri sng taktrarak sipere yatran Mustafa Kemal son derece deerli dakikalar kazand. Eer nc Anzak birlikleri Mustafa Kemalin bulunduklar yere gelmeyi baarabilselerdi tepenin teki tarafndaki 57. Alay ok g durumda kalacakt. ok yorgun ve dzensiz bir anda urayacaklar saldr her eyin sonu olabilirdi. an Kazandmz an bu and diyerek ifade eder.
96
Mustafa Kemal bu
Anzaklar eer Conkbayrna
kabilselerdi savan ilk gnk hedefi hemen hemen gereklemi olacakt. Oraya yerleecek bir mttefik birlii Boaz dahil tm yarmadann orta ksmn kontrol edebilecekti. Bylece Seddlbahir cephesi de kuzeyden sarlm olacak,. Boazn
95 96
James, a.g.e., s.156. naydn, a.g.e., s.23. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
50
Avrupa yakasndaki toplar ve bataryalar kolayca susturulmu olacakt. Bu da anakkale cephesinde Mttefiklerin kesin galibiyete ilerlemesi anlamna gelecekti. Mustafa Kemalin hilesini fark edemeyen Anzaklar derhal yere yatt beklemeye balad. Bu bekleyi srasnda 57. Alay tepeyi at ve ve Conbayr
eteklerinde yerini ald. Mustafa Kemal askerlerine derhal sng taktrd ve saldr emri verdi. Verdii emir, Trk sava tarihine ve askeri literatrne geecek trde ve anakkale savann genel ruhunu ifade edecek zellikteydi: Ben size saldrmay deil, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman iinde anda balad. 97 Mustafa Kemal bu aamadan sonra sava Conkbayrndan bizzat kendisi ynetti. Sadaki ve soldaki birliklerle irtibat kurdu. Savaa nce 57. Alayn. 1. Taburu katld. Az sonra da Alayn topu bataryas da Suyata denen yere yerleerek Aznaklar zerine ate amaya balad. Gnn sonunda Anzak cephesi komutanlna getirilen Mustafa Kemalin nerisi ile buraya Kemalyeri ad verildi. 2500 mevcutlu 57. Alay kendisinden kat fazla olan Anzaklara kar lmne bouuyordu. O andan itibaren Trk askerinin mthi sava gc iyi bir komutan altnda kendisini gstermeye balad. Bu tarihi dakikalar Anzak tarafnda farkl yaanmt. Balarnda Tulloch ve Lalor adlarnda iki yzba bulunan bir grup Avustralyal asker sabah saat 8de Boyuna (The Nek) vard. Avustralyallar yamac trmanr trmanmaz Merkez Tepedeki Trkler ortadan kayboldular. Saa doru, etraftaki derelerden arada srada tfek atlar yaplyordu. Tulloch, Lalor'un ve adamlarnn Boyunda mfrezesi Dztpenin adamlarn Dztepenin zerinden artrken, mevzilenmesi kararlatrld. Tulloch'un yerimizi baka kuvvetler ve baka komutanlar alabilir. te Anzak cephesinde SAVA o
yumuak meyilli yamalarn trmanarak i taraflara doru
ilerlemeye balad. Bir yerde bir Trk grubu ate at. Fakat Avustralyallar fundalklara gizlenip atele karlk verince Trkler geri ekildiler ve ileri hareket devam etti. Zirveye yryen Tulloch'un Tulloch mfrezesini bizzat Mustafa Kemal nlemiti. Zrhltepesiinden alan atein iddetli olmamakla beraber, git gide
iddetini artryordu. Bu arada, soluna isabet eden Zrhltepesinin zirvesine yakn bir yerde, emirler verdii belli olan bir Trk subaynn, sakin bir ekilde bir aacn
97
naydn, a.g.e., s.29. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
51
yannda durduunu grd. Aralarnda 1000 metreden az bir mesafe vard. Tulloch subayn zerine ate at. Subay (Mustafa Kemal) yerinden kmldamad. 98 Cevap olarak zerine yaan Trk kurunlar, Tulloch'u ate etmekten vazgeirdi. Byk saylarda dman gremiyorsa da, Zrhltepesinden artk belli oluyordu. emniyete alnm olan ve Conkbayr'nn alt yamalarndan gelen ate srekli artyordu. Kk mfrezesinin saldrya urad ekilme emrini verdi. Mfrezesi soluu, Lalor'un emriyle Dztepenin yamalarnda ald. Saldrya geen Trklerle Margetts adnda bir temenin idaresindeki bir baka Avustralya mfrezesi tarafndan aradaki uzaklk artk iyice daralmt. Bu aamada Anzak takm komutanlar henz olan bitenin farknda deildi. Bu sralarda, 57. Alay Conkbayrn trmanmanm sava pozisyonu almt. Mustafa Kemal derhal Alaya hcum emri verdi. Bask altnda kalan Margetts mfrezesini Dztepenin zirvesine ekmeye karar verdi. Trkler sadece Zrhltepesi (261 rakml tepe) zerinde yerlemeye balamakla kalmyor, Dztepenin de deniz tarafndaki kenarlarndan da azar azar szlyorlard. Lalor'un bu kanad rahatlatmak iin gnderdii bir takm da geri ekilmek zorunda kald. Artk atmalar Boyuna doru gelimeye balamt. Bu dakikalarda Lalor, grup Avustralyaly gnete oturup eyler yerken buldu. Askeri onlara boyun blgesinde birinde bir sanki bir piknikteymi gibi sigara iip, bir dehet iinde binlerce Trkn gelmekte
olduunu syleyince oturan grubun subay hayretle, geri geleceklerini ryamda grsem inanmazdm tepesine ulland.99 Mustafa Kemal ite tam bu dakikalarda Trk tarihindeki yerini almaya balad. Daha nce Trablusgarp ve Balkan savalarnda eitli hizmetlerde bulunmusa da, dehasn asl bu andan itibaren gstermeye balad. Anzak cephesinde kendi inisiyatifi ile harekete geti ve mutlak bir yenilgiyi nledi. Batl tarihiler daha sonra ona kaderin adam ( The Man of Destiny) diyecekti.100 nc kuvvete kumanda eden Albay Sinclair-Maclagan, gvende olduunu sol kanadn gittike bozulduunu fark edince dehete kapld. Margetts'in adamlar artk Dztepeden geri atlmaya baladlar. Birka saat ncesinin muzaffer Anzak gleri ar Trk basks altnda Boyunun hemen yukarsnda toplanmak zorunda
98 99
diye cevap verdi. Birka dakika sonra Trkler hepsinin
James, a.g.e., s.154. James, a.g.e., s.157. 100 Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 81. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
52
kaldlar. Onlar takviye etmek iin acilen iki blk gnderildi. Fakat onlar da sava yerine ancak saat 11de varabildiler. Lalor'un adamlaryla birleerek, Dztepenin zirvesine doru taarruza getiler. Trkler geri ekildi. Margetts de kendini tekrar bir saat evvel igal ettii mevzide buldu. Legge Vadisi'ni aarak, nc Srt'a kadar ilerlemi olan kk Avustralyal gruplar, artk ya evrilmi, yahut 400 Yaylas'na (Arburnu srtlar) ekilmeye mecbur edilmi bulunuyorlard. Saat 11de, bu blgedeki arpmalar, byk bir muharebe halini almaya balad. Kabatepenin gerisindeki bir Trk bataryas, tkankln ciddi bir hal almaya balad Anzak Koyunu dvmeye balad.101 Avustralyallara bu aamada Lalor kumanda ediyordu. Sa elinde ailesine ait eski bir klca skca sarlm, btn harekat Boyunun hemen yukarsndan idare ediyordu. Onun yukarsnda ve birka yz metre tede Mustafa Kemal, Avustralyallara yaplacak ve btn leden sonra devam edecek, byk bir hcum iin askerlerini topluyordu. 3. Trk Kolordusu komutan Esad Paann da onayyla 19. Tmenin tamamn cepheye srlmt. O saatlerde Dztepe zirvesi tam be defa el deitirdi. Anzac Koyundan mmkn olan sratle takviyeler gnderildi. leden sonra saat 3e doru mitsizlik gittike armaya balad. inanlmazd. Monash Vadisi'nin (Korkuderesi) yaknlarndaki Trk basks yksek arazi
paralarn ele geirmek iin dven Avustralya ve Yeni Zelanda askerleri, azala azala birbirine kart. Usta Trk keskin nianclar hemen hemen btn subaylar vurmutu. Askerin neredeyse tand subay kalmamt. Kalanlar yedi taburun enkaz haline gelmiti. Trk tarafnn cephe komutan olan 5. Ordu Komutan Liman von Sanders o dakikalarda tam bir aknlk iindeydi. Mttefikler Seddlbahir, Kumkale, Bolayr, Arburnu, cephelerinden ayn anda saldrnca, dmann arlk merkezinin neresi olduunu tam olarak kestiremedi. Savunma plan Anadolu yakasndaki Kumkale ve Yarmadann kuzeyindeki Saroz kfezi- Bolayr taraflarna arlk verme dncesi zerine kuruluydu.102 Dman oralardan bekliyordu. Oysa yksek rtbeli Trk subaylar bu duruma iddetle kar kyordu. Onlar General gelmeden nce btn savunmay Sddlbahir, Kabatepe eksenine kurmutu. Ana birlikler dman daha karaya kmadan karlayacakt.103
101 102 103
Bu plan aynen uygulanm olsayd karada
James, a.g.e., s.158. Liman von Sanders, Trkiyede Be Yl. ev: evki Yazman. stanbul, 1968, s. 93. Yazman, a.g.e., s.60. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
53
gizlenmi Trkler deniz stndeki savunmasz Mttefik askerlerini kolayca imha edebilirdi. karma da balamadan bitebilirdi. Liman Von Sandersin tartmal plan Mttefikler iin byk anst. nk yeni planda kylar sadece gzetleme birlikleriyle tutulacak, asl birlikler Anadolu yakas ve Saroz civarnda bekletilecekti. Bylece Mttefikler en zayf anlarnda Trk ateinden etkilenmeyecekti. Trk Dztepe subaylar istemeden de olsa yeni plan kabul etmek zorunda kald.104 Akam saat 4.30 ile 5 aras, btn cephe boyunca ve daha Yaylasndan ve Dztepe yamalarndan aa, bir Trk kar saldrs geliti. Anzaklar geri ekilmeye balad. Dztepe son defa olarak kaybedildi.105 Sa kalanlar Monash Vadisi'nin iki tarafnda ve Boyunda mevzi aldlar. Gnn kahraman Lalor lmt. Takviye de gelmedi. nce bir yamur iselemeye balad. Trkler yamal niformalar, eski model tfekleri ve o mehur Allah Allah! naralar ile tekrar tekrar geliyorlard. Demetler halinde biilmelerine ramen, ikinci ve nc dalgalar, ller ve lmekte olanlarn vcutlarna basarak geliyorlard. Her iki taraftan birlikler tecrit ediliyor ve son neferine kadar ldrlyordu. ki taraf da esir almyor, sava delilik snrna dayanan bir vahetle devam ediyordu. Karanlk basarken hafif silahlarn korkun takrts artyor ve Anzaklar Merkeztepenin (Russel Hill) ucunda, Monash Vadisi'nin dou kenarnda ve 400 Yaylasnn tepesinde (Arburnu srtlar) zorla tutunabiliyordu. Balarnda bir Avustralyal Albay Braund'un bulunduu bir grup Yeni Zelandal, oktan terkedilmi olan Boyunun hemen gneyine den, hayati neme sahip bir mevzide fedakarca direniyordu. Salarnda Albay Pope, Monash Vadisi'nin yan bandaki bir ufak kayalk knty igal etmiti. Bundan sonra buras Popes Hill, (Krmzsrt) olarak anlacakt. Krmzsrtn sandaysa, vadinin dou zirvesi boyunca, sonradan Quinns Post, (Kanlsrt) olarak adlandrlacak olan ak mevzilerde bir takm adamlar hala dayanyordu. Gneyde Anzaklar, hemen hemen 400 Yaylas'nn deniz tarafndaki ucuna kadar srlm bulunuyorlard. afak vakti ve gnn erken saatlerindeki gven yok olmutu. Kumsaldaki kargaalk artmaktayd. Ate hattndaki erler kyya inmeye balamlar, kimse neler olduunu bilmiyordu. bir Avustralyal asker bu dakikalar; Durup dinlenmek yoktu. rmekte olan ller etrafmzda yatarken afan ilk klaryla balam olan o uzun gnde savaa bir an bile ara verilmedi. O gn karanln basmasn nasl da
104 105
hsan Ilgar, Nurer Uurlu, Esat Paann anakkale Sava Anlar . stanbul. 2003, s.210. James, a.g.e., s.158. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 54 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
bekledik! Bu mthi gnn sona ermesi iin nasl dua ettik. lk lo glgeleri grmeye nasl hasrettik. diye yazarak ifade etti. Yarbay Mustafa Kemalin emriyle lme koan 57. alayn askerlerinden pek ou makinal tfek atei altnda hayatn kaybetti. Bunlar arasnda alay komutan Yarbay Hseyin Avni Bey de vard. Basknn ilk iddetini bu alay karlad. Aradan geen zaman iinde yetien dier alaylar ve taburlar savaa katld. kavranmt. 19. Tmen'in da bataryas da kinci gnn zayiat drtgen sonunda Trk taraf bunalm atlatm, Anzak tmenleri her iki tarafndan da skca Anzak hatlarna byk verdiriyordu. Derhal donanmaya telsizle u telgraf ekilerek yardm istendi. "224nolu drtgen iinde dman topusu ilerleyiimizi durduruyor. Bu Mustafa Kemalin topusunun olduu yerdi.. Anzak Koyundaki manzara hi de i ac deildi. kinci dalgayla birlikte karaya kan er Brereton o gn u ekilde anlatyor: kartmann ilk saatleri tam bir kemeke havasndayd. Filikalar ve her cins tekneler ileri insan dolu olarak gidip geliyorlar, sahile doru gidenler tamamen sessiz, sahilden gelenler ise her geen sandal ve gemiye, apkalarn sallayarak tezahrat yapyorlard. lerleyen saatlerde nakliye gemilerine dnmekte olan filikalar yarallarla dolmaya balad. Dmann atei sratli olmakla beraber, dankt. Gen bir Yeni Zelandal avu kartmann hikayesini birka gn sonra hatra defterine u ekilde yazd: Yukarmzdaki derenin iine ve gerimizdeki denizin aklarna arapnel yayordu. Fakat bunlardan pek az yarallar ve llerle dolu olan, talar kana bulanm kumsala dyordu . Kimi topallayan kimi sedyede tanan yaral askerler sahile gelmeye balad. Ne bir mrlt, ne de bir ikayet duyuluyordu. Kanl bir sarg ile balanm yz kanlar iinde bir adam yaklat. Haline bakmadan bir sigara iiyor ve serbest eliyle ttnn kavram hala nezaketle kfredebiliyordu.106 Yeni gelenler, Anzac Koyunda bata ka sahile varnca, tekrar sraya girmek zere arapnel Vadisine gnderiliyorlard. Sonra da keyfi bir ekilde karmakark olarak muharebe meydannn deiik yerlerine sevk ediliyorlard. Birlikler tamamyla gzden kayboluyordu. Birok hallerde dkntler kumsala dnerek karkl bsbtn arttryor, emir komuta karkl her an artyor, iler iyice iinden klmaz hale geliyordu. Yetersiz haritalar hibir ie yaramyordu. Dolaysyla bunlara dayanlarak verilen emirler yerine getirilemiyordu. Bir seferinde bir grup Yeni
106
55
Zelandal haritada yz metreden az grnen bir mesafeyi amak iin bir saatten fazla uramt. Nedeni gayet basitti; harita Haintepe ile Merkeztepeyi birbirinden ayran ve geit vermez olan bak srtnn varln kabul etmiyordu. Her ne kadar Hint Da Bataryasnn alt topu Haintepe srtlarna srklene srklene karldysa da, ki bu bal bana olaanst bir baaryd, ksa zamanda ak mevzilerinde Trkler tarafndan yakalandlar. Sonunda yerlerini terk etmeleri gerekti. Btn gn boyunca piyadenin grd topu destei bundan ibaret kald. Hatta leden sonra, Birdwood donanmaya karaya top karlmasnn durdurulmasn emretti. Harp gemileri pek az yardmda bulunabiliyorlard. Anderson Tmsei yaknndaki bir Trk bataryasnn mevkii hakknda ise kesin bir rapor ancak akam st 5de alnabildi. Filonun toplar ancak o zaman bir mdahalede bulunabildi. O anlarda Trk mevzileri ve saldrlar hakknda kimsenin ie yarar bir bilgisi yoktu. leden sonra 14e kadar Anzaklar karaya 12.000 den fazla adam kardlar. Onlarla arpan Trklerin says ise en fazla 4000 kadard. Fakat arazinin nitelii, yanl yerde karaya kmann dourduu karklk ve birliklerin birbirine karmas, bu stnl iyice azaltmt. Saat 5de ise Anzaklar canlarn kurtarabilmek iin dvrken geriye, denize doru srlyordu.107 Cephenin en kritik kesimi sol utayd. Anzak Koyunun gney ucundan Haintepenin adeta dmdz yan solda braklarak, sola dnlp arapnel Deresi'ne girilir. Sonra saa dnlerek Merkeztepenin son dilimlerini geince doru gidilerek Monash Vadisi (Korkuderesi) tekrar sola diye bilinen derin bir yara varlr.
Monash Vadisi'nin kenarlar dik olup, baz yerleri uurum gibidir. Batan aa kayalk ve allarla rtldr. Vadinin bana, gerekte Conkbayrnn alak srtlarndan biri olan ehemmiyetsiz bir tepe olan Dztepe (Baby 700) hakimdir. Bunun zerinde, sonradan Zrhltepesi (Battleship Hill - 261 Rakml Tepe) diye tannan, baka bir yumuak srt vardr. Monash Vadisi'nin tepesinde, arazi dikine saa sola ykselir ve ortada ufak bir kayalk knt oluturur. Monash Vadisi kn, Dztepeden denize kadar uzayan, dehetli bir sel yatadr. Yazn ise hemen hemen dikey bir yokutan baka k olmayan kupkuru bir vadidir. Bat tarafnda Merkeztepe (Russels Hill) daralarak, Avustralyallarn Boyun (The Nek) dedikleri, genilii yz metreyi bile bulmayan, iki taraf uurum olan bir burun halini alr. Dou yannda, 400 Yaylas ile Dztepeyi birletiren, hemen hemen ayn derecede dar
107
56
bir srt vardr. te arpmalarn en kyasya ve nemli ksm, bu uurum gibi dar ve derin derenin etrafnda ve yukarlarnda cereyan etmitir. Yeni dnyann insanlar ilk kez bir sava snav veriyordu. Bu savata Trkler kadar iyi olmadklarn anlamaya baladlar. Onca say stnlne ramen daha ilk gnden geri ekilmek zorunda kaldlar. Ancak bu ekilme ani olmad. Anzaklar Belki btn tepeleri adm adm terk ettiler. Hibir mevziiyi atmadan brakmadlar. Sefere katlma nedenlerinden biri de kahramanlklarn ispat etmekti. kahramanlklarn ispat ediyorlard, ama bu onlara ok pahalya mal oluyordu. Daha sonra Churchill anlarnda bu durumu yle yazacakt : Trkler bu darack geit banda sk bir savunmaya girdiler. Canlarn veriyorlar fakat yurtlarn bir kar topran vermiyorlard.108 O gnk Trk taarruzunu Hamilton yle anlatmaktadr: Gebe dalar Trk dourmakta devam ediyor. Bizim mevzilerimizin en yksek ve en merkezi yerine bir birini kovalayan dalgalar halinde ykleniyorlard.109 Mustafa Kemal ahsi inisiyatif kullanarak savan gidiini deitirdi. Sava tarihine baktmzda muharebe alanlarnda deha diyebileceimiz ok az sayda komutan vardr. ngilizlerin anszl Yarmadada byle birine rastlam kaderini olmalardr. Yarbay rtbeli bir Trk subay Generaller savann kadar yksek tepeler hep Trklerin elinde kald. ngiliz General Aspinal Oglander o gnk Arburnu taarruzlar iin komutannn tam o anda o noktada bulunmasdr. nk aksi takdirde ederdi. unu Anzak yazmtr: Mttefik devletler iin en kts bu deha sahibi kk rtbeli, Trk Kolordusu pekala o gn Conkbayrn ele geirir, savan kaderini o gn belli
deitirmitir. Bu savan srr ncelikle tepeleri tutmakt. Savan son gnlerine
2.1.8 lk Geri ekilme nerisi

25 Nisan gn saat 15 civarnda artk 19 Tmenin emrine verilen 27. Trk Alay Krmzsrt- Kanlsrta yneldi. hcumuyla birbirine
108
109
Anzak ve Trk
taraf karlkl sng
girdi.
Trkler
Anzaklara Allah Allah sesleriyle
Trumball Higgins, Winston Churchill and The Dardanells. The Mc Millan Company New York, USA, 1963, s.77. Hamilton, a.g.e., s.124. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
57
saldryorlard. Cinnet dzeyine varan insan kymndan sonra Anzak taraf bozulmaya balad. Dehetli saatlerden sonra 180 rakml tepe, Krmzsrt, Kanlsrt, Albayrak srt Trklere geti. Fakat mttefik donanmasnn mthi atei Trklere daha fazla ilerleme ans tanmad. Bir buuk tmen Anzaka kar iki Trk alay kar durmutu. Akama doru her iki taraf da iyice ypranm durumdayd. Geri ekilen Anzak birlikleri git gide dar bir ky kesimine skp kalmak zorunda 25 Nisan leden sonrasnda genel durum uydu: leden sonra kartmas tamamlanan 1. Avustralya Tmeni iki tugayndan biri ile birinci hatta muharebe O gn leden sonra sava iyice ediyordu. Dier tugay imdilik yedekte tutuluyordu. 2. Avustralya ve Yeni Zelanda Tmeninin de karlmasna hz verilmiti. nedeniyle, akama doru hzlanm, 57 Trk Alaynn baarl balayan taarruzu gemilerden gelen youn ate yavalamt. Mttefiklerin 172 ar top namlusu srekli olarak denizden bu alayn zerine ate kusuyordu. Bu alayn iyice zorland bir anda 72. Alay da savaa sokuldu. Bir sre sonra Anzaklar Dztepeyi tamamen kaybetti. lerleyen aamalarda 27. 72. ve 77. Trk Alaylar da tam kadrolaryla saldrlara katld. Donanmann youn ate desteine ramen kolordu dzeyindeki bir kuvvet 19. Tmenin kar taarruzu ile neredeyse denize dklecek noktaya gelmiti. Gnn sonunda ngilizlerin Arburnu cephesi neredeyse kmek zereydi. Bu durum ilk gn hedeflerinin artk gerekletirilemez olduu anlamna geliyordu. 1. Avustralya Tmeninin ileri hat birlikleri ok ar kayplara uramt. Dar ky eridi scak atmada morali bozulan askerlerle hnca hn doluyordu. Bazlar artk tamamen ekilmekten bahsetmeye balamt. Grnm ok i karartcyd. Kk rtbeli subaylar artk geri ekilme fikrini dile getirmeye balamt. nce bunu tmen komutanlar olan General Bridges ve General Godlye duyurdular. Generaller o dakika hayretten donakaldlar. Zaman getike Anzaklarn iinde bulunduu durum daha da umutsuz bir grnm almaya balyordu. Generaller bir noktadan sonra ayn teklifi kolordu komutan Birdwoodda bizzat kendileri yapmak zorunda kaldklarn hissettiler. Bylesine ciddi bir teklifi mesajla iletmek yerine, onu bizzat sahile armay ve durumu birlikte deerlendirerek karara katlmasn salamaya karar verdiler. Birdwood saat gece 10u biraz gee karaya kt ve tepenin ya macnda, bir branda ile rtl, trdayp titreyen mumun aydnlatt kabataslak bir ukurdan 58
kalyordu.
baka bir ey olmayan Tmen komutan Bridges'in snanda, General Bridges ve General Godley ile bulutu. Darda kumsalda, personelinin barmalar, yarallarn feryatlar, dalgalarn sesi bir birine karyordu. Ortada tam bir karmaa havas hakimdi.110 Herkes yorgunluktan bitkindi. Birdwood, bir boaltmann sz konusu olduunu duyunca ok ard. Fakat Bridges ve Godley o derecede kesin konuuyorlard ki sonunda, hi istemeyerek de olsa, sradan bir kada Godley tarafndan yazlan aadaki mesaj Hamiltan'a gndermeye raz oldu. Gerek Tmen Komutan gerek Tugay Komutan olan Generallerim, adamlarnn sabahki kahramanca faaliyet ve bitkinlie ramen, btn gn maruz kaldklar arapnel ateinden tamamen demoralize olduklarn bana bildirdiler. Pek ou ate hattndan birer ikier geriye ekilmi olup, bu sarp arazide srekli olarak bu ekilde bir arada kalmalar mmkn deildir. Ksa bir sre nce savaa girmi olan Yeni Zelanda Tugay bile ar kayplar vermi ve moralini kaybetmitir. Eer askerler yarn sabah tekrar topu ateine maruz kalrlarsa, ate hattnda bulunanlarn yerine koyacak taze askerim olmadndan, bir fiyasko olmas olasdr. nerimin son derece ciddi olduunu biliyorum. Eer zorunludur.
111
gemilere dneceksek
bunun derhal yaplmas Genel
Bu mesajn Hamilton'un eline gemesi tamamyla bir ans oldu.
kargaa iinde, hi kimsenin adresini tamadndan, nihayet gece saat 11de Amiral Thursby'nin eline vard. Amiral, hakl olarak ok ard. Mesaj Hamiltona vermek iin yola kt. 25 Nisan gecesi ilerleyen saatlerde uyandrlan Hamilton bir eylerin aksi gittiini anlamt. Queen Elizabethdeki komuta odasna girer girmez odadakilerin yz ifadeleri onu dehete drd. O anki hislerini Odadakilerin yzlerini incelerken souk bir el kalbimi kavrad. eklinde ifade ediyordu.112 Birdwoood'un mesajn okuduktan sonra, Hamilton Amiral Thursby'nin fikrini renmek istedi; Amiral kesinlikle boaltmaya karyd, Deniz Binba Keyes de kendisini iddetle destekliyordu. Hamilton masaya oturarak, Birdwood'a bir cevap yazmaya balad. Tam bu srada kurmay heyetinden Albay Brodie odaya girdi. Az nce Avustralya denizalts AE2'den Boazn en dar yerini getiini ve bir dman gemisi batrdn bildiren bir mesaj aldn bildirdi. Odaya bu ekilde izinsiz girmesi kesinlikle
110 111 112
James, a.g.e., s.178. James, a.g.e., s.179. Hamilton, a.g.e., s.115. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
59
uygunsuzdu. Fakat mjde getirmenin cesaretiyle bunu dnmemiti.113 umutsuzluk havas bir anda dald. Tam o anda Thursby de bakmdan imkansz olduunu syleyince Hamilton son kararn verdi. kaleme aldrd: neriniz gerekten ok ciddidir. aklayabilecei gibi tekrar Avustralya denizalts
Odadaki AE2'nin
boaltmann idari
baars belki de bir cephenin kurtulmasn salamt. Hamilton derhal u emri Fakat olduunuz yerde siper iki gn srer. Bu arada, (ngilizler Hunter-Weston yarn ar kazp, dayanmaktan baka yaplacak bir ey yoktur. Amiral Thursby'nin de size gemilere binmek en az EA2 Boazn dar yerini geerek anakda
anakkaleye anak derlerdi) bir gambot torpilledi. bir aba sarf etmeleri arsnda bulunun yapmanz gereken olmaldr. Sir lan HamiIton.114
kayplara ramen ilerleyecek. Askerlerinize mevzilerini muhafaza etmeleri iin son in zor ksmn baardnz. imdi kendinizi emniyete alana kadar kazmak, kazmak, kazmak
Thursby bu azimkar mesaj alp, derhal Anzaka hareket etti. Tarihiler genelde bu mesajn her eyi deitirdii grndedir. Mesajdan sonra gerek Birdwood, gerekse generalleri panik havasndan kurtulmaya baladlar. Artk ekilme mesajn gndermenin hata olduunu dnyorlard. Boaltma yapmann tam bir felaket olacan bunun korkun kayplara neden olacan takdir etmeye baladlar. Trk tarafnn beklenen sabah hcumuna karlk kumsalda savunma mevzileri srlsklam ve kazma abalarna derhal baladlar.Karargahnn biraz yukarsnda, ediyorlard.115 Anzaktan gelen haberler o gnden sonra dzelmeye balad. Askerler iyi kt kazabildikleri siperlere yerlemeyi baard. Beklenen Trk kar hcumlar gereklemedi. Haintepeye drt da topu yerletirilmi ve sava gemileri grebildikleri Trk ktalarna top atei amaya balamt. Bu Trklerin moralini ylesine bozdu ki, gndz planladklar btn byk saldrlardan vazgemek zorunda kaldlar. Piyade ateinin sar edici homurtusu gece gndz durmak bilmiyordu. Anzaktaki herkes, arazinin hemen her noktada dmann gzlerinin srekli Birlikler birbirine karmt. Dmann zerlerinde olduunu hissediyorlard.
113 114 115
bitkin askerler allklarn iine yatarak nlerindeki slak karanla durmadan ate
James, a.g.e., s.180. Hamilton, a.g.e., s.117. James, a.g.e., s.182. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
60
nerede olduu hakknda kimsenin hala doru drst bir fikri yoktu. Artk savaa almaya balayan sradan Anzak erleri bir yandan siper kazarken, te yandan bir gn nceki kaostan bir dzen yaratmaya alyordu. kartma tamamlanm, en uzun gn bitmiti. Durumun biraz daha iyilemesine ramen ikinci gn ve ilerleyen gnler hi de iyi eyler vaat etmiyordu. Ordu sanki sonsuzluk kadar uzun gelen bir zaman nce Mondros'tan ayrlmt. lk gndeki heyecan ve azim tamamen yok olmutu. knt iindeki taburlar, hemen hi subaylarnn kalmam olduunu farketmeye baladlar. Trk keskin nianclar zellikle subaylar vuruyordu. Kurmay kadrolar o kadar ok azalmt ki, taburlar sadece kat zerinde kalmt. 25 Nisan afandan beri, ngiliz ve Dominyon askerleri her iki cephede 400e yakn subay ve 8500 den fazla er kaybetti. Bunlardan 150 kadar subay ve 2500 er lmt. Hi kimse byle bir sonuca ihtimal dahi vermemiti. Oysa onlara ok kolay bir zaferin ktalar onlar bekledii sylenmiti.116 Yarmadaya gelen taze destek adeta yalanm olan deneyimli askerleri grnce iin birka gnde
ciddiyetini hemen anlyordu. Anzaklar artk bir tr kuatma altndayd. Ama tamamen yenilgiden de henz sz edilemezdi. Durum neredeyse dengelenmek zereydi. Mustafa Kemal'in yapt arka arkaya hcumlar, kararl Anzak atei karsnda krld. Mustafa Kemal'in askeri tabiyesi son derece sertti. Emirlerinden birinde, Dman yenmek iin karmak iin daha ok teemmle luzm yoktur. imizde ve kumanda ettiimiz askerlerde Balkan yenilgisinin tekrarn grmektense, burada lmei tercih etmeyenlerin bulunacan katiyen kabul etmem. ayet byle birileri varsa onlar kendi ellerimizle ldrelim diyordu. Anzak kesimindeki 18 tabur Trk askeri her kar toprak iin inatla mcadele etti. nisiyatif ve arazi stnl hala Trklerdeydi. Dik yamalarn snak tekil ettii baz blgeler hari, Anzak mevzilerinin her paras daima dman kurunlarnn hedefi altndayd. Askerin gvenli istirahat blgesi yoktu. Anzak Koyuna erzak boaltmakta olan askerler de, ileri hatlarda olanlar kadar tehlike altndayd. Tek kurtulu aresi kazmak, hem de derin kazmakt. Gnler durmak bilmeyen ate velvelesi iinde geerken, siperlerden atlan pislik ynlar tepelerin yamalarnda irkin izler brakmaya balamt. Anzak Koyu ile arapnelderesi arasndaki yamalarda siperlerden oluan kk bir ehir tremiti.
116
James, a.g.e., s. 198. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
61
Anzak cephesinde savan dier cephelerinde eine rastlanmayan bir gerilim vard. Avustralyallar ve Yeni Zelandallar adeta ekilmez artlar altnda, ancak tutunabildikleri bu tehlikeli yere yaparak, gelimeleri beklemekten baka bir ey yapamyordu.117
2.1.9 Oyalama Amal Kumkale karmas

General Hamilton'un 18 Nisan 1915de Fransz Komutanl'na, Anadolu yakasndaki Kumkaleye karma yaplmas iin emir verdi. Bu harekatn amac: Boaz giriinde bulunan Trk kuvvetlerini nce yerinde tespit etmek, sonra imha etmekti. Bu harekatn Gelibolu Yarmadas'na kacak ana kuvvetlere ok yardm olacakt. Grevini tamamlayan birlikler edecekti. karmas yaplacakt. Fransz Filosu, 25 Nisan saat 04:30'da plan gerei Kumkale nlerine geldi. 05:15'teki bombardmanla harekat balad. Akntlar yznden Fransz Tugay ancak saat 10.00da kyya ayak basabildi. Ayn saatlerde Beige kylarnda olan Fransz birlikleri le saatlerinde, youn sis sebebiyle harekattan vazgeti ve geri dnd.118 Anadolu yakasn savunmadan sorumlu 15. Kolordu Komutan Weber Paa kylar zayf kuvvetle tutmak ve gece yaplacak taarruzlarla dman geri pskrtmek tutuyordu. dncesindeydi. Bu sebeple ana kuvvetleri geride toplu olarak Bu plann sonucunda kalabalk Fransz Tugay Kumkale Koyu'nu ele Avrupa yakasnda grevine devam Ayrca bu harekete destek amacyla Beige Koyu'na da bir gsteri
geirdi. Ayn gn saat 18.00da yaplan Trk kar taarruzunda kyde gs gse mcadeleler oldu. Fakat kesin bir netice alnamad. 26 Nisan'da yaplan Fransz taarruzlar da istenen sonucu vermedi. stenen sonucu almann zor olduunu fark eden Mttefik komutanlar 26-27 Nisan gecesi buradaki kuvvetleri tamamen ekerek Gelibolu yakasndaki muharebelere destek vermeye karar verdi. nk bu sralarda Seddlbahir cephesinde iler planland gibi gitmiyordu119. Kumkale karmasnda Fransz Tugayna kar etin mcadeleler veren 3. Trk Tmeninden 31. ve 39. Alaylar olduka ar kayplar verdi. Trklerin toplam
117 118 119
James, a.g.e., s.201. H. George Cassar, anakkale ve Franszlar. Milliyet Yayn Ltd. ti. ev: Nejat Dalay stanbul, 1974, s.180. Cassar, a.g.e., s.182. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
62
kayb 467 ehit, 763 yaral ve 505 kayp olmak zere toplam 1735 olmutur. Buna karlk Franszlar da 176 l, 481 yaral ve 129 kayp ile toplam 786 askerini zayiat verdi. Bu harekatta Franszlar ksmen baarl saylsalarda hi bri sonu elde edemediler.120
2.1.10 Seddlbahir Cephesi

General Hamilton Yarmadann gneyindeki Seddlbahir blgesini ele geirdikten sonra Kilitbahir Platosuna inerek ana
karma noktas olarak belirlemiti. Amac bu blgenin kilit noktas olan Altepeyi Trk topusunu arkadan vurmakt. Plann gerekletirmek iin bu cepheye piyade tmeni bir de Hint Tugay grevlendirdi. Blgeye ilk nce 29. ngiliz Tmeni kacak, daha sonra onu Fransz Tmeni ve 1. Kraliyet Deniz Tmeni takip edecekti. Ayn anda Kabatepe blgesindeki Anzak karmas da devam edecek, ilk aamann sonunda birlikler Yarmadann hakim tepelerini ele geirecekti. Seddlbahir blgesine yaplacak karma iin be ayr nokta tespit edilmi, hepsine ayn gn, ayn saatlerde asker sevk edilmiti. Belirlenen karma noktalar unlard: Morto Koyu (S Plaj), Erturul Koyu (V Plaj), Tekke Koyu (W Plaj), kiz Koy (X Plaj) ve Zndere kuzeyindeki Sartepe yaknlarndaki Pnarii Koyu (Y Plaj). 2.1.10.1 Tekke Koyu karmas (W Plaj) Bir taburdan fazla ngiliz kuvveti 25 Nisan gn saat 6:00'da kyya 400 m yaklat. Bu kyy savunmakla sorumlu 12. Trk Bl nce sessizliini korudu. karma tekneleri karaya bindirir bindirmez Trk mevzilerinden kopan youn atele ngilizler ok byk kayplar verdi. Gnn sonunda sadece kyda tutunabildiler. Harekat durduruldu. leride alnacak dzenlerle bu kydan karma tekrar edilecek ve Tekke Koyu i blgelerini ele geirmek amacyla bir kez daha zorlanacakt.
120
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 60.

63
2.1.10.2 Erturul Koyu karmas (V Plaj) Bu koya yaplacak karma iki ayr dzende planlanmt. Bu blgeye kacak ngiliz Kuvveti bir tugay kadardr. ilk hattaki rlanda Taburu Erturul Koyu'nun batsna kacakt. Dier taraftan River Clyde adl kmr gemisine yerletirilen ana kuvvetler, Seddlbahir Kalesi'nin alt ksmnda bulunan talk ksmda, gemi karaya oturtularak karlacakt. Bu plan Truva Sava'nn bitmesine neden olan Truva At efsanesinden esinlenerek hazrlanmt. Erturul Koyu'na kacak ngiliz kuvvetleri 13 blkten oluuyordu. Ayrca bir alay da yedekte bekletiliyordu. Bu kuvvete karlk burada sadece 10. Trk Bl bulunuyordu. karma filikalar ve River Clyde gemisi karaya yaklamaya balad. Kyda bulunan Trk askeri byk sabr ve soukkanllkla davranarak ngilizlerin karaya kmalarn bekledi. Filikalar karaya varr varmaz youn atele karlaan rlanda Taburu ok fazla kayp verdi. Sa kalabilenler kumsal hattnda bulunan kk tmseklerin arkasna saklanarak canlarn kurtardlar. Youn at karsnda gemiden kanlar daha karaya ayak basamadan lmeye baladlar. Gemiden sarkan rampa ve merdivenler, duba stleri cesetlerle doldu. Askerlerine moral vermek amacyla ileri doru atlan ngiliz subaylar da hayatlarn kaybettiler. ngiliz kuvvetleri en fazla subay zayiatn bu koyda verdi. Trk askerinin bu koyda gsterdii insanst gayret ve kahramanlk sayesinde yaklak 2500 kiilik ngiliz kuvvetinin yzde yetmii sava d kald. Sa kalan 200 kii de ancak kum setleri ve kale duvarlar altna ancak kendilerini atabildi. Bu koydaki ngiliz kayb toplam 6.000i buldu.121 2.1.10.3 kiz Koy karmas (X Plaj) ngilizler buraya bir tabur asker karmay planladlar. Amalar kiz Koy ve kuzeyindeki Sartepe karmalarn tamamlayarak Seddlbahir Trk savunmasn kuatmakt. Bu kayda da Liman Von Sanders'in savunma anlay yznden sadece gzetleme postalar bulunmaktayd. Buradaki gzetleme postalar 30-40 kat stn ngiliz kuvvetini oyalamay baard.
121
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s.97.

64
2.1.10.4 Sartepe Alt (Pnarii Koyu) karmas (Y Plaj) ngilizler bu blgeye tugay dzeyinde bir birlik karmay planlad. Bu blgenin bo braklmas ve Seddlbahir blgesini savunan Trk birliklerinin arkalarnn savunmasz olmas Trk taraf iin byk bir tehlike arz etmekteydi. ngiliz tugay saat 06:45'te hibir direnile karlamadan karaya kt. Fakat tugayn vaat edilen takviyeyi beklemeye koyulmas, ileri hareket iin yeni bir emir beklemesi, gneydeki savalarn nasl gelitiini bilememesi olaan st bir ansn boa harcanmasna neden oldu. Az telerde inanlmaz bir sava cereyan ederken buradaki birlikler bo oturuyordu. ngilizler byk bir frsat kardlar. Bir sre sonra Trklerin ekildi. 2.1.10.5 Morto Koyu karmas (S Plaj) Morto Koyu ve Eskihisarlk srtlar Seddlbahir savunmasnn yan tarafna egemen olan ve Trk ihtiyatlarnn kanatlara dalmasn salayan ynyle olduka nemli bir noktayd. Ayrca buras ele geirildii zaman Boaz topusunun Rumeli kanad bask altnda tutulabilecekti. Bu blgeye bir ngiliz taburunun kmas planland. Trk savunmasnn buraya ayrabildii kuvvet ise sadece ar silahlar olmayan bir takmd. karma harekat 25 Nisan gn saat 04:30'da youn bombardman ile balad. ngilizler kyya yaklatklarnda filika gruplarndan biri douya, dieri de Morto Koyu'na bakan kylara yneldi. te bu esnada Trk sa kalanlar dik yamalarn altna takmnn erleri youn ata balad. ngilizler daha karaya ayak basamadan ciddi kayp vermeye balad. Kumsala kp da daha ilerlediler.122 Sonu olarak; Seddlbahir karmalar anakkale Cephesi'ndeki karma planlar buna gre hazrlanmt. Fakat, Altepe'yi bir sert bir direnile karlam ve harekatnn arlk merkezini oluturmaktayd. 25 Nisan gn iin en ncelikli hedef olarak Altepe seilmi, gnde alabileceklerini dnen ngilizler snarak hareketsiz kaldlar. Bir sre sonra gl donanma destei ile bir miktar 25. Alay 1. Taburunun blgeye gelmesiyle ngiliz Tugay geri
kabildikleri kylara aklp kalmlard. 5 ayr noktada kartma yapan takviyeli 29.
122

65
ngiliz Tmeninin karsnda sadece, 26. Alay'n 3. ve 2. Taburu vard. 25. Alayn sadece bir taburu Sartepe altna kan ngiliz Tugay'n etkisiz klmaya yetti. 26 ve 27 Nisan tarihlerinde yaplan mcadeleler neticesinde ngilizler kydan itibaren ok az bir derinlik elde edebildiler. Onca abaya ramen sadece darack ky bana tutunmakla yetinmek zorunda kaldlar. deimedi. 2.1.10.6 Kirte (Altepe) Savalar: 1. Kirte Sava (28 Nisan 1915) Fransz Tmeni'nin de Anadolu yakasndan gelmesiyle glenen General Hunter Weston komutasndaki ngiliz kuvveti, Eski Hisarlk-Zndere arasndaki blgede Trk kuvvetlerine kar taarruz hazrlklarn tamamlad. Bu taarruz 2 safhada gerekleecekti. 29. ngiliz Tmeni 28 Nisan gn saat 08:00'da gl donanma atei desteiyle taarruza geti. Bu taarruz karsnda Trk ileri karakollar geri ekildi. Saat 09:00'da iki tarafn asl kuvvetleri savaa tututu. Bat kanattan taarruza geen iki deniz piyade taburuyla takviyeli 87. ngiliz Tugay Yasstepe'ye ilerledi. Toplam 10 ngiliz taburuna kar 20. Alay bu taarruzu her seferinde durdurdu ve kar tarafa ar zayiatlar verdirdi. Dou kanatta ilerleyen stn ngiliz kuvvetine kar direnen 26. Alay, 25 Nisan'dan beri savamakta ve bir gece bile uyumam olduundan bu cephe zld. Tmen komutanna gre dou kanat kmt. Altepenin dorultusu tam o anlarda serbest kalmt. Bu kargaa srasnda 3. Tabur Komutan Binba Mahmut Sabri Bey ihtiyat grubunu alarak ne frlad, rastlad dier askerleri de emrine alarak dman siperlerine taarruza geti. Bu ileri hareket teki birlikleri de canlandrd. balamt.123 Korkun iddetteki sava 4 Maysa kadar devam etti. 4 Mays gn Fransz General DAmade General Hamilton'a u raporu yazd. Verilen zayiatn altndan kalklamayacak lde olduu ve Senegalli taburlarla yabanc lejyonlarn tam bir panik iinde olduundan dolay artk savamalarna olanak kalmadn, acilen en az bir tugay ile takviye edilmedikleri takdirde Fransz cephesinin gvenliinin ve
123
Savan sonuna kadar da bu durum
Bylece kaybedilen mevziler yeniden kazanlm oldu.
Dier taraftan sng hcumlar da etkili olmu, Fransz birliklerinde zlmeler
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 135. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
66
dayanma ansnn dnlemeyecei"124 bildiriliyordu. sngsnn eseriydi.
Btn bunlar Trk
Seddlbahire kan 29. ngiliz piyade tmeni ilk hedefi Kirte (Altepe) ky dousundaki Altepe ykseltileri idi. Arburnuna kan Anzak Kolordusunun hedefi ise Kocaimen Tepesiydi. Bu ilk hedefler ele geirildikten sonra, eski birlikler ve yeni kanlar bir araya gelecek, Seddlbahir grubu gneyden Anzaklar kuzeyden Eceabat zerine yryeceklerdi. Bylece Gelibulu yarmadasnn gney yarmadasnn gney yamac tamamen ele geirilmi olacakt. Olduka iyimser olan bu plan ngiliz ve Franszlarn Trkleri ok fazla ciddiye almadklarn gsteriyordu. Ac sonular onlar bu ryadan uyandrd. Birinci Kirte Sava Hamilton'un stratejisinin kn ifade ediyordu. Artk bir coup de main (baskn) sz konusu olamazd. Ordusu imdilik son gcn harcam bulunuyordu. Uzakta gz alc bir ekilde uzanan Altepeye yldzlara uzak olduu kadar uzakt. Trk destek ktalar anakkale'den aralarla Boaz aarak, Kilitbahir'den. sahil yolunda yryerek, Altepe'nin gerisindeki derin SoanIdere boyunca ilerleyerek yerlerini alyordu. Fakat Kitchenere yazd raporlarda hala umutlu olduunu ifade ederek mevcut durumu gizleme yoluna gitti.125
2.1.11 Anzak Cephesi Salk Hizmetleri

Nisandan beri Limni'de alelacele yaplan hazrlklar kesinlikle
yetersizdi. 25-26 Nisanda yaanan korkun olaylar her iki tarafta da dehetli ykma ve yok olua neden olmutu Anzakta salk hizmetleri ok ktyd. Filikalara konulan aclar iindeki yarallar, hrn denizin zerinde kendilerini kabul edecek bir gemi bulana kadar dolamak zorunda kalyordu. Tccar gemileri iyice zorunlu olmadka yaral kabul etmiyordu. Yzlerce yaral tayan bir layter 26 Nisanda, yedi nakliye gemisi tarafndan geri evrildikten sonra, sabaha kar saat 03de, korkun dalgalar arasnda srklenirken bulunmutu.126 25 ve 26 Nisan gnleri boyunca Yarmadadan ayrlmalarna izin verilmeyen binlerce ar yaral korkun aclar iinde sahilde yatmak
124 125
126
Cassar, a.g.e., s.192. James, a.g.e., s. 200. Michael Tyquin , Gallipoli The Medical War The Avustrialian Medical Services in the Dardanalles Campaingn of 1915. New South Wales Univ. Press, Avustralia, 1993, s. 60 This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 67 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
zorunda kald. kaldlar.
Hastane gemilerinin Msra hareketine izin verilince durum
dzelmeye balad. Bu sre boyunca ciddi tedavi imkanlarndan yoksun kartma kumsalnn bir mil olmas gerekirken sadece bir ka yz metre uzunluunda oluu, tm lojistik ve tbbi destek planlarn altst etmiti. nc birliklerin hemen arkasndan esas Anzak kuvvetleri karaya kmaya balaynca bunlar sahilde dzenlemek ve yeniden gruplandrmak byk sorun tekil etmeye balad. Pek ok ekip saat 10a kadar kumsala ayak basmad. O zamana kadar da Anzak Koyu idari bakmdan tam bir kemeke iinde kald. Asker nakletmek iin ayrlm filikalar. yarallar geriye, nakliye gemilerine gtrmek iin zorla alkonmaya baland. Bahriyelilerden bazlar ierilerdeki savaa katlmak iin ortadan kaybolmutu. Esas kuvvete bal birlikler nihayet sahile ktklar vakit ne ellerinde kesin emirler, Gemilerin pek ne de arazi veya dier birliklerin bulunduklar yerler ounda gerekli tertibat olmadndan yarallarn hakknda bilgileri vard. Hatta dmann nerede olduunu bile bilmiyorlard. gemilere alnmalar bile bal bana tehlikeli bir iti.127 Gemiye alndktan sora da iler acs shhi artlarla yz yze geliyorlard. Nakliye gemilerinden birinde bir ordu cerrah unlar grmt; Ba gvertede katrlar vard, gemi pislik iinde braklmt. Tuvaletler tkanm, yemekler ok kt, havalandrma berbatt. Asl hastane gemisinde hibir hazrlk yaplmamt. Acemi shhiye erlerinin ar yarallar sedyelerden kaldrmay reddetmeleri yznden, sahilde sedye sknts ba gsterdi. Aslnda yaananlar tamamen kt bir organizasyonun sonucuydu. Elde iyi tehiz edilmi bir hastane gemisi olan Hindoo vard.128 Fakat gemi hi bir emir almamt. Ayn 29unda Seddlbahir aklarnda kefedilerek Anzaka gnderildi.. Bu arada, Limni'de 400 ar yaraly barndracak byklkte, operatrleri, shhiye ve hastabakc erleri, ameliyathanesi ve rntgen cihaz mevcut bir Avustralya hastane gemisi dururken, le gibi yaral nakliye gemileri skenderiye'ye doru uzun bir yolculua kyordu. yzlerce yaral lk la baryordu. Baz yaral nakliye gemilerine tam dolmadan ayrlmalarna izin verilirken o srada kumsalda Sonuta salk hizmetleri tam bir fiyasko grnmndeydi. Alelacele bulunduklar gemilerin Msr'a hareketine
127 128
James, a.g.e., s.191. Tyquin, a.g.e., s. 91. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
68
izin verilinceye kadar, dehet verici artlar
iinde olan ve yeterli tedavi kafilesinin skenderiye'ye
grmeyen yarallar gnlerce akta bekletiliyordu. Bir Avustralya askeri doktoru, Yarmadadan gelen tipik bir yaral gnderilii hakknda unlar yazd: Ciddi vakalarn dahi sarglar ancak bir defa deitirilmiti. Tahtaya sarlmam krk bacaklar, cerahat torbas olmu septik bacaklar, omuza kadar kangren olmu kollar, hastaneye varncaya kadar yaplamayan acil cerrah mdahaleler... Bunlar o korkun gnlerin Msr'a ulatn ifade ediyordu. Bir gemi,
sradan manzarasyd.129 Baka bir doktor da bir gemi dolusu yaralnn pislik ve hastalkl bir ortamda skenderiye'ye 1600 yaral getirdi. Bunlardan 300 kadar sedyelikti. Gemide 4 doktor vard. Bir avu ordu ve bahriye operatrnn iten gelen bir gayretle yarattklar mucizeler durumu iyiletirmeye yetmiyordu. Askerler Msr'a vardklar zaman, hastanelerde bu sayda hasta ve yaraly barndracak yatak mevcut deildi. Ancak, nerede bir yer bulunursa el koymak suretiyle sorun zlmeye allyordu. Gnll hastabakclarn gayreti sayesinde bir lde buhrann hakkndan gelinebildi130 Nakliye gemisi Lutzaw'un Anzaktan skenderiye'ye yapt ve yzlerce ar yaral asker tad ilk seyahatte, gemide diploma sahibi bir doktor vard. O da aslnda bir veterinerdi. Maiyeti de seyisler ve yazclardan ibaretti. Gemi daha evvel katr nakletmekte kullanlmt. Yeni Zelanda resmi tarihisi yle yazd: "Her ey Dante'nin Cehennemini andryordu.131
2.1.12 AE2 Efsanesi

AE2 adl Avustralya denizalts 25 Nisan kara karmasnn yapld gn boazn maynlarnn altndan gemeyi baaran ilk denizalt olmutu. Bu denizalt tarihinde bir ilkti. Ve bu ilki bir Avustralya denizalts baarmt. "Stoker'n denizalts Anzak efsanesinin nemli bir ksmdr.132
129 130 131
132
James, a.g.e., s.192. James, a.g.e., s.193. Tyquin, a.g.e., s. 110. Tom Frame, The Shores of Gallipoli Naval Aspect of The Anzac Campaign. Australian Print Group, Vistoria, Australia, 2000, s.79.
69
25 Nisan 1915 gn sabaha kar 2.30 civarnda Anzak birlikleri kyya yanamak iin gemilerden karma sandallarna indirilirken, AE2 anakkale Boazna girdi. Deniz ok durgundu. AE2 sular tarayan ldaklara aldrmakszn, mmkn olduunca Avrupa yakasna yakn olmaya alarak yavaa ierilere doru sokuluyordu. Denizalt Soandere Akarsuyu yaknlarnda bir ky topu bataryasna yakaland. Bir mermi kck kpr zerinde duran komutan Binba Henry Stoker'n ban syrp geti. Sonra denizalt mayn hatlarnn altndan gemek iin dald. Bu arada maynlar gvdesine dokunup duruyordu. Bu son derece sinir bozucu bir durumdu. Mrettebattan biri, mayn tellerinin tam 18 kez denizaltya srtndn sayd. Stoker, periskopla bakmak iin ikinci kez yzeye kma riskini gze ald. Baknca AE2'nin ne kadar ok yol kat ettiini grnce ard. nc knda AE2 mayn alann gemiti ve boazn dirsek ksmnn sadece 270 metre aasndayd. Derin tuzlu sudaki i akntnn beklenenden da hzl ve gl olduu belli olmutu. Bylece Anzaklar Gelibolu tepelerine trmanmaya alrken ve arkasnda buldu.133 Stoker Boazkesen'den yukar kmak yerine bir gsteri dzenlemeye karar verdi. Periskobunu dar karnca annda zerine mermiler yamaya balad. AE2'nin periskobunu mahmuzlanmak zere Trk botlar harekete geti. Stoker belki de mayn demekte kullanlan eski, neredeyse hurda denecek bir Trk zrhls grd ve saldrmaya karar verdi. Tam o anda, zrhlnn ardndan alelacele bir kruvazr kt. 270 metrelik bir gr mesafesinde yakalayp, ba taraftan bir torpido atelediler. Kruvazr Peyk-i evket snfndand. skele tarafnda AE2'yi mahmuzlamaya kalkan bir destroyerin yaklatn grnce, Stoker ate annda 21 metreye inme talimat verdi. Tam stlerinde, destroyere torpido arpmasnn yaratt patlamay duydular. AE2 hi de rahat bir durumda saylmazd. 12 metrede dou sahili kysna arpt. Neredeyse 3 metrelik sla doru kaymaya balad. Bir ka hafta nce Brodie'nin E15'nin yaadklarn AE2 de yaamaya balad ve karaya oturdu. Ama anslyd nk byk toplar, onu vurmak iin yeteri kadar aa indirilemiyordu.
133
Trkler zor bir
savunmaya balarken Stoker'n AE2'si kendini dorudan Trk mayn hatlarnn
Tom Frame, The Shores of Gallipoli Naval Aspect of The Anzac Campaign. Australian Print Group, Vistoria, Australia, 2000, s. 82.
70
Mrettebat be dakika kadar mcadele etti. Sonunda denizalty yzdrmeyi baardlar. Ama kendisini kovalayan gemiden bir trl kurtulamyorlard. Kamaya alrken bir kez daha karaya oturdular. Ama bu da bir anst, nk Trk gemisi bu durumda onu mahmuzlayarak batramazd. Byk olaslkla Trkler AE2'yi ele geirdiklerini de dnm olduklarndan onu top ateine tutmadlar. AE2 yine abalayarak kurtuldu. Bu arada Nara Burnu'nun karsna gelmiti. Buras Marmara'ya girmeden nceki son deniz engeliydi 134 Trklerin destroyer, bir gambot, rmorkrler ve daha kk teknelerden oluan bir grupla yaklatn grnce, Stoker tam pozisyonlarn saptad ve destroyerlerden birinin AE2'ye vuraca anda, 21 metreye yeniden dald. Bundan sonraki kovalamaca AE2 iin tam bir kabustur. Kovalamacann zerinden 25 dakika gemiti. imdi artk Marmara'ya sadece 32 kilometre kalmt. 25 Nisan gn Saat 8.30 civarndayd. O srada karada Anzaklar kyba tutmaya alyordu. Uzun sre suyun yzeyine kamad. Ancak akam saat 20.45 civarnda su yzeyine kabildi. Bu arada AE2 zaferini Hamilton'a bildirmek iin mesaj stne mesaj ekiyordu ama ulatrmas mmkn olmuyordu. Sonunda g bela mesaj Albay Brodie'ye ulat. O da Queen Elizabeth'te ekilmeyi bile tartmakta saknca grmeyen toplant halindeki heyete bunu iletti. Stoker AE2'den Bakomutan'a, mayn alannn altndan, Boazdan yukar kmay baardn mjdeleyen mesajn ekmiti. Brodie, bu mesajn anlamn ok iyi kavramt. Emirlere aldrmakszn elinde bu mesajla toplant salonuna dald. AE2'nin mesaj gerekten de tam zamannda gelmiti. Bundan daha mkemmel bir zamanla olamazd.135 Hi kukusuz bu mesaj iinde bulunduklar gergin ortamda Mttefikler iin bir nemli bir moral kaynayd. Fakat bir denizaltnn muharebelerin kaderini deitirmeyeceini toplantdaki herkes AE2'nin mesajndan nce vermiti. AE2'nin zaferi ile ilgili haberler, kyda kuatma altndaki Anzaklar iin belki de tek iyi haberdi. Sahilde bir kte yaptrlan ilanda Avustralya denizalts AE2, anakkale'yi geti. lerle dnecektir.
134 135
biliyordu.
Hamilton'n
harekata
devam
kararnda bu mesajn da etkisi olmamt. Byk olaslkla Hamilton kesin kararn
Avustralya.! yazyordu. AE2 denizalt harekat
denizaltclk tarihi asndan ok byk bir i baarmtr. Ama ans 2 gn sonra
Babakanlk Osmanl Arivi, a.g.e. s.88. Frame, a.g.e., s.85. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
71
2.1.12.1 Sultanhisarn AE2yi Batrmas

25 Nisan'da anakkale Boaz'na ynelen AE2'nin iki grevi vard; bunlardan birisi Marmara'ya denizalt geebileceini kantlamakt. Bundan sonraki grevi, dman birlikleri ve desteinin Gelibolu Yarmadas'na geiini nlemekti. Be gn boyunca AE2 batracak Trk gemisi arad durdu, zaman zaman rastlad nakliye ve sava gemilerine torpidolar frlatt. Ancak baarl olamad. Bu karlamalarda Trk gambot ya da torpido botlar da AE2'ye torpido savurmular ama isabet ettirememilerdi. Trk Komutanl gnlerdir ortalkta dolaan, gemilere torpido atan bu denizaltnn yakalanmas iin emir verdi. Bu gemilerden biri de Sultanhisar torpidobotudur. Bu geminin grevi Liman von Sanders'i her gn Eceabat'a tamakt. 28 Nisanda Gemi Komutan Yzba Ali Rza ile Liman von Sanders arasnda bir tatszlk yaand ve komutan stanbul'a dnmesi iin emir ald. Yzba Ali Rza 30 Nisan'da stanbul'a dnerken, daha nce de yapt gibi yine Denizaltya bakmak iin uzun sre Maydos-anakkale arasnda AE2'yi arad. Tam umudu kesip stanbul'a dnmek zereyken, Marmara' nn gneyinde, Karaburun civarnda son kez bakmaya karar verdi. Az sonra uzaktan bir gemi grd ve ona doru en yksek hzla seyir emri verdi. Bu gemi AE2'ydi. ve Binba Stoker yaklaan torpidobotun dumann grm ve hzla dal emri vermiti. AE2 tekrar su yzeyine ktnda, Stoker Sultanhisar'n yalnzca 90 metre uzakta olduunu ve sk ate atn grd. Ali Rza periskopu grnce hemen ate at ve periskop yara almasna ramen denizalt dalmay baard. AE2 30 metrenin altna indi. Daha sonra birden su yzne frlad, denizaltnn kontrol kaybedilmiti. Stoker tanklara su alnarak dalma hazrl yaplmasn emrederken Sultanhisar onun etraflarnda dnerek ate ediyordu. AE2 yeniden kontrolden karak daha dik biimde derinlere dmeye balad. Bir sre sonra Sultanhisar'a hedef tekil edecek ekilde yeniden yzeye kt. Bu kta makine dairesinden isabet ald ve o ksmda iki delik ald. Denizaltya en zayf noktas olan kuyruk dmeninden saldrmaya karar verdi ve tam hzla ona doru gitmeye balad. Sultanhisar denizaltya burnuyla
72
vurduunda, yani onu mahmuzladnda AE2 yine dald. Ama gvdesinden delik alan denizalt artk su altnda kalamazd. Stoker personeline, gereksiz yere can kaybnn nlenmesi iin, gvertede toplanp denize atlamas emrini verdi. 30 Nisan 1915 bir deniz efsanesinin bittii gn oldu.136 2 Mays tarihli kdam gazetesi olay byk bir zafer olarak hemen Trk kamuoyuna duyurdu.137 AE2 son teknolojiyle yaplm, ok yeni bir gemiydi ve henz, 14 aydr hizmet veriyordu. Bu sre iinde 35.000 mil yol almt.. Dnyann yarsn dolaan ilk denizalt unvanna sahipti. AE2 ayn zamanda Boaz'n ilk geen denizalt olarak da tarihlere geti. Stoker, AE2'nin de E15'in akbetine uramamas iin vanalarn alp batrlmas buyruunu verdi. En son k taraftan alt kii denize atlad. AE2 mrettebat denize atlarken yzba Ali Rza ve teki Trk bahriyeliler Avustralyallar izlemilerdi. Stoker son kez bayran selamlyordu. Bu manzara Ali Rza'y ok etkilemiti. Binbann da suya atlayndan sonra, denizin zerinde grlen bayra Trk mrettebat da selamlad. rlanda asll yzba Stoker ve gemi mrettebat Sultanhisar'a alnd. nce Gelibolu'ya gittiler. Orada Liman von Sanders tutsaklar tefti etti. Ali Rza'nn srarlar karsnda bu tutsak grubu stanbul'a gtrld. AE2 anakkale Boaz'ndan ieri girme cesareti gstererek, Osmanl Ordularna byk kayplar verdiren ngiliz denizaltclar olan Nasmith ve Boylee ve ngilizlerin E snf denizaltlarna nclk etmitir. Bylece Marmara' daki Gelibolstanbul konvoy yolu Osmanl iin son derece gvensiz hale gelmitir. Stoker ve mrettebat buuk yl tutsak kalm, aralarnda lenler de olmutur. AE2 olay o gnlerin Trk basnnda zaman zaman yer ald. 17 Austos 1915 tarihli kdam gazetesinde yer alan bir haberde Yzba Stokerin Maltadaki bir dostuna yazd mektuptan bahsedilmektedir. Mektupta Stolker kendilerine iyi bakldn, hibir kt muamaleye maruz kalmadklarn, hatta spor bile yaptklarn yazmtr.138 sava srasnda anakkale
2.2. MAYIS AYI SAVALARI

136 137 138
Frame, a.g.e., s.114. Mehmet Ali Yazan,Birinci Dnya Sava Trk Basnnda anakkle Muharebeleri. Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1996, s. 80. Yazan, a.g.e. s. 154.
73
2.2.1 Mays Ay Banda Genel Durum

Mays ay savalarna Trk tarafnn 19 Mays Taaruzu ve Seddlbahir
cephesinin kinci Kirte Sava yn vermitir. Her iki cephede de 1 Maysdan itibaren saldrlar ve kar saldrlar devam etti. Birlikler, geceli gndzl srekli yaplan saldrlar nedeniyle srekli alarmda kaldlar. Fakat Mays savalar ilk karma gnlerinden baz bakmlardan farkllklar da gsteriyordu. ki taraf artk git gide siperlerine gmlmeye balad. Mcadele siper savana dnt anda, Bat cephesi rneinde olduu gibi, savan sonulanamayaca endiesi her iki tarafta da olumaya balad. ki taraf da kendisini bir an nce sonu almak iin harekete gemeye zorunlu hissediyordu. Mttefikler en ksa zamanda Trk kuatmasndan kurtulmak, Trk taraf ise zamann dmann yararna ilediini dnerek, dman bir an nce dman denize dkmek istiyordu. Kyda dar bir blgeye skm olan Mttefikler olas bir Trk taarruzuyla yok olma tehlikesi ile yz yze gelebilirdi. Trk taraf da Mttefiklerin hattn geniletmesinden endieleniyordu. ngiliz komutanlnn asl amac boaz bir an nce birleik donanmaya amakt. Bu amala ilk hedef Kocaimen Tepesine kmakt. Bu balamda Trk taraf byk bir taarruz bekliyordu. Dolaysyla dmandan nce harekete gemek, onun hazrlklarn bozacak byk bir taarruz her eyi deitirebilirdi. Trk kar saldrlarnn arkasndaki ana dnce buydu. Maysn ilk gnlerinde Arburnu cephesinde Trk tarafna alaylk bir taze g geldi. Yeni gelen 125. Alay henz hrpalanmam bir birlikti. 1 Maysda yaplmas dnlen Trk taarruzunun hedefleri Bombasrt bats,- Boyun Noktas Mekeztepe hatt eklinde tespit edildi. Daha sonra dikkatler Haintepe eksenine kaydrlacak ve dman kt yerde denize dklecekti. Tm hazrlklar tamamlandktan sonra Arburnu Blgesi Komutan Yarbay Mustafa Kemal birlik komutanlarn Kemalyerideki karargahnda toplad ve daha nce de deindiimiz u emri verdi: Dmann morali tamamen bozulmutur. Ara vermeden siper yapmakta ve kendisine snacak yer aramaktadr. Dman kartmak iin daha fazla dnmenin gerei yoktur. inizde ve komutanz altndakiler arasnda Balkan Savandaki utanc grmektense burada lmeyi tercih etmeyenlerin olacan tahmin etmem. Eer bylelerinin olduunu sezinlerseniz onlar derhal kendi ellerimizle
74
kuruna dizelim.139 Mustafa Kemalin
bu buyruu Trk taarruzlarnn temel
dncesini ve Trk tarafnn inanlmaz kararlln gsteriyordu. 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal cephede inanlmaz bir cesaretle hareket ediyordu. Gerektiinde cephenin her yerine annda ulayordu. Askeri tehislerinde usta, karar vermede hzl, kararlarn hayata geirmede askeri deha statsn kazandrd. zellikle son derece enerjik bir komutand. anakkale Cephesinde gsterdii olaanst performans ona doru zamanda doru yerde olma konusunda sahip olduu srrna eriilmesi g yetenei herkesi hayrete dryordu.
2.2.2
1 Mays Trk Taarruzu

1 Mays gn afakla beraber, Mustafa Kemal ktalarn bir kere daha Anzak
hatlarna saldrarak, iddetli bir hcum teebbsnde bulundu. Br gn nce, 30 Nisan tarihli emrinde Vaziyetimiz dmana nazaran zayf deildir. Dmann kuvve-i maneviyesi tamamen mahvolmutur. Mtemadiyen siper yapmakla kendisine bir melce aramaktadr. diyordu.140 Trkler skk kitleler halinde geliyor, kar taraftaki Deniz Piyadeleri ise saldran dmann makinal tfeklerle biiliyordu. Bir sre sonra o dayankl ve kahraman Anadolu piyadesi bile artk, mthi tfek ateinin yaratt frtnann iine kr krne dalp ilerlemekten baka bir ey yapamaz hale geldi. Bu durumda Mustafa Kemal saldry durdurma karar ald, ve unlar yazd: 24 saatten beri devam eden muharebe askerimizde byk yorgunluk tevlid ettiinden, taarruzun durdurulmasn emrettim.141 Trk Kolordusu komutan Esad Paada saldrlarn imdilik kaydyla, durdurulmasn onaylad. Mcadele artk Monash Vadisi'nin (Korkuderesi) ban ele geirmek iin yaplan, kran krana ve durmayan bir sava halini alm bulunuyordu. Mustafa Kemal o gn askerlerine hitaben u ekilde bir bildiri yaynlad: Benimle beraber burada harp eden bilcmle askerler katiyetle bilmelidir ki, uhdemize tevdi edilen vazife-i namus- vatan tamamen ifa etmek iin bir adm geri gitmek yoktur. Bu srada hab- istirahat aramann bu istirahatten yalnz bizim deil, btn milletimizin ebediyen mahrum kalmasna sebebiyet verebileceini cmlenize hatrlatrm. Bilcmle arkadalarmn benimle hemfikir
139 140 141
naydn, a.g.e., s.42. Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 127. naydn, a.g.e., s.49. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
75
olduklarna
ve
dman
tamamen
denize
dkmedike
bozgunluk
asar
gstermeyeceklerine phe yoktur.142 1 Mays taarruzlarnda Trk taraf ar kayplara uramasna ramen esasl bir sonu elde edemedi. Arburnu blgesi kanl bir bouma alanna dnt. Trk taarruzu hi durmadan 24 saat boyunca devem etti. Gnn sonunda her iki taraf da eski siperlerine dnd. Bu saldrlar sonucunda Anzaklara kar aktan aa hcum etmekle sonu alnamayaca aa km oldu. balam oldu. Bylelikle Arburnu blgesinde hareket muharebeleri dneminin kapanm, ve artk siper savalar dnemi
2.2.3
4 Mays Kabatepe Olay

2 Maysta Anzaklar ayrca Lalebaba Tepesinde baarl bir baskn hareketi
yaptlar. Bundan g alarak 4 Matsta Kabatepeyi de vurma karar aldlar. Kabatepeye yaplacak baskn hareketinin plan ile Anzak Kolordusu Komutan General Birdwood bizzat megul olmu ve bu i iin 110 kiilik bir komando grubu kurulmutu. Bunun 100 kiisi piyade ve 10 kiisi istihkam birliklerinden seilmiti. lerinde tane de subay vard. 4 Maysta sabaha kar saat 3de drt filika kyya yaklat. Bu birlik de, 25 Nisanda V Kumsal'ndaki ngilizler gibi kumsaln kenarndaki yksek bir kum tepesinden ileri gidememiti. Trk kar atei ok amanszd. Bir sre sonra kumsal boaltld. Avustralyallarn kayplar hafif olmutu ama, eer tahliye balad zaman Trkler atei kesmemi olsalard, ok daha byk olabilirdi. Harekata Bolton Srt'ndaki ktalar da yetersiz dzeyde destek verdi. Bu Birdwood'un harp gemilerinin toplarndan faydalanarak mevzilerini gneye doru uzatmak iin giritii tek deneme oldu.143 Bu giriim srasnda Trklerin anlayn yanstan bir ayrnt yaand. Kzlha iareti tayan ngiliz gemilerinden biri sahile yanat. Yarallar ald ve kydan uzaklat. Bu srada hibir Trk bir tek mermi bile atmamt. Bu istimbot yarallar toplayp geriye nakledinceye kadar Trk cephesi atei kesti.
2.2.4.
2 Mays Anzak Taarruzu
142 143
James, a.g.e., s235. James, a.g.e., s.258. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
76
Anzak Kolordusu Komutan General Birdwood, bu devrede giritii son byk taarruzunu 2-3 Mays gecesi yapt. Planna gre asl saldr Merkeztepe ve Nek dorultusunda yaplacakt. Bu arada ayn anda, Monash'n bandaki uurum gibi yamalar trmanacak baz ktalar da Dztepeyi ele geirecekti. Bu son derece iddial bir pland. Harekat balamadan nce derelerdeki kalabalk ve karanlk yznden, ktalarn ou randevu yerlerine ge vardlar. Bylece saldrlar birlikte yaplacak yerde, balantsz hcumlar eklinde yapld. Er Breton, Nek'e yaplan hcum hakknda unlar kaydetmitir: Hcuma kalkanlara, bararak birbirlerini tevik etmeleri sylenmiti. Birdenbire mthi bir makineli tfek tarakkas ile, atein karssndaki askerlerimizin sava naralarn duyduk. Bu, durmadan bir yarm saat devam etti. Derken sesler kesildi ve artk, sadece, sabaha kadar srecek olan o korkun piyade atei duyulmaya balad. Baz ktalar, l Srt ile Pope'un yukarsna yerlemeyi baarabilmilerdi. Fakat mevzilerinde gn nda tutunabilmeleri imkanszd, Avustralyallarn ayakta duracak halleri kalmamt. Trk atei ok iddetliydi ve sanki btn bunlar yetmezmi gibi sava gemileri ele geirilen siperlerin iine bir miktar 6 inlik (15 cm.) mermi drmlerdi. 3 Mays gn le vakti, sa kalanlar geriye, Monash Vadisi'ne akmaya balam bulunuyorlard. ok eletirilere uram olan Deniz Piyadeleri, byk bir cesaretle lsrt'n trmanp tekrar ele geirdiler. Monash Vadisi'nde gittike bozulmakta olan duruma da hakim oldular. Ancak zirveye vardklar zaman biildiler. lleri, o irkin, kel srtn zerinde gnlerce, ateten kavrulmu karncalar gibi yatt. Nihayet. bir Deniz Piyadesi karanlkta yukar trmand ve cesetleri tekmeleyerek aadaki vadiye att. Bylece gmlebildiler. Srt da, o korkun adn byle edindi. Brereton, o hcumdan sa kalanlardan bazlarna kumsalda rastlamt: Hepsinin can kmt. Kan anana dnm gzlerinde gecenin deheti okunuyordu. Anzaklarn Deniz Piyadelerine ynelttikleri btn eletiriler gpegndz, tahkim edilmi mevzilere kar uurum gibi bir yamatan yukar yaplan, bu amasz saldrdan sonra yok oldu. 25 Nisandan beri Anzaklarn verdikleri kayplar, 3 Maysta, 2300 l olmak zere, 8500 am bulunuyordu. 2-3 Mays gecesi cereyan eden arpmalar, hemen hemen 1000i l olmak zere 2000den fazla kayba mal oldu. Bu kadar hzl bir
77
tkeni devam edemezdi. Bu yzden, Birdwood saldrlar erteleyip, savunmaya gemeye karar verdi.144 5- 18 Mays arasndaki 14 gnlk sre Anzak Cephesinde boyunca baz kk siper muharebeleri hari her iki taraf iin sakin bir dnem yaand. Bu gnlerde yaplan siper sava hazrlklar srasnda Anzaklar yeni teknikler gelitirdiler. Kum torbal siperler ve mazgall siper tavanlar ina ettiler. Siper aynalar gelitirildi. Kolay at olanaklar saland. Siper aynas bir birine bakan iki aynadan oluuyordu. Bu ayna sistemine bir de kundakl tfek eklenerek gvenli bir siper ii saldr silah elde edildi. Siper savalar srasnda siperden ban karan asker lmle yz yze gelirdi. Artk bu bulula gvenli bir ekilde siper iinden at yaplabiliyordu.
2.2.5 kinci Kirte Sava 6-8 Mays 1915

ngiliz ve Franszlarn 6 Maysta balayp gn srdrdkleri kinci Kirte Muharebesindeki ana hedef Altepeyi ele geirmekti. Seddlbahir blgesinde Mttefikler dar bir kartma blgesinde skp kalmt. Bu dar kskatan kmalar gerekiyordu. Mttefik ordular Komutan Hamiltonun istedii takviye kuvvetleri Mays banda geldi. Buna ek olarak da Arburnu cephesindeki Anzak Kolordusundan da iki tugayn da Seddlbahire blgesindeki kuvvetlerin toplam 17 taburdu.145 Hareket plan aamalyd. lk admda Trklerin Kirtenin gneyindeki savunma mevzileri ele geirilecekti. kinci evrede Fransz Tmeniyle ngilizlerin ilave 35 Taburu birleecek ve Yasstepe istikametinde ileriye doru alm yaplacakt. nc evrede de artk iyice zlm durumdaki Trklerin gerideki zayflam birlikleri sprlerek Tengerdere srtlarna ilerlenecek, alt taburlu 29 ngiliz Tmeninin 86. Tugay da Altepeyi igal edecekti. ngiliz Fransz kuvvetlerinin aktif muharipleri 25.000den fazlayd. Oysa Trk muhariplerin says en fazla 10.000 civarndayd. Trklerde 24 ar makinal tfek varken kar tarafta 300den fazla ar makinal tfek vard. Top asndansa,
144 145
kaydrlmas kararlatrld. Bu
durumda tam 45 taburla Trk mevziilerine saldracaklard. Trklerin gney
Oglander, a.g.e. s.162. Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s.141.
78
Trklerde 40 namlu varken, Mttefiklerde 110 namlu vard. Ayrca gnlerdir devam eden muharebelerden sonra Trk taraf iyice ypranm, adeta bitkin dm durumdayd. Fakat yine de yakn dte, yani sng harbinde Anadolu askerini yenmek imkanszd. Trklerin en byk avantaj da buydu. 6 Mays Mttefik taarruzu ite bu artlar altnda yaplacakt. 6 Maystaki ilk gn savalarnda Mttefik saldrlarn nce 7. Trk Tmeni karlad, saldrlar bu tmenin siperlerinde sndrld. 7. Tmenin stn direnii btn mttefik planlarn altst etti. leden sonraki ngiliz saldrlarn ise 9. Trk tmeni tek bana gsledi. Trkler yakn muhabereyi tercih ederek ngilizleri zora sokmak istediler ve bunda da baarl oldular. lk gnn sonunda Mttefikler siper kazp, savunmaya gemeye mecbur kald. Bir kez daha siperlere gmlmek zorunda kaldlar. 88. ngiliz Tugaynn verdii zayiat savat Trk takmlarnn mevcudundan fazlayd. Savan olaanst heyecan iinde ahlanan Trk takmlar 3-4 Mttefik taburunun hakkndan geliyordu. Bylelikle Hamiltonun btn taarruz plan bir kez daha alt st oluyordu. Gnn sonunda gemi glleleri nedeniyle Trk tarafnda siper namna bir ey kalmamt.146 7 Mays gn General Hamiltonun plan ve hedefleri aynyd. Hedef yine Altepe blokunun kuatlmasyd. Ana Mttefik saldrlar yine 7. Trk Tmeni tarafndan karlanacakt. Fakat Tmen inanlmaz derecede yorgundu. Yiyecek ve cephane sknts ba gstermiti. Trk tarafnn tek umudu zorluklar iindeki 7. Tmenin yine dayanp saldrlar bnyesinde sndrmesiydi. neredeyse yedek taze birlik kalmamt. kinci gn toplarnn da katlmyla Yoksa Seddlbahir cephesi tehlikeye girecekti. Trk Gney Grubu komutan General Weberin elinde sabah saat 10da balayan Mttefik taarruzu 16.30da cinnet boyutunda bir katliama neden oldu. Gemi Trk taraf inanlmaz bir bask altna girdi. Fakat komutanlar Kesinlikle bir adm bile geriye atlmayacak talimatn vererek kararllklarn ortaya koydular. 7 Mays savalarnda da 7. Tmen yine ahlanm, cepheyi ve sava kurtarmt. Fransz birlikleri dald. ngilizlerin durumu sarsld. Mttefikler varn younu ortaya koyarak saldrm, kendi siperleriyle Trk siperleri arasnda bouna bocalayp tekrar eski siperlerine ekilmilerdi. Sonuta 7. Mays harekatnn sonunda da deien bir ey olmad.
146
Ron Austin, The White Gurkas, Australians At The Globe Press Pyt Ltd. Australia, Sydney, 1989, s.110.
Second Battle of Krithia Gallipoli.
79
8 Mays harekat kinci Kirte Savann nc ve son gnn oluturdu. Muharebe iki buuk gnden beri pek az arayla devam ediyordu. Her iki taraf da neredeyse son nefesini verecek hale gelmi bulunuyordu. Sabah saat 10.15de kyamet tekrar koptu. Denizden ve karadan tm Mttefik birlikleri atee balad. Olaanst bir topu bombardmanndan sonra balayan saldrlar 17.30da noktasna ulat. nc gnn sonunda Brereton'un Yeni Zelandallar ileri hatlara doru giderken, sesleniyorlard: lerlemek faydasz. Efendim, hepinizi ldrrler. Faydasz efendim.147 Hamilton son bir aba sarf etmeye karar verdi. 8 Mays saat 4de, Avustralyallarn takviye edecei btn Mttefik harp saffna sng takarak, saat tam 5.30 da Kirte zerine yrye gemesini emretti. Avustralyallara, o zamana kadar kimsenin denemeyi bile dnmedii grev verildi. Hemen tamamiyle plak Kirte srt boyunca taarruz edeceklerdi. Bu srada, sollarnda Yeni Zelandallar Cam Aac Srt'n, hcumla ele geireceklerdi. Saat 5.15 de Trklerin tepesine inen topu baraj, o gne kadar Yarmada'da grlenlerin en aryd. Fakat yorgun askerler siperlerinden kalknca, bir ate frtnasyla karlatlar. Avustralyal Er Wemyss syle yazmt; Arkamdaki gnein huzmeleri, taklmakta olan snglerin zerinde parldaynca, sanki Yarmada'nn bir ucundan brne bir gm kurdele ekilmi oldu. Fakat bu gm kurdele ksa bir zamanda, muharebenin akna gre, ileri geri hamle eden insan gruplar halini alarak paraland. South Wales Borderers Alay mensuplar Dere Srt'nda sra sra vuruldular. Yeni Zelandallar da ilerlemekten acizdiler. Muharebenin ilk iddeti yatt srada, Avustralyallarn evik bir surette Kirtesrtna trmandklar grld. Avustralyallar, hatta ngiliz siperlerine bile varmadan ok evvel, iddetli atee maruz kaldlar. Avustralyallar asrlar kadar uzun gelen bir zaman sonra, ngiliz ileri hat siperlerine vardlar. Bir an durup nefes aldktan sonra, Haydi Avustralyallar! diye, yeri yerinden oynatan bir nara ile kendilerini ileri atldlar, frtnann iine attlar. Bean, o gece defterine unlar yazd: ehreleri katlamt. Kalarn eip, kr edici bir aleve bakan adamlar gibi, bir an nlerindeki atee baktlar. Bu kadar ok azimli ehreyi bir arada hi bir yerde grmedim. Sonra, balarn eerek, bir saanak altnda koar gibi ileri atldlar. Ellerindeki krekleri emsiye gibi kullanyorlard. Dman top ateini, cehennemden zirve
147
James, a.g..e, s 214. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
80
gelen alev toplar gibi zerlerine kaydrd. Makineliler brerek, zerlerine kurun ve lm samaya balad. ou diri dr gmlyordu. Kiminin barsaklar deiliyor, kiminin elbiseleri ate alyordu. zerlerinde tutuan paavralar yrtlp atlmadan etlerini czrdatarak dalyordu. Peki ama, bunlar neden yaanyor.! Bunu sonu ne olacak? Ne mi, hi! Sanki dev bir cehennemin zebanileriydiler. Onlar hi bir ey durduramazd. Cehennem ateine alktlar. Kendilerini yalayp okadka, onlar da onu okuyorlard. Ona glyorlar, iinden geerken arklar sylyorlard. Devler kadar gz pektiler. Onlar insan deil ilahtlar, kudurmu birer iblistiler. Dzinelercesinin devrildiini grdk. Ya imdi ne olacak? Seyreden, sava tecrbesiyle pimi bir kurmay subayn aknlndan dili tutuldu. Geride bekleyen askerler apkalarn koparrcasna kararak sallamaya, o harika Anzakarn arkasndan bararak, alklamaya, tezahrata baladlar.148 Bu son saldrda Aznak takmlar bir anda yar mevcudunu kaybetti. Gnn tek kazanc 83 rakml tepenin Franszlar tarafndan alnmas oldu. kinci Kirte Muharebesinden sonra Mttefiklerin Yarmada zerindeki durumlar kritik bir dneme girdi. Hamiltonun ana stratejileri ve hedefleri artk kmt. Onca kan aktldktan sonra Mttefik kazanc sadece. 457 metreden ibaretti.149 Bu gnlerde ngilterede moraller git gide bozuluyordu. Hatta bir keresinde Donanma Birinci Lordu Amiral Fisher: Kahrolsun bu anakkale! Hepimizin mezar olacak bu yer! demiti. 10 Maystan sonra Mttefik tarafnda bu iten ucuza syrlmann yollar dile getirilmeye baland.150 kinci Kirte Sava sonunda Trk tarafnn toplam kayb 2.000 kiiydi. Mttefik kayb ise 6.500 civarndayd.
2.2.6 10 Mays Bomba Srt Taarruzu (Quinns Post)

9 Mays Mays gecesi bir Anzak tugay gece 23.00da Bombasrt'na ani olarak taarruza geti. lk saldran askerler siperlerde ya da siperlerin nnde krld. Fakat, Anzaklar yeni kuvvetlerle hcumlarn tazeliyorlard. Bir sre sonra iki taraf sng ile yakn de balad. Gece karanlnda kimin ne yapt da bilinmiyordu. Bilinen tek ey Bombasrt'nn Trklerin elinde olduuydu. 14. Alay'n siperlerine baz Anzak avclar girdiler. Fakat, bunlarn byk bir ksm siperlerde yok edildi.
148 149
150
Bean, a.g.e., s. 94. James, a.g.e., s 210. Higgins, a.g.e., s.177. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
81
Kalanlar da zorlukla kaabildiler. Anzaklarn zayiatnn 600 l ve 2.000 kadar da yaral olduu tahmin edildi. Bombasrt ve dolaylarnn her iki taraf iin de ne denli nemli olduu bir kez daha anlald.
2.2.7 14 Mays Bombasrt Taarruzlar

ngiliz komutanl her ne pahasna olursa olsun Bombasrt'n ele geirmek istiyordu. Bu nedenle st ste ve sabaha kadar devam eden taarruzlara giritiler. Gece saat 1.30'da balayan kuvvetli arasndaki Trk mevzilerinde bir saldr Bombasrt-Cesarettepe kuzeyi tekrarland. Anzaklarn bazlar ilk hat siperlere
girdilerse de, buradaki Mehmetiklerin sng hcumlaryla ve ok kanl bir ekilde geri pskrtldler. Bu geceki muharebeler, gerekten ok sert ve kyasya oldu. n hat siperleri elden ele gemi, sabaha kadar ok sng arpmalar olmutu. Ama, sonunda yine Trkler yerlerini korumay baardlar. Mustafa Kemal anakkale Savalar'na ait anlarn anlatrken Bombasrt ile ilgili anlarna zel bir nem siperler arasndaki mesafe vermektedir. Biz, kiisel kahramanlklarla metre, yani lm muhakkak. Birinci uramyoruz. Yalnz, size Bombasrt olayn anlatmadan geemeyeceim. Karlkl sekiz-on siperdekilerin hibirisi kurtulmamacasna dyor. kinci siperdekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat, ne kadar mrenilecek bir soukkanllk ve tevekkl ile biliyor musunuz? okuyor, leni gryor ve dakikaya kadar leceini de biliyor. Fakat ve en Okuma bilenler Kurankerim ahadet ekerek cennete gitmeye hazrlanyor. Bilmeyenler kelime-i ufak bir ekinme bile gstermiyor. Sarslmak yok.
yryor. te bu, Trk askerindeki ruh kuvvetini gsteren hayret ve tebrike deer bir rnektir. Emin olunuz ki, anakkale muharebesini kazandran bu yksek ruhtur. 151 14 Mays'taki Anzak saldrs sonras Trk siperlerinin nnde toplam 100 l saylm ve Anzaklarn toplam zayiatnn 1.500 olduu tahmin edilmitir. Siperlere giren Anzaklardan 200'den fazla krek ve ok sayda baka tehizat ele geirilmitir.
151
naydn, a.g.e., s. 55. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
82
2.2.8 19 Mays 1915, Anzak Cephesinde Trk Taarruzu

Trk taraf kartmann ilk gnlerindeki erken taarruz frsatn karm, Anzaklar da iyice siper alarak artk grnmez olmutu. Sava bu aamada siper savana dnmt. 11 Maysda Arburnu cephesini ziyaret eden, Bakomutan Vekili Enver Paa genel taarruz ile dmann denize dklmesini blgeden ayrld. 25 Nisandan 17 Mays'a kadar geen srede, Arburnundaki btn birliklere 19. Tmen Komutan Mustafa Kemal komuta etmiti. 23 gnlk srenin sonunda, yeni birliklerin bu cepheye verilmesiyle buradaki kuvvetlerin toplam kolordu saysn oktan at. Mustafa Kemalin rtbesinin henz yarbay olmas nedeniyle ve yeni gnderilen birliklerin baz komutanlarnn rtbesinin yksek olmas nedeniyle Ba Komutanlk, Anzak cephesinin komutasn Esat Paa'ya verdi. Paa da karargahn Maltepe' den alarak Kemalyeri'ne getirdi. Bugne kadar, Arburnu muharebelerini kolordu seviyesindeki byk kuvvetlerle, stelik 5. Ordu karargahnn olumsuz basklarna ramen mkemmel bir ekilde ynetmi olan 19. Tmen Komutan, kendi ad ile tandmz bu sava yerinden ayrlarak karargahn Conkbayr yaknlarndaki bir noktaya getirdi. Mustafa Kemalin 23 gnlk Anzak cephesi komutanl sona ermi oldu. Kolordu komutan Esat Paa ve Mustafa Kemal hibir zaman Azaklarn denize dklebileceine olan inancn kaybetmedi. Enver'in 10 Maysta Ar Burnu kesimine yapt ziyaretten sonra, byk bir taarruz kararlatrld. toplanan 42.000 Trk Askerine Ayn 18inde 19 Mays sabah saat 3.30 da hcum emri verildi. emrederek
Esat kuvvetlerini Nek ile Monash'n bana ymak istemi, fakat Von Sanders bu aklc ve realist teklifi reddederek, btn cephe boyunca taarruz edilmesini emretmiti. Birdwood 19 Mays gecesi hatra defterine, Eer Trkler hep birlikte bir noktaya hcum etmi olsalard, cepheyi yarmalar muhakkakt. diye yazmtr. Anzak garnizonunun mevcudu artk 17.000 kiiye dm olup, bunun 12.500 kadar ileri hatlarda bulunuyordu. Ayn 18inde, Trk ateinin btn gn boyunca acayip bir ekilde hafiflemesi ile, uaklarn ve Triumph muharebe gemisinin Trk takviye ktalarnn Yarmada'da, Maydos'tan Kirte'ye doru hareket halinde bulunduklarn rapor etmeleri garnizonu uyarmt. Bir gven gsterii iinde olmasna ramen, Birdwood bu raporlardan adamakll telalanmt. 11 Maysta
83
Kitchener'e unlar yazm bulunuyordu: Adamlarm hcumda A. 1dir
(birinci
snf). Ama, acayip bir toyluk ve ihmalcilikleri var. Korktuum tek ey cephenin bir ksmna yaplacak iddetli bir gece taarruzudur. nk askerlerimi bir hcumu derhal pskrtmek iin ayaklandrp sratle harekete geiremem.152 Arburnu Anzak Mevzilerine yaplmas dnlen taarruza, cephedeki tmene ilave olarak (19, 5, ve 16) stanbul'dan yeni gelen 2. Piyade Tmeninin de katlmas kararlatrld. Toplam 42.112 kiilik bir kuvvet toplanmt. Dolayl olarak toplam Trk gc 50.000 kiiyi bulmaktayd. Mays aynn 19. gn taarruz gn olarak tespit edildi. Drt tmenle bir baskn taarruzu eklinde yaplacak saldr buuk kilometrelik bir dar erit zerine yaplacakt. Anzak tarafndan baklnca da Trk taarruzu, Anzak cephesinin merkezindeki Krmzsrt (Johnston's Jolly) ile Tek am'a, topunun hazrlk bombardman olmadan, afakla birlikte yaplacak byk bir baskn taarruzuyla, sa ve sol kanattan yaplacak yan hcumlarla balayacakt. Trkler o sabah sessizlik iinde Legge Vadisi'nde toplandlar. Ama eine kolay rastlanmayan berraklkta bir sabah olduundan, binlerce sngnn prlts saat 3den hemen sonra Avustralya ileri karakollar tarafndan grlm ve ate dellosu balamt. Trkler yaylann zirvesine zorlukla trmandklar vakit, bir kurun frtnasyla karlatlar. Srpriz unsuru kaybolmu olduundan, Trklere derhal taarruz emri verildi. Saat 3.30 da, btn 400 Yaylas boyunca, koordinasyondan mahrum bir muharebe btn iddetiyle devam etmekti. Avustralyallar ve Yeni Zelandallar sersemlemi dman nian almadan vuruyor, hatta daha iyi ate edebilmek iin, siperlerin stne sryorlard. Hcumlardan biri erirken, cephenin dier bir kesiminde bir bakas balyor ve korkun katliam tekrarlanyordu. Yalnz, Trklerin grnmeden srtn gerisinde toplanabildikleri Courtney'de (Boyun) durum kritik bir hal almt. Fakat siperlerin iinde yaanan korkun bir boumadan sonra Trkler geriye atld. Quinn'de (Kanlsrt) hcum gecikmiti, Trkler "Allah! Allah! diye bararak ortaya knca, ok ac ekmi olan bu garnizon tek adam gibi ayaa kalkarak, disiplinli atein mkemmel bir rneini gsterdi ve taarruzu yok etti. Bu srada Courtney ve Pope'daki makineli tfekler plak srt, herhangi bir hareketi imkansz klan bir atele dvmekteydi. Sonuta Trkler, Nek'de (Boyun) de ayn derecede baarsz oldu. Yeni Zelandallar, Merkeztepe zerinde yeni bir ileri hat yapma amacyla bir
152
84
takm ukurlar amt. Trkler bunlar ilk hzla geince arkadan nden mahvedici bir ate iinde kaldlar. Sa kalan birka kii Yeni Zelandallar tarafndan byk bir cokunluk iinde kovalandlar. Trkler o ann . ilham ile yaplan bu beklenmedik kar hcumu zorlukla defedebildi. Sonunda Nekin ilerisine kadar kovalandlar.153 lerleme kaydedildiini bildiren ilgin raporlarn yanltt Esat Paa hcumlarn yenilenmesini emredince, katliam btn sabah boyunca devam etti. Her taarruz bir evvelkinden daha zayf oluyordu. Nihayet, le vakti Esat Paa muharebeyi kesti ama, o zamana kadar verdii kayplar 10.000i buluyordu. Bunlardan 4.000 kadar sahipsiz blgede l olarak, geri kalan da amansz gnein altnda ar yaral yatyordu. Yeni Zelandallarn Nek'de cokuyla yaptklar kar hcumdan sonra Trk saldrsnn krlmasndan faydalanmak iin hi bir giriimde bulunulmad. Bulunulduu zaman ise artk frsat kamt. leden sonra 2 civarnda Yeni Zelandallar gene Nek'de yeni bir denemeye giritiler. Fakat o zamana kadar Trkler, iine dm olduklar kargaadan syrlm bulunuyordu. Hcum hemen iptal oldu. Sava alanna bir tr berbat ve donuk bir sessizlik kt. Atein iddetinden allklar yer yer, tamamen yok olmutu. Her yerde hcum edenlerin cesetleri sar topran zerine serilmiti. Ksa bir sre iinde, ryen cesetlerin o korkun, kerih kokusu Anzak siperlerine Szmaya ve 20 Mays gn leden sonra, dayanlmaz bir hal almaya balad. Akama doru, siperlerinin nnde baran, lk atan Trk yarallarnn manzarasna daha fazla dayanamayan bir Avustralyal Albay, sedyecilerini gndermeye hazrlk olarak, bir Kzlha bayra ekti. Bayrak derhal vurularak drld. Fakat hemen ardndan, koarak gelen bir Trk nefes nefese zr diledi. Trk siperleri zerinden de Kzlay bayraklar grld ve sedyeciler meydana ktlar. Derhal btn ate kesildi. General Walker sahipsiz blgeye girerek, baz Trk subaylar ile grt. O akam saat 8de, bir atekes konusunda mektup alverii konusunda bir prensip anlamasna varld. 4,5 saatlik bir taarruz sresince Trk zayiat 10.000'i buldu. ehit subay says 51 ehit er says 3.369 olup, hayatn kaybeden Trklerin says toplam 3.420 idi. Yaral Trk subay says 97, yaral er says 5.967 olup toplam 6.064 yaral vard. Ayrca 16.Tmenden 486 kii de kaypt. Aznak zayiat ise 168i l olmak zere
153
85
toplam 600 askerdi.
Bu yenilginin sorumlusunun kim olduu bugn bile Trk
tarihileri arasnda tartma konusudur.
2.2.9 19 Mays Trk Taarruzunun Baarszlk Nedenleri

Birbirine yakn siperler hari, ou kesimlerde Trk askerlerinin, Anzak siperlerine varmak iin ikiyz metrelik mesafeleri koarak kat etmesi gerekiyordu. Bylece, ne kadar hzl koarsa kosunlar, yarm dakika gibi bir srede tamamyla savunmaszdlar. Muharebe annda bu sre ok uzundu. zerlerine yamur gibi inen kurunlar altnda pek az bu mesafeyi geebildi. Geri kalanlar birer birer vurulup topraa dt. Her eye ramen, hcuma geen Trklerin arkas gelmiyordu. Dalga dalga siperlerden ykseliyor ve saf halinde yoku aa atlyorlard. Geli istikametlerine doru ayarlanm makinal tfekler de merhametsiz tarakalar arasnda bunlar ktleler halinde bimekteydi.154 Hcumun birinci saati boyunca bu hal bylece devam edip gitti. Avustralyallar yava yava, daha sistematik bir usule bavurmaya balamlard: Siperlerden bir Trk subay kt m atei kesiyor, btn takmn ya da bln gzkmesini bekliyorlard. Atee ancak Trkler toplu halde hcuma getiinde balyor, bylelikle hem silahlarn doldurma zaman bulmu oluyorlar, hem de ateleri daha etkili oluyordu. Trklerden ufak gruplar halinde dman siperlerine erienlerde vard. Ancak arkadan baka kuvvet yetiemedii iin, siperlerin iindeki sng muharebeleri tek tarafl olmakta ve ksa srmekteydi. Ayn dakikalarda Anzak siperlerinde ise bambaka bir durum vard. sralardakiler lgnca ate ediyor, onlarn gerisinde kalanlarsa arkadalarnn omuzlar zerine sryor, muharebe meydann grmeye alyorlard. Dmana bir kurun da kendileri atabilmek iin, n hattakilerin yerini para karl satn almak isteyenler bile vard. Hatta, geri hizmette grevli ahsndan yamana kadar, herkes Trk ldrmek iin sra ya girdi. Aralarnda yumruklaanlar bile oldu. 19 Mays Trk taarruzu srasnda daha sonra ant dikilecek olan Avustralyal bir kahraman asker de hayatn kaybetti. Bu kii, Gelibolu kara muharebelerine shhiye eri olarak katlan 22 yandaki John Simpson Kirkpatrick'tir. Sonralar "eekli adam" olarak tarihe geecek olan Kirkpatrick, Anzak Koyu karmasndan
154

86
sonra en tehlikeli yerlerde, ate hattnda gzn krpmadan dolamas ve eei ile yarallar sahile tamasyla nlendi. Birliinden ayrlarak tek bana, yalnzca zerinde Kzlha bayra olan eeiyle alan bu kahraman er, 19 Mays'taki taarruzda Korkuderesi mevkiinde yaral tarken makineli tfek ateiyle can verdi. 19 Mays hcumuna katlan drt tmenden sadece Mustafa Kemalin ktalar bir miktar ilerleme kaydedebilmiti. le vakti Esat Paa harekat durduran emri verdii vakit Trklerin kayb 10.000i gemi bulunuyordu, ki bunun 4.000 kadar l yaral olarak sava alanna dmt. leden sonraki saatlerde yarallar, vurulmu olduklar noktalarda strap iinde inleyip durduysa da birka metre tedeki siperlerde bulunan arkadalar onlarn yardmna koamad. Ara sra yarallardan biri inleyerek soldan saa dnyor, veya bir yerden bir el havaya kalkyordu. tekiler bunlar sadece uzaktan zntyle seyredebildi.155
2.2.10 24 Mays Atekesi

Siperler arsndaki ara blge ceset ve yarallarla doluydu. nsani nedenler bir yana, ller bir an nce kaldrlp gmlmedii takdirde ryecek bedenlerden yaylacak mikroplarn her iki tarafn saln tehdit edecei akt. Her iki tarafn salk ekipleri salgn hastalktan endie ediyordu. O gnlerde rzgar denize doru esiyordu.156 Anzaklar daha fazla tehdit altndayd. Anzak doktorlar bunu cephe komutan Birdwooda bildiler. Bu arada, subaylar ile doktorlarnn srarlarndan etkilenen Birdwood, Hamilton'un lleri gmmek ve yarallara yardmda bulunmak iin bir atekese raz olup olmayacan renmek. zere, Aubrey Herbert'i Arcadian'a gnderdi. Hamilton, nlemi elden brakmayarak, ilk teklifin Trklerden gelmesi artyla kabul edebileceini syledi. Bu durumun dman tarafnda propaganda malzemesi olarak kullanlmasndan endie ediyordu. olmalyd. Herbert gemiden ayrld. Yarbay Aubrey Herbert dier Anzaklardan ok farkl biriydi. Trke biliyordu. Trkleri yakndan tanyor ve seviyordu. Bu savata Trklere kar savayor olmaktan dolay ok zlyordu. Trk esrilerinin sorgulanmasnda ve Mtarekeyi ilk isteyen muhakkak Trkler
155
156
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s.91. Altay, a.g.e. s.99. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
87
istihbarat almalarnda ok nemli grevler yapyordu. Dolaysyla Trklerle Anzaklar arasnda yaplacak ilk grme iin onun seilmesi yerinde bir karard. ki taraf arasnda uzun srecek resmi grmeler balad. Trk tarafn Yarbay Fahretttin Bey (Altay) temsil ediyordu.157 Oysa cephedekiler, yani salklar bizzat tehdit altnda olanlar daha 20 Mays gn gizliden anlamlard bile. O gn akam zerine doru bir Avustralyal Albay, siperlerinin ok yaknnda inleyip durmakta olan Trk yarallarn ieri almak amacyla, zerinde Kzlha bulunan bir beyaz bayrak astrd. Niyeti kollarnda beyaz bant bulunan birka sedyeci gndermekti. Ancak, daha bayrak siperden dar uzatlr uzatlmaz bir kurunda direi parampara ediliverdi. Hemen birka saniye sonra Trk siperlerinden biri frlad, koarak Avustralyallarn yanna geldi ve zr makamnda birka sz syleyip tekrar kendi tarafna dnd. Bunun arkasndan Trk siperlerinde Kzlay bayraklar grld ve birtakm silahsz askerler ellerinde sedyelerle kp yarallar toplamaya baladlar. Bu srada cephenin o kesiminde ate tamamen kesilmi bulunuyordu ve 1. Avustralya Tmeni Kumandan General Walker siperden karak orta yere doru yrmeye balamt bile. Aslnda o anda resmi bir atekes szlemesi yaplmam olduuna gre ara blgedekiler aklna esen birinin kurunuyla vurulabilirlerdi. General Walker'i gren birka Trk subay, balarnda Yarbay Fahrettin (Altay) olduu halde ona doru ilerledi. ki taraf orta yerde birleip el sktlar. Karlkl sigaralar ikram edildi. Sonra Franszca olarak bir mddet konuuldu ve o gece 8de mtareke konusunda resmen mektup teati edilmesine karar verildi. Cephenin bir baka blmnde de buna benzer bir konuma yaplarak bir miktar yaral toplanmt. Hava bu esnada karamak zereydi. Kendiliinden olan bu hadiseleri duyduu zaman General Birdwood dmanla bir daha zel pazarlk yaplmasn yaral toplanmasn yasaklayan bir emir kard. Bu arada bir Trk subayna da, "llerinizi gmmek iin mtareke istiyorsanz, bu gece saat 10da Kabatepe yolundan beyaz bayrakla bir temsilci yollaynz eklinde bir not verildi. Bu aamada iki taraf da bir birinin iyi niyetinden emin deildi. Trkler de, ngilizler de, kar tarafn bir oyununa gelmekten korkuyorlard. Hava kararmak zere olduu halde Trk shhiyelerinden bir grup hala ortalkta dolamaktayd.
157
Altay, a.g.e. s. 104. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
88
Avustralyallar bunlarn zerine ate at ve hemen arkasndan Trk toplar grlemeye balad. Bu ate, aralkl olarak sabaha kadar devam edip durdu. 22 Mays gn ara sra iddetle inen saanaklar arasnda Kabatepe yolunda ilerleyen Aubrey Herbert, Trk hatlarna yakn bir noktada, kendi tabiriyle, "Mthi bir Arap subay ve dalgn bakl bir Trk temeni" tarafndan karland.158 Bir kenara oturup konumaya baladlar. Bir sre sonra, Kolordu Harekat ubesi Mdr Ohrili Kemal Bey at zerinde kageldi. Maiyetinde birka subay daha vard. Anzak karargahna giden yolu grmemeleri iin, zr dilendikten sonra, heyetin gzleri baland. Kasten deiik yollardan gidilmek, hatta bir kez geilen yerden bir daha gemek suretiyle sahile indirildi. ngiliz istihbarat subaylar etrafta olduundan fazla dikenli tel varm hissini vurgulamak vermek zere sk sk Trklerden, ayaklarn kaldrp hayali engellerden atlamalarn rica ediyorlard. Bir sre sonra Trk kafilesi yine at srtna bindirildi ve kumluun zerinden, Birdwoodun karargahna getirildi. Toprak iinde oyulmu o darack kovukta altn srmal Trk subayyla, krmz yakal ngiliz Generalleri kar karya geldi. zellikle ngilizler kendilerinden konumalarnda son derece dikkatliydiler. Arte kes nerisinin
gelmediini sk sk ortaya atyorlard. Artarak gergin bir hava domasna sebep oluyorlard. te bu srada bir erin ieri uzanan ba bu souk havann, yerini glmelere brakmasna neden oldu.. Burann neresi ve ierdekilerin kim olduunu bilmeyen Avustralyal er, giri yerini rten adr bezini aralam ve laubali bir ekilde ieri uzanarak, Benim mataray yrten hergele burada m? yumuama havas esmeye balad. Ayn anlarda Herbert de rehine olarak Trk hatlarnn gerisine gtrmt. Onun da gzne ba takmlar, bir sre yrttkten sonra bir zeytinliin ortasnda gzlerini amlard. Anzak Yarbay ile Trkler arasnda samimi bir sohbet havas domutu. Akama doru Trk heyeti Anzak hatlarndan dndkten sonra Herbert'in yine gzleri baland ve geldii yollardan geri gtrld. zerinde anlamaya varlan mtareke 24 Mays sabah balayacak ve dokuz saat devam edecekti. ayr blge beyaz bayraklarla tespit edilecek ve bunlardan birine Trklerin, dierine ngilizlerin, ncsne ise her iki tarafn lleri kark
158
diye
barverdi. Bu garip srpriz ortamdaki gerilimi bir anda sona erdirdi ve bir
Aubrey Herbert, Henry Morgenthau, Devler lkesinde Devler Sava anakkale. Ata Yaynlar, ev: Seyfi Say, stanbul 2005, s 70.
89
olarak gmlecekti. Bu ilerde grev alacak doktor ve din adamlar kollarnda beyaz bant tayacak, hibir ekilde yanlarnda drbn bulundurmayacak ya da kar taraf siperlerine inmeyeceklerdi. Doal olarak bu sre iinde atekes emrine tam riayet gsterilecek, hatta iki tarafn silahl askerleri siperlerden balarn kartmayacaklard. Ayrca sahipsiz tfekler de, mekanizmalar karldktan sonra, kime aitseler o tarafa iade edilecekti. Ancak bu hkm daha tespit edilmeden ihlal edilmi saylrd. nk bir gn nce Avustralyallar gece karanlnda yerlerde srnerek ok sayda tfek toplam bulunuyorlard. Ayrca Mttefik Kuvvetleri adna konumay idare etmi olan Yarbay, imzalanacak protokole ngiliz Donanmas'n dahil edemeyeceini bildirmiti. Bamsz olan Donanma Kumandan byle bir mtarekeye imza koyamayacan sylemi, fakat atekes devamnca hibir geminin karaya yanamayacana ve bir tek mermi atmayacana dair kesin olarak teminat vermiti. 24 Mays sabah afakla birlikte silah seslerinin arkas kesilir kesilmez Herbert ve bir grup subay Kabatepe yoluna dtler. Randevu yerinde bir saat kadar bekledikten sonra, Yarbay Fahrettin kumandasndaki Trk heyeti gzkt. Aralarnda Herbert'in nceden tand subaylar bulunduu gibi yeniler de vard. Hep birlikte yoku yukar yrdler. Binlerce lnn yatt sahaya yaklatklar vakit lmn berbat kokusu burunlarn doldurdu. Herbert o gn anlatrken yle der: 4.000 Trkn yatmakta olduu arazinin durumunu tarif edebilmek imkanszd. Neyseki hava kapalyd ve yamur, gr mesafesini kstlyordu. Trk Kzlay'ndan biri bana bir para antiseptik pamuk verdi ve bunuma tutmam syledi. Sonra da sk sk ge1ip pamuumu deitirdi. lk anlarda onca lnn arasnda sadece iki yaral bulunabildi.159 llerin toplanmasna baland vakit nce birtakm srtmeler oldu. ki taraf da, insan bir daha, insan ldrmeye ve eline silah almamaya yemin ettirecek bu korkun manzarasnn ortasnda dahi dierinin bir hile hazrlamakta olduundan kukulanyordu Trk heyeti, Avustralyallar tfek almakla, onlar da Trkleri kendi siperleri civarnda fazla dolamakla itham ediyorlard.160 Siperler iinde bekleenlerin parmaklar tetikteydi; en ufak bir tahrik ya da bir kazaen patlayacak bir kurunun ne sonu vereceini kestirmek g deildi. te yandan, omuz omuza mezar kazmak durumunda olan. Trk ve Anzak grevlileri ahbapl oktan
159 160
Herbert, a.g.e., s. 71. Altay, a.g.e. s.105. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
90
ilerletmilerdi. Birbirlerine sigara ikram ediyor, yarm yarm bildikleri Arapa ve ngilizce kelimelerle akalayor, hatra olarak rtbelerini dei toku ediyorlard. Bir yanda ise bir Avustralyal askerin dimdik durmu upuzun boylu bir Trk erinin boyunu elindeki erit metreyle lp defterine kaydetmeye almas, olay grenlerin glmesine neden oldu. Orta yerde sigara iip ahbaplk etmekte olan subay gruplarndan birinde, Trkler son derece garip bir manzarayla karlat. Avustralya Kuvvetleri Salk Bakan olduu sylenen yksek rtbeli bir subayn gsnde, eski bir Osmanl nian olduu hemen anlalan koskocaman bir madalya sallanmaktayd. Bilenler bunun, Plevne gazilerine verilmi mehur madalya olduunu da anlamlard. Ad Charles Ryan olan Avustralyal bunu 1877 Trk-Rus Harbi'nde savaan Gazi Osman Paa kuvvetleri arasnda bizzat derek kazandn iddia etti. O zaman Trk subaylar bsbtn dikkat kesildiler ve yal Avustralyal doktorun hikayesini kendi azndan dinlediler. 1877 Harbi balad zaman hakl tarafn Trkler olduuna kanaat getiren gen doktor Ryan gnll olarak Osmanl hizmetine girmi hizmetlerinden sonra Plevne Gazileri iin hazrlanan zel madalyadan bir tane de ona verilmiti. Plevne, Charles Ryan'n hayatnda ok nemli bir yer tutmu ve memleketine dndkten sonra etrafndakilere Plevne macerasndan o kadar ok ve sk bahsetmi ki, Avustralyada herkes ondan Plevne Ryan diye bahsetmeye balam.161 Mtareke saatleri boyunca iki taraf da muhakkak ki, anlama hkmlerine aykr birok hareketler yapmt. Bir kez kollarnda beyaz bant bulunan haber alma subaylar sanki l gmme iini kontrol ediyormu gibi, durmadan kar taraf siperleri civarnda dolam, istihkamlarn vaziyetini tetkik etmiti. Hatta Mustafa Kemal'in bile, avu kyafetine girip 9 saat boyunca Anzak siperleri etrafnda dolat sylenmekteydi. Bu rivayet yanl bile olsa, Anzaklarn Mustafa Kemal'e daha o zamanlar hakknda hikayeler uyduracak kadar nem vermeye balam olmalarn gstermek bakmndan nemliydi. Benzer hilelere Anzaklar da bavurmutu. rnein cephe kumandan General Birdwood, o tarihten tam 24 yl sonra, Atatrkn cenaze trenine katlmak iin geldii Ankara' da, Orgeneral Fahrettin Altay'a, kendisinin de 24 Mays
161
Vefa Baha Karatay, Mehmetik ve Anzaklar Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1987, s 74.
91
mzakeresinde er glerek sylemiti.
kyafetiyle siperlerin arasnda btn gn dolap durduunu
Mtareke sona erip iki taraf subaylarnn birbirine veda etme zaman geldiinde en zor ayrlanlar "Plevne Ryan" ile arackta bulduu Trk dostlar oldu. Herbert iin de ayrlk biraz hznl olmutu. O ana kadar lisan bildii iin, nerede ihtilaf karsa Herbert oraya kouyordu. Hatta bir ara Trkler, ieride ynak yapmadklarn gzyle grsn diye onu siperlerine bile aldlar. Siperlerin bu kesinde Herbert, Balkan Sava srasnda Arnavutluk'ta tanm olduu eski ahbaplarna bile rastlad. Askerler hemen etrafn evirdiler ve yksek sesle barp glmeye baladlar. Grltleri o kadar ayyuka kt ki, subaylardan birinin gelip onlar susturmas gerekti. nk o srada yukarda bir yanda imamlar, dier yanda papazlar, llere telkin verilmekte, dini vazifeler yerine getirilmekteydi. Acele alm ukurlara konan naalarn zerine krek krek toprak atln seyrederken, yanndaki Trk subay Herbert'e: "Bu grdnz politika," dedi. Sonra da st ste ylm baka cesetleri iaret etti: "Bunlar da diplomasi. Allah biz askerlere acsn!" dedi.162 Saat 15'e doru lleri gmme ii hemen hemen bitmi bulunuyordu. Bu arada iki kriz ba gsterdi. Birincisi, Trklerin saatlerinin ngilizlerinkine gre 8 dakika ileri olduunun tesadfen fark edilmesiydi ki, alelacele saatler ayarlanarak bu yzden doabilecek bir felaketin nne geilmi oldu. kinci kriz ok daha vahimdi ve az daha mtarekenin bir fiyaskoyla bitmesine neden olacakt. Herkes iiyle gcyle megulken, aniden duyulan bir silah sesi herkesi adeta olduu yere iviledi. Ortalk yerde e1lerinde kazma krek alanlar bu sesle irkildi. Yapacak b ir ey olmad iin olduklar yerde put gibi kaldlar. rkek gzler bir kendi siperlerine, bir kar tarafnkine bakyor, fakat en ufak bir hareket yapmaktan ekiniyorlard Neyseki o tek silah sesini bakalar takip etmedi ve bir iki dakika sonra herkes yine iine koyuldu.163 Saat 16'te Trk shhiye erlerinin sonuncular siperlerine ekildi. Herbert de kendi adamlarn geri gnderdi. Avustralyallar bu iten holanma benziyor, kendi darack siperlerine dnmeye hevesli gzkmyorlard. Nitekim Herbert onunla birlikte geldi.
162 163
Allaha
smarladk demek iin Trk siperlerine doru son bir kez ilerlediinde pek ou da Herbert o gn bulduu yeni dostlaryla vedalarken Trke
Murat ulcu, Mehmet Fasih Beyin anakkale Anlar. Albayrak Yay. stanbul, 1997, s. 87. Altay, a.g.e. s. 106. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 92 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
olarak "imdi glyorsunuz. Ama yarn beni vuracaksnz dedii an oradakiler hep birlikte, Allah gstermesin tokalatlar. diye karlk yerlerine verdiler. dnerken Siperdeki Trkler Trklerle Avustralyallar Onlar arkalarndan
baryordu: Gle gle gidin. Saat 4.45de tepelerin zerinden bir Trk niancs bir kurun att. Avustralyallar da buna hemen cevap verdi. Ve bir an iinde sava alan yeniden silah sesleriyle inlemeye balad. Bu tarihten 53 yl sonra Avustralyann bakenti Canberraya ilk Trk bykelisi atand. Bu kii bir asker emeklisi olan Baha Vefa Karatayd. Onunla gren o zamanki Avustralya Genel Valisi Lord Casey Geliboluda Temen rtbesiyle savaan tarafn eski bir Anzakt. Trk Bykelisine unlar sylemiti: Biz savata edindiim izlenimleri, ayn scaklkta Avustralyallar, sizleri Geliboluda tanm ve sevmiizdir. O kanl fakat her iki da merte srdrd yreimde tayorum.164 Trk bykelinin daha sonra tant Leydi Casey, yani Avustralya Genel Valisinin kars, Doktor Charles Ryann kzyd.
2.2.11 Trk majnn Deimeye Balamas

Anzak Cephesindeki ilk arpmalarn btn hikayelerinde, Avustralyallarla Yeni Zelandallarn Trklere kar duyduklar nefretten bahsedilir. Trkler yanak dzende, lklar atarak ve vahice hcum eder ve katiyen esir almazd. allklarda sinsice gizlenir, avclar insan arkadan vururdu. Anzak hatlarna szar ve ngilizce sahte emirler verirdi. Topusu gkyzn arapnelle doldururdu. leri hatlara bomba yadrr, Anzaklar da kendi bombalar olmadndan bunlar ya infilak etmeden geri atar, ya da battaniyeler veya kum torbalar ile bastrmaktan baka bir ey yapamazd. Dominyon askerlerinin Trklere kar zel bir hn beslemelerinin sebebi, her eyden fazla, onun yarallara gsterdii iddia olunan vahetti. Kk rtbeli bir subay, 3 Maysta ekilirken geride braklan yarallarmza yaptklarn iittiimiz davranlar, insan ileden karyor. diye yazmt. Sadece yaralandklar bilinen erlerin sonradan, kendi sngleri kendilerine saplanm olarak bulunduklar hikayesi azdan aza dolayordu. Baz llerin balar korkun bir ekilde paralanmt. Dmann elinde dmektense intihar semeleri konusunda askerlere
164
telkinler
Karatay, a.g.e., s 56. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
93
veriliyordu. O gnlerde Anzaklar, ksa mesafeden alan makineli tfek ateinin bir insan zerindeki korkun etkileri hakknda hibir ey bilmiyordu. Paralanm birok dominyon askeri bu atelere maruz kalmt. Sava esirlerinin snglenmesi savlar ise, daha gl bir ekilde vurgulanmaktayd. Trklerin ilk muharebelerde lgnca bir cokunluk iinde dvtkleri biliniyordu. Ama bu konuda da elde hibir maddi kant yoktu. 24 Mays mtarekesi Anzak tarafnda Trk imajnn deimesi akmndan devrimsel bir dnm noktasnn balangcn oluturdu. Mtareke iki taraf askerlerini bir birlerini bizzat grme ve tanma frsat verdi. Daha nce tek amalar sadece ncelikle Anzak tarafnda derin bir Trk nefreti Anzak askerleri birbirlerini ldrmek olan iki rakip taraf imdi kar tarafn da insan olduunu anlamaya balyordu. oluturulmutu. lk karlamadan sonra Trklere kar mevcut olan yersiz nefret ortadan kalkmaya, hatta garip bir saygnn gelimesine neden oldu. Trk' aa yukar bir aydr muharebe sahasnda grmler ve kendilerine tantlm olduu gibi korkak ve hain olmadn artk anlamlard. imdi ise onunla ahbaplk edenler bu cesur ve kahraman askerlerin, ayn zamanda, kendileri gibi normal bir insan olduunu da fark ediyordu. ki taraf arasnda, ancak birbirlerini ldrmeye azmetmi iki taraf arasnda grlebilir cinsten tuhaf bir sevgi ve hrmet belirmeye balad. Hatta ksa bir mddet sonra Avustralyalar gaz maskesi datldnda ou bunu takmak istememi, neden savalardr, zehirli takmadklar sorulduunda, Trkler drst gaz kullanmazlar," cevabn vermilerdi. Gerekten, harbin
bandan sonuna kadar Gelibolu Yarmadas'nda zehirli gaz kullanlmad.165 Dier yandan Trkler de, ilk gnlerde kan dedikodularn aslsz olduunu, Gney denizlerinden getirilmi bir yamyamlar gruhuyla deil, ciddiye alnmas gereken mert bir dmanla kar karya bulunduklarn anlamlard. Anzaklarn dmanlarna kar duyduklar iddetli nefret, atekesten sonra hzla kayboldu. arpmalar, eskiden olduu gibi, iddetle devam ediyordu. ki tarafn kazanma arzusunda bir azalma yoktu. Ancak, balangtaki dvlerdeki barbarln yerini karlkl bir arkadalk ve sayg almt. Bu durum Anzakn en belirgin zelliklerinden biri olarak devam etti. Anzaklar zaman zaman Trk siperlerine konserve sr eti kutular atarlard. Bir seferinde u cevab aldlar: Envoyez milk., Bully beet non (Konserve eti yemeyiz, st ieriz)
165
Bir baka sefer, Trk
Alan Moorehead, anakkale Geilmez. Milliyet Yayn Ltd. ti. Yaynlar ev: Gnay Salman, stanbul, 1972, s. 246. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 94 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
siperlerinden uarak, sigara dolu bir teneke geldi. zerinde unlar yazlyd: Prenez avec plesir a notre heros ennemis. (Afiyetle iiniz saygdeer dmanlarmz.) ki taraf da, atekesten sonra sahipsiz blge zerinden gelen kutular amakta tereddt etmiyordu. Yakn mesafeden alan makineli tfek ve mavzer ateinin dehet verici tesirlerini Anzaklarn bizzat grebilmi olmalar, evvelce kesinlikle inandklar, Trklern lleri ve yarallar paraladklarna dair hikayeleri geni lde yok etmiti. Birka ay sonra, bir Yeni Zelandal Trklere iin Johnny Turk hi bir dmanlk hissi beslemediimin farkna vardm. Aslnda hi birimiz beslemiyorduk. O artk bizim veya Joe Burke idi. Yani adeta bir dert orta o!mustu, diye yazyordu. Yarmada'daki btn askerlerin ortak tutumu da phesiz aynyd.
2.2.12 Anzak Siperlerinde Gnlk Yaam

Mays aynn ilk gnlerinde Anzakn o esiz ve unutulmaz atmosferi yaratlm bulunuyordu.166 Erler, balangta tecrbesiz olmakla beraber, hakikaten ok abuk piiyorlard. Avustralyallarla Yeni Zelandal1ar ise, seferin hayret verici taraflarndan birini tekil eden, icat ve uydurma dehalarn ortaya koymulard. gal ettikleri blgenin Uzunluu, en kuzey noktasndan gneye kadar sadece bir buuk mildi (2400 m). Cephe hatt ise, sahilden en uzak noktasnda yalnz 915 metre mesafedeydi. Toplam olarak eyrek mil kareyi ancak buluyordu. Monash Vadisi'nin (Korkuderesi, Sar Bayr etekleri) ba denizden 1000 metre kadar uzaklkta olmakla beraber, arazi o kadar etindi ki, salam bir adam bar zamannda bu uzakl bir saate yakn bir zamanda ancak alabilirdi. Yarmadadaki kesin Anzak hatt aa yukar belli olmutu. Seretepesini (Walker Ridge) trmanp Cesarettepesine (Russels Top) ulayordu. Burada Nek'de, Braund'un siperleri 15 (13 metre) yarda kadar tedeki Trk siperleriyle kar karyayd. Hat buradan derin, uurum gibi bir dereyi atlayp Krmzsrta (Pope Hill) oradan da, uuruma benzer baka bir yar ap Korkuderesi (Monash Valley) dou tarafnda bulunan Kanlsrta (Quinn Post) uzanyordu. Vadinin ba taraf tamamen Trklerin elindeydi. Siperleri, Dztepenin (Baby 700) yumuak yamacnda dalyordu. Kanlsrt-Krmzsrt mevzilerinin hemen yukarsnda ve arkasndaki arazi, birbirine apraz Trk siperleri ile deilmiti. Bu nedenle buraya
166
James, a.g.e., s 236. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
95
Satran Tahtas ad verildi. (The Chessboard) Kanlsrt-Krmzsrt mevzileri arasnda, daha sonra l Srt (Dead Man's Ridge) adyla tannan ve sefer sresince iki tarafn da igal etmedii plak bir srt bulunuyordu. Bu srtla Kanlsrt (Quinns Post) arasnda, vadi geni bir kavis iziyordu.Avustralyallar buraya uygun bir isim takmlard: Kanl Dirsek (Bloody Angle). Korkuderesinin dou yann, dar srtn bitiiindeki Quinn, Courtney ve Steele adlarn tayan kk mevzilere sarktmak yerlemi olan Avustralyallar igal ediyordu. Bu hayat mevzilerin gerisindeki arazi o kadar dikti ki, erlerin kendilerini yukar ekebilmeleri iin bir halat gerekiyordu. Destek siperleri kazlncaya kadar, bu uurum gibi yamalarda gndz her trl hareket intihardan farksz oluyordu. Bunu, 30 Nisanda. Steele Mevzii'nin gerisinde toplanan bir takm talihsiz Deniz Piyadeleri, vadinin kar yakasnda Nek'de bulunan Trk makineli tfeklerinin atklar atele biildikleri zaman rendiler. Deniz Piyadesi'nden Binba Jerram Dereden aaya inmek, srat
kprsn gemeye benzerdi. Sipere benzer bir eyin gerisinde toplanrdk. imizden bir gnll frlayp atei zerine ekerdi. Silahlar patlar patlamaz, geride kalanlar da frlayp, bir yandan brne srarlard. Lzumu kadar hzl koamam olanlarn cesetleri bu srada insana pek cesaret vermezdi. diye anlatyor.167 Korkudersinin bandaki durum son derece karkt. Mevzileri tutunulabilir hale getiren bir at sisteminin gelitirilmesi epey zaman ald. Trkler lsrt'na yerleerek, Quinn'deki (Kanlsrt) garnizonu arkadan vurmay denedilerse de, Satran tarafndan Kanlsrt ve Merkeztepedeki Yeni Zelanda makineli tfekleri tarafndan yan ateine alnarak, yerlerinden atldlar. Krmzsrttaki Avustralyallar Boyundan ya da de, Merkeztepedeki askerlerle gelince, Quin garnizonu (Kanlsrt) Tahtas'ndan gelecek veya Quinn'e yaplacak hcumlar nleyebilirlerdi. Kendileri korunmaktaydlar. Trklere onlarda Merkeztepedeki
Krmzsrt, mevzilerinden yaplacak her trl hareketi nleyebilecek bir durumda bulunuyor ve Monash Vadisi'nden aadaki btn destek ve takviye ktalarna ate edebiliyorlard. Vaziyet mitsiz, ac bir krdm haline gelmiti. Avustralyal ve Yeni Zelandallar acmasz Trk saldrlarna kar Anzak Koyunda konumlarn muhafaza edebiliyordu. Ama, arpmann iddetinden adamakll sarslmlar ve birok birlikler, ak mevzilerini gnlerce ve gecelerce savunduktan sonra, bedenen ve ruhen bitap dmt. Tfek ateinin frtna gibi
167
96
grlts hi durmuyordu. Brereton'un yazd gibi, Ne zaman azalr gibi olsa, hemen yeniden iddetleniyor. Etraftaki yamalar sesleri yanstp bytyor. O kadar ki, kulaklarmzn zerinde bile ac darbelere neden oluyorlar. diyordu. Bean bu konuda: Donuk, cam gibi gzler; bazlar sarholar gibi ar ar, bakalar ise yapay bir canllkla konuuyorlard. Asabi gerginliin belirtilerinden biri de, her yerde casus ve avc grmekti. Gerginlik, maneviyat krmamakla beraber, kendini yz trl belli ediyordu. Erler artk bir top mermisinden koup kamyor, vahice dnerek, bir kpein kendine eziyet edenlere hrlamas gibi, ona kfrediyorlard. eklinde yazmt.168 Siperlerin uzatlmas, devriyeler karlmas ve srekli alarm halinde bulunma durumu sava kadar ypratcyd. En byk tehlikeyi de pusuya yatm Trk keskin nianclar oluturuyordu. Binba Shaw, bu konuda yle yazmt: Ban siperden karrsan, grnmez bir niancnn kurunu vzldar. Darda gezinirsen, yan banda bir arapnel gm eder. Burann parolas eri gir, altna gir, deli gibi kazma salladr. Gen bir Yeni Zelandal olan John Alien, evine yazd bir mektupta, Daha nceleri siper hayatnn nasl olduunu tahmin bile edemezdim. imdiyse tarif edilmez bir dehet, gerginlik, rahatszlk karm olduunu biliyorum. Buraya gelip, savaa katlana kadar, kayp listelerine acyarak fakat ok zlmeden bakardm. Ama imdi ok farkl dnyorum. Bir yaralnn sesinin bu kadar ac olduunu hi dnmemitim. Ben bunlar yazarken birisi daha vuruldu. Bamza gelenlere almaktan baka aresi yok gibi. Steele Mevzii ile Tek am'n arasnda Telrg Deresi (Wire Gully) denilen, derin bir sel yata bulunuyordu. Srtnn yksek bir yerindeki kk bir ukur, iki tarafn da ateine maruz bulunduundan, hi bir zaman igal edilmedi. Bir sefer, yolunu aran bir Trk askeri srtn tepesine km ve Korkuderesindeki (Monash Valley) kaynamaya ahit olmu, bir an aknlk iinde durakladktan sonra, alan yaylm atei altnda kendini siperine dar atmt. Bu er, 25 Nisandan sonra herhalde, iki taraftan da, cephede bu kurunlarn uutuu entik de durup da hayatta kalabilen tek askerdi.169 Yeni Zelandallar Anzak Koyunda daha imdiden dikkate deer bir hret kazanm bulunuyorlard. Basnda Avustralyallara tutulan parlak propaganda huzmesi, nispeten kk Yeni Zelanda birliklerine
168 169
pek isabet etmemiti.
Bean, a.g.e., s. 123. James, a.g.e., s. 245. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
97
Avustralyallarn canllk ve atlganlyla ngiliz askerlerinin titiz profesyonelliini kendilerinde birletirdiklerinden, Birdwood'un gittike artan hayranlk ve gvenini kazanmlard. Kuzey kanadn ve Merkeztepedeki (Russel Hiil) ileri karakollarndaki Anzak mevzilerini onlar tutuyordu. Conkbayr ile aralarndaki sarp, kayalk srtlarn meydana getirdii labirenti incelemek iin keif kollar kartmlard. Kendilerini beenen ve panie kaplmaya yatkn Avustralyallar tek balarna toparlayan Yeni Zelandallar hakknda hikayeler anlatlrd. Bu rekabet ve antipati ksa bir zamanda yok oldu. Fakat Yeni Zelandallar sonuna kadar kendilerini Dominyon askerlerini eliti olarak grmeye devam ettiler.170 Cephe gerisinde, Avustralyallarn zaptetmi olduklar inanlmayacak kadar dar blgedeki sahneler, btn yeni gelenleri hayretler iinde brakyordu. Bunlar Anzak Koyu'nda, bir arapnel yamuru altnda sahile varyor ve bata ka kyya knca, kumsala ve yamaca tnemi derme atma, kk fakat hareketli bir ehirle karlayorlard. Bu, Orlo Williams'a arzal, allarla rtl kumlu tepelerin son derece dik yamalarnda yaayan, byk ve mreffeh bir vahi kabilesinin maaralarn hatrlatmt. Kumsalda malzeme ynlar, emir bekleyen aylak askerler, tahliye olunmalarn bekleyen yaratlar, ayn zamanda arapnele kar snak tekil eden konserve et ve peksimet piramitleri, zerlerine su tenekeleri veya mhimmat yklenen sra sra, sabrl katrlar, telefon telleri deyen veya ate hattna ikmal malzemesi gtrmek zere yola kan angaryac gruplar grlryordu. Yukardaki yamalarda ise, acayip bir karga yuvas topluluuna benzeyen, her an yuvalanacakm izlenimini uyandran yzlerce zeminlik tnemi bulunuyordu.171 Mays ilerledike, o zamana kadar seferin ekilir taraflarndan birini tekil eden hava artlar, askerlerin amansz bir dman kesildi. Siperler arasndaki sahipsiz arazide (No Man's Land) yatan cesetlerin tiksinti verici kokusu ve iman, ya balam sineklerin hissedilir derecede artmas en dayankl mideleri bile bulandryordu. Binba Mure, bunu yle yazd: nsan harpte her eye alyor. Fakat, zannederim aktif hizmette karlamak mecburiyetinde kalacanz en kt ey, o gmlmemi llerin, azlarna bile giren, ikence iindeki boaznzdan geen ve yiyeceinizi zehirleyen, tadn bozan geniz trmalayc, kerih kokusudur. Anzaklar bu mezbelelikten yava yava bir sistem yaratt. Malone 3 Maysta, hatra defterine keyifle yle yazyordu: Zeminliim artk adeta oturulur hale geldi.
170 171
Kzlda, a.g.e. s 110. James, a.g.e, s 253. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
98
Yatam bir sra kum torbas, ince dallar ve yapraklardan ibaret. Battaniye olarak, eski bir uval ile zerine yaydm kaputumu kullanyorum. Yatak rtm de lm bir Avustralyal askerin kaputu. Yastm iine yaprak doldurulmu bir srt antas iine yaprak doldurulmu bir srt antas uyuyabiliyorum. Geceleri yarm litre su ile ykanyorum; bunu muhafaza ederek, sabahleyin bir sngerle siliniyorum. Daha dorusu bir gn bir yarm, ertesi gn de br yarm ayn snger ile siliniyorum. Bazen artan suda bir ift orap ykanabiliyor. Ivr zvr iin bir iki kutum var, bulduum drt kasaturay kum torbasndan duvarma sapladm, btn tehizatm asyorum. Yaknda bir masa verecekler. Yukardaki iki muamba gnee engel oluyor Anzakta bu lksn son haddiydi. Haber gtren postalar, emir tayan kurmay subaylar, cephane tayc, su tayc, bomba tayc kollar, sedyeciler, l gmcler, shhiye erleri, ihtiyatlar, destek birlikleri, muhabereciler, telefoncular, istihkamclar, kazmaclar, kum torbas dolduranlar, periskopular, lamclar, levazmclar ve takviye ktalar grnte bir kemeke iinde her tarafa kouup duruyorlarlard. Anzak literatrne geen noktalardan biri de Tek am (Lone Pine) idi. Bu isim, aylarca devrilmeden duran ve kalntlar 1950lerin ortalarna kadar grlebilen tek bir aatan Quinn, Courtney ve Steele mevzilerindeki baz yerlerde, Avustralyallarla Trkler arasndaki mesafenin be yarday (4.5 m.) bile bulmad bu dar srttan, siperler 400 Yaylas'na kyordu. Burada iki nemli knt vard: Birinin ad Johnston's Jollydi (Krmzsrt- Johnstonun akas- Johnston Mevzileri). Byle denilmesinin sebebi, ilk gnlerde Johnston ismindeki bir topu subaynn bu mevkiden Trklere aka" yapmay alkanlk edinmi. olmasyd.172 Monash Vadisi'nde ilk gnlerde birok kayplara sebep olan Trk nianclarnn atei, Birdwood'un muntazam bir avc keif ve vurma gruplar sistemi kurulmasn emretmesinden sonra, Mays ay sonlarna doru nispeten kontrol altna alnabildi. Bu gruplar ikier kii alrlard. Erlerden biri avcnn yerini kefeder ve ekseriya, atei zerine ekmek iin apkasn sallard. Bu ldrc tehlike yava yava kontrol altna alnd. Fakat, Kabaptepe'nin gneyinde, Zeytinlik denilen yerdeki bir Trk bataryasnn devaml atlarna kar hi bir ey yaplamyordu. Koyun kendisinin grnmemesine karn, Anzak Koyu'na girmekte olan her gemi Kabatepe'deki Trkler tarafndan grlebiliyor ve Denizcilerin btn abalarna
172
James, a.g.e., s 253 This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
99
ramen Zeytinlik bataryalarn susturmak mmkn olamuyordu. Anzaklarn ansna Trklerin topularnn ve cephanesi zayft. Ama yine de arapnelleri kayplara sebep oldu. Su, sk bir surette karneye balanmt. Her damlasnn siperlere tanmas lazmd. Yiyecek bol olmakla beraber, kalitesi bozuktu. Ama bu ilk haftalarda deimez monotonluu, sonradan olduu gibi, daha askeri bktrmamt. Cephe gerisinde bile doru drst shhi tertibat alnmas haftalar sonra mmkn olabildiyse de, o zaman dahi, tuvaletlerden ou sineklerin durmadan redikleri, le gibi kokan basit ukurlardan baka bir ey deildi. lk gnlerde, artlarn berbat olduu ileri hatlara bir takm ahap tuvaletlerin kutular gnderilmiti. Fakat yle byk bir tahta sknts ekilmekteydi ki, kutularn hemen hepsi, daha gelir gelmez paralandlar. Sradan eya sknts Anzakta kronik bir hal ald. General Godley, bir defasnda eine yle yazd: Bana ltfen yeni bir di fras, salam bir teneke veya alminyum sabun kutusu ile bir kutu da raptiye gnderiver. Bu haftalar zarfnda cereyan eden olaylardan ou Avustralya folkloruna girmitir. Bunlardan belki de en uzun mrls, daha nce de sz edilen, Anzaktaki askerlerce Eekli Simpson olarak tannan Avustralyal bir erin hikayesidir. Simpson, herkesin "Duffy diye ard bir eee el koymu, 19 Maysta eeiyle birlikte vuruluncaya kadar, gnlerce ate altnda Monash Vadisi'nden aa yaral tamtr. "Simpson ve Eei, Anzaklarn gnlnde ylesine yer etmiti ki, lm haberi ksa bir zamanda btn asker arasnda yayld. Daha sonra, gerek adnn Kirkpatrick olduu ve kendi kendini adad grevini tamamen kendi inisiyatifi ile yapt ortaya kt.173 Sradan bir Anzak askerine o ilk birka hafta iinde muharebenin homurtusu durmak bilmezmi gibi geliyordu. Fakat askerler yava yava, farkl sesleri ayrt etmesini rendiler. Eer insan sa kalrsa, Anzakta ok abuk usta asker oluyordu. Monash, 13 Maysta gnlne yle yazd: Yakndan (rnein, on ya da yirmi metre iinden) geen kurunun, yumuak, mrldar gibi bir uultusu var. Hafif, okayan, uzun bir slk gibi. yice yksekten geen kurun, hele uzak mesafeden atlmsa, birdenbire krba gibi aklyor ve sanki pek yaknm duygusunu veriyor. Kendi tfek ateimiz, ate hattnn gerisinden veya iinden duyulunca, pes perdeden bir gmbrt veya homurtu sesi veriyor. Makinelilerimiz tpk bir trampet takrts birok
173
Karatay, a.g.e., s 111. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
100
gibi. te yandan, dman tfek ve makinelilerinin atei, sanki tam tepemizdeymi gibi duyuluyor. Atein yarm mil tedeki cepheden gelmesine ramen, tam stmzde paketler dolusu kestane fiei patlatlyor sanki. Ani ve sert infilaklardan bir orkestra gibi sanki. Dmann arapneli, havada hrdayarak gelen, mermi patlaynca grltl bir infilak eden ve duman bulutu ile son bulan bir k frtnasna benziyor. Trk arapneli, insan mermi paralarnn nnde durmadka pek az zarar veriyor. Hepsinden daha ok grlt yapan, bizim kendi topumuz. Gerek toplarn Bunca korkun grlt arasnda huzur iinde patlamas, gerek mermilerin infilak etmesi sonucu kulakta yirmi otuz saniye boyunca sar berbat bir yank brakyor. uyuyamayacamz sylemeye gerek var m?174 Bununla beraber, tehlikelere ve rahatszlklara ramen, Anzakta hi bir zaman bir bozgun havas esmedi. Sradan Anzak askeri sadece subaylara kar deil, generallere kar da ok saygl saylmazd. Emirlere kesinlikle uymalarna ramen nasl bu kadar kaytsz olduklar kolay anlalr bir ey deildi. Bir keresinde bir general Walker arapnel Dersi kendisine selam vermeyen bir askere: Benim Kim olduumu biliyor Asker de: musun? der. Asker de pikin bir ekilde : Hayr der. Daha da kzan Walker omzundaki rtbesini gstererek: Peki bunlar ne? diye barr. Omzundaki apraz kllara baklrsa ya kasap olmalsn, ya da lamc eklinde cevap verir. Dardan gelenler onlar son derece pikin, alayc, gereki ve bana buyruk grup olarak gryordu. Anzaka gelen ngiliz st subaylar bu duruma bir trl alamyordu. Artk selam falan ortadan kalkmt. Birdwood onlar iin : Bu heriflere kla meydan disipliniyle, muntazam asker muamelesi yapamazsn diyordu. Yarbay Skeene, eine yazd bir mektupta Anzakta yaratlan dil hakknda unlar anlatr: Bugn bir Avustralyal ile tuhaf bir karlamam oldu. Herif zeminliime yanap, Bipara ip var m? diye sordu. Hayr dedim. Valla dedi, l-et biletimi aldm da, ip yok diye ekledi. Sorunca rendim, meer knye Bir ngiliz diskinden bahsedermi. l-et bileti. Acayip eytanlar vesselam.
subay, Anzak dnnce aklma, elinde teneke' atein bana melmi bir adam gelir.Cephane, su ve yiyecek bulmak iin greve kmt. Dostum dedim. Yorgun grnyorsun, hele otur da bir yudum ay i bakalm. Koyu, tatl, scak ay o anda ok iyi geldi. Erin dnyay umursad yoktu. Herhalde bir yerde bir birlii
174
101
olmalyd. Aldrmyordu. Zannederim ki sonradan birliini da bulmutur. Fakat, bize ate edilmi olsayd silahn kapp, ayn umursamazlkla bize ate edeni haklamaya gideceinden emindim. ngiliz askeri ile Avustralyallar kadar birbirine zt baka bir ey var olduunu imkanszd.175 Anzak cephesinin kurtuluundaki en nemli faktr, daha nce de ksmen deinilen periskop tfeinin gelitirilmesi olmutur. O olmadan garnizonun btn cesareti pekala faydasz kalabilirdi. Beech adnda bir onbann buluu olan bu alet, tfein korkuluk zerine yerletirilmesini salayan tahtadan ve kaba bir beikle niangahlar gsteren bir aynadan oluuyordu. Silah ateleyense siperde emniyet iinde gizlenip, bir baka ayna parasna bakyordu. Beech'in bu acayip aletini sonradan Mareal olan Binba Blarney kefetti. Beech, bunu gelitirmek zere ate hattndan geriye gnderildi. 25 Maysta, gelitirilmi ilk prototip, deneme iin zenle Quinn'e nakledildi ve 300 yardaya kadar olan mesafelerde shhatli ve ldrc bir silah olduu anlald. Genel olarak kullanlmaya balamasyla Quinn mevzilerine salad ate stnl hi bir zaman kaybedilmedi. Periskop tfeinin ortaya kmasndan nce Quinn'deki garnizon grlt etmek iin havaya ate etmekten baka at yapamazd. Blgenin savunmas Russell Tepesiyle Pope ve Courtney Mevzilerinden alan apraz himaye atele garnizonun inat cesaretine dayanrd. Quinn'deki gerginlik o kadar bykt ki, erler krk sekiz saatlik grevden sonra deitirilirdi. Malone'un Wellingtonlar Haziran balarnda, Auckland ve Canterbury Taburlar eratndan kurulu bir kark mfrezenin yerini aldklar zaman Albay Malone, nbeti devreden garnizonun: Sanki bir lm tuzandan kurtulmu gibi gittiler. Ylmlard ve o mevzide bulunmaktan dleri kopuyordu. diye yazyordu.176 Mays gnlerinde Anzak Cephesinde Aubrey Herbert srnerek, Trk siperlerine en yakn hendeklere girer ve onlara hitap ederdi. Ald cevaplar genelde bir bomba bulutu eklinde olduundan, bu yntem Anzaklarca pek sevilmiyordu. Morali ykseltmek iin askerlere datlan, byk zaferlere dair parlak haberlerin daha ok aksi tesiri oluyordu. Yarmada'daki gibi berbat bir ortamda herkes savan ne demek olduunu artk ok iyi biliyordu. Byle bir ortamda byk zaferlerden bahsetmek sinirleri iyice bozuyordu.
175 176
sanmyorum. Ama ikisini de malup etmek tamamen
Albay Darlington hatra defterine, alayl bir
Oglander, a.g.e. s. 145. James, a.g.e., s. 260. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
102
ekilde bir ekilde unlar yazd: Hergn, Trklerin moralinin yok olduunu bildiren kat paralar alyoruz. Siperlerde bizler bunun farkna varamadk.177 Uramakta olduklar bir yn problemin hakkndan gelmek iin pek az eitim grm olan kk rtbeli subaylar, gzleri uykusuzluktan kzarm, kaderci alayclk havasna brnmt. Msr'dan yeni gelenlerin akllarn sratle balarna geliyordu. John Alien 31 Maysta, lmnden bir hafta evvel ailesine unlar yazmt: Erler on iki gndr siperlerde. Moralleri sarslm durumda. Siperin iinde, ayaklarmzn dibinde inleyip ikence eken bir adamla arkadalk etmek, hi de ho deil. On iki gn, oni ki gecedir hemen hi durmadan alyoruz. Dn ate siperinden ayrldktan sonra sakin bir gn geirdik Erler btn gn yarallardan ve llerden konuup durdular. Sinirlerim bozulmaya balyor. unu anladm ki her niforma giyen adam bir kahraman deildir. Aubrey Herbert gnlk not defterine: Kumsalda konuma ve glme sesleri artk pek duyulmuyor. Askerler kesinlikle byle bir eyle karlamay beklememilerdi. diye yazmt. Trk basnnda kyordu. 4 Temmuz arasra Mtefiklerin moral durumu hakknda yazlar Haberde ngilizlerin en ileri hatlara Fransz ve tarihli Tanin gazetesinde kan yorum haberde Anzak bu durumun da byk rahatszla neden olduu
askerlerinin bir ikayeti yer alyordu. Anzak askerlerini srd, yazyordu.178
2.2.13 Tnel Savalar

Mays sonunda Anzak cephesi bir garip skunet evresine girdi. Gnlk atmalar her zaman olduu gibi devam ediyordu. Fakat belirgin bir durgunluk kendini hissettirmeye balad. Bir sreden beri, Quinn'deki (Kanlsrt) Avustralyallar baz garip takrtlarn farkna varnca, sahipsiz blgenin altnda alelacele bir takm tneller kazarak, ilerine dinleyiciler yerletirmiti. Bunlar, Trklerin neredeyse Avustralya ileri hatlarna varacak olan bir tnel amakta olduklarn dorulamlar ve aralarndaki tecrbeli bir madenci Old Ganger Slack (ihtiyar Amele avuu Slack) diye bilinen aksi bir kta avuu tehlikenin pek yakn olduunda, srar etmiti. avuun kyamet kehanetine 25 Maysa kadar aldran olmad. Ama o gn dinleyicilerden biri Trklerin lamlardan birini patlatmaya hazrlandklarnn aka
177 178
Herbert, a.g.e., s. 89. Yazan, a.g.e. s.120. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
103
belli olduunu rapor etti. Bunun zerine topran yzn paralayacak kuvvette olmamakla beraber, bir dman tnelini ezebilecek gte, camouflet ad verilen kar lamlar atelendi. Fakat artk i iten gemi bulunuyordu.179 28 Mays akam 'Amele avuu' Slack, Quinn'in havaya uurulmasnn bir an meselesi olduunu, ktmser bir ben demedim mi? edasyla subaylarna bildirdi. Lam 29 Maysta, sabaha kar 3.20 de, neyseki Avustralya ileri hattnn biraz uzanda patlad. Bunu izleyen kargaalkta bir tabur kuvvetinde olan Trkler Quinn mevziine girdiler. Anzac Cephesinin gelecei saatlerce, o sar srtn tepesindeki siperlerin iinde olanca iddetiyle devam eden savaa bal kald. Bu srada, heyecan iindeki ihtiyatlar, vadinin yamalarndaki fundalklarn iinde bzlm, beklemekteydi. Nihayet, Binba Ouinn ile adamlarndan ou ldkten sonra, siperler yeniden ele geirildi ve bunalm atlatlabildi.180
179
180
Babakanlk Osmanl Arivi, a.g.e. s.203. James, a.g.e., s 270. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
104
III. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI HAZRAN - TEMMUZ - AUSTOS DNEM 3.1 HAZRAN TEMMUZ AYLARI
3.1.1 Haziran -Temmuz Aylarnda Anzak Cephesi

Haziran banda Gelibolu Kara Savalar beinci haftasna girdi. Haziran ve Temmuz aylar boyunca atmalar btn cephelerde hemen her gn aralksz devam etti. Kuzey Blgesi 19 Mays Trk taarruzundan sonra nispi bir skunete kavumakla beraber Gney Cephesinde drt nemli sava yapld. Bunlar, Zndere ve kinci Kerevizdere gn sren nc Kirte Sava, ile ngiliz ve Franszlarn snrl taarruzlaryla srdrdkleri 83 Rakml Tepe Sava, savalardr. Haziran bana kadar gelinen sre iinde ngiliz ve Dominyon birlikleri yaklak olarak 40.000 kayp verdi, Fransz kayplar ise buna bir 20.000 daha ekledi. Msr, Malta ve ngiltere'deki hastaneler Gelibolu yarallar ile azna kadar doldu. skenderiye'deki Askeri salk hizmetleri yetkililerine gre, bu haftalar tam bir kabustu. Bir yetkili: Sabah uyandm zaman, limana girmek iin bekleen gemileri grr ve btn bu insanlar nereye koyabileceimizi, aknlk iinde dnrdm. eklinde yazyordu.181 10 Haziranda, Mondros, Malta ve Msr'daki ngiliz askeri salk tesisleri, gnlllerin olaanst katklarna ramen iflasn eine gelmiti. Bu gnlerde harekat Avustralya ile Yeni Zelanda'da muazzam bir heyecan dalgas yaratyordu. Baarl Savan durumu oradan olduka olumlu girince grnyordu. bir kartma yaplm, her ey istendii gibi anakkale savann
gitmekteydi. Bat Cephesindeki sava bir duraklama dnemine ngiltere kamuoyu da dikkatini Geliboluya evirdi.
politik sorumlusu olan Churchill'in nutuklar, cepheden azar azar gelen

181
James, .a.g.e., s 307. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
105
fotoraflar, ngiliz gazeteci Ashmead-Bartlett'in yollad olumlu genel ilgi Almanlarn Ypres'de zehirli gaz kullanmaya
haberler,
kamuoyunda erken bir iyimserlie neden oluyordu. Nisan Mays aylarnda balamalar, Lusitania'nn batrlmas ve Fransa'daki byk Mttefik taarruzu zerinde toplanm bulunuyordu. Oysa imdi anakkale artk btn ilgilerin kayna durumundayd. Avustralya ve Yeni Zelanda hkmetlerinin yeni Tmenler toplama ve Msr'a sevk etmede gsterdikleri evk ve srat, Londradaki anakkale Komitesini hem mahcup ediyor, hem de daha hzl almaya zorluyordu. Bir sre, Londra'da Gelibolu harekatna kar duyulan hayranlk ve heyecan, grlmemi bir derecede artmaya devam etti. Yeni Ordu'dan tmenin (10. rlanda Tmeni ile 1.ve 13. Tmenler) bu cepheye gnderilmesi kararlatrld. Bunlar Yarmada'ya Temmuzun ilk on be gn iinde varm olacaklard. Bu tmenler Austos savalarnda ok nemli roller oynayacakt.
3.1.2 Kestirme Cokbayr Yolunun Kefedilmesi

Maysta Anzak cephesinde ok nemli olaylar oldu. Sava siper savana dnm, Haziran temmuz aylarnda bu cephede greceli bir durgunluk dnemine girilmiti. Bu skunet gnlerinde Anzak hattnn kuzey kanadnda, izole bir kayala yerlemi olan Yeni Zelandallar kefetme almalarna baladlar. Haziran balarnda, Yeni Bindirilmi Tfeki Alayndan Binba Overton ve evreyi Zelanda
kta avuu Denton,
Conkbayr'na giden yeni ve gvenli bir yol bulmak iin Bir Numaral leri Karakoldan kuzeye doru yola ktlar. Dndkleri zaman, stlerine son derece nemli bir rapor verdiler.182 Trmanlacak yolun ilk ksm zordu ve Pilavtepe (Table Top) diye bilinen bir yaylaya varmak iin dik ve trmanlamaz bir srtn almas gerekiyordu. Overton ile Denton, Sazldere'ye inip oradan srtn kenarndan geerek, Pilavtepenin eteine varmlar, oradan da uzun bir da kntsna trmanmak mmkn olduunu grmlerdi. Bu da kntsna, batan aa krmz ieklerle rtl olduun iin seferin ilk haftalarnda Anzak Askerleri tarafndan Rhododendon Ridge (ahinsrt) verilmiti.
182
ad
Buradan
doruca
Conkbayrnn
zirvesine
gidilebiliyordu.
Oglander, a.g.e., s. 157. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
106
Zirveden 1000 (950 metre) yarda kadar uzakta, Rododendron'un zerinde sonradan Doruk (Apex) ve Zirve (Pinnacle) adn alan iki kk tmsek vard. Overton ve Denton, geri dnmeye karar vermeden nce Doruk'a kadar gitmilerdi. Bu srada onlar hi bir Trk grmemiti. Conkbayr'nn zerinde tane eski ve derin olmayan ve bo siper vard. Birdwood, bu bilgilerin nemini derhal kavrad. Anzak cephesinin ana hedefi olan ve kestirme ve imdi artk yldzlar kadar uzakta grnen Conkbayrna bir yolun kefedilmesi her eyi deitirebilirdi. gvenli
Savunmasz olan ahinsrtn amak ve Conkbayrna ulamak Trklere kt bir srpriz olacak, onlar bir anda arkadan kuatm bulunacaklard. Bu sralarda Anzak hatlarna olduka devaml bir ekilde szmakta olan mlteci ve kaaklar, ne Sarbayr srtlarnda , ne de Suvla Ovas'nda pek fazla Trk bulunmadn teyit Alderede yaplan ediyorlard. Zaten Maysn 27sinde, Sazl, aylak ve keifler, bu vadilerde nispeten zayf karakollar
bulunduunu dorulamt. Kk Kemikli Burnu'nda karaya karlan bir grup Yeni Zelandal, Suvla Ovas'n Trklere veya tahkimat belirtilerine rastlamadan gemilerdi. 19 Maysta, l bir Trk subaynn zerinde btn bu blgenin mkemmel bir haritas bulunmutu. Birdwood, elde ettii bilgilere dayanarak, Overton'un Pilavtepe ve ahinsrt yolunu kullanarak, bir gece basknyla Conkbayr'ndan hafife yksek olup, Conkbayr'n ve yan bandaki Besimtepe zirvesini (Hill Q) ele geirmek iin cretkar bir plan hazrlad. (Besimtepe ondan yarm mil kadar uzaklktayd.) (james 312 ) Bu zirveler bir defa ellerine geince, Trkleri Zrhltepesinden srmek nispeten kolay bir i olacakt. Bu baarld takdirde, ortaya kacak imkanlar dnmeye gerek yoktu. 28 Maysta, ki Numaral leri Karakol ile Pilavtepe arasndaki yeni bir Trk ileri karakolu zaptedilerek, Numaral leri Karakol adn almt. Pilavtepe ile ahinsrt bu yeni sipere hakimdi. 29-30 Mays gecesi, Trkler, iyi hazrlanm ve kahramanca icra olunan bir hcumla bu siperi tekrar ele geirip btn kar hcumlar nlediler. Bu umulmadk darbe, leri Karakolun ve ahinsrtna hem Sazl, hem de aylak Dereye hakim olmas nedeniyle, btn harekat tehlikeye dt. Overton gelimelere ok zld ve srpriz unsurundan mahrum olacandan, btn plandan vazgeilmesinde srar etti.
107
Conkbayr'na sinsice bir coup de main (baskn) frsatnn karlm olmasna ramen, gerek Birdwood, gerekse Hamilton, bu plan, ok daha byk bir harekatn can alc bir paras olarak kullanmaya karar verdiler. Haziran ortalarnda, Hamilton plan onaylad. Bu cretkar ve maceral plan Hamilton'u hemen cezbetmiti. Bu gnlerde Hamilton gnlne: Btn tertipler, Anzak ile Maydos'a, anakkale Boaz ile Ege'ye hakim olan Sarbayr'n doruklarna bal. diye yazyordu. 13 Haziranda Kitchener'e bir telgraf ekerek, Anzaktaki esas planmn uygulanmasnda bundan sonraki adm atmak iin, sadece vaat edilen takviyeleri beklemekteyim demiti.183 Seddlbahirdeki yenilgilerden sonra yeni hedef Altepe yerine Sarbayr'a kaydrlmt. Asl amac gizlemek iin Anzak cephesinin gneyine bir harekat yapmak ve Trklerin dikkatini elmek yerinde bir davran olacakt. Bu abalar ilerleyen gnlerde Byk Austos Saldrsnn ana fikrini oluturacakt.
3.1.3 Siperlerde Gnlk Yaam

Haziran ve Temmuz aylarnn gelmesiyle scaklk dayanlmaz bir hal almaya balamt. Siperler frna dnm, otlar oktan kavrulup, kaybolmutu. Scak rzgar, Yarmada'nn zerinde srklenerek hereyi rten tozlar kaldrp etrafa buram buram kerih, keskin, korkun harp ve lm kokusu samaktayd. Sakin denizde, kaskat at ve katr cesetleri yzyordu. Donanma bunlar aklara ekerek, sprge sopalarna balanm kasaturalarla delmeye alrd; bu usulle batrmay baaramazlarsa, cesetler gemilerin pervaneleri ile paralanrd. Hala batmamakta direndikleri takdirde, kendi hallerine braklrlar ve iren bir ekilde ezilmi leler, sk sk geriye dnp, kumsallara vururlard. Kyda ya balam iren yeil sinekler, erler bunlara le sinekleri derlerdi, hakikaten bir afet halini almaya balamt. Sahipsiz Blge'deki cesetler zerinde ziyafet eken, tuvaletlerde korkun bir ekilde kaynaan, her siperi ve zeminlii dolduran ve yiyecekleri rten bu mahluklar siperlerdeki yaam iyice cehenneme evirdi. Temmuzda btn orduya sratle yaylan genellikle Gelibolu Trs veya Gelibolu Galopu olarak bilinen, bir nevi, dizanteriye benzer, iddetli ishale yine bu sinekler neden oluyordu. Azna kadar dolu si183
108
perlerle, yeterince temizlenmeyen ortam, her trl hastaln yaylmas iin mkemmel ortam sunuyordu.184 Temmuz sona ererken Anzak cephesi sadece on be gn iinde, byk bir hcumda kaybedecei kadar ok askeri dizanteri nedeniyle kaybetti. Yalnz bir hafta iinde (21-27 Temmuz) Anzak'ta, 1221 iddetli dizanteri vakas kaydedildi, ki bu yaklak olarak garnizonun yzde 5i demekti. Ancak bu saylar salgnn genilii hakknda tam bir fikir vermekten uzaktr. Bundan yakasn kurtaran hemen hemen yoktu. Bean, Avustralyallar hakknda yle yazar: Msr'da grenleri etkileyen o koca gvdeler, imdi sskalam, yzler burumu, avurtlar kmt. Bir Avustralyalnn yazdna gre, devaml ishalden, yryen iskeletlere dnm adamlar geceleri, nbette olmadklar zaman, pis bir tuvalet ukurunun yan banda uyurken bulmak mmknd. Ordu emirlerinde Btn yiyecekler, mmkn mertebe, sinek ve tozdan korunmaldr. Pimemi meyveler az yenilmelidir. deniliyordu. Her trl yiyecei sinek bulutlarndan korumak imkansz olduu gibi sr konservesi hari pimemi yiyecek, Gelibolu'daki askerlerin hi tanmadklar bir eydi. Tuvaletler genelde kenarnda tutunmak iin srk bulunan topraa kazlm ukurlardan ibaretti. Oturaklar olan ieme kutularna lksn ahikas olarak baklrd. Dezenfektanlar yetersizdi. Tuvalet duvarlarnda yle bir yaz vard: Hastal bastrmak ve sinekleri azaltmak iin kalkar kalkmak hemen toprakla rt. Ordu gelindiinde salk ekipleri sineklerle mcadele iin baz yntemler gelitirmeye altlar, ama bunda erimeye balamt. hesaplanyordu.185 Di sal asker arasnda ciddi bir sorun olarak ortaya knca genel sahra hastanelerinin tehizat arasnda birka dii aletinden baka bir eyin olmad aa kt. Durumun ciddiyeti nihayet idrak edildii zaman, yaplabilen yegane ey, erler arasnda bulunan diileri aramak oldu. Bulunanlar, mevcut birka kaba saba aletle ellerinden geleni yaptlar.186 avu.
184 185
hi baarl olamadlar. Austos ayna
Anzak kuvveti, haftada yzde 10 gibi korkun bir oranda Yarmada'daki Mttefik askerlerinden yaklak olarak hastala yakalanm olduu
yzde 80inin, u veya bu derecede bir
Tyquin, a.g.e., s.145. James, a.g.e., s. 316. 186 Tyquin, a.g.e., s.154. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
109
Johnston, bir demircinin amatrce tedavisine katlanmak zorunda kalmt. Temmuzun sonuna kadar, yalnz 1. Avustralya Tmenininden 600 er di hastalklar yznden tahliye edilmi bulunuyordu. Pek ok erin cann yakan iddetli di ars da, kendi apnda, ordunun savama kapasitesini adeta dizanteri kadar, ciddi ekilde etkilemiti. Bitler de, bir baka strap kayna tekil ediyordu. Er Riley 15 Haziranda yle yazyordu; Kanmaktan bkncaya kadar kandk ve trmk iinde kaldk. Elbiselerimizi ters yz edip, yanan sigaralarmz dikilerin zerinde gezdirirdik. Kavrulan bir bitin trts, bildiimiz en tatl seslerden biriydi. Siper tabanlarndaki iren kurtlar, bir bakma le sineklerinden de i bulandrcyd.187 Btn bunlar birleerek, Yarmada'ya yeni gelenler zerinde yaratyordu. ok eden hayal krkl
3.2 AUSTOS AYI SAVALARI 3.2.1 Austos Ay Sava Plan

Temmuz sonlarna doru, cepheleri geici bir sessizlik kaplamt. tilaf Devletleri anakkale cephesi komutan Sir Ian Hamilton artk Sedllbahir blgesinde kesin bir sonuca ulaamayacan anlamt. ngiliz Sava Bakan Kitchener ile yapt yazmalar sonucunda kendisine be tmenlik destek sz verildi. Yeni harekatn arlk merkezi Seddlbahir deil, yarmadann ortasndaki Sarbayr srtlar olacakt. Yeni nemli grevler veriliyordu. Hamiltonn saldrda Anzak askerlerine ok hazrlad yeni plana gre nce
gneydeki Kanlsrt- Tekam (Lone Pine) blgesinde geni bir oyalama amal harekat yaplacakt. Hemen arkasndan Anzak cephesinin kuzeyinden byk bir gece saldrsna kalklmak suretiyle Trk cephesi yarlacak, hemen ardnda da Conkbayr ve nemli tepeler ele geirilecekti. Ayn saatlerde Anzak cephesinin daha kuzeyindeki Suvla krfezine IX Kolorduya ait iki tmenlik yeni g kartlacakt. Anafartalar dorultusunda ilerleyecek bu g, yolu zerindeki
187
110
tepeleri alarak Anzak askerleriyle birleerek
Trk cephesi sarlacakt.
Bu
ezamanl hareketin sonunda Trkler yenilecek, boaz alacakt.188 Yeni plana, asl saldrlar gizlemek ve Liman von Sandersi kararszla drmek iin Bolayr'da bir sahte karma hareketi de eklendi. Baskn zellii yine plann ba unsurunu tekil ediyordu. Donanma, ordu hareketini yapana kadar ie hi karmayacakt. Suvla krfezi yeni karma iin ok uygun bir yerdi. Burada donanmann gemileri iin gvenilir bir demirleme yeri vard. Bu mntkann ok zayf bir kuvvetle tutulduu da biliniyordu. Kuvvetler bir defa sahile ayak basar basmaz, hzla Anzak kybayla birleip dar alandaki skkl gidereceklerdi. Suvla krfezi kumsalnn hemen arkasnda iki kilometre kadar genilikte bir tuz gl vard. Buras yazn kuruyordu. Her ey, bu mntkada karaya kacak askerlerin bir an nce tepelere doru hzla ilerleyip, Sarbayr srtlarndaki asl sava veren Birdwood'un birliklerinin yardmna gitmesine balyd. Plana gre Mttefik ordusu u biimde dzenlendi; Halen Seddlbehir cephesinde bulunan alt tmen (35.000 asker) bulunduklar yerde kalarak kuzeye, Kirte kyne doru bask yapacaklard. Birdwood, Avustralya, Yeni Zelanda ve bir buuk tmenlik ngiliz ve Gurka birlikleriyle, ki hepsi 37.000 asker ediyordu, Anzak cephesinde asl saldrya katlacaklard. Ayrca 25.000 kiilik yeni bir kuvvet Suvla'dan karaya karak saldry tamamlayacakt.
3.2.2 Suvla karmas Hazrlklar

6 Austos gn Suvla karmas tarihi olarak tespit edildi. O gece ay 22.30'dan nce domayaca iin karma aralar Trklere grnmeden sahile yaklaabileceklerdi. eitli cephelerdeki saldrlarn saatleri Trk komutanlar zerinde byk bir aknlk yaratacak ekilde dzenlendi. Zincirleme saldrlarn ilki Seddlbahir cephesinde leden sonra 14.30 da balayacakt. Arkasndan 17.30'da Tekamda (Lone Pine) Avustralyallar aldatma harekatna balayacaklar, btn cepheler alev alacakt. gece 21.30da da Conkbayr'nda asl saldrya
geilecekti. Bir saat sonra ise Suvla karmas balayacakt. Bylece gece yars
188
Bayur, a.g.e. s.333. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
111
Suvla cephesine komutan olarak, ok nce deneyimi olmayan Sir Fredrik Stopford getirildi.
emekliye ayrlm, sava 61 yandaki General
Stopfordun kiisel zellikleri, ilerleyen gnlerde savan gidiat zerinde ok nemli etki yapacakt.189 Elde edilen istihbarat bilgileri ve yaplan gzlemler Suvla mntkasn en ok taburluk bir Trk kuvvetinin tuttuunu ortaya kard. gneyinde bulunan von Sandersin btn kuvvetleri, Anzak ve Yarmadann Seddlbahir
cephelerinde olacaklar iin takviye birliklerinin elli-altm kilometre uzaktaki Bolayr'dan getirilmesi zorunluydu. lk Mttefik askerinin sahile ayak basmasyla Trklerin harekete gemeleri arasnda en az on be-yirmi saatlik bir zamana fark olacakt. Bu ok nemli bir ayrntyd. nk Gelibolu'daki aylk ac tecrbeleri Hamiltona, bir kere baskn havas karlnca dman hatlarn yarmann pek mmkn olamayacan retmiti. Her saatin, her dakikann ayr bir nemi vard.190 Bu srada Trk taraf da yeni bir saldr olmasn bekliyordu. Ama yerini kestirmek ok gt. 5. Trk Ordusu komutan Liman von Sandersin elinde on alt tmenlik bir g vard. Bu kuvvet Hamiltonun on tmenine denkti. Bu tmenlerden n Bolayr'a, n Anzak cephesine, beini de Seddlbahir cephesine, beini de boazn Asya kysnda Kumkale'ye yerletirdi. Suvla mntkasna gelince, ngilizler buradaki Trk garnizonunu tamamen doru tahmin etmilerdi. Liman, buray tehlikeli bir nokta olarak dnmyordu. Krfez boyunca sadece 1.800 kiiden ibaret zayf tabur yerletirmiti. Burada ne dikenli tel engelleri, ne makineli tfek vard. Trk taraflar gruplar olarak organize edilmiti. ana sava grubu vard; Kuzeyde Fevzi (akmak) Paa komutasnda Bolayr Kuvvetleri, merkezde Anzak cephesine kar Esat Paa ve gneyde Seddlbahir burnunda Vehip Paa kuvvetleri (Esat Paa'nn kardei). Tmen komutanyd.191 O sralarda Mustafa Kemal sadece 19.
189 190
Michael Hickey, Gallipoli . John Murray Publishing, London, 1995, s. 228. Moorehead, a.g.e., s 325. 191 Moorehead, a.g.e., s 328. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
112
3.2.3 Anzak Cephesinde Yeni Saldr Hazrlklar

Anzak Kolordusu komutan General Birdwood'un, Anzak cephesinde yapaca aldatma amal saldrs son derece riskli bir harekatt. Daha nce bu trden saldrlar baarl olamamt. Bu yzden saldrda yeni teknikler kullanmak faydal olabilirdi. Avustralya birliklerinde bir sr madenci vard. Bunlar Tekam mntkasndan iki tarafn siperleri arasndaki araziye kadar uzanan be yz metre kadar uzunlukta bir tnel kazdlar. 6 Austos gn Avustralyal askerler, saldr saatinde bu aniden bu tnelden frlayarak Trkleri gafil avlayacaklard. O gece Conkbayr'na yaplacak olan saldr iin ise ok daha ayrntl bir plan hazrland. Birka haftadan beri her gece bir muhrip gelip, Anzak cephesi aklarnda duruyor, buradan Numaral Siper diye bilenen Trk mevzilerini ldaklarla aydnlatarak bombardman ediyordu. Bu hareket tam saat 21de balyor ve yarm saat sryordu. Bylelikle Trklerin her gn saat tam 21de siperlerini terk edip bombardman kesilince dnmek gibi bir alkanlk edineceklerdi. Saldr gecesi Anzak birlikleri, ldaklarn her iki yanndan, karanlkta siperlere kadar yaklaacaklar, atlayacaklard. Ama Birdwood'un amas gereken bir sorun daha vard. Cephesine yeni katlacak olan 25.000 kiilik birlii btn silah ve donatmyla birlikte Trklere hissettirmeden Anzak sahiline karmas gerekiyordu. Dmann stten gzetleyemedii her yama parasnn zerine yeni setler, kovuklar kazdrd. Yeni gelecek kuvvetler buralara gizlenecekti. Sahile giden askerlerin gndzleri iyice gizlenmeleri iin ok sk emirler verdi. Gece karanl basmadan yzmek yasakt. Gndz aydnlnda yeni birlikleri tayan hibir ara sahile yaklamayacakt. afak skt zaman da her biri karadan grlebilecek bir uzaklkta bulunacakt. On binlerce metrekp ime suyu, gece karanlnda sahile pompalanmak zorundayd. Yeni sahra hastaneleri, cephane sandklar, silahlar, kumanya sandklar gzden uzak tutulacakt. Btn atlar sahile koum takml olarak karlacak, askerler bir matara su ve bir gnlk kuru kumanyalarn yanlarnda bulunduracaklard.192
192
baraj
atei
ileri
kaydrlr
kaydrlmaz,
bo
siperlere
Oglander, a.g.e. s 155. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
113
Anzak sahilindeki gizli karma harekat, 3 Austosta balayp, gece st ste, 5 Austosa kadar srd. Trkler bu sre boyunca hibir eyden phelenmemilerdi bile. Bekleme gnleri yeni birlikler ok skntl u anki tecrbeli geiyordu. Bu askerler hi sava grmemi olmalarna karlk, 25 Nisanda ilk karmay yapanlar gibi bilgisiz ve cahil deildiler. askerlerin o zamanlar bilmedikleri eyleri biliyorlard. karma hareketi son derece tehlikeli bir eydi. Trkler ise inat dmanlard. Bu ite pekala yaralanmakta vard hesapta, lmek de. Yani bu i pek yle stanbul'a, stanbul'un haremlerine doru ylece bir gezintiye kmak deildi. Austosun bu ilk gnleri korkun scakt. Karasinekler, sivrisinekler, askerlerin pembe ciltleri stnde srayorlard. Onlar da arabuk dizanteriye yakalanp hastalanyorlard. Ortalkta dolaanlar sylentiler de pek umut verici eyler deildiO srada Trk tarafnda baka bir tartma yaanyordu. Anzak Cephesi kolordu komutan Esat Paa. Mustafa Kemal'in komutasndaki 19. Tmeninin cephesini, Anzak cephesinin kuzeyindeki Sazldere'yi de iine alacak ekilde uzatma karar almt. Mustafa Kemal Kolordu Karargahna, bu kadar byk sorumluluun kendi tmeni iin ok fazla olduunu,. Sazldere mntkasnn tamamen bamsz, kuvvetli bir komuta altnda tutulmas gerektiini bildirdi. Ayrca mesajnda Esat Paaya dmann bu derin dere boyunca Sarbayr srtlarna kadar ilerleyebileceklerini de ifade etti. Esat Paa da cevaben, bir Alman subay komutasnda Suvla'dan Anzak cephesi kuzeyine kadar uzanacak bamsz bir komutanlk tekil edeceini eklinde karlk verdi. Bu Alman subay ile Mustafa Kemal'in komuta blgesinin snr, Sazldere olacakt. Mustafa Kemal bir kere daha itiraz etti. Komutanlar arasndaki snr izgisinin daima en zayf nokta olduu ok iyi biliniyordu. Sazldere'nin sorumluluu aka belirtilmeliydi ve buraya gl birlikler yerletirilmeliydi. Mustafa Kemal Esat Paay 19 Tmen Karargahna davet ederek ngilizlerin Batleship Hill dedikleri Topsrtndaki karargahna gtrd.193 Buradan arazinin tamam rahatlkla grnyordu. Sanbayrn yksek tepesi, Conkbayr, Besimtepe ve Kocaimen Tepe, trmanlmas imkansz yarlaryla tam sa taraflarnda ykselmekteydi. Mustafa Kemal anlarnda, Paa ile aralarnda geen grmeleri u szlerle anlatyor: "Bu manzaray grdkten sonra kolordu kurmay bakan: Bu araziden sadece basknc gruplar
193
Moorehead, a.g.e., s 345. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
114
geebilir. dedi. Kolordu komutan bana dnerek: Dman nereden gelecek? diye sordu. Elimle Arburnu ynn gsterip, btn sahil boyunca Suvla'ya kadar iaret ederek "Buradan!" dedim. Pekala. Buradan geldiklerini kabul edelim. Nasl ilerleyecekler?" diye sordu. Ben Arburnunu gstererek, kolumu yarm daire eklinde Kocaimen Tepe'ye doru evirerek: Buradan ilerleyecekler.dedim. Kolordu komutan glmseyerek omzumu okad: Merak etme. Gelemezler. dedi. Kendisini ikna etmek imkan olmadn grerek, tartmay uzatmay lzumsuz buldum. Sadece: nallah sizin dediiniz gibi olur efendim. demekle yetindim. Ksacas, Mustafa Kemal, Hamilton'un saldrsnn ana izgilerini tamamen tahmin etmiti. Suvla karmas, Sazldere ve yanndaki derelerden yukarya Sarbayr tepelerine doru ilerlemek!.. Bu tahmini yapabilmi tek insan olan Mustafa Kemal, sonradan defterine unlar yazyordu: 6 Austostan bu yana dmann plan tam benim umduum ve anlatmaya altm gibi knca, daha iki ay ncesine kadar benim sylediklerimi kabul etmemekte direnenlerin neler hissetmekte olduklarn tasavvur edemiyorum. Hadiseler, onlarn mantken hazrlk yapmam olduklarn gstermektedir. Ve dman karsnda yetersiz llerle btn durumu bir anda kritik bir noktaya getirmiler, milleti byk bir tehlikeyle kar karya brakmlardr." 194 Sazldere'den kuzeydouya uzanan karmakark arazi, Trkler tarafndan tutulmam olarak, kald. Suvla ovas ise sadece zayf taburun savunmasna braklmt. Komutan olarak da Bu Bavyeral bir svari subay olan Binba Willmer atand. Willmer, 1.500 kiilik kuvvetini sahil boyunda yerletirmenin faydaszln grd. nk bu kadar zayf bir kuvvetle burada bir karmaya kar koymak umudu olamazd. Sahilde sadece iki grup ileri karakol kuvveti brakt. Biri tuz glnn kuzeyinde, (Hill Ten) Ontepe olarak bilinen ykseke bir arazide; teki, tuz glyle Lalababa Tepesi'ne yerletirildi.195 krfez arasnda 60-70 metre ykseklikteki
194 195
Bayur, a.g.e. s. 337 Bayur, a.g.e. s.344. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
115
3.2.4 Seddlbahir Saldrs

Trklerin gney grubu komutanlna Alman General Weber yerine Kuzey Grubu Komutan Esat Paann kardei Vehip Paa getirildi. Gl bir topu saldrsndan sonra Mttefikler 6 Austos saat 15.50de saldrya geti. Kirteye ilerleyen 88. Tugay nceleri baarl gibi grnd. Fakat ksa srede Trk kar saldrsyla para para edildi. Gnn sonunda mttefiklerin geiyordu.196 ngilizler vazgemedi. Ertesi gn, 7 Austosda 09.40da sabah btn topu atei Kirte Deresi'nin gneyindeki Trk siperlerinin zerine yneldi. Bu blgeye 42. Tmen birlikleri hcum etti. sonuland. Donanma sahra topusunu desteklemek zere bir Sonu yine bir felaketle kruvazr, be monitr ve be destroyer destek salad. kayplar 2.000i
Zaten Mttefikler son Temmuz savalarndan sonra artk bu blge O gnk Mttefik kayb 3.500
zerindeki tm beklentilerini kaybetmilerdi. Asl ama Suvla'da yaplmas planlanan IX. Kolordu harekatn gizlemekti. geti. Bu harekat Seddlbahir cephesinin son byk saldrs olmutur. ekilme gnne kadar atmalar gnlk rutin siper savalarna dnt. Liman von Sanders buradaki birliklerin bir ksmn kuzeye kaydrd. 6-13 Austos aras Trkler, l ve yaral olmak zere toplam 7.510 asker kaybetti.197
3.2..5 Kanlsrt Saldrs (Tekam Lone Pine), 6 Austos

6 Austos gn Anzak cephesindeki Kanlsrt- Tekamda Trk siperlerine byk bir hcum yaplacakt. Trklerin yamataki bir orman tamamen kesip, tek bir am aac brakm olmalarndan dolay blgeye Tekam ad verilmiti.198 Saldrnn amac, dikkatleri buraya ekerek Suvladaki asl kuvvetlerin Sarbayra doru ilerlemesini kolaylatrmakt. lk bakta bu hcum delilikten baka bir ey deildi. Bu noktadaki yz metrelik sahipsiz blge her iki tarafn ate hakimiyeti altndayd. Trkler Tekam mevzilerini ok salam tutuyordu. Trk siperlerinin zeri bomba ve arapnel ateinden korunmak iin rtlmt. lk hattaki siperlere
196 197 198
ktklerle
paralel veya geriye uzanan bir takm derin destek
Oglander, a.g.e. s 161. James, a.g.e., s 369. Moorehead, a.g.e. s. 330. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
116
siperleri de ina edilmiti. Saldr, gn srecek yava bir baraj ateini takiben yaplacak genel bir cephe taarruzu eklinde icra edilecekti. Anzaklar sahipsiz blgeye ayrntl bir tneller sistemi kazd. Baraj atei sona erer ermez askerler bu tnellerden karak hcuma kalkacak, bylece ok daha ksa bir sre akta kalm olacaklard. Austosun 4, 5i ve 6s boyunca hafif iddetli bir baraj atei yapld. nc gn buna ilave olarak Trk ileri hatlar ar obs mermileriyle dvlmeye baland. Trkler henz bunun bir hcum hazrl olduunu dnmyorlard. Obs mermileri Trk siperlerinde hatr saylr hasar yapt. Ar ktkler, karanlk ve boucu siperleri dolduran askerlerin stne yuvarlanarak ar kayplara neden oldu. 6 Austos gn leden sonra 14.00da, Tekamda hcum edecek Avustralyallara plak arazide daha fazla rt salamak amacyla sahipsiz blgede lam patlatld. 14.30da 1. Avustralya Tmeninin askerleri saldr iin hazrd. Askerler sahipsiz blgeye giden pis haval tnellerin iinde kayboldular. Siperlerin hemen gerisindeki Brown ukuru (Brown's Dip) taarruzunu yapacak olan tabur asker tarafndan k yeri olarak kullanlacakt.199 Yeralt siperlerindeki Avustralyallar saldrnn ilk dalgasn tekil edecekti. 17.30dan hemen nce tnellerdeki son kum torbalar da ekildi. nc subaylar saatleri ellerinde, ddkleri azlarnda, parlak ge doru baktlar. Tam 17.30 da, bombardman durdu, ddkler tt. leri tnel ve siperlerden Avustralyallar gn na frladlar. Trk ileri karakollarndan ngilizler geliyor! feryatlar ykseldi ve Trk mevzileri yakndaki Avustralya siperlerinden alan mthi bir atele dvlmeye baland. Bombardmana ramen, srpriz tam olmutu. Avustralyallar alacak derecede az kayp vererek, dank allklar bir hamlede getiler. Fakat, dmann ileri hattna varnca durmak zorunda kaldlar. Umulmadk siper tavan onlar afallatmt. Erlerden bazlar, siper boyunca yryerek st ak irtibat hendeklerine vardlar ve ieri atladlar. Bakalar ktkleri ekitiriyor, deliklerden ieri ate ediyor veya obslerin meydana getirdii aralklardan ieri atlyorlard. Bu srada istihkamclar sahipsiz blgeyi kat eden uzun tneli hzla atlar. Takviyeler hzla yetiiyordu. Tekam blgesini delik deik eden karanlk, kokumu siperlerin iinde vahi bir mcadele balad.200 Askerler yerlerde bouuyor, sngler parlyor, tnellerde bir utan brne feryatlar, kfrler ve tfek sesleri korkun yanklar
199 200
James, .a.g.e. s. 374. Moorehead, a.g.e. s. 369. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
117
yapyordu. Avustralyallar tfeklerini yatay bir ekilde tutarak keleri dnmenin lm demek olduunu abuk anlamlard. Tek are tfei dik tutup keyi koarak dnmek, sonra da indirerek kaladan ate etmekti. Bununla beraber, keskin bir kenin arkasna gizlenmi bir cesur bir Trk askeri ezilmeden evvel, pek ok Avustralyalnn hakkndan gelebiliyordu. O dehetli kargaalkta Trkn Trk Avustralyalnn Avustralyaly ldrd ok grld. Tekam'daki savatan saysz kahramanlk hikayeleri dodu. Gerekten iki taraf da ayn derecede mitsizlik ve kararllkla dvtler. ki taraf da aman vermedi. kinci ve nc dalgayla gelen Avustralyallar korkun ynlar halinde yatan l ve yarallar ayaklar altnda ezmek zorunda kaldlar. Bean o an hakknda: ller o kadar oktu ki onlara gsterilebilecek tek sayg, yzlerine basmaktan kanmakt. diye yazd. Yarbay Hseyin Avni Bey 57. Alay'n 1. Taburunu, aralksz 45 gn mevzide kaldktan sonra, Avustralyallarn Tekam'a hcumu balamadan hemen nce ekmiti. Hseyin Avni Bey derhal erlerine, pek az nce kardklar tehizatlarn kuanmalarn ve Legge Vadisi'nden (Karayrkdere) mar marla Tekam'a ilerlemelerini emretti. Snglerini koarken takacaklard. Owen Deresi'nin (Cemaldere) giriine vardklar zaman blgenin Tekama doru harekete geen dier ktalarla dolmu olduunu grdler. 57. Alay komutan askerlerine, Cemaldere yaknlarndaki Kupa denilen bir dere yatann bandaki bir irtibat siperini igal ederek, Avustralyallarn bulunduklar istikamete gelii gzel ate etmelerini emretti. Bu siper aslnda, Trk savunmasnn son hattn tekil etmekteydi. Baka yedekler de yetiiyorlard ama, bunlarn, baz yerlerde st ste drt kiiyi bulan sra sra Trk llerinden, bomba ve kurun yamurundan ve tepedeki Avustralya periskoplarnn lanetli siluetlerinden, cesaretleri krlmt. 57. Alay muharebenin en kritik annda yetimiti. Siperlerdeki kyasya dv devam ediyordu. Avustralyallar yava yava duruma hakim olmaya baladlar. Anzak subaylar artk Kupa'nn nemini anlamlard. Karmakark siperlerden Trklerin bu en zayf noktasna hzla asker sevk etmek son derece gt. Bir grup Avustralyal, 57 Alay askerlerini yararak Kupa'nn dik kenarlarndan aa akp buradaki Trk tabur karargahna varabildiler. Ama zamannda takviye olunamadlar. Fakat Trkler metin bir surette dayandlar. Avustralyallar son erine kadar ldrld. Bu olay da ilerlemenin snrn belirlemi oldu. Avustralyallar Kupay da am olsalard cepheyi yarm olacaklard. Kupa'nn pek ok yerinde Trk cephe derinlii sadece bir
118
ka metre kalmt. Karlarnda sadece birka uydurma siper ve alm bir avu Trk kalmt. Buna ramen daha fazla ileri gidemediler.
her eyi gze
Tekam siperlerinin baka ksmlarnda sava olanca iddetiyle iki gn daha devam etti. Trkler lgnca ve baarl kar hcumlarda bulundular. Sarlm bir Avustralya ileri karakolundan gelen son mesajda, Tanr akna bomba gnderin deniliyordu. Hemen sonra, karakol yok edildi. Anzak hatlarnn gerisinde, erler muharebeye girebilmek iin birbirlerine rvet veriyor ve hatta kavga ediyorlard. Eer yeter sayda bomba ile desteklenmi olsalard cepheyi yarabilirlerdi. Karanlk basarken Trk ileri hattnn tamamn ve geri kalan siperlerin de te ikisini ele geirmi bulunuyor ve btn kar hcumlara direnebiliyorlard. Trkler de ayn iddetle karlk vermekteydiler. Bu durum iki tarafa da bitkinlik hakim olana kadar olanca iddetiyle devam etti. O zamana kadar Avustralyallar yaklak 2000, Trkler de yaklak olarak 7000 kii kaybettiler. Bir gnde 9000 insan!.201 dakikalk yry mesafesi iinde onca kayp insan. ounun cesedi bile bulunamad. lerleyen gnlerde Tekam siperlerindeki koullar aza alnmayacak kadar berbat hale geldi. Trklerin ve Avustralyallarn lleri siperin tabannda, yanlarnda ve korkuluklarnda gml ve yar gml olarak yatyordu. Btn kum torbalar insan ya ile yalanmt. Sinekler bir ar bulutu gibi vzldyordu. Bir Tekam'daki durum mitsizliini Avustralyal asker: Bir lnn postallarndan kaputuma ya damlyor. Kaput ebediyen le gibi kokacak. diye yazd.202 korurken Trkler yeni ve tatsz bir gelimenin daha farkna varmaya baladlar. Legge Vadisi'nden (Karayrkdere) aa vzldamaya balayan serseri kurunlar, Havan Srt'nda toz bulutlar kaldryordu. Bunlarn Conkbayrndan geldikleri belliydi. 57. Alay Komutan Hseyin Avni Bey: Btn bu gnler boyunca, omzumun zerinden Conkbayr'n geri yamacnda patlayan mermilere bakyordum ve Tekam'daki durumun kritik olmasna ramen gzlerimi oradan ayramyordum. Biliyordum ki, Conkbayr'nda ok daha nemli eyler olmaktadr.203 diyordu. En fazla on Burada len askerlerin pek
201 202
James, a.g.e., s 377. Moorehead, a.g.e. s. 376. 203 Moorehead, a.g.e. s. 377. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
119
3.2.6 Conkbayr Savalar, 6-7 Austos

Hamiltonun planna gre asl saldr alanlarndan biri Conkbayr blgesiydi Plana gre Trklerin dikkati Kanlsrt (Tekam-Lone Pine) blgesine ekildikten sonra, gn domadan Conkbayr-Kocaimen hatt ele geirilecekti. Bylece Conkbayr-Kocaimen tepelerinin oluturduu bloku ele geiren ngiliz kuvvetleri Arburnu cephesindeki Trk savunmasna olanak vermeyecek, anakkale Boaz'na ulaarak, Akba Limanndan boaz azna kadar uzanan blgedeki gidii gelii kontrol edecekti. Gece bastrnca Sarbayr dalarna yaplacak asl saldr iin btn her ey hazrd. Mustafa Kemal, Birdwood'un plann tahminde bir tek hata yapmt. ngilizlerin bu tepelere gece trmanmaya kalkacaklarn dnmemiti. Mays saldrsndan sonra l bir Trk subaynn zerinde, blgenin ok iyi bir haritasn bulmulard. 6 Austos akam, karanlk bastktan hemen sonra, saat 20.30 da, Tekam'daki dvn uultusu azalmadan devam ederken, Sa rtme Kuvvetini tekil eden 2000 Yeni Zelandal hayati nemi olan da eteklerini ele geirmek zere, yava yava Anzak mevzilerinin kuzey ucundan ktlar. lk hedef olan eski numaral ileri karakol Trkler tarafndan salam bir ekilde tahkim edilmiti. Hemen gerisindeki aylakderede, ihtiyat birlikleri iin ak ordugah kurmulard. Tam saat dokuzda destroyer projektrn yakarak, mevzilere top atei at. Bu srada Auckland Alay erleri gizlice, tepenin uurum gibi gney tarafndan yukar trmandlar. Tam 21.30 da bombardman durdu ve Trkler snaklarndan kmaya vakit bulamadan Yeni Zelandallar bu ileri karakolu sng ile zaptettiler. Baskn tam bir baaryla sonuland. Yeni Zelandallar, 6 l ile 15 yaralya karlk, 100den fazla Trk ldrp, bir ok da esir almlard. Saat 22.00a gelindiinde blge artk Anzak askerinin kontrolndeydi.204 19.Tmen Komutan Albay Mustafa Kemal emri altndaki 18, 27, 57 ve 72. Alay Komutanlklarna gece saat 01.10 itibariyle bir uyar emri yaynlad: Genel durum ok hassastr. Komutanlar ve subaylardan her zamandan daha uyank olmalarn ve fedakarca almasn isterim. " 205
204 205
James, a.g.e. s. 378. naydn, a.g.e. s. 68. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
120
Bu arada Wellington Birlikleri, Zrhltepesi diye bilinen komu bir tepedeki kk bir Trk mevziini ele geirmilerdi. Gece yarsndan az sonra da hemen hemen uurum gibi yamac glkle trmanp Pilavtepeyi zaptettiler. Daha kuzeyde, Otago ve Canterbury alaylar, Bauchop Tepesinde daha sert bir direnile karlam olmakla beraber saat 01den az sonra sng hcumuyla tepeyi ele geirdiler. ki yeni ordu taburu 4. South Wales Muhafzlar ve 5. Wiltshires birlikleri byk bir cesaretle 01.30da Damaklk Bayr'n ele geirerek, Sol Taarruz Koluna Aldere'nin giriini am oldular. Artk Sarbayr srtna ilerlemek iin, her iki Taarruz Kolu'nun yolu da akt. Harekat parlak derecede baarl olmakla beraber planlandndan iki saat fazla srdnden, merhametsizce akp gitmekteydi.
206
kymetli karanlk saatler de
Sa Taarruz Kolu, Anzak'tan 45 dakika ge yola kmt. Fakat hzla ilerledi. Otago Taburu'nun nclk ettii kuzey kolu dzen iinde aylakdere'den yukar ilerleyerek, aa yukar saat 01de Pilavtepeye varmt. Arazide bir sre zaman kaybeden kol tekrar 02.30da tekrar yola koyuldu. Ay kmt. Yry daha hzl oluyordu ve Trkler, grne gre ortadan kaybolmulard. Sonra yry kolu ahinsrtna (Rododendron Ridge) Conkbayr'nn zirvesinden yaklak 1000 metre mesafede durdu. afak skmeye balyordu. Aaya, Sazldere'ye baknca, baz rkm Trkleri hzla Zrhltepesi'ne doru geri ekilirken grebiliyorlard.207 ahinsrtna gelen Tugeneral Johnston askerlerine mola emri verdi. Bu son derece hatal bir emirdi. nk tm birliklerin hedeflerine ulaana kadar ilerlemeleri konusunda Birdwoodun kesin emri vard. Bu emre ramen Johnston, Sazldere'den ahinsrtna ilerleyen Canterbury Taburu'nun gelmesini beklemeye karar verdi. Tm yry kollarnn yaklak yars yolunu kaybetmiti. Bunun farkna varld zamana kadar Pilavtepenin en uurumlu ksmn trmalayp durmulard. Durumu dzeltmek iin yeni emirler verildii zaman ise ortalk artk aydnlanmak zereydi. Sol Taarruz Kolu da Anzak'tan ge hareket etmiti. Anzak'n karanlk derelerinde erleri toplama ii umulduundan uzun srm ve Allanson Gurkalarn ancak bir buuk saatte toplayabilmiti. Bir ka yksek rtbeli subaydan baka, hemen hi kimse nereye gitmeleri lazm geldiini veya ne yapmalar gerektiini bilmiyordu. Daha imdiden yorgun ve endieli olan askerler karanlkta de kalka yryorlard. Yerli klavuzlardan birinin Overton'u, Aldere'ye kestirme diye dar ve kk bir
206 207
Moorehead, a.g.e. s. 373. James, a.g.e. s. 379. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
121
boaza girmeye raz etmesi felaketle sonuland. yolunu kaybetti.208
Koca birlik gecenin ortasnda
Birka Trk keskin niancs karanlkta vadiden aa el yordamyla yollarn bulmaya alan askerler arasnda byk karklk yaratt. Gece saat 02.00ye geldii zaman kolun yarsnn Abdurrahman Srt'nda bulunmas, dier yarsnn da Besim Tepeye (Q Hill) doru ilerlemekte olmas gerekirken, kol ba ancak Aldereye varm bulunuyordu. Birlikler dzene sokulduktan sonra Overton ve klavuzlar, bulunduklar konumu belirlemede son derece glk ektiler. Ay ykselmeye balaynca erlerin sinirleri iyice bozuldu. General Cox, yannda bir tek Gurka olduu halde, Aldere'ye geldi. Emrindeki yry kolu ve karargah kaybolmu, kendisi de hafife yaralanmt. Nihayet Overton yry kolunun iki yars iin de en elverili yollar tayin etti ve bir grup Avustralyal Abdurrahman Tepe istikametinde ileri srld. Bunlar da baka dman avclar tarafndan kt bir ekilde durduruldu. Aslnda Trk direnii byk deildi. Ama o ortamda asker her aksilii gereinden fazla abartyordu. 7 Austos gn gnn ilk saatlerinde, dzeni adamakll bozulmu olan bitkin ve akn Sol Taarruz Kolu hala da eteklerine taklm ve drt saat evvel varm olmas gereken hedeflerine doru harekete gememi durumdayd. Yalnz Allanson'un Gurkalar kiisel inisiyatif ve olumlu ans sayesinde doru bir ekilde dnp Q Tepesi'nin (Besimtepe) doruundan 1000 metre mesafede bir yere gemiler ve Trkler bunlara kar zayf bir diren gstermiti.209 Birka gn sonra Allanson yle yazacakt : Artk yaplacak en iyi davran, herkesi her ne pahasna olursa olsun ileri srmekti. Ne yazk ki bu yaplamad. Aksine ona da olduu yerde durmas ve bir mevzi almas kesin bir ekilde emredilmiti. O saatlerde her dakikann byk nemi varken Anzak birlikleri alak tepelerde siperlerde beklemeye balad. Tugay birliklerinin bazlar ileri harekete devam ediyordu, ama aralarnda koordinasyon yoktu. 7 Austos'ta gn nda, hedeflerinden bir mil uzakta olan Sol Taarruz Kolu'nun hala gz doldurucu bir zafer kazanmas ans vard. Allanson karlk grmeden Sarbayr'a trmanrken yanl bir emirle durduruldu ve Avustralyallara olduklar yerde kalmalar sylendi.
208 209
Moorehead, a.g.e. s 375 James, a.g.e., s. 381. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
122
Allen Moorehead Sarbayr'a yaplan gece yryn
'delilik' olarak
nitelendirmiti.210 Gerekte durum uydu: 7 Austos sabah 08e doru, Allanson ve Gurkalar, Q Tepesi'ne (Besimtepe) ate menzili iinde yerlemiti. Avustralyallar ise, bir avu keskin nianc Trkn savunduu Kocaimen Tepesinden bir mil Johnstonun Yeni Zelandallar da savunulmayan Conkbayrnn mola vermilerdi. Burada uzaklktayd.
zirvesinden bir kilometre mesafedeki ahinsrtnda
Canterbury Taburunun blgeye gelmesini bekliyorlard. Trkler tamamen sarlm olup Dominyon birlikleri tam bir zaferin eiinde duruyordu.211 Gece yarsndan sonra Trk tarafna, Anzak mezilerinin kuzeyinde dman faaliyeti hakknda tatsz, fakat shhatli olmayan paral raporlar gelmeye balad. Ge de olsa, savunmasz Sarbayr iin telalanan Esat Paa, Albay Kannengiesser'e iki alay ve bir da bataryasn alarak Sarbayr' igal etmesini emretti. Adamlarndan nce yola kan Kannengiesser, Esat Paann karargahndan 04.30da ayrld ve Conkbayr'n bombo zirvesine, aa yukar saat 06.00da vard. Gne iyice ykselmi ve scak daha imdiden rahatsz edici bir hal almaya balamt. Suvla Koyu her boydan ve her cinsten gemiyle dolmutu. Solda, eski Anzak'ta, (Kanlsrt) tfek takrtlarnn durmadan devam etmesine karlk Conkbayr'nn nne de ayn ekilde, sessizlik hakimdi. Kannengiesser, hemen civarnda neler olup bittiini renmeye alrken, birdenbire, ahinsrtnn arkasndan, bir grup Yeni Zelandal grnd. Bunlar allarn arasndan rahatlkla Conkbayr'na doru gidiyorlard. Drt saat bou bouna Canterbury Taburunun gelmesini bekleyen Johnston nihayet zirveyi ele geirmek iin adamlarn ileri srmt. Kannengiesser yanndaki 20 kiiye ate amalarn emretti. Kendisi de oradaki tek sipere girerek Yeni Zelandallara ate at. Onlar da allarn arasnda kayboldular. Yaknda baka bir takm Trk askerinin bulunduunu grnce onlara da derhal Conkbayr 'nn zirvesine gelerek, kabaca bir ate hatt tesis etmelerini emretti. Bir sre sonra da Kabatepe'nin gneyinden getirmi olduu iki piyade alay yetiti. Bir sre sonra Kannengiesser gsnden vurularak yaraland.212 Conkbayrnda kumanday Yarbay Cemil Bey devrald. Yeni Zelandallarn Trkler karsndaki say stnl ok fazla olmasna ve zaferden ancak 500 metre mesafede bulunmalarna
210 211 212
Moorehead, a.g.e., s 350. James, a.g.e., s. 385. Moorehead, a.g.e., s. 376. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
123
ramen,
erlere saldry brakp derhal kahvalt yapmalar emredildi. Kahvalt sona
erdii zaman ise zirvede Trk tfekleri kaynamaya balamt. 7 Austosda Johnston'un ileri ardan almasnn bedeli Mttefikler asndan korkun oldu. Bu Trkler iinse neredeyse Tanrnn bir lutfu saylabilirdi. Sabah 4.30da Conkbayr'ndan gelen Yeni Zelandallar kskacn st yarsn tekil ederken, alt yars olan Avustralyallarla ngilizlerin Monash Vadisi'nin (Korkuderesi) bandaki Trk siperlerine hcuma kalkmalar Krmzsrt, Kanlsrtdan gerekiyordu. Bu harekatn baars tm birliklerin ayn anda hcuma gemelerine ve Boyun, Sahipsiz Blge'ye hakim olan Alman Subay Siperi'ndeki Steele siperlerinden Alman Trk makineli tfeklerinin susturulmasna balyd. Bu artlardan ne biri ne de teki yerine getirilmiti. Gece iinde Avustralyallar Subay'ndaki siperlere hcum etmiler ve kayplar 80 l ile 66 yaraly bulduktan sonra geri atlmlard. Bu kk yenilgi Trklerin alarma gemesine neden oldu.
3.2.7 Krmzsrt Sava (The Nek) , 7 Austos

7 Austos sabah Boyundaki Anzak plan son derece basitti. Ar bir bombardmandan sonra Avustralya 3. Hafif Svari Tugay bir seferde ancak 150 kiinin ilerlemesine msaade edecek derecede dar bir srt aarak, gpegndz ksa bir mesafeden, Alman Subay mevziindeki makineli tfeklerin yan atei altnda, Boyundaki Trk siperlerine hcum edeceklerdi. Bu srada, Weich Tfekileri Trklerin gz nnde, Monash Vadisiinden (Korkuderesi) yukar yryerek Kanldirseke saldracaklard.213 Bu srada Krmzsrt ve Kanlsrtta bulunan 1. ve 2. Hafif Svariler de, nlerindeki siperlere hcum edeceklerdi. Sava alannda yatan binlece l bunun mmkn olmad defalarca ispat edilmiti. Hafif Svariler dehet verici bu grevden korkmuyorlard.214 Gen, enerji dolu ve saldrgandlar. Gecen ayn hareketsizliinden iyice bkmlard. Tekam saldrsnn muhteem manzaras onlara ilham olmutu. Zaten sol taraftan, yani Suvladan gelen uultu gibi tfek sesi herkesi lgn gibi harekete geiriyordu. 7 Austos sabah 04.30da ksa bir bombardmandan sonra Hafif Svariler siperlerinden frladlar. 30 saniye iinde Yarbay Whitein olduu birinci dalga yok oldu. Krmzsrttaki Avustralyallar bunlarn
213 214
tarladaki baaklar gibi bir anda
John North ,Gallipoli, The Fading Vision. Faber and Fube Ltd, London, 1945, s. 221. James, a.g.e., s.387. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
124
biildiklerini uzaktan grdler. 04.32de ikinci dalga kendin Trk Ateinin zerine att. Subaylardan biri geriye bakt. Dman hatlarna 15 metre kala yalnz olduunu grd ve srne srne geri dnd. Avustralyalarn biri dman siperlerine ulaarak krmz bir flama sallad ama bir an sonra o da yok oldu. nc dalgann bandaki subayn, rpnarak, vazgeilmesini rica etmesine ramen, hcuma devam emri verildi. 04.45de srtn zerine yeni l ve yarallar dolmu bulunuyordu. Yeni bir hcum dalgas yeni bir katliama neden oldu. Ancak derhal vurularak siperini iine denlerin daha fazla yaama ans vard. Boyunda hcuma katlan eden 600 subay ve erden, 372 si ya lm, ya da yaralanmt. Bunlardan 234 daha ilk anlarda hayata veda etmiti.215 Her iki tarafa da cesetlerle dolu sava alanna bir sre bakakald. Sa kalan Anzaklar, Trkler tarafndan basit bir areye bavurularak, yamalardan aa bombalar yuvarlamak suretiyle geri atldlar. Kanlsrtda yaplan hcumda ise ilk dalga daha birka metre bile ilerlemeden yok edilince bandaki subay tarafndan saldrdan vazgeilmiti. Krmzsrtda ise ar kayplar pahasna biraz toprak kazanlmsa da grtlak grtlaa yaplan vahi bir boazlamadan sonra o da kaybedildi. Burada hcuma katlan 200 subay ve erden 60 lm, 94 yaralanmt. Sabah 06da her ey olup bitmiti. Avustralyallar 1250 er ve subay saldrya katlm, bunlardan 650si kayp verilmiti. Bean grdklerini: nceleri urada burada birileri ellerini kaldrmaya alyor, matarasndan su imeye alyordu. O ykc gne altnda dakikalar getike artk sadece hareketsiz yatan bedenler kald.216 eklinde ifade ediyordu. 10.30 da, i iten getikten be saat sonra, Godley'den alnan kesin emre uyan Johnston, Conkbayr'nda Yeni Zelandallarn tekrar ilerlemelerini emretti. Fakat Doruktan ileri geemediler. 250 kayp verildikten sonra Johnston derhal siper kazlmazn emretti. Godley de bu karar onaylamak zorunda kald. Mustafa Kemalin karargah Topsrtnn gerisinde, Conkbayr'ndan sadece 1000 metre kadar bir uzaklktayd. ngiliz askerlerinin ahinsrtndan yukar ilerlediklerini haber alnca derhal, elindeki son ihtiyat taburunu da ileri srd. Tabur, Anzak mevzilerinden grlen Sarbayr'n arka yamalarn geerken son derece iddetli bir topu ateine urad. Ar kayplara ramen, Yeni Zelandallarn gecikmi hcumunu pskrtecek sayda Trk askeri zirveye
215 216
geriye
Moorehead, a.g.e., s.374. Bean, a.g.e., s. 148. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
125
ulamay baard.217
Durumun acilliinden hakl bir telaa kaplan Cox, aylakdere ile Aldere sonra
Besimtepe ile Conkbayr'n zaptetmek iin, Godley'in ihtiyatndan bir tugay yardma armak zere Birdwood'dan izin ald. sadece arasndaki labirent gibi derin vadilerde saatlerce ileri geri yryten kalanlarn toplanarak dzene sokulmas ise akam karanln buldu.
Gloucesterler yardma geldi ve Yeni Zelandallara katld. Geri
3.2.8. Suvla karmas, 6 Austos

ngiliz donanmasnn Suvla karmas 21.30'da balad. Karafatma
adl yeni kurun geirmez karma aralar, birka saat iinde yaklak 20.000 askeri sa salim kyya kard. Bir bakma istila kuvvetleri bombo bir kyy ele geirmi oldular.218 Fakat bir sre sonra Lalababa Tepesindeki bir grup Trk askeri direnie balad. O blgede ilerlemekte olan Yorkshire'l askerlerden olumu iki tabur ar Trk avc atei altna girdi. Baarl direni ksa srd ve Trkler de geri ekildi.219. Fakat tam bir emir kumanda eksiklii vard. Hi kimse nerede bulunduklarn ve ne yapmalar gerektiini bilmiyordu. Gece yarsndan sonra bir grup birlik Ontepe olduunu sandklar bir tepeye doru, ki buras Ontepe deildi, hcuma getiler. Geri kalanlar kuzeydeki Kiretepe eteklerine trmanmaya urayorlard. Bir ksm ise sahilde oturmu bekliyordu. Sabah 04.30'a doru etraf aydnlannca, her taraftaki ilerleyi durdu. Ontepeye hala saldrlamam, hatta buras bulunamamt bile. Btn sahil boyunca tam bir kargaalk hkm srmekteydi. Her tarafta subaylar, birbirlerine bararak bilgi istiyorlar, kendilerine verilen emirleri tartyorlard. Haberciler gnderiyorlar, fakat geri dnmyorlard. Bu sefer onlar yenilgiye uratan Trk atei deildi. nk Trk atei pek ar olmamt. Ama fizik yorgunluklar, araziye uymayan yanl haritalar, ak, kesin emirler verebilecek bir yksek rtbeli komutann bulunmay her eyi berbat diyordu. Suvla Cephesi komutan General Stopford ise Janquil adl bir
217 218 219
James, a.g.e., s. 389. Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 203. Moorehead, a.g.e., s. 350. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
126
sava gemisinde bekliyordu. Cephe ile balants yok gibiydi. mroz'daki Hamiltona da kimse haber gndermeyi dnmedi.220 Gn doduktan sonra askerler Austos gnei altnda iddetli susuzluk ekmeye baladlar. Bazlar ldrma snrna geldii iin sahile toplanmt. Bir ksm denize atlp deniz suyu itiler. O srada az ierilerde iinanlmaz eyler oluyordu. Ellerinde birka toptan baka silahlar olmayan 1500 Trk askeri, 20.000 kiilik bir orduyu bombo bir arazide bir ileri bir geri oyalayp duruyordu.221 O ana kadar sadece kilometre ilerleyebilmilerdi. Gece bastrnca Trklerle btn balantlar kesildi. Trkler ngilizlere kendi saylarndan fazla, yani 1600 kadar kayp verdirdikten sonra ekilmeye balad. Suvla ovas artk bombotu 7 Austos akam rahat ve olaysz geti.222 8 Austos sabah 08.00'ten biraz sonra yakc bir gne gkte ykselmeye balad. Ova hala bombotu. Hibir tfek sesi iitilmiyordu. Artk Trkler ortada yoktu. Alman Binba Willmer, askerlerini daha gneydeki Kk Anafarta evresinde toplamt. Her an ngilizlerden bir saldr bekliyordu. Suvla cephesi Komutan General Stopford hibir ey yapmamasna ramen 09.30'da generallerini tebrik eden bir mesaj gnderdi. Saat 10.00'da da, Hamilton'a, durumdan duyduu memnuniyeti iletti. Hamilton akna dnmt. Ordunun olduu yerde akl kalmasna bir amana veremedi. Sahildeki ngiliz birlikleri bir yaz piknii havasndayd. Kylarda yar plak askerler denize giriyorlar, ateler yakm yemek piiriyorlard. Stopfordu grmek iin hemen Jonquil gemisine giden Hamilton, Generale neden kimsenin ilerlemediini sordu. desteine ihtiyac Stopford, askerlerin yorgun olduunu, topu bir gece dinlendikten sonra saldrya bulunduunu,
geebileceini syledi. Hamilton hemen smailolu ve Tekketepeyi igal etmeleri gerektiini syledi. Fakat Stopford buna itiraz dinlendireceini ve topu destei almak istediini doru gelmekte olduunu bildiriyordu.223 etti. Askerini bildirdi. Tam bu srada
keif uaklar Bolayrdan yola kan Trk takviye kuvvetlerinin Suvla'ya
220 221 222 223
James, a.g.e., s. 350. Moorehead, a.g.e., s. 357. North , a.g.e. s.145. James, a.g.e., s. 399. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
127
8 Austos akam saat alt buuk olmutu. Fakat Trkler hala ortada yoktu. O gn iin Mttefiklerin iki buuk kilometre tedeki Tekketepe'ye mevzilenmesi bile yeterli olabilirdi. Fakat kyda bu emri uygulayacak gl bir irade mevcut deildi.
3.2.9 Anzak Cephesi, 8 9 Austos

2. Anzak Tmeni komutan General Godley 8 Austosta taarruza tekrar balamak zere planlarn hazrlarken Anzak'taki durum olduka kark durumdayd. Ktalar ok dalmt ve birliklerin yerleri tam olarak belli deildi. Bir gn nceki kayplar ok ard. Yksek rtbeli yaralanmt. Zaman zaman bir grup er srarken aralarndan komutanlarn ou ldrlm ya da iyi mevzi alabilmek iin ileriye doru seriliyordu. Su azalmaya
birka kii hemen topraa
balamt. Yarallar derme atma sarg yerlerine indirmek ve askerlere su ile cephane tamak son derece tehlikeli olmaktayd. Scak korkuntu.224 Gurkalar, Besimtepenin zirvesi altnda, sabrla takviyelerini beklemekteydiler. Tabur komutan Cecil Allanson gece yarsndan sonra, yani 8 Austos gn afakta hcuma kalkma emri ald. Ksa sramalarla ilerleyerek, iddetli bir ate altna alnmadan nce doruun 90 metre yaknna kadar sokuldular. Bir sre bu konumda beklemeye karar verdiler. Allanson'un sanda, Conkbayrnda iler daha iyi gitmiti. Kanlsrtta Malone'un kumandasndaki Wellington taburu zirveyi ele geirdi. ilk kta hcuma kalkarak Zirveye kan Yeni Zelandallar derhal zirvedeki eski bir
Trk siperini elden geirdiler ve arka yamaca bakan yeni siperler kazmaya baladlar. Bu dakikalar tariheler arasnda hala tartlmaktadr. Trk taraf Conkbayr zirvesinin hibir zaman Mttefiklerce ele geirilemediini iddia eder. Bu arada, Abdrrahman Bayr yoluyla Kocaimen Tepesi'ne varmak iin yeni bir denemeye girimi olan Monash'n Avustralyallar, dalp kamlard. leden sonra 14.00da Kocaimen iyi gizlenmi Tepesi ile makineli tfekler tarafndan biilmi ve sava boyunca ilk kez olmak zere,
224
James, a.g.e, s.400. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
128
Besimtepeye yaplan saldrlarn Conkbayr'ndaki Yeni
yenilenmesi planlarndan o gn iin btn gn, Besimtepe ve
vazgeildi. Conkbayrndaki durum herkesin moral kayna olmutu. Zelandallar, Zrhltepeden gelen mthi Trk ateine maruz kaldlar. Yeni Zelandallarn
ileri hareketi srasnda Conkbayrnn kuzeyine den Doruka hcum eden Gloucester'lerden bir tabur ok ar kayplara urayarak geri ekilmek zorunda kald. Conkbayn'ndaki Yeni Zelandallar takviye etmek mmkn deildi. ok gemeden Wellingtonlar da zirveden Zirvede ve n yamalardaki yeni siperlerin tamamlanabilmesi iin zaman ok ksayd, ayrca zemin de sertti. srldler ve arka yamalarda direnen, Gloucesterler ve Welch birliklerine katldlar.225 Trkler zirveye takviye ktalar getirmeye baladlar. Yeni Zelandallar ve ngilizler iki sra halindeki derin olmayan siperlerini ancak tekrar kar hcuma kalkarak muhafaza edebiliyorlard. nlerinde kaybettikleri altn gibi deerli zirve ve artk dman tarafndan igal edilmi olan siperler; sa ve soldan amansz ve durmak bilmeyen ate; arkalarnda amann lm demek olduu plak bir srt; tepelerinde de merhametsiz bir gne. te Anzaklar iin gnn manzaras buydu. Akam st 5 sralarnda drt gzle beklenen topu destei geldi. Fakat bu destek srpriz bir felakete neden oldu. Harston, Malone ve dier birka subay bir sava gemisinin byk hzla sahile yaklaarak dnp ate atn grdler. Hastings anlatyor: arapnel . diye gelip subaynn kollarna yld. kk siperimizde patlad ve iki kiiden baka herkes ld. Albay Malone de emir Harston telefonunda tugay karargahn bulup bombardman durdurana kadar pek ok Anzak askeri lm, subaylardan da sadece Hastings ve kendisi kalmt. O gnn btn talihsizlikleri arasnda en dayanlmaz olan buydu.226 kranla karlanan karanlk basnca, ahinsrtndaki mevzilerinden takviyeler kan, Otago Taburu ile Wellington Bindirilmi Tfekilerinden
ileriye doru harekete getiler. Conkbayr zirvesinde bulunan Melonun paralan kuvvetleri geriye alnd. Bunlar o gn hi su imemi, giyisileri para para olmu, inanlmaz derecede bitkin duruma dmlerdi. Fsldar gibi konuuyorlar, iddetle titriyorlard. Bazlar dayanamayp alamaya balad. Gnn
225 226
James, a.g.e., s.401. Moorehead, a.g.e., s.378. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
129
ilk
nda
gvenle
ilerleyen
760
Yeni
Zelandalnn
sadece
70i
yaralanmamt. 8. Welch Birlikleri 17 subayla 400 er kaybetmiti. 7. Gloucesterler btn subay ve avularnn yan sra 350 den fazla er kayp vermilerdi. Fakat, Conkbayrn kavrayan pene de krlmamt.227 Byk umutlarla balayan 8 Austos, ngilizler iin bir ar kayplar ve kk baarlar gn oldu. Sava bir kabus gibi gelimekteydi. Ac veren gne, bitip tkenmeyen sinekler, toz, gz alc k, kargaa, bitkinlik, srekli gerginlik, hereye hakimdi. Bitkinliin dourduu sersemlik iinde olan askerler adeta yerlerde srnyordu. Muharebenin sadece iki gn, iki gecedir devam etmekte olduu inanlmaz gibi geliyordu. nk zaman kavram tamamen kaybolmutu. Gece bile rahat nefes almaya imkan yoktu. nk gne ve arapnelden kurtulan askerler bu sefer de bkknlk veren yiyecek ve cephane tama iine balamak zorunda kalyordu. Erler halsizlikten durduklar yere yuvarlanyorlard. Uyku diye bir ey yoktu. Frsatn bulan en olmadk zamanda vard. birka dakika gzlerini yumuyordu. Hatta Fakat o inanlmaz ve berbat tepelerin yukarsnda bir sadakatle arpanlar hi uyumuyorlard bile. stelik dayanyorlard. 8 Austos belki de tm savan en uzun gnyd. Birdwood ile Godley iin tam durumu tespit etmek son derece gt. Monashn emrindeki Avustralyallar hala kuzeydeki da eteklerindeki kapandan kurtulamamt. Yeni bir ey yapabilecek durumda da deildiler. Kocaimen Tepe yolu artk kesinlikle kapalyd. Conkbayrna atlm olan pene her an kopabilirdi. Fakat Sarbayr srtlarndaki Besimtepe ve Conkbayr arasndaki nemli bir hatta 450 kii kadar Gurka ve ngiliz askeri vard. Bunlar sk bir Anzak ve donanma topu destei ile nemli iler yapabilirdi. Allansonun bu mfrezesi afakta her ey deitirebilirdi. Bu mfreze, 8 Austos gnn neredeyse hareketsiz geirmiti. Allanson o gn yle anlatyor: Akam 6ya kprdamadan yattm. Etrafmza yamur gibi kurun yayordu. kadar ki ngiliz onlarn pek az yiyecek ve sular koullara dilsiz
askerinin arasnda yatyordum. Solumdaki adamln srkli incil okuyordu. Samdaki erin ise aslnda bir ceset olduunu sonradan anladm. O saatlerde gelecek iin fazla mitli saylmazdm.228
227 228
James, a.g.e, s. 403. Oglander, a.g.e., s. 195. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
130
Ertesi gn, 9 Austos iin alelacele yeni planlar hazrland. Esas taarruz Conkbayrna yaplacakt. Bu ite Yeni Zelandallar ve General Baldwin'in be ngiliz taburu kullanlacakt. General Baldwin'in nispeten taze olan
adamlar ahinsrt boyunca yrdkten sonra sabah saat 5.15 Doruktan (The Apex) hcuma geeceklerdi. Doruk Conkbayr zirvesinden 950 metre mesafede bir kk tepecikti. Anzak Cephesi komutan Birdwood, yeni plan grmek zere General Baldwin'i Johnston'a gnderdi.229 Savan yaratt uzun gerginlikten bitkinlemi olan Johnston, General Baldwin'i ahinsrtndan hcuma kalkmamaya raz etmeyi baard. Bunun yerine Baldwin, aylakdereye, oradan da Aldere'ye giderek, Doruktan 900 metre daha kk bir yayladan geip, Conkbayn'na ilerleyecekti. Bu kk yayla kenarnda kk, beyaz badanal bir al olduu iin ngilizlerce iftlik (The Farm) olarak bilinirdi. Bu tavsiye Johnston'un kendi kurmay subaylarndan bazlar tarafnda pheli bulundu. Buna ramen kabul olundu. Baldwin'in subaylarndan hi biri ne takip edecekleri yol, ne de hedefleri hakknda belirli bir fikre sahip deildiler. Sahip olmu olsalard bile zifiri karanlkta klavuzu takip etmekten baka bir ey yapamazlard. Tugay o berbat derelerin iinde de kalka yola koyuldu. Bir sre sonra klavuzlar yollu iinde uzun ve karma kesildii kaybettiler. El yordamyla ilerleyen yry kolu yaral krdme dnt. 9 Austos gn afak skt zaman, Aldere'nin kark bir katar yol bulmaya alyordu. 9 Austos sabah saat tam 5.15 de, korkun bombardman zaman Baldwin'in adamlar daha iftlike bile varmadlar. Conkbayr'ndaki Yeni Zelandallar yle iddetli bir atee maruz kalmlard ki, kendi konumlarn bile korumakta glk ekmekteydiler. Donanmann mermileri Yeni Zelanda siperlerinin o kadar yaknna dt ki, erler patlamadan adeta kr oldular. Dumandan boulmalarna ok az kald. Bu biter bitmez de ndeki Trk siperinden mthi bir bombardman balad. Tfek atei ile cevap verilemezdi. nk ban kaldran annda vuruluyordu. Sadece sol kanatta Sarbayr srtna bir saldr denemesi yaplabildi. O istenen sonucu vermedi. Allanson o geceki inanlmaz mcadelesini yle anlatyor: Artk dman hemen aasnda olduumu anlamt. Btn gece mthi bir ate
229
131
devam etti. Gmbrt durmak bilmiyordu. Alktan olduka halsizdim. Btn geceyi titreyerek geirdim. Domanma projektrn tepeye tutarak bize byk yardmda bulundu. Bu sayede ocuklarm Trklerin bize baskn yapmak iin ayaa kalkmalarn nleyebiliyorlard. Sadece 100 metre ileride Trkler vard . Sadece onbe dakikam kalmt. Topunun hazrlk gmbrts muazzamd. Tepe sanki altmzda zplyordu. Adamlarm siperlere soktum ve elimde bir flama ile i1erlediimi grdkleri anda beni takip etmelerini syledim. Saatimi karmtm; 5.15. mrmde byle topu hazrl grmemitim. Siperler paralanyordu. 5.20de sessizlik balad. Emin olmak iin dakika bekledim. Sor hep beraber, frladk. Mkemmel bir ilerleme, Olaanst bir manzara. Tepede Trklerle karlatk. Le Marchand kalbine bir sng yemi yerdeydi. Bir tane de ben bacamdan yedim. On dakika kadar grtlk grtlaa dtk. Isryor ve yumruk atyorduk. Tfek ve tabancalar sopa gibi kullanyorduk. Etrafta kpk gibi kan akyordu. Derken, Trkler dnerek, katlar. ok gurur duydum. Btn Yarmadann anahtar artk bizimdi. grebiliyordum. Etrafma baknca Aada Boaz, grdm ve Altepe'ye giden yollardaki otomobilleri ve tekerlekli nakil vastalarn desteklenmediimizi yapabileceim en iyi eyin nmzden ricat edenlerin peine dmek olduuna karar verdim. Bayrdan aa, Maydos'a doru komaya baladk; ancak birka yz metre kotuk ki, koyda bir parlama grdm. Birdenbire donanmamz tam ortamza alt adet 12 inllk monitr mermisi indirdi. Mthi bir kargaa oldu. Esef edilecek bir faciayd bu. Anlalan bizi dman sanmlard. Bu nedenle geri dnmemiz lazmd. Hepimiz zirveye doru geriye frladk ve altndaki mevzilerimize girdik. Ben 15 kadar erle tepede kaldm. Manzara fevkaladeydi. Aada Boaz, Kk Asya'dan gelen takviye ktalar, hzla giden otomobiller, Kilidbahir'e, Altepe'nin gerisine ve oradaki btn Trk Ordularnn ulam hatlarna hakimdik Ama takviye alamadk. Yaramn acsndan ve kan kaybndan ok halsizdim. Suvla Koyu'ndaki ileri hareketin baarszla uradn grdm. Derken, bir gece nceki siperlerime dndm. Tekrar gecesi boyunca konumumuzu korumamz sylediler.230 tepeye kmadan nce destek gelmesini bekledim. Heyhat! Hi bir zaman gelmeyecekti. 910 Austos
230
132
Allanson yaral olmasna ramen, takviye yetiene kadar tepede tutunmaya kararlyd. Manzara gerekten ok gzeldi. Geliboluda herhangi bir ttifak Devleti askerinin grm olduu manzaralarn en gzeliydi bu. buuk aylk zorlu dlerden sonra Trkler nihayet tepelerden atlmlard. Ordular da ikiye blnm durumdayd. Hamilton, hatra defterine yle yazyordu: Koaimen Tepesi henz drlemedi. Ama Conkbayr da yeter. Buras elimizde olduka kazanrz sava.231 9 Austos gn le saatlerinde Mttefikler 7 Austos sabah bulunduklar noktadan ok uzakta deildiler. Ancak bu arada 12.000 den fazla kayp vermilerdi. Sa kalanlar da tam bir bitkinlik iindeydi. Trkler ise 9 Austosta, Damaklk kayplar mevcut her askeri Conkbayrna koturmaktayd.
Bayr'nda bulunan ngilizlerle Avustralyallara kar kuzeyden gelien byk bir Trk taarruzu, byk bir kahramanlkla ve dmana byk gemi bulunuyordu.232 verdirilerek defedildi. Ne var ki say stnl ve inisiyatif artk Trklere
3.2.10
Mustafa Kemal Grevi Devralyor

Trkler de pek iyi bir durumda deildi. Sarbayr srtlarnda toplam
7.000
Trk askerleri vard. Conkbayrnn
zirvesini tekrar ele geirmeyi Yksek rtbeli
baarm olmalarna ramen kayplar ok ar olmutu.
subaylar adeta mitsizlie kaplmlard. Mustafa Kemal btn gn Trk birliklerinin iinde bulunduklar karklk, subay ve erler arasndaki ar kayplar, ve hepsinden fazla tedirginlik veren belirgin panik belirtileri hakknda, endie verici raporlar almt. Ald raporlardan biri yleydi: Conkbayr'na hcum edilmesi emrolunuyor, Bu emri kime vereyim.? Tabur kumandann bulamyorum.Bu alayn son kumandan da ehid oldu. Subaylarn ou ya l, veya yaral. zerinde bulunduum tepenin adn bile bilmiyorum. Milletin selameti namna araziyi ve bizi tanyan birilerini tayin etmenizi istirham ederim.233 Mustafa Kemal Conkbayrndaki askere kumanda eden
231 232 233
Hamilton, a.g.e., s. 250.. Moorehead, a.g.e., s. 381. James, a.g.e., s. 410. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
133
subayla buluarak, ona
yle bir gvenle
ve ylesine mthi bir otoriteyle
konutu ki adamn krlm olan cesareti yerine geldi.234 8 Austos le vakti durum Trk tarafnda son derece tehlikeli hale geldi. Birlikler her an genel bir panik havasna teslim olabilirdi. Gl bir komutana ihtiya vard. Albay Mustafa Kemal, Esat Paa'y telefonla arayarak durumun iddetle ktye gitmekte olduunu btn cephenin tek bir elde toplanmasndan baka are olmadn syledi.235 Ayn gn 17.30da ordu komutan ( von Sanders) kurmay bakan Kazm (nan) Bey Mustafa Kemali arad. Hi mit yok mu? diye sordu. Mustafa Kemal de ona Ksa bir sre ncesine kadar vard. Ama artk tek bir are kalmtr. dedi. Kazm Bey: Nedir o? Mustafa Kemal : Arburu ve Anafartalardaki btn birlikleri benim emrime vermelisiniz. Kazm Beyin : ok gelmez mi? sorusuna da, "Az bile gelir," diye karlk verdi.236 Akam saat 21.45de Mustafa Kemale Anafartalar Grubu komutanlna atand ve derhal oraya hareket etmesi gerektii bildirildi. Von Sanders hatratnda bu karar iin Mustafa Kemalin iktidar ve teebbs yeteneine tam gveni olduunu sylyordu.237 Yeni grup komutan derhal Anafartalar Cephesine doru harekete geti.
3.2. 11 Suvla Cephesi, I. Anafartalar Muharebesi , 9 Austos

Suvla'daki ngilizler iin 8 Austos tamamen bouna harcanm bir gn daha oldu. Aklszlk, karklk ve miskinlik birleerek 20.000 'kiilik orduyu kumsallara mhlayp brakt.238 General Stopfordun 8 Austosda verdii tek emir smailolu Tepeye (W Hills) doru yry oldu. Bu emri verirken de : Eer dman araziyi isteinde bulundu. giriyordu. hafif kuvvetlerle tutuyorsa ilerlemeye devam edin. binlerce asker Suvla kumsallarnda denize diyerek kararszln gsterdi. Hamiltondan derhal yeterli gte topu destei Bu srada Mttefik cephesinde tam bir uyuukluk vard. Kimse ne yaplmas
gerektiini bilmiyordu. Ortada nemli bir lider eksiklii vard. Harekete geildii zamansa Trkler tepelere oktan yerlemiti.
234 235
James, a.g.e., s.403. Yazman, a.g.e. s.172. 236 Bayur, a.g.e. s.351. 237 Sanders, a.g.e., s. 109. 238 James, a.g.e., s. 411. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
134
9 Austos gn ngilizler kendi arasndaki iletiimsizlik ve kargaa ile urarken Trkler Yarmadann her yanndan getirdikleri askerleri dzene sokmakla meguld. ki Bolayr tmeni artk Suvla'ya gelmiti. komutan Tekketepe'nin zirvesinden hcuma geilmesi emrini verdi. Yeni cephe Mustafa Kemal ksa bir keiften sonra 9 Austosta afak vakti Tmenlerden biri
Tekketepe'ye karak zirveden taarruz edecek, dieri Byk Anafarta'ya doru ilerleyip o istikametten hcuma kalkacakt. Mustafa Kemal'in Tekketepe'den yaplacak taarruz iin elinde yeterliydi. ngilizler eer Tekketepe'nin zirvesine bulunsalard Mustafa durumunda, km olsalard veya da eteklerinin aasndan doru drst bir plana gre ilerlemeye balam Kemal'in planlad frtna gibi saldr ezici bir Trk malubiyetiyle sonulanabilirdi.239 Halbuki taarruz 32. ngiliz Tugayn en aciz tepenin en dik ksmna yaylm, yorgun ve akn bir halde yakalad. Ezilmeden nce zirveye pek yaklam olan bir grup Dou Yorkshireli hemen yok edildi. 9 Austos gn saat 06ya doru, hat zld. ngilizler ovaya doru geri srldler. Palatepesi de Trkler tarafndan alnd ve bir ngiliz kar taarruzu geri atld. ngilizler I. Anafartalar savan kaybetti. Suvla savann sonucu o anda beli olmutu. arpmalar 9 ve 10 Austos boyunca devam etti. ngilizler 8.000 kayp verdikten sonra, 7 Austos gn ortalk aarrken ilerleyebilmilerdi. igal ettikleri mevzilerden ancak birka adm ancak 6.000 kadar askeri vard. Ama bu da
3.2.12 Conkbayr Cephesi 10 Austos

Mustafa Kemal Suvlann gvende olduuna kanaat getirdikten sonra 9 Austos akam akam ge saatlerde Conkbayr'na geldi. Fakat btn subaylar uykuda buldu. Mustafa Kemal her zamanki ak szll ile Sanki savan sevk-i idaresini Allah'a emanet etmilerdi der.240 8. Tmen Komutan Ali Rza Bey umutsuzlua kaplmt. Btn gn Conkbayr'ndaki Yeni Zelandallara kar arka arkaya yapt hcumlar ar kayplarla pskrtlmt. 23. Alay Yarmada'da kalan tam anlamyla son Trk yedeiydi. Bu birlik de 24. Alay gibi
239
240
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 212. naydn, a.g.e., s.82. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
135
doranacak olursa geride hi bir ey kalmayacakt. Yorgunluk ve sinir gerginliinden benzi solmu olmakla beraber Mustafa Kemal skunet iinde zgvenini hala muhafaza ediyordu. Onun bu tutumu subaylarnn kaybetmi olduklar gveni yeniden kazanmalarnda ok etkili oldu.241 Conkbayrndaki Yeni Zelandallar 9 Austosta karanlk bastktan sonra 6. Loyal North Lancashire ve 5. Wiltshire alaylarndan iki taburla deitirildiler. Otago ve Wellington taburlar yirmi drt saat Trklerle adeta i ie dvmlerdi. stavu Pilling, yaknndaki dar siperde bulunan 200 askerden sadece 20sinin sa kaldn fark etti. leri hat siperleri sadece 700 kii alabildiinden, Wiltshireden gelen 2 buuk blk asker, berbat bir trmanta sonra, Sazldere'de mevzilenmek zorunda kald. O kadar tkenmilerdi ki, tehizatlarn karp, tfeklerini attktan sonra kendilerini yere atarak drt gnden beri ilk kez uykuya daldlar. Hepsi bedenen ve zihnen tahamml snrn oktan amt. iftlikin yaknnda bulunan General Baldwin eitli birliklerden 3.500 kiiye daha sahipti. Allanson tedavi grmek zere Anzak'a inmeye mecbur kalmt. tnemekteydiler. Fakat adamlar hala solda ykseklerde Allanson : Geriye dnmde dereler korkuntu. l ve
lmekte olan Maoriler, Avustralyallar, Sihler, Gurkalar ve ngilizlerle her yere yaylmt. ki gnlk cesetler bozulmaya balamt.O sava meydann deiik bir adam olarak terkettim. diye yazarak kmldayamaz bir durumdaydlar.242 Conkbayr'nn arka yamatarnda 23. Alay da dahil olmak zere, alt tabur bulunuyordu. Mustafa Kemal ilk kta zirvenin zerinden iftlik ve ahinsrta doru bir taarruza hazrlanmalarn emretti. iftlikin yukarsndaki tepenin yamacnn uurumlu olup olmadn dahi bilmiyordu. Fakat bu riski gze almaya kararlyd. Mustafa Kemal daha sonra not defterine yle yazmtr: Dman ani ve beklemedii bir hcumla yenebileceimize kanaat getirmi bulunuyordum.243 Bu ok tehlikeli bir kumard. Sava gemileri Conkbayr'na kesinlikle hakimdi. Gn nda zirvede canl kalmak imkanszd. Doruktaki Yeni Zelanda makineli tfekleri Mustafa
241 242 243
o korkun dakikalar anlatyor.
Monash'n Avustralyallar ise biraz daha kuzeydeki da etekleri arasnda hala
Kemal'in hcum saflarnn inecei
Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 211. Moorehead, a.g.e., s.390. naydn, a.g.e. s. 84. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
136
yamalar taramaktaydlar. Seferin btn ac tecrbeleri gn nda makineli tfeklere, toplara ve siper alm askerlere kar yaplan bir cephe taarruzunun delilik olduunu tekrar tekrar ispat etmiti. Eer bu hcum da gemiteki bir ok hcum gibi baarszla urarsa Trkler iin her eyin sonu olacakt. ngilizler Conkbayn'nn zirvesini hemen ele geirerek Sarbayr srtnn tamamn igal edecekler, bitecekti. Tekketepe, Anzak ve Boaz artk onlarn olacakt. Yani sava Kdemli subaylar kendisinden byle pervaszca hereyi tehlikeye
atmamasn rica ettiler. Mustafa Kemal daha sonradan: Dorusu haklydlar. Fakat ben bizim iin baarnn sadece asker miktarna deil, ayn zamanda onlarn vasflarna ve en avantajl bir ekilde kullanlmalarna bal olduundan emindim. Beklemek dmana daha byk bir avantaj salayacakt. Bu sebeple btn itirazlara ramen hcuma mecburdum. demitir. Mustafa Kemal'in 10 Austos olaylarn kendi diliyle yle anlatyor: Gecenin karanlk perdesi kalkyordu. Hcum an idi. Saatime baktm, 4.30a geliyordu. Bir ka dakika sonra ortalk aydnlanacak ve dman askerlerimizi grebilecekti. Eer dman piyadesi mitralyzleri ate aar, eer ve eer kara ve deniz topusu yanak nizamda bulunan askerlerimizin zerine ate ederse, hcuma imkan kalmayacandan phe etmiyordum. Derhal ileriye kotum. Frka kumandanna rastladm. Frka kumandan ve beraberinde bulunanlar hep beraber hcum safnn nne getik. Gayet hzl ve ksa bir tefti yaptm. Yalnz nlerinden giderken askerlere selam verdim ve onlara yle hitap ettim: Askerler! Karmzdaki dman malup edeceimize phe yoktur. acele etmeyin. Evvela ben gzlemesini salamalarn i1erleyeceim. Krbacm salladm grnce, syledim. Sonra hcum safnn ilerisindeki bir
hepiniz birlikte ileri atlacaksnz. Kumandan ve subaylarma askerin iaretimi noktaya giderek krbacm kaldrdm ve hcum iaretini verdim.244 Trk Taarruzu dehet verici oldu. aknlktan serseme dnen ngilizler birdenbire ufuk hattnn zerinden boanan, ate etmeden sngleriyle ilerleyen karanlk, youn Trk ktlelerini grdler. Conkbayr ile Zirve'deki siperler hemen inendi ve ngiliz askerlerinden hi biri, saylar 1.000den fazlayd, kurtulamad. Sazldere'deki silahsz tehizatsz Wiltshireliler lgnca daldlar. Doruk'taki Yeni Zelanda makineli tfekleri mthis bir takrdama ile
244
137
atee baladlar. Sava gemileri zayf sabah nda yamalarn zerinden dalgalar halinde akan Trk askerlerinin ortasna mermi arkasna mermi yolladlar. Trkler frtna gibi bir hzla aaya gidiyorlar ve o kadar ksa bir zaman grnyorlard ki, sa kalan cokun savalar yaylaya byk saylar halinde vardlar. General Baldwin'in adamlar mitsizliin verdii cesaretle bunlar karlamak zere kalktlar. Fakat bu onlarn da mahvolmasna neden oldu. Hayret verici manzaray Suvla'dan drbnle takip etmekte olan avu Hargrave anlatyor: Omuz omuza gelmekte olan ktlenin nnde kk asker gruplarnn katn ve dere kollarnn iinde daldn, kambur tmseklerin gerisinde siper aldklarn, allklarn arasnda bir sel yatandan brne getiklerini, ileri srnerek yoku yukar ate ettiklerini gryorduk. Kendileri mthi bir bask altnda bulunan ahinsrtndaki ngilizler Trkleri iftlikin kenarnda, Baldwin'in askerlerinin yaknnda Saat 10da grmlerdi. Ama sonras korkun bir kargaalkt. gne iyice ykseldii zaman
General Baldwin ve subaylarnn hemen hepsi lm bulunuyordu. Kalanlar da minicik yaylada 1.000den fazla l veya lmekte olan subay ve er brakarak, derelere snmak zere geri ekiliyorlard. Kaanlardan ou dere yataklarnda kaybolduklarndan kendilerinden bir daha haber alnamad. Bean 1919 da Yarmada'y ziyaret ettii zaman unlar yazmt: Kapana kstrlanlarn saysn ve o sarp srtlar zerindeki durumlarnn mitsizliini dnmek bile azap veriyor.245 Trklerde de artk dvecek g kalmamt. Sa kalanlar, iftliki l ve lmek zere olanlara terk ederek kendilerini geriye, zirveye doru srklediler. Mustafa Kemal ilk saldrlar srasnda gsne isabet eden bir arapnel parasndan cep saati sayesinde kurtuldu.246 O geceden sonra Tekamdaki karanlk ve lm kokulu siperlerdeki atmalar bile artk etkisini kaybetmeye balamt. Suvla'da IX. Kolordu da eski uyuukluuna dnd. Alaylar nereye saldrp ne yapacaklarn bilmeden o tepeden bu tepeye sevk edildiler. Doru drst Trk grmeden avc ve arapnel atei altnda kayp vermeye devam ettiler.247 Suvla ve Anzak arpmalarna katlan 50.000 kadar askerden gn iinde 18.000den den fazlas kayp verildi. 6 ile 13 Austos aras Mttefik
245 246
James, a.g.e., s.421 Bayur, a.g.e. s. 357. 247 Moorhead, a. g.e., s. 392. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
138
cephesinden Yarmada dna 22.000e yakn yaral
ve
hasta tahliye oldu.
Tamamen tkenen iki tarafa da siperlerinde dinleniyordu. 10 Austos akam nemsiz ikolatatepe hari btn tepeler salam bir ekilde Trklerin elinde bulunuyordu.248 Seddlbahir, Anzak ve Suvlada drt gndr yaplan sava iki taraf da inanlmaz derecede bitirmiti. Hamilton Trklerin de en az kendileri kadar bitik olduunu tahmin ediyordu. Elinde 53. ve 54. Tmenler olmak zere taptaze bir birlik vard. Bunlar 8-9 Austos gn karaya kmt. IX. Kolordu ile Sarbayrn kuzeyine yeni bir 13nde saldr planlyordu. Fakat yal General Stopford yine sorun Hamilton da kabul etmek zorunda kald. karmaya balad. Askerin ok yorgun olduunu ileri srerek saldrnn ancak ayn yaplabileceini syledi. Artk, Hamilton ile Stopford arasndaki ilikiler ok gerginlemi bulunuyordu. Stopford yeni tmenlere bile gvenmiyordu. Ayn 12sinde leden sonra bir tugaya Tekketepe sonuland.249 IX Kolordu Komutan General Stopford kendisinden beklenmeyen bir ey yapt 15 Austosda Kiretepe srt rlanda Tmeninin boyunca ilerlemesini emretti.250 10. taburu bir haftadr plak Kiretepe'de bulunuyordu. eteklerine doru ilerlemesi emredildi. Kefi yaplmam arazide yeterli topu destei olmadan yaplan bu ileri hareket baarszlkla
2.000 kiilik bir kayptan sonra ok az ilerleme kaydedildi. Eer taarruz 24 saat nce yaplm olsayd pekala baaryla sonulanabilirdi. Fakat General Mahon hcuma geinceye kadar Trkler kayalk tepede ve srtn dik yanlarnda iyi kt bir savunma mevzii kurmay baarmlar ve takviye getirmilerdi. taarruzun von Sanders'i olarak bahseder.251 Hamilton Suvla harekatnn baarszln tamamen General Stopforda ykledi. devrald. 15 Austosda
252
Bu
hatr saylar derecede endieye drd ancak Hatralarnda 15 Austostan kritik bir gn
harpten ok sonra ortaya kt.
de Lesle grevi Kolordu Komutan Stopforddan
De
Lisle Suvla ovasnda, pozisyonu dmana tamimiyle ak,
igal ettii arazi parasn muhafaza etmekten tamamen aciz, organizasyonu

248 249
James, a.g.e., s. 423. Hamilton, a.g.e., s. 263. 250 Oglander, a.g.e. s. 326 251 Snaders, a.g.e., s. 111. 252 Moorehead, a.g.e., s. 395. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
139
bozulmu, bitkin, halsiz bir ordu buldu. Bunu stlerine rapor olarak verince Hamilton yenilgiyi kabul etti ve daha istedi. Karada durum inanlmaz derecede berbat iken denizde de denizalt saldrlar Trklere byk kayplar verdiriyordu. Austos ayna kadar Marmaraya toplam 13 denizalt girmeyi baarm bunlar baz zamanlar ordu ikmalini sokmulard. grnmyordu.253 Fakat hibir zorluk Trklerin direncini ok zora yeter krmaya ngilteredeki Kitchenerden 95.000 asker
3.2.13 II. Anafartalar Sava, 21 Austos

Austosun 18ine gelindiinde ngilizler zerlerindeki karamsar havay atmaya balad. Yeni komutan General De Lislede son derece iyimserdi. lerleyen gnlerde Kiretepe ve Tekketepeye byk bir saldr dzenlemeyi planlyordu. Bu taarruz 21 Austosta yapld. Katlan asker says bakmndan seferin en byk sava oldu. 29. Tmen ikolatatepesi yaknlarndan Palatepeye doru ilerlemeye balad. 11. Tmende smailolutepeye hcum etti. Bu srada Coxun elindeki 3.000 kiilik bir karma Anzak gc de Bombatepeye doru taarruza geti. Fakat bu saldr da birka saat sonra yavalamaya balad. Saat 16ya gelindiinde ana taarruz ksmen durdu. Daha sonra Lalababa Tepesini geen ngilizler Tuz Gl zerinde ilerlemeye balad. Trk arapnelleri her yerde patlyordu. Sa kalanlar 6.30da ikolata tepesine varnca alaca karanlkta ilerle emri aldlar. Sava yeniden kontrolden km, her iki taraf da rastladklar dman ldrmekten baka bir ey dnmez olmutu. Sava sona erdii zaman Trkler son ihtiyatlarn da ileri srmek zorunda kalmlard. Fakat ngilizler de 5.000 kayp kaydedemediler. Bir hafta Suvla cephesi artk manen kmt. getirilmeye baland. sonra General Cox Avustralyallar, Yeni Zelandallar ve Gurkalardan kurulu bir birlikle Zirve sandklar bir tepeye hcum ettiler. Ele geirmeyi baardlar. Fakat aldklar yerin istedikleri yer deil Bombatepe adndaki ikinci snf neme sahip bir yer olduunu grmek hayal krklna neden oldu. Bir pahasna hibir ilerleme ekilme fikri tekrar dile
253
140
kez daha bir sr kaybn sonunda hibir ey elde edilememiti. Anzak Kolrdusu artk tkenmiti. 254 Austos sonuna kadar cephenin her kesiminde kk atmalar aralksz devam etti. Ama Asl sonu bir trl elde edilemiyordu. Allanson 22 Austosda Bombatepenin yamalarna gen subay gmdkten sonra : Artk savan an ve erefinden daha fazla istemiyorum. Umarm bizi bir kez daha ileri srmezler. diye yazyordu.
254
Bayur, a.g.e. s.358. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
141
IV. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARININ SON DNEM VE SAVA SONRASI ANZAKLAR 4.1 ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI SON DNEM 4.1.1 Eyll, Ekim, Kasm Aylarnda Anzak ve Suvla Cepheleri
Austos sonunda Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutan Sir Ian Hamiltonun urad yenilgiyi itiraf etmesi ve 95.000 kiilik yeni asker talebi Londrada ok etkisi yapt. Kitchenerde Hamiltona yeni takviyelerin ancak Kasm ortalarnda gelebileceini bildirdi. Fakat Londra artk ona gveniyordu. Bu Hamilton iin son giderek yaklayordu. Zaten 1915 yl ngiltere iin tam bir yenilgiler yl olmutu. Rus, talya, ve Bat Cephesinde iler ok kt gidiyordu. Kolay lokma olaca varsaylan anakkale cephesi de kmaza girmiti. Hamilton da hretini kaybetme noktasna gelmi bulunuyordu. 13.300 kiiyle karaya kan ve 7.700 kii takviye alm olan 1. Avustralya Tmeni artk toplam 8.500 kiiye inmi bulunuyordu.255 anakkale kara savalarnn nihai sonucu 10 Austosta, Mustafa Kemal Tekketepe ve Conkbayr tepelerini geri ald zaman belli oldu. Bu son arpmalar Trk sngsnn tilaf Devletleri askerlerinin olaanst maddi stnlne galip geldiini kesinkes ispat etti. 21 Austosdaki Anafartalar yenilgisinden sonra IX. Kolordu Komutan General II. Stopford
grevinden alnd ve yerine General de Lisle atand. Austos savalarndan sonra ilerleyen aylarda cephe hatlarnda ciddi bir deiiklik olmad. Eyll iinde Anzak cephesinde Trk kayb yaklak 300 civarndayd. Ekim, Kasm aylar boyunca her iki taraf da ciddi bir saldr teebbsnde bulunmad. Sadece siper savalar, lam infilaklaryla gnler geiyordu. Havalar soumaya balaynca askerin sal dzelmeye balad.
255
Moorehead, a.g.e., s. 401. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
142
Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutan Sir Ian Hamilton 23 Austosda gnlne yle yazyordu: Helaspoint'ta (Seddlbahir) zaman, hala grtlamdaki Titriyordum. hissediyordum. grmedim. Dn gece ok kt bir rya grdm. bouluyordum. Yataktan frlayp da uyandm tkanmay, iimde bamdan am olan sular sanki, grnmeyen bir kt. bir ziyaretinin olduu
adrma girmi olduu duygusu vard. Hayatmda hi byle korkun bir rya Sonradan saatlerce anakkale'nin kader dnceleriyle bylenmi gibi oturdum. Uursuz bir eyler vard burada! Sanki bizler, hepimiz, lanetlenmi gibiydik!.256 tilaf Devletleri ordusu iin alnan sonular kabustan da beterdi. Austos arpmalarnda 45.000 asker kaybedildi. tilaf Devletleri ordu salk hizmetleri iflas etti.257 En kts herkesin tam bir umutsuzluk iine dmesiydi. Btn kazanlar s tste konsa, general Godley'in deyimiyle, be yz dnmlk kt bir tarla olurdu. Sorumluluklarna eklenen Suvla ile birlikte, imdi uraacak iki yerine dert vard balarnda. Eyll sonunda Bulgaristan seferberlik ilan ederek ttifak Devletleri safnda savaa girdi. Yeni durum Gelibolunun neminin azalmasna neden oldu. Bir dizi grmeler sonunda 26 Eyllde Suvladan ekilen iki tmen Selanike yoland. ttifak Devletleri ordusu zerine amansz bir sknt kmeye balad. Yenilgiye urayan bir ordunun tm belirtileri aka grlyordu. Ayrca hayatn dayanlmaz kara sinekler Eyll ve Ekimde de hala askerin
cehenneme evirmeye devam ediyordu. Sonbaharn ilk kuru rzgarlar havay toz dumana bouyordu. Askerler yine hasta yazlmaya baladlar. Pek ou dizanteriden yle halsiz dmt; ki srklenir gibi yryorlard. zellikle Anzak cephesinde eski istek btnyle kaybolmutu. Askerler ihtiyar ve yorgun grnyordu. Bir para hareket etseler soluk solua kalyorlard.258 Trkler de artk hcum etmiyordu. Artk btn Trk ordusunun yars (yaklak 310.000) yarmadadayd. Onlar da Austosta ok ar kayplara uramt. stelik ayn pislik, ayn yorgunluktan bitkin bir haldeydiler. u ana kadar birbirlerini yeteri kadar ldrmlerdi. Siperler arasnda yeniden birbirlerine sigara ve yiyecek atmalar balad. Sava, meydanlarda kzgn bir
256 257 258
Mamilton, a.g.e., s. 276. Tyquin, a.g.e., s. 348. Moorehead, a.g.e. s. 397. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
143
boazlama olmaktan karak kiisel bir ustalk haline geldi. Birbirlerini avlayp durdular. Bir birlerinin siperlerinin altna tneller kazp patlatyorlar, kk basknlar, hileler dzenliyorlard. Pek ok ynden bu birbirine dman siperlerdeki askerler mantk ve duygu bakmndan kendilerini birbirlerine, gerideki politikaclardan, komutanlarndan daha yakn hissetmekteydiler. Tpk yoksulluk gibi siperlerin byk tehlikeleri ve glkleri hem Trkleri hem Anzaklar basit bir varolu dzeyine indirmi, dnyann geri kalan ksmndan onlar ayrm gibiydi. imdi her zamankinden daha ok birbirlerine kar, yoksul kimselerin o dosta acsn ektiriyorlard. Buras zorla getirildikleri ve bakalarnn tespit etmi olduu bir aland. Buradan kurtulup yeniden gven ve rahata kavuana kadar cephe gerisinde savan glklerini uzaktan tanyan kimselerin dmanlk propagandalarna kulak asmayacaklard.259 2 Kasm 1915 tarihli kdam gazetesinde yer alan, ngiliz Avam Kamaras balkl bir haberde ngiliz kamuoyunun artk Trklerin mertlik ve alicanaplk zelliklerini iyice anlamaya balad, Trkleri karalamak iin yaplan ykc propagandann artk inandrc bulunmad yazyordu.260 Trk tarafnda yenilgi olasl ortadan kalktktan sonra kiisel itilaflar yeniden gn yzne kt. Austos sonunda ve Eyll aynda Cephe gerisinde Trk komutanlar arasnda ilgin olaylar yaanyordu. Bakomutan Vekili Enver Paa II. Anafartalar Muharebesi'nin hemen ardndan 23 Austos 1915'te Yarmadaya gelerek cepheleri yldrm hzyla gezdi ve stanbula dnd. Dnnden sonra 5. Ordu Komutanl'yla yapt yazmalarda Arburnu cephesini, sa ve sol kanat blge komutanlklar ad altnda ikiye blmek istedi. Ald kararlarn asl amac Mustafa Kemalin yetkisini trpanlamakt. Liman von Sanders, bir yandan verilen emre gre kolordu komutanlk atamalarn yaparken, te yandan da byk deer verdii Mustafa Kemal'i grevinden almamak iin, elinden geleni yapt. Sonunda Mustafa Kemal 10 Aralkta Yarmadadan ayrlana kadar grup komutan olarak kald.
259 260
Moorehead, a.g.e., s. 400. Yazan, a.g.e. s.179 This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
144
4.1.2. tilaf Glerinin Gelibolu Cephesini Boaltmas

11 Ekimde Kitchener Hamiltona Gelibolu Cephesinden bir ekilme durumunda olas kayplarn miktarn soran bir telgraf ekti. Hamilton cevabnda ekilmenin ancak yzde 35-40 civar bir kaypla yaplabileceini syledi. 15 Ekimde Kitchener Gelibolu cephesi komutan Hamiltonu grevinden ald ve yerine Fransz General Charles Monroyu atad. Bylece Akdeniz Seferi Kuvvetler Komutan General Sir Ian Hamilton iin sava bitmi oldu.261 Hzla ie balayan yeni cephe komutan General Sir Charles Monro, 30 Ekim gn 6 saat iinde Seddlbahir, Azak ve Suvla cephelerini gezerek durumu Krk dkk iskeleler, ortalarda amaszca dolaan ruhsuz yakndan grd.262
askerler, kayalarn iindeki kovuklara bzlm berbat grnml bakmsz insanlar ona ok arpc geldi. Sadece Anzaklar savaa devam edebilecek gteydi. Ertesi gn btn cephenin boaltlmasna dair raporunu Kitchenere gnderdi. ekilirken yzde 30 ile 40 arasnda bir kayp verileme olasl bulunduunu da raporuna Teftilerinin sonunda kayp verilmeden ekledi.263 Son karar verecek kii olan Kitcneher 13 Kasmda yarmadaya gelerek durumu kendi gzleriyle grmek istedi. boaltlabileceine inandn syleyerek cepheden ayrld. 27 Kasmda Geliboluda son 40 yln en korkun tipisi patlak verdi. Sonra gnlerce yamur ve korkun bir don balad. Bu zellikle Mttefiklere ok zarar veriyordu. nk geri ile tek balantlar olan deniz yolu kt hava koullarnda tamamen kopuyordu. Yarmaday tamamen sel ald. Donmak zere olan iki taraf askerleri aralarnda ad konmam bir atekes yapt. Kimsenin tetik ekecek hali kalmad. zellikle Suvla cephesini tamamen sel ald. Onlarca asker sele kaplarak bouldu. Korkun souklarda siperler suyla doldu. Yazn kuruyan Tuz Gl gerek bir gl oldu. Nbetiler ayakta donmaya baladlar. 30 Kasmda frtna dinince tilaf devletleri ordusunun ok byk kayp verdii ortaya kt. Be bin kii eitli ekillerde donmutu. Artk kimsenin kalmad.264 Suvla ve Anzak cephelerinde toplam 83 bin asker, 5 bin hayvan, 2 bin ara, 200 top vard. Aniden kacak bir frtna ve ya olas bir Trk saldrs her eyi
261 262
boaltma fikrine kar kacak hali
James, a.g.e., s. 467. Bayur, a.g.e. s.383. 263 Moorehead, a.g.e. s. 433. 264 Joseph Murray, Gallipoli As I Saw It. William Kimber Co Ltd. London, 1965, s. 172. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 145 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
mahvedebilirdi. Youn bir hazrlk dnemi balad. 12 Aralkta Suvla ve Anzaktaki askerlere geri ekilecekleri bildirildi. Bir an bu bir tr yapay okla karland. Kimisi bu durumdan utan duydu. Bazlar komutanlarna bavurarak Yarmadadan ayrlacak son asker olmay istediini bildirdi. Bu bir tr gurur mcadelesiydi. len arkadalarnn bouna lm olduunu ayrntlar olacaklar deitiremezdi. kabul ounluk etmek istemiyorlard. Fakat bu boaltma kararn gizli bir
memnuniyetle karlad. Sonunda bu cehennemden kurtulacaklar zaman gelmiti. ngiltereden ve Msrdan yola karken hayatnn macerasn yaayacan sanan masum askerler, tkenmi olarak cepheden kamak iin gn saymaya balad.265 Araln ilk haftasnda boaltmann ilk amas balad. Her gece onlarca tekne Suvla ve Anzak kylarna yaklayor, olabildii kadar ok asker ve hayvan teknelere yklenerek adalara naklediliyordu. nce hasta ve yarallar, sonra sava esirleri Yarmadadan alnd. Sonra sra piyadelere geldi. Sabaha kadar bu faaliyetler devam ediyor, sabah her ey normal grnmeye devam ediyordu. Bu sefer, Trkleri kandrmak iin plajdan siperlere bo sandklar ykl katrlar kyordu. Top atlar kademeli olarak azaltlarak yava yava toplarn tamam gemilere alnd. Fakat siperlerdeki tfek atei miktarnn bu gnler boyunca ayn kalmasna zen gsterildi. Bu srada Trk taraf da ok sessizdi. Hibir eyden phelenmiyor gibiydi. Onlar da saldrlarn ateini srdryorlard. 266 15 Aralkta program iyice hzlandrld. Son gnlerde kocaman ynlar halinde elbiseler, battaniyeler, izmeler, su kaplar, yn eldivenler, brandalar, motosikletler, yiyecek kutular, cephane tahrip edilmek zere hazrland. Un uvallar asit dklerek zehirlendi. 18 Aralka kadar her iki ky bandakilerin yars, 40 yani bin kii tahliye edildi. O gnleri yaayan bir Anzak askeri yle yazyordu: durdurmulard. Sadece rutin taciz
Geceleri korkun bir sessizlik oluyor. evremde tek bir insan yok. Bizi yorulmaktan alkoyan tek ey korku! 18-19 Aralk cumartesi gecesi 20 bin kii ekilecek, Z gecesi olarak adlandrlan Pazar gecesi ekilecek son 20 bin kii ile tamamlanacakt. Herkes havalarn iyi gitmesi deildi.267
265
boaltma
iin dua ediyordu. Bu sre iine
sadece 25 kilometre tedeki Seddlbahir cephesindekiler hibir eyden haberdar
266
267
Moorehead, a.g.e., s. 453. hsan Ilgar, Nurer Uurlu, Esat Paann anakkale Sava Anlar . stanbul, 2003, s.316. Kzlda, a.g.e. s. 241. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! 146 Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
Anzak cephesinde, Conkbayr altnda kazlan bir lama bir ton dinamit konarak Trklere son bir srpriz planland. Her yere maynlar, tuzaklar, ve kendi kendine atelenebilen tfek dzenekleri yerletirildi. Askerin son gece yolunu armamas iin siperlerden sahile kadar unla beyaz hat ekildi. zellikle Trklere ok yakn siperlerde ekilmeyi gizlemek iin ok aba sarf edildi. Su ile, ya da mumla alan kendiliinden ate eden tfek dzenekleri son ana kadar Trkleri yanltacakt. 18 Aralkta Anzaktan 9.900 kii boaltld. Geriye 10.400 kii kald. Aslnda pek ok Trk subay gittiklerini daha fazla bombardman biliyorlard. Ama daha fazla can kayb olmasn istemiyorlard. 19 Aralk Cumartesi sabah Trkler Anzak sahilini her zamankinden ettiler. Bulgaristan yoluyla gelen yeni mermiler bir harikayd. Denizdeki ngiliz donanmas derhal cevap verdi. Son kalan 20 bin kii byk bir korku yaad. Neyseki Trkler her eyi mahvedecek bir genel taarruza gemediler. Kalan askerler son gn, len arkadalarn mezarlarna ha dikerek ve onlar iin dua ederek geirdi. Arkadann mezarnn banda uzaklaan bir Anzak askeri: nallah gittiimizi duymazlar derken o anki duygularn ifade ediyordu. Anzak cephesi komutan General Birdwood son gn sahilde garip bir hznle evreyi seyretti.268 Son gece olan 20 Aralkta Anzakta, 02.40 da Kanlsrt (Tekam), 02.45 de Bombasrt ve Boyun (Courtney ve bombotu. Jonston Mevzileri), 3.25 de Seretepesi (Walker Ridge) boaltld. Binlerce askerin bir birini boazlad siperler artk ekilen askerler yollar zerine dikenli tel dyor, bir sre sonra patlayacak olan dinamitlerin fitilini ateliyorlard. Gece yarsndan sonra saat 04de son filika da sahilden ayrlnca Conkbayrnn altndaki bir ton dinamit ykl lam patlatld. Dev patlamayla Trkler byk bir ok yaad ve 60 Trk askeri kaybedildi. Sonra Trk tarafndan dehetli bir tfek atei balad. Aralk sabahnda paraland.269 Liman von Sanders anlarnda boaltmadan son ana kadar haberdar olmadklarn itiraf etti. Anzak ve Suvla cephelerinde rahatlayan Trk ordusu btn
268 269
Ama ge 20
kalmlard. Suvlada da boaltma ayn ekilde sorunsuz olarak tamamland.
her iki cephede de bir tek tilaf Devleti askeri kalmad.
Boaltmadan 16 saat sonra korkun bir frtna patlad. Kylardaki btn iskeleler
Frame, a.g.e., s. 189. James, .a. g. e., s. 494. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
147
dikkatini Seddlbahir zerine younlatrd. 21 Trk tmenine karlk blgede sadece 4 ngiliz tmeni kalmt. General Monronun bu kez daha dikkatli olmas gerekiyordu. Bir dizi siper savandan sonra 9 Ocak 1916 gn baarl geri ekilme ile Seddlbahir cephesi de boaltld. Bylece Gelibolu Yarmadasnda bir tek tilaf Devleti askeri bile kalmad. anakkale kara savalar da bu ekilde bitmi oldu. Boaltma iini baar ile tamamlayan General Monroya madalyalar verildi. Geliboluda arpm askerlere ise hibir ey verilmedi.
4.1.3. anakkale Savann Genel Sonu lar

tilaf Devletleri hi tartmasz sava kaybetti. Onca insan ve maddi kaybn sonunda hi bir ey ede edemediler. Byk umtularla balayan anakkale maceras tam bir fiyasko ile bitti. 25 Nisan 1915 ile 9 Ocak 1916 arasndaki 259 gn boyunca Geliboluda bir milyona yakn asker savat. Kayplar gerekten korkuntu270 : tilaf Devletlerinin Kayplar Katlan asker Kayp ngiliz : 410.000 Fransz : 79.000 ngiliz Toplam : Trk Tarafnn Kayplar Yaklak Katlan Asker : 500.000 l : 55.127 Yaral : 100.177 Hastalk ve Kayp : 21.560 Hastalk Nedeniyle Terk : 64.440 Toplam : 251.309 Anzak Kayplar Avustralya Katlan Asker : 50.000 l : 8.709 Yaral : 19.441 Toplam kayp : 28.150
270
: 205.00 252.000
Fransz : 47.000
Moorehead, a.g.e., s. 475. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
148
Yeni Zelandal Katlan Asker : 8.556 l : 2.701 Yaral : 4.852 Toplam : 7.553 Toplam Anzak Kayb : 37.703
anakkale savalar genelinde Trk tarafnn kayplar toplam 210.000 ile 218.000 arasdr. ATASE ye gre 5. ordunu toplam kayb 208.022 kiidir. 1917 ylnda Londrada kurulan anakkale Komisyonu tilaf Devletleri ordularnn urad byk yenilginin nedenlerini aratrmaya balad. En byk sorumluluk seferin mimar ve amansz savunucusu Winston Chirchille yklendi. O tarihten sonra ne zaman bir topluluk nnde konuacak olsa birileri onu hemen What about Gallipoli ( Geliboludan ne haber) diyerek susturmaya balad. kinci dnya sava yllarna kadar ortadan kayboldu. anakkale Savann politik ve askeri sonular hemen anlalamad. Savan dnya tarihi zerindeki etkisi yllar getike etkisini gsterdi. lk tesirini Rusya zerinde gsterdi. Boazlarn kapanmasyla Rusyann deniz ulam tamamen kesildi. Tkenen arlk Rusyas 1917 Ekiminde ykld. 1. Dnya Sava yl daha uzad. Gelibolu cephesinden ekilen Anzak askerleri Bat cephesinde Almanlara kar kullanld. Bir ksm savan sonuna kadar Msrda bekletildi. Sava biter bitmez oluturulan olduu kadar (Commonwealt War Graves Commission) alt. Mezarlklar ngiliz Milletler Topluluu Sava Mezarlar Komisyonu len askerlerin mmkn ldkleri yerlerde gmlmesini temin etmeye Yarmadann her yanna dalm durumdayd. Baz mezarlklarda yz mezar, bazsnda birlerce mezar vard. Yarmada dier sava alanlar gibi unutulmad. O tarihten gnmze kadar her ulustan binlerce ziyareti her yl zel gnlerde Yarmaday ziyaret ediyor. Rzgarl tepelerin zerindeki mezarlklar ziyaretilere barn ne kadar deerli olduunu anlatyor. Mezar talarnn zerini okuyan herkes tarifi imkansz hisler yayor ve sonsuzluk kavram ile tanyor.
149
4.2.
ANAKKALE SAVAININ YARATTII TRK ZLENM
4.2.1 anakkale Sava ncesinde Anzaklarn Gznde Trk maj

I. Dnya Sava ncesinde Avustralya ve Yeni Zelanda halk Trkler
hakkndaki ok az ey biliyordu. Bat kaynakl kitaplardan rendikleri kadaryla Trkler yzyllardr Hristiyan dnyas ile savaan gebe bir millettir. yi savadrlar, ancak Almanlarla birlikte ngiltereye kar savaa girerek son Dou Anadolunun hatasn yapmtr. Bu sava bittiinde Ege kylarndan karanlk yaylalarna srlecektir. Ayrca Anzak askerleri Msr gnleri srasnda tandklar yerli Araplar da Trk olarak adlandrarak onlarda grdkleri Trk izlenimi de olumsuz Trk kimliine eklediler. Kafalarndaki Barbar Trk imajna imdi hileci, zavall, fakir gibi yeni olumsuz sfatlar da eklendi. Geliboluya giderken The unspeakable Turk, konumaya demez Trkle savamaya gittiklerine inanyorlard.271 Ayrca savan ilk haftalarnda Avustralya ve Yeni Zelandadaki baz yerel gazetelerde kan Atina kaynakl haberlerde, Trklerin sava esirlerini acmakszn ldrdkleri ya da eziyet edip, sakat braktklar yolunda haberler yer almaktayd. anakkale Cephesi'ne karma yapan mttefik askerleri yamyam ve barbar Trklerle savaacakt. Kara sava baladktan sonraki ilk haftalarda Mttefik askerleri iin Trklere esir dmek on korkun son demekti. ylesi bir durumda Trklerin onlara neler yapabileceklerini hayal bile edemiyorlard. Kimileri diri diri yeneceklerine bile inanyordu. Trklere esir dmemek iin yannda zehir tayanlar vard.272
271 272
Tunoku, a.g.e. s. 28. Kzlda, a.g.e., s.56. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
150
4.2.2 Trk majnn Deimesi

Kara savalar yaklak olarak sekiz buuk ay srd. biri birini yaknda tanma imkan buldu. atmalarn
yavalad gnlerde yaanan olaylar, zellikle 24 Mays atekesi sonras taraflarn Her iki taraf askerleri de karlarndaki askerlerin de kendileri gibi insan olduunu, ldklerini, lrken ac ektiklerini, kan dktklerini, geride yaknlar olduunu, sonuta tpk kendileri gibi insan olduklarn fark etti. zellikle yaral Mttefik askerlerine Trklerin gsterdii ilgi, esirlere yaplan iyi muamele, hastane gemilerine saldrlmamas, mttefik askerlerinin olumsuz dncelerinin tamamen deimesine neden oldu. Trk artk yaplagelen resmi propagandann aksine (Unspeakable Turk) olarak gr1myordu. O da herhangi bir Anzak kadar
konumaya demez Trk
insand ve duyarlyd. O da kan kaybediyor, korkuyla sarslyor ve feryat ederek lyordu. O da geride, yasl ana-babalar, dullar brakyordu.273 rnein Argus gazetesinin 16 Haziran 1915 tarihinde yaynlad bir haberde, "Trkler Haka Savayor" bal altnda u bilgileri veriyordu: Kahire'den ulaan haberlerde, oraya getirilen yarallarn ounun, Trklerin ikence ve eziyet yapt yolundaki haberleri yalanlad belirtiliyor. Trkler, kurallara uygun bir sava veriyorlar. Bir seferinde, bir Trk askeri yaral bir ngiliz'in yarasn ate altndayken sarm. Bir baka Trk, su matarasn yaral Avustralyalnn yannda brakm. nce Trklere esir dp, sonradan kaabilen bir Avustralyal asker de, ok iyi muamele grdn anlatmaktadr. Ayn gazetenin 29 Haziran 1915 gn, cepheden ayrntl haber ve asker mektuplarnn yaynland sayfasnda bu nokta, yani Trklerin anakkale'de drst ve mert bir sava sergiledikleri, vurgulanarak dile getirilmitir. Avustralyal asker A.R.Ditterich, Msr'da Mena'da bir hastanede yatyor, tedavi olmaktadr. Basna yollad mektupta Trklerin, Mttefikleri Almanlar gibi davranmadn ve hibir yaraly da sakat brakmadn aklayp, unlar belirtmektedir: Trklerin, yaral ve llerimize ikence ederek, onlarn el ve kollarn knp kestiine ilikin dedikodular duymusunuzdur. Hastanemizin doktoru Springhorpe bunu bir tek rneine bile rastlanmadn sylyor.274
273
274
Baarn, Fewster, a.g.e. s. 122. Tunoku, a. g. .e., s. 80. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
151
Anzak gnlklerinde Trklerle ilgili siperlerde yaanan ilgin baz olaylar da anlatlmaktadr. rnein, Yeni Zelandal avu Frank Aicken gen bir askerdir. Cephede bulunduu srada balca grevi, merkez ile iki numaral nokta arasnda atla haber tamaktr. Mektubunda ne zaman at menzillerine girse Trklerin kastl olarak kendisini hedef almayan atlarla karlatn anlatyor: Sanyorum Trk askerleri, benim atla haber tadm biliyor ve beni "zararsz" sayp, belki de acyp pekala ok olay vurabilecekken vurmayp, sadece gstermelik atlarla yetiniyordu. 275 te yandan, anakkale Cephesinde Mttefiklerin en ekindii eylerden biri de Trklerin zehirli gaz kullanma olaslyd. Genel olarak Trkler yksek noktalar tuttuklar iin rzgar da uygun estii zaman zehirli gaz kullanlmas ok byk can kaybna yol aabilirdi. Almanlarn elinde bu gazdan bulunduu biliniyordu. Bat Cephesi'nde, Fransa'da kullanmlard. zellikle ngilizler zehirli gaz kullanmndan ok korkuyordu. Askerlerine gaz maskesi datp, olas bir tehlikede neler yaplmas gerektii konusunda zel eitim vermek istediler. Fakat Anzaklar, Trkler zehirli gaz kullanmaz, onlar drst savadrlar diyerek gaz maskesi takmayarak bu bu konuda eitim almay reddettiler. Zaten Trk taraf, Almanlardan byle bir neri gelmesine ramen, hi zaman zehirli gaz kullanmay dnmedi. anakkale Cephesi'nde zehirli gaz kullanldna ilikin haberlerin aslsz olduu ve endieye gerek bulunmad, Avustralya ve Yeni Zelanda basnnda sk sk dile getirilmitir. rnein, Wellington'da kan Otago Times Gazetesi, 1 Kasm 1915 gn, Sava olarak Trk balkl bir yaz yaynlamtr. Yazda unlar yer almaktadr: Hastaneye ate edilmiyor, zehirli gaz kullanlmyor. Triumph (sava gemisi) isabet alp batmaya balaynca, tekrar ate edilmiyor. Trk, ikili oynamyor. Bunun aksini iddia edenler Gelibolu'ya deil, en ok Msr'a kadar gelenlerdir.276 The Age adl Avustralya gazetesi, 11 Aralk 1915'te, gene Trklerin zehirli gaz kullanmas sorununu ele alm ve gaz bombas saldrsndan korkulmuyor bal altnda yaynlanan yorum yazsnda, cepheden gelen raporlara dayanarak konuyu yle deerlendirmitir: u ana kadar bu cephede Trklerin sava yntemlerinin haka olduunu kabul etmek drstlk gereidir. Trklerle Avustralyallar arasndaki sava merteydi ve sonuna kadar yle olacan umuyoruz. Bu savatan nce Trk' hor gryorduk. Artk yle bir ey sz konusu
275 276
Karatay, a.g.e., s. 118. Tunoku, a.g.e., s. 98. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
152
deil. O'nu yendiimizde -ki o gn uzak deildir- hepimiz onlar Almanlarn etkisine girmekle birlikte, ahlkszca sava yntemleri kullanacak kadar ttoniklememi (Almanlamam) olarak hatrlamak istiyoruz.277 Her trl insanlk d irkinliklerin yaanabilecei bir savata byle bir imaj yaratmak, anakkale Savalar'n yzyln, hatta yarnlarn son centilmen sava haline getirmitir. nk anakkaleden sonra Bat cephesine giden Anzak askerleri orada Almanlara kar savarken bu centilmenlii ve drstl bulamadlar. Almanlar vuruyordu. zehirli gaz dahil her trl etil deerlere aykr sava yntemlerine ba
4.2.3 Anzaklarn Gznde Johnny Turk, Jacko Turk

Austos ay gerekten de anakkale Savalar'nn en kanl arpmalarna sahne olmu, her iki taraftan da binlerce gen yaralanp, lmt. Dier yandan, savan bu ac gelimeleri iinde bile arpc insanlk rnekleri sergilenmekte, taraflar hereyden nce insan olduklarn unutmadklarn ortaya koyan davranlar sergilemekteydi. Argus Gazetesi'nde l0 A Austos 1915'te yaynlanan "Dnceli ve Saygl Trk" balkl bir asker mektubu da bu tr rnek yer alyordu. Yaralanp tedavi iin yatt Malta'daki hastaneden arkadana Avustralyal avu H.D. Collyer, unlar anlatyor: Trklerin aslnda iyi kalpli insanlar olduunu biliyorum. te bunu kantlayan hatrladm olay: Bir keresinde on iki yaral askerimiz, cephede Trk Kzlay ekibi tarafndan bulundu. Esir alnmadlar. Yaralar sarld ve kendilerine: sizinkiler gelip sizi alrlar denilip brakldlar. Bir baka sefer bir Trk askeri, yaral ve yryemeyen bir askerimizi buldu. Yaralarn temizleyip sard. Onu kuytu bir yere yerletirdi. Arkadalar tarafndan bulunmas gecikebilir endiesiyle de yanna, biskvi ve su brakt. Gene bir baka Trk yaral bir askerimizin yarasn sard ve hemen gitmesini, aksi takdirde bir Alman subay gelirse her ikisini de vuracan syledi. Tm iddet ve felaketlerin sorumlusu Alman kpekleri Trklerin gzn de iyice korkuttuklar iindir ki Trk, yapsnn doal ynlerini bizlere serbeste gsteremiyor.278 The Age adl Avustralya gazetesinde 13 Eyll 1915 tarihinde benzer bir haber yer ald. Doduu ehir olan Alburyye gelen Deniz Albay O.L. Steele gazeteye
277 278
Tunoku, a.g.e., s. 99. Tunoku. a.g.e., s. 87. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
153
yapt aklamada;
Trk'n sk bir sava olduunu, ama drst arpan ve
insancl zelliklere sahip bir insan olduunu syleyip, bizzat tank olduu u olay anlatr: Yaral bir Avustralyal, Trklere esir dmtr. aret vererek, Trklerin kendisini Avustralya siperlerine iade edeceklerini bildirir. Hemen bir sedye yollanr ve arkadalar ksa sre sonra yaraly getirirler. Trk mal bir battaniyeye sarl olan askerin, yaralar da dman tarafndan tedavi edilmi ve kendisine ok iyi davranlmtr."279 Trk askerlerinin anakkale'de sergiledii mert, drst ve sk bir sava olma zellii sadece cephede deil, Batl bakentlerde de yanklar yapmaktadr. rnein Lord Kitchener, ngiliz Parlamentosu'nda yapt konumasnda bu noktay belirtir ve Trklerin birlerce yllk bir askerlik gelenei olduunu syleyerek Trkler askerinden vg ile sz eder : Trk, Prusya daha henz ilkel -putperest ve
280
barbarlk dnemini yaarken, asker dmanna centilmence davranmak gibi, takdir edilecek bir sava olma meziyetine sahip olagelmitir. dolu szleri, Almanlar bir bakma rahatsz etmitir. Bu konuda bir dier yorum da Fransz Komutanl'nca yaynlanan u deerlendirmedir; 5 Temmuz 1915 tarihli Argus Gazetesi'nde u haberler kyor: Paris'ten gelen bir haberde, anakkale'deki Fransz Ordu Komutan General Gouraud'n, cephedeki askerler iin 4 Haziran 1915'te yaynlad bildiride yle dedii belirtiliyor: Trk topraklarnda ancak, nefret edilen Almanlara kar arpyoruz. Daha nce Fransz dostu olan Trkleri, Almanlarn kkrtt bilinmektedir. Bu nedenledir ki, teslim olan Trklere ve yarallara iyi davranlmaldr. anakkale Cephesi'nde iddetli arpmalar kesilip, atmalar siper sava ekline dnnce, gerginlik de biraz olsun hafiflemitir. Bu dnemlerde taraflar arasnda ilgin ve anlaml olaylar meydana gelmeye balar. Gazeteci C.E.W. Bean, 10 Kasm 1915'te defterine kuruyorduk. Trkler: Yaamn Gzel Yanlar balyla, siperlerdeki bu ilgin durumu yle anlatyor : Son zamanlarda Trklerle iyi iletiim Siperlerine, Msr'daki Trk sava esirlerinden gelen ve ok iyi bakldklarn anlatan mektuplar ve fotoraflar atmtk. (Aslnda bizim askerler bunu yapmamz pek istemiyordu.) Bir sre sonra kardan u yant aldk: "Sadaka
279 280
Kitchener'in bu vg
Tunoku. a.g.e., s. 92. Tunoku. a.g.e., s. 93.

154
ile yaayan bir adam, domuzun tekidir. Karnmz tok olduu gibi yedek yiyeceimiz de bol. Ellerimizde tfeklerle hazrz. ngilizlerin ok silah ve cephanesi olabilir. Ancak, bizim de snglerimiz ve inancmz var. Eer iddia ettiiniz gibi byk bir milletseniz neden drste savamyorsunuz da bakalarnn akln elerek ok asilce bir cevap. Bu tr sadakatlerini bozmaya alp alalyorsunuz?
abalar younlatrp, Trklerin teslim olmalarn salayabiliriz sanyordum. Kald ki onlar da -ya da Almanlar-, benzer yntemleri bizim zerimizde denemilerdi. hafta kadar nce, Trklerin gnlk bir bayram vard. Bizim siperlere, zerine silinmez kalemle ve aceleyle unlar yazl iki paket sigara attlar: Prenez, fumez avec plaisir notre heureux nnemis. (Aln, afiyetle iin mutlu dmanlarmz) Karlnda biz de onlara, konserve sr eti yolladk. Paketi, zerinde "Bully beef non" (sr biftei istemeyiz) mesaj yazl olarak geri yolladlar."281
4.2.4. tilaf Glerinin Gelibolu Cephesini Boaltt Gn Yaananlar

Anzak askerleri Gelibolu Yarmadasn boaltrken geride pek ok iki, silah, yiyecek, elbise brakrken takdir mesajlar da braktlar. Bir ksm da, Anzaklara has espri anlay ile ilgin mesajlar yazdlar. Bu mesajlar Jhony Turk, Our Friend of Enemy (aslnda dostumuz olan dmanmz) gibi saygl anlamlar iermekteydi..282 1965 ylnda Trkiyenin ilk Avustralya Byk elisi olarak atanan Baha Vefa Karatay , yllar sonra karlat bir Anzaktan u ilgin any dinledi: Sabaha kar Geliboludan ayrlacaktk. Bize geride hibir ey brakmamamz emredildi. Btn yiyecek stoklarn yok etmemiz gerekiyordu. Fakat ben ve yardmc avuum anlaarak bir karar verdim. Btn her eyi, el srmeden Coni Trke brakacaktk. yle de yaptk. Stoklarn zerine byk bir uyar yazs yazdk: Coni Trk, Bunlar zehirli deildir. Afiyetle ye!283
281 282
Bean, a.g.e., s. 191. Nigerl Steel, Peter Harth, Gelibolu, Yenilginin Destan. Sabah Yaynlar, ev: Mahmut Harmanc, stanbul, 1996, s. 134. 283 Karatay, a.g.e., s. 77. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
155
Arburnu ve Sarbayr Grup komutan olan Yeni Zelandal General Godleyde boaltmadan bir gn nce Arburnu Cephesi Trk Komutanna hitaben bir mektup hazrlayp brakt: Ekselanslar, Birliklerimi, Osmanl lkesi'nin bu ksmndan ekerken, ordularmzn sekiz aydan beri sren mcadelesi sresince, her iki tarafn da uygar bir savan kurallarna titizlik ve dikkatle uyduunu hatrlamaktan memnunum. Bu nedenledir ki, Trk topraklarnda gml ngiliz askerlerinin mezarlarna sayg gsterileceinden de eminim. Ancak Ekselanslar, komuta sorumluluk alanndaki bu mezarlar iin zel nlemler alrsa minnettar kalrm. lkelerinden uzakta ve gene lke karlar iin kahramanca arparak len dmanlar olduklar iin, ayn ekilde tandmz Trk askeri gibi, son istirahat yerlerinde, bu zel ilgiyi layktrlar diye dnyorum. imdiden teekkr ve sayglarmla.284 Mustafa Kemal Atatrk 1934de yazd anakkalede Can Veren Yabanc Askerler in adl sylevinde, Onlar bu topraklarda canlarn verdikten sonra artk bizim evlatlarmz olmulardr diyerek bu ricaya en asil cevab vermi oldu.
284
Tunoku, a.g.e., s. 104. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
156
4.3 4.3.1
ANAKKALE SAVAI SONRASI TRK ZLENM anakkale Savandan Sonra oluan Trk zlenimi
Gelibolu'dan dnen askerleri hibir zaman orada yaadklarn unutamadlar. Avustralya ve Yeni Zelanda halk onlar birer kahraman gibi karlad. kartma gn olan 25 Nisan Anzak Gn olarak ilan edildi ve milli bir gn olarak her yl kutlanmasna karar verildi. Anzak askerlerinin cesareti ve kahramanl bu lkelerde milli gurur ve milli kimliin temelini tekil etti. Her iki lkede bu savan anlamn sorgulanmaya balad. Yeni dnemde ngiltere ile olan ilikiler artk gzden Gelibolu geiriliyordu. Daha nce Amerikay kaybeden ngiltere bu sefer de
yenilgisinden sonra Avustralya ve Yeni Zelanday kaybetme riskiyle yz yze geldi. Avustralya ve Yeni Zelanda halk artk kendi milli kimliini bulmaya balad. Anzaklarn gsterdikleri kahramanlk her iki lkede de yeni bir tarihsel dnemin balangc oldu.285
4.3.2 Anzak Kitab

Anzak Kitab temelde, Anzak askerlerinin anakkale Savalar'nn ate scak ve korku dolu gnlerinde yazdklar iir, an, ksa yk ve izdii resimlerden oluan ilgin bir derlemedir. Kitap daha ok bir niversite yll havasndadr. Fikir babas, ngiliz Binba S. S. Butler ve Temen H. E. Woodsdur. Aslnda balangta yaklaan 1916 yl iin ve bir tr Yeni Yl Dergisi olarak dn1mt. 14 Kasm 1915'de, cephede datlan bir yaz ile Anzaklardan kitaba katk istendi. Bir ekip oluturularak almalara hemen baland. Son katlm gn olarak bildirilen 8 Aralk 1915 tarihine kadar, (boaltmadan 12 gn nce) pek ok yazl materyal topland. Bylece Gelibolu Yarmadas'nda, Anzak Koyuna bakan bir yeralt snda anakkale Cephesi'nde baslacak ilk ve tek kitabn almalarna aktarlmas da kararlatrld. baland. Kitap hazr olunca satndan elde edilecek gelirin Ordu Birlikleri Yardm Fonu'na 19 Aralk 1915'te, Anzak Cephesinin boaltlmas zerine kitapla ilgili son dzeltmeler boaltmadan sonra Limni adasnda tamamland.
285
Jenny Macleod , Gelibolunun teki Yz . Gncel Yaynclk, stanbul, 2004, s. 306.
ev: Sinem Hocaolu
157
Bylece kitabn basm zorunlu olarak 1916'ya kald.286 Hatta Anzak cephesi komutan General Birdwood'un Anzak kitab iin yazd nsz 19 Aralk 1915, yani, boaltmadan bir gn nceki tarihi tamaktadr. Anzak Kitab o kanl sava gnlerinin ac olaylarn, sanki sadece heyecan ve kahramanlk dolu, gzel eylermi gibi anmsatacak zellie sahiptir. Anzaklarn o gnlerdeki duygularn nemli bir edebi eserdir. ABDUL Tepelere saldran genlerimize itik, Sahile hcum eden askerlerimize. Tnelcilerimize ve zel sava birliklerimize, Hepsinin erefine birer kadeh kaldrdk. Ve topulara ve sedyecilere. Ancak ikiler soumadan, Size birinden sz edeceim, Ki ad ABDL. Onu gremiyoruz son zamanlarda. Ama u apka sakn onunki olmas, Salnan karki mazgalda... u bizim hep ate ettiimiz, Karanlkta nbet tutan, aret vererek cvldayp, akyan. Erkenci bir tarla kuu gibi., Erkenci bir tarla kuu gibi afakta. Taze dallar atrdad, Diz stne kerken biz, Koca, kapkara gzleri ezip geti, olduu gibi anlatmas bakmndan son derece nemli bir eserdir. Trk askeri hakkndaki Anzak duygularnn anlatld Abdul adl iir
286
Baarn, Fewster, a.g.e. s. 161 This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
158
Onu frladn grdk dalga dalga. Sabahn semalarna ; Mermilerimiz tam hedefini buldu. Evet, cephede lmn grdk onun, Tk bizim ocuklarn ld gibi, Zavall koyu gzleri dnd, Umutsuz gkyzne. Krlm zavall kollar almt, Ayn ad verdiimiz tanr adna. Ve bu yreimizi paralayp ald. Ama dmtk bir kez bu kanl oyuna. Adn mrekkep kadar kara olsa da, Katil ve apulcu olarak. Renli Hristiyanlarnla yan yana, Seni yarglayacaz bay ABDL. Bildiimiz bir snav ile. Yaarken ve lrken, aldn her nefeste Sen hep bir beyefendiydin bizce. 287
ABDUL
We'ye drunk the boys who rushed the hills, The men who stormed the beach, The sappers and the A.S.C., We'ye had a toast for each; And the guns and stretcher-bearers But, before the bowl is cool, There's one chap I'd like to mention, He's a fellow called ABDUL. We hayen't seen him much of late
287
Baarn, Fewster, a.g.e., s. 163. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
159
Unless it be his hat, Bobbing down behind a loophole ... And we mostl blaze at that; But we hear him wheezing there at nights, Patrolling through the dark, With his signals -hoots and chirrups Like an early morning lark. We heard the twigs a-crackling, As we crouched upon our knees, And his big. black shape went smashing, Like a rihino, through the trees. We have seen him f1ung in, rank on rank, Across the morning sky; And we've had some prelty shooting, And he knows the way to die. Yes, we have seen him dying there in front Our boys died there too, With his poor dark eyes a-rolling, Staring at the hopeless blue; With his poor maimed arms a- stretching To the God we both can name ... And it fairly lore our hearts out; But it is he beasty game. So though your name be black as ink For murder and rapine, Carried out in happy concert With your Christians from the Rhine, We will judge you, Mr. Abdul, By the lest by which we can That will all your breath, in life, in death,
160
You'ye played the gentleman.288
4.3.3 Yaayan Son Anzaklar zerinde Yaplan Bir alma

1991 ylnda Prof. Dr. Mete Tunoku tarafndan, yaayan son Anzaklar zerinde bir aratrma yapld. Ama Anzak askerlerinin gzndeki Trk imajn ve Trkler hakkndaki yarglarn birinci kaynaktan belirlemekti. Yz yze grme ve ya mektupla sorgulama eklinde gerekletirilen aratrmada yaayan son Anzaklara u sorular soruldu: 1- Bundan tam 76 yl nce (1991) I Dnya Sava'na katlmak zere yola ktnzda, Trkiye ve Trkler hakknda genel olarak ne biliyor, ne dnyordunuz? 2- Gelibolu kylarnda ve tepelerinde arptnz gnler sresince Trkleri, biraz olsun yakndan tanmak frsat buldunuz mu? Onlar hakknda dnce, gzlem ve izlenimleriniz ne oldu? 3- Sava bitip lkenize dndnzde, tm olup bitenlerden sonra, Trklere kar duygu ve dnceleriniz nasld? 4- Yllar sonra bugn, yle bir geriye baktnz zaman, Gelibolu Harekat, orada geirdiiniz gnler ve tm olup bitenler iin neler dnp, hissediyorsunuz? 5- Savatan sonra hi Trkiye'ye ve Gelibolu'ya gitmek frsatnz oldu u? Oldu ise neler hissettiniz ve ne gibi izlenimlerle dndnz?289 Yaayan son Anzaklardan bazlar bu sorulara eitli cevaplar verdiler: Martin Alfred BROOKE Yeni Zelandal ve 1891 doumlu. 100 yan doldurmu. Auckland Dac Birliklerinden. 11 Mays 1915de cepheye gelip, be hafta sonra yaralanp cepheden ayrlm. nemli bir arpmaya katlmam . 1-Trkler ve Trkiye hakknda hibir ey bilmiyordum. Yeni Zelanda'y terk ettiimizde Msr'a gideceimize inanyordum. Atekes srasnda baz Trklerle karlatm. zellikle bir gen esir delikanly hatrlyorum. Bizden ok korkuyordu.
288 289
161
Dedikodulara gre, biz koloni askerleri ngilizlerden daha sert ve zalimdik, esirlere kt muamele ediyorduk. Bu gen o nedenle bizden ok korkuyordu. 2- Kar karya olup arptmz kuvvetler her zaman uyank ve tetikte idiler, iyi disiplinliydiler. Onlara sayg duyuyorduk. 3- Bata da sylediim gibi, Gelibolu'dan nce Trk' fazla tanmyorduk. Ama, herey bitip sava sona erince, "Johnny' Turk"n hi de fena bir insan olmadn dndm. 4-Sanyorum, ngiliz komutanlarnca fena aldatldk. Conkbayr arpmalarnda, ngiliz kuvvetleri Tuzgl tarafndan saldrp yardmmza gelselerdi, tm harekatn seyri deiir, herey ok farkl olabilirdi. 5- 1962'de, damadmla tekrar gittik. Seddlbahir'den Tuzglne, yarmadada herey o denli farkl ve huzurluydu ki. Mezarlklar iyi korunmutu, bakmlyd. Yaralandm noktay tam tamna bulabildim. Kar siperler de hala ok net grlebiliyordu.290 Russel John James WEIR Yeni Zelandal, 1894 doumlu 97 yanda. Gelibolu'ya karma gn gelmi. 21 Haziran 1915' e kadar kalm. Yaralannca geri gnderilmi. karma, Sere Tepe, Bomba Srt ve Kirte muharebelerine katlm. 1- Trkler ve Trkiye hakknda hibir bilgi yoktu. Msr'da 4 ay eitim grdkten sonra, ilk arpmann nerede olacan bilmiyorduk. 2- Hayr. Eer tam ve iten yantm isterseniz syleyeyim: Biz anakkale'ye, Trklerle savamak iin gittik, arkadalk yapmaya deil. 3- Trklerle arptmz srece, onlar hakknda ahsi bir fikir edinemedim. Onlar gremiyorduk bile. Siperlerde yor ve sadece tek birey yapmaya urayorduk: Sa kalmak. 4-Onlarn drst, Almanlardan daha drst sava olduklarn dnyorum. Ayrca bu savaa, istememelerine ramen, Almanlar tarafndan sokulduklarn dnyorum. Bunlar, bir zamanki dncelerim. imdi her ey bitti . 5-Harekat, plan ve kavram olarak iyi dnlmt. Ama ngilizler iyi yrtp uygulayamadlar. O gnlerin olaylar, anlarmda hala ok canl. Harekata deerdi. Neyse ki, sava sresince sa kalabildim. Oysa, yzlerce binlerce Trk ve
290
Tunoku, a.g.e., s. 130.

162
bizim kuvvetlerden len oldu. Trklere kar nefret yoktu. Tek umut ve dileimiz, mermilerinden birisinin bizi bulmamasyd. Geen yl, 75. Yl Trenleri nedeniyle oraya gidebilirdim ama, reddettim. Bizim grdmz plak tepelerden ok farkl olduunu dndm. yle olduunu da duydum. Sadece, (eski) Trk askerlerinden biriyle tanmak isterdim. Trkler de ayn eyi yapyor, lkelerini savunuyorlard.291 C. J. HAZLlTT Avustralyal. 1884 doumlu. 97 yanda. 28. Birlikten. Gelibolu Yarmadasna Temmuz 1915'te km, Kasm sonunda iddetli dizanteri nedeniyle hastalanm. Conkbayr arpmalarna katlm. 1-Avustralya'y terk ettiimizde Trkiye'ye gideceimizi bilmiyorduk. Gerekte, Fransa'ya gideceimizi dnyorduk. Ben, iareti ve koucu idim. Normal bir 24 saatlik yaammz vard. Trklerle bizzat temasm olmad 2- Trklerin drst savalar olduklarn dndm. Esirlere de ok iyi bakyorlard. 3- Gelibolu'da kaldm sre iinde, Trklerin herhangi bir irkin, ya da alaka tutum ve eylemini iitmedim. Oysa daha sonra gittiim Fransa'da, deneyimlerin ok farkl oldu. 4-Tm harekatn, iki taraftan da binlerce kaliteli gen insann katliam olduunu ve bir sonu vermediini dnyordum. Sava da zaten budur. 5- Evet, 1984'te eimle gittim. Gelibolu Eski Muharibi olduumu syleyince, Trklerin ne kadar nazik ve dosta davrandklarn grdm. 1990'da gittiim zaman da, ayn deneyleri yaadm. 292 H. W. SMITH Avustralyal. 1895 ngiltere doumlu, 95 yanda. 5. Svari Taburundan. Cepheye Temmuz 1915'te gelmi. Dn tarihini hatrlamyor. 1- Ne Trkler ve ne de Trkiye'yi tanmyor, ilgilenmiyordum. Sadece askeri fetihlerini, Trk tatls (lokumu) ve Trk kahvesini duymutum. arpmalar srasnda Trk' yakndan tanmak, sadece tehlikeli deil, ok riskliydi de. Ancak daha sonra, yl sren Filistin/Sina harekat srasnda, Johnny Trk olduka yakndan tandk. Orada Almanlar kendilerine yardmc olamyordu. ok zor
291 292
163
koullarda arpyorlard. Gene orada, Trk ordusunun kaymann Gelibolu' da tkendiini de fark ediyorduk. 2-lkeleri iin yiite arptlar. 3- Trkiye, yenmemiz gereken Almanya'nn mttefikiydi. Ancak gene de olumsuz gzle baklmyordu. Bugn milletinize kar duyduumuz hisler olumludur. 4- Olanlarn sadece byk bir insan ve emek kayb olduunu dnyorum. 5-Savatan 25 yl sonra, 1940 ta gitmek istedim ancak, bunu Avustralya'da, bulunduum blgedeki kuraklk nedeniyle gerekletiremedim. 1990da gittim.293 E.W. BARTLETT Avustralyal ve 1891 doumlu. 11 Hafif Svari Birliinden. Yz yanda. Yarmaday, son iki yz kiiyle terk edenlerden biri. Birok mcadeleye katlm. eitli arpmalarda rol alm. 1- Onlar da bizim gibi lkeleri iin savayorlard. yi ve drst savaydlar. 2-Hayr. 3-ok drst arptlar ve bizim gibi drst kuvvettiler. 4-Hayr. Her iki taraftan da deerli insanlar kaybedildi. 5- 1990'daki trenlere katldm. Yitirdiimiz dostlar dnnce ok zldm. Mezarlara iyi baklm, iyi korunmu.294 A. BELLINGRAM Yeni Zelandal, 1894 doumlu. 97 yanda. 25 Nisan'da kartma ile gelmi, Mhendis. Temmuz 1915'te yaralanp Malta'ya, oradan da ngiltere'ye yollanm. kartma yan sra, Bombasrt ve Seretepe' deki arpmalara da katlm . 1- Trkiye ve Trkler hakknda ok az ey biliyorduk. 2- Hayr. Sadece llerimizi gmmek iin ate kestiimizde bazlarn grdm. 3- Trkler byk savaydlar ve bizim kadar da kararlydlar. 4- Dmanmz olmalarna ramen onlar anavatanlar iin arpan bir ulus olarak grdk. len btn ngiliz, Fransz ve Trk askerlerinin, yanl alglanan bir ama ve beceriksiz bir uygulama yznden yitirildiini dnyorum. 5- Tekrar dnmek iin ansm olmad.295
293 294
164
SONU Gelibolu Cephesi I. Dnya Savann en ok ilgi eken cephesidir. Bat cephesi ile karlatrlmas durumunda bile Gelibolu cephesi her zaman daha scak bir ilgi ile karlanmtr. Bu fark yaratan unsur Gelibolu Cephesinnin yzyln son centilmenler sava olmasndan ileri gelmektedir. Dar ve karmak arazi yaps nedeniyle askerler bu cephede gs gse arpmak zorunda kalm, savan sonucunu sng belirlemitir. Yiitlik kimdeyse zafer onda kalmtr. Birinci Dnya Savann kaderi bu savata belirlenmitir. Dnya sava iki yl uzayarak ngilterenin zayflamasna neden olmu, bunun sonucunda 1923 ylnda ngiltere Lozan barn imzalamak zorunda kalmtr. 18. yzyln sonunda Napolyon tarafndan ortaya atlan stanbul kimin olacak sorusunu cevab Trklerde kalcak eklinde kesinlemitir. Osmanl Devletinin ezeli dman arlk Rusyas bu savan etkileri nedeniyle yklm, yerine, Trk Milli Mcadelesini destekleyen Sovyet Rusya kurulmutur. Trkler asndan, Modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamalar bu savan sonularndan biridir. Yaklak ikiyz yldr Bat karsnda srekli yenilen Anadolu Trkl en gl iki batl devleti ak bir yenilgiye uratarak modern ada bamsz olarak varln srdrmeye hakk olduunu ispatlam, Anadolu ve stanbulda kalc olduunu herkese kabul ettirmitir. anakkale Sava sadece Trkiye ve Sovyet Rusya iin deil, Avustralya ve Yeni Zelanda iin de tarihi bir milat anlamna gelir. Bu savata doan Anzak ruhu bu iki gen milletin kendi kimliini bulma srecini balatmtr. Bu lkelerde Gelibolu deyince akla hemen olaanst kahramanlk mitleri ve yeni olumaya balayan milli kimlik kavramlar gelir. anakkale cephesinde kendilerinden beklenenin ok fazlasn veren Anzak askerleri lkelerine dndklerinde byk bir coku ve gururla karlandlar. Onlarn cesareti ve baarlar, yeni gelien halk kltrnn ana unsurlarnda biri oldu. Kendilerini savan galibi gibi hisediyorlard. Gereklemeyen politik ya da askeri
295
Tunoku, a.g.e., s. 140.

165
hedefler onlar pek ilgilendirmiyordu. Avustralya ve Yeni Zelanda insan da eski uluslar kadar azimli, cesur, kahraman ve sayg duyulmaya deer insanlar olabililiyordu. Geliboluda yaadklar inanlmaz aclara metanetle kendilerinden bekleneni fazlasyla vermilerdi. Onlar da artk katlanmlar, birer reit
toplumdular. Onlar iin savan sonucu bundan ibaretti. Politik hedefere ulalmas ya da ulalmamas ngilizlerin sorunuydu. Kendilerine verilen grevleri mkemmel bir ekilde yaptlar. 6 Austosda Boyundaki ( The Nek) Avustralya saldrs, ayn gnlerde Conkbayndaki Yeni Zelanda taarruzu gelecek kuaklar iin gurur kayna olmay hak edecek nitelikteydi. Cephede sergiledikleri kahramanlk ve zveri mensubu olduklar toplumlarn zgvenini, onurunu ykseltmiti. Sava bittikten sonra lkelerine dnen askerler ve onlar savaa gnderen aileler olup biteni sorgulamaya balad. Mthi kayplarn sonunda ne elde edildii sorulduunda (l ve yaral olarak toplam 37.703) kimse sonucun bir hi olduunu sylemeye cesaret edemiyordu. sava devam ederken askerler denen onca bedele ramen sonucun bir hayal ekilde yorumland. Daha arasnda kullanlmlk duygusu hissedilmeye krkl olmas Avustralya'da ve ngiltere'den ok farkl
balanmt bile. ngiliz subaylarnn kt idaresi, savan hedeflerinin akl dl, politikaclarn beceriksizlii ana vatan ngiltere ile arada ilk atlaklarn olumasna neden oldu. Bou bouna ekilen korkun aclar nedenleri 1916 ylnda yenilmez ngiltereye olan kurulan Gelibolu Fakat gveni sarst ve yeni bir yol ayrmnn arayna yol at. Baarszln Komisyonu ile Londrada soruturulmaya baland. Bata Churchill olmak zere sorumlular
gzden dt. Tam ikiyz kii Gelibolu Komisyonunda ifade verdi.
Avustralya ve Yeni Zelanda'da insanlar bu komisyonun almalar ya da savan politik ve askeri sonunlarla ilgilenmiyordu. Sadece bir Avustralyal ya da Yeni Zelandal olarak uluslararas mcadele ortamnda nasl bir snav verdikleriyle ilgiliydiler. Tpk yeni yetme bir delikanl gibi, yetikinlerle baa ba savamak bile bu aamada onlar iin yeterli bir gurur kaynayd. Bir zamanlar Avrupay titreten, yzyllarn deneyimli savas Trkleri olduka zorladlar. Dnya arenasna yeni km bri topluluk iin bu kadar yeterliydi. Savan ilgin sonularndan biri de, sava sonunda dman Trklere kar duyulan saygyla kark takdir hisleri oldu. Balangta Trkler hakknda kendilerine ne sylenmise ona inanmlard. Bu savlarn aslsz olduu zamanla tek tek kantland. Sava ncesinde Tklerle Avustralyallar arasnda kt anlar, asrlk
166
rekabetler yoktu. atmalarn
yavalad zamanlarda Trkler hakknda kendi Kendileri gibi
gzlemlerini yapma inkan buldular. Onlar da tpk kendileri gibiydi.
a ekiyor, kendileri gibi can veriyorlard. Onlarn da ailesi, geride sevdikleri vard. stelik kendi vatanlarn savumak iin savayorlard. Zamanla Trkn davasn hakl bulmaya bile baladlar. Anzak askerleri macera olsun diye girdikleri bir savata kendilerini politik bir kumarn ortasnda buldular. stelik o kumar da iine srkleyenlere olan bandaki korkak, hain Abdl, Trke dnt. Geliboluda savam her Avustralyal, Trkler hakkndaki olumlu hislerini her frsatta aka ifade etmeye balad. 25 Nisan 1990 ylndaki 75. yl trenlerinde Avustralya Genel Valisi Hawke, Geliboludaki Lone Pine blgesinde (KanlsrtTekam), dinleyicilere seslenirken; Anzak askerlerinin savataki cesaretlerinden, greve ve arkadalarna olan ballklarndan, hnerlerinden, espri anlaylar ve dayankllklarndan bahsetti. Barlarnn bu tepelerde yanklanmas ve bu tepelerin onlarn kanlaryla ykanmas nedeniyle, o topraklarn bir anlamda Avustralya'nn da bir paras olduunu vurgulad. Hawke'n, Trkiye hakkndaki yorumlar bu lke ilerleyen blmlerinde Mays kar mili hisleri ifade ediyordu. Konumasnn kaybedilince, kendilerini bu iin gvenlerini kaybetmeleri kanlmaz oldu. Savan savan sonunda my enemy friend sevgili
dmanm oldu. nsanln ve Hristiyanln dman Kara Trkler sevimli Jako
19l5'ten beri Trklere kar her zaman bir hayranlk duyulduunu, Gelibolu trajedisinin iki lkenin de ulus olma yolunda nemli bir balang olduunu ifade etti. Szlerinin arasnda ngilizlerin sava ne kadar beceriksizce idare ettiini vurgulamay da ihmal etmedi. Gnmzde Avustralya ve Yeni Zelandada yaayan herkes Anzak cesaretini kendi ahsi ve milli kimliinin bir paras sayyor. Australia II isimli yat ile 1983 Amerika Kupasn kazanan Avustralyal Alan Bond, yarma sonrasnda basna yapt aklamada: Orada (Gelibolu' da) arkamz duvara dayamtk. Zaten o sava da biz kazandk eklinde bir deme verdi. Bond, burada Anzak anakkale performans ne Avustralyallarca benzetmesiyle, Avustralyallarn en zor koullarda bile mcadeleden asla vazgemeyeceini ifade ediyordu. Sava Avustralyallara genel olarak, Anzaklarn gc ve karlacak pek ekilde anlatlyor. Anzaklar Sonucun ilk ne olduu Austos 167 nemsenmiyor. kartma,
savalar ve geri ekilmedeki baarlar ile takdir topluyor. Kanlsrtta ise, alnmas zor Trk siperlerini ele geirebilecek gleri olduu halde sonucu alamamalar balanyor. liderlerin nihai ise yarm akll, ngiliz subaylarn beceriksizliine daha fazlasnn yaplamayaca ifade ediliyor.
nat bir dmana kar, elverisiz arazi koullarnda, yetersiz kumandasnda
Sergilenen yiitlik ve kahramanlk Avustralyal karakterinin kazand bir zafer olarak halk kltrnn bel kemiini oluturuyor; Sava Trkler kazanm olabilir, fakat kavgay biz kazandk. torunlarn mutlu ediyor. Avustralyallar Gelibolu'da karaya k gn olan 25 Nisan' ok nemli bir tarihin balangc olarak kabul etmi ve bu gn Anzak Gn (ANZAC DAY) adyla milli bir bayram ilan etmilerdir. Tm lkede byk trenlerle kutlanan bu bayram, bir bakma, yiite grevlerini yapm savalara duyulan kranla birlikte, onlarn dul ve yetimlerine toplumun ilgi ve efkatinin devamn salayc vefakar duygular besleyen bir gelenek olmutur Avustralya halk iin Geliboluda yaananlar Trkiye ve Trk halkyla ana temas noktasn oluturuyor. ekilde bir birine balyor. 1915de yaananlar iki ulusu ayrlmaz bir Avustralyallar tarafndan sempati eken Johnny Bu sava inanmak Anzaklarn
Turk imaj artk yeni bir sayg, hatta youn duygusallkla birlikte kabul gryor. Avustralyallar ve Trkler birbirini andklar zaman hemen Gelibolu' dan sz etme ihtiyac duyuyor. rnein Victoria Eyaleti Babakan Steve Bracks 1999' da yaanan depremin ardndan Trkiyedeki felaketzedelere gnderilen seyyar salk aracn yolcu ederken yapt konumada; Avustralya ile Trkiye arasndaki ban anlaml kldn ifade etmitir. Aradan renciler geen yllara karn Gelibolu yks canlln hi kaybetmeden yeni kuaklara hala ayn cokuyla anlatlyor. Avustralyal cesur Simpson ve Eeini, Kanlsrt'a yaplan kahramanca saldry, Boyun'daki fedakar hcumu veya bunlar gibi pek ok yky dinlemeye devam ediyor. Gnmzde Gelibolu'yu bilmeyen bir rencinin Avustralya eitim sisteminden mezun olmas mmkn deildir. Zaman ilerledike yaananlarn destans ksmlar derinleiyor, insanlar grmek Geliboluda yaanan baka bir felakete dayandn ifade ederek, ortak tarihi deneyimlerin bu yardm daha da
168
istediini grmeye devam ediyor. Fakat ok az kii Anzaklarn saldrgan taraf olduunu fark etmek istiyor. Her ulusun kk bir var olu efsanesine dayanr. Avustralya ve Yeni Zelanda halklarnn var oluu da Anzak efsanesi ile balar.
169
KAYNAKA The Anzac Book : Altay, Fahrettin : Apuhan, Recep kr : Austin, Ron : Written and Illustrated in Gallipoli by The Men of Anzac . Cassel Company, Ltd. London, 1916. On Yl Sava 1912- 1922 ve Sonras. nsel Yaynlar, stanbul, 1970. anakkale Geilmez. Tima Yanlar, stanbul, 2005. The White Gurkas, Australians At The Second Battle of Krithia Gallipoli. Globe Press Pyt Ltd. Australia, Sydney, 1989. Tek Adam. I. Cilt, Remzi Kitapevi, stanbul, 1966.
Aydemir, evket Sreyya : Baarn, Vecihi, Baarn, Hatice Hrmz, Fewster, Kevin : Bayur, Yusuf Hikmet :
Gelibolu 1915 Savala Balayan Dostluk. Sistem Yaynclk, Ankara 2005. Trk nklab Tarihi. Cilt III, Ksm 2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1955.
Babakanlk Osmanl Arivi : TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivleri Daire Bakanl, Yayn No: 71, Osmanl Arivlerinde anakkale Muhabereberi, I. Cilt, Babakanlk Basmevi, Ankara 2005. Bean, C.E.W. : Gallipoli Correspondent The Frontline Diary of C. E. W. Bean. George Allen & Unwin Australia Pty Ltd. Sidney, Australia, 1983. Geliim Yaynlar, stanbul, 1986 XX. cilt anakkale ve Franszlar. ev: Nejat Dalay Milliyet Yayn Ltd. ti. stanbul, 1974. Mehmet Fasih Beyin anakkale Anlar. Albayrak Yaynlar stanbul, 1997. The Shores of Gallipoli Naval Aspect of The Anzac Campaign. Australian Print Group, Vistoria, Australia, 2000. : Trk nklap Tarihi. Der Yaynlar, 9. Bask, stanbul, 2004.
Byk Larousse : Cassar, H. George : ulcu, Murat : Frame, Tom :
Gencer. Ali hsan zel Sabahattin
170
Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar : Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl :
anakkale Muharebeleri 75. Yl Armaan. Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1990. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi. V. Cilt, anakkale Cephesi Harekat, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1997. The Straits of War, Gallipoli Remembered. Sultan Publishing, London, 2000. Gelibolu Hatralar 1915. ev: Mehmet Ali YalmanNurer Uurlu, rgn Yaynavi, stanbul, 2005.
Gilbeert, Martin : Hamilton, Ian :
Hartesveldt, Fred R.. von : The Dardanelles Campaign. Greenwood Press, London, 1997. Head, G. O. : Herbert, Aubrey, : Morgenthau Henry Hickey, Michael : Higgins, Trumball : Hoyt, Edwin : Ilgar, hsan Uurlu, Nurer : James, Robert Rhodes : Karatay, Vefa Baha : Glance at Gallipoli. Eyre and Spottswoide, London, 1931. Devler lkesinde Devler Sava anakkale. Ata Yaynlar, ev: Seyfi Say, stanbul, 2005. Gallipoli . John Murray Publishing, London, 1995.
Winston Churchill and The Dardanells. The Mc Millan Company, New York, USA, 1963. Disaster of The Dardanelles. 1915, Arthur Barker Limtd. London, 1976. Esat Paann anakkale Sava Anlar . stanbul, 2003. Gelibolu Harekat. Belge Yaynlar, Cev: Haluk V. Saltklgil, stanbul, 1990. Mehmetik ve Anzaklar. Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1987.
Kzlda, Seluk
Ko, Naci
:
:
anakkale Cesaretin Bedeli. stanbul, 2003.
Arma Yaynlar ,
ngilizlerin Gzyle anakkale Savalar. Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 2005.
171
Kutay, Cemal, Laffin, John
: :
Devirde Bir Adam, Fethi Okyar. Tercman Tarih Yaynlar, stanbul, 1980. Digger The Legend of Australian Soldier. The MacMillan Company of Australia PTY LTD Melbourne, 1986. : Men of Gallipoli. Penguin Books Ltd. London, 1976. Gelibolunun teki Yz. Gncel Yaynclk, ev: Sinem Hocaolu, stanbul, 2004. Gallipoli. London William Heinemann, London, 1917. anakkale Geilmez. Milliyet Yayn Ltd. ti. Yaynlar ev: Gnay Salman, stanbul, 1972. Gallipoli As I Saw It. William Kimber Co Ltd. London, 1965.
Liddle, Peter
Macleod, Jenny : Masfield, John :
Moorehead, Alan : Murray, Joseph : North , John :
Gallipoli, The Fading Vision. Faber and Fube Ltd, London, 1945. anakkale Gelibolu Harekat . I. Ve II. Cilt. Arma Yaynlar, stanbul, 2005. Atatrk ve Atatrklk. Derin yaynlar, stanbul, 2006. Fisher, Churchill And The Dardanelles. Pen& Sword Books, Yorkshire, Great Britain, 1999. The Dardanalles Expedition, A Condensed Study. United States Naval Institude Press, 1927. Trkiyede Be Yl. ev: evki Yazman. stanbul, 1968. Destanlaan anakkale Savalar. Karta Yaynevi, stanbul, 2005. Gallipoli. Sultan Publishing, London, 1999. The Battlefield of Fields of Gallipoli, Then Now. Leo Cooper, London, 1990. Gelibolu, Yenilginin Destan. Sabah Yaynlar, ev: Mahmut Harmanc, stanbul, 1996. Gallipoli 1915. Midway Colour Print, Wiltshire,
Oglander, Aspinall : zel, Sabahattin Penn, Geoffrey Pleston, W. D. : : :
Sanders, Liman von : Seer, Turan :
Snelling, Stephen : Steel, Nigel Harth, Peter Travers, Tim : : :
172
G.B., 2004. Tunoku, A. Mete : Turan, Mustafa : Trk Ansiklopedisi Tyquin, Michael : : Anzaklarn Kaleminden Mehmetik. TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2005. Destanlaan anakkale. Papatya Yaynlar, stanbul, 2005. MEB Yaynlar, Ankara, 1984. IV. Cilt Gallipoli The Medical War The Avustrialian Medical Services in the Dardanalles Campaingn of 1915. New South Wales University Press, Avustralia, 1993. Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat. Devlet Matbaas, stanbul, 1930. The Dardanelles. Logmans Green Co. London, 1915. anakkale Olay. ev: M. Ali Kayaba, Yaynlar, stanbul, 1970. : Milliyet
naydn, Ruen Eref : Wilkinson, Noran : Walder, David : Yazan, Mehmet Ali
Birinci Dnya Sava Trk Basnnda anakkle Muharebeleri. Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1996. Trk anakkale. Ulus Basmevi, Ankara, 1938.
Yazman, M. evki :
173
HARTA - 1 ngiliz ve Fransz Kuvvetlerinin 25 Nisan 1915 Gn Hedefleri296
Genkur. As. T. ve Str. E. Bk
296
Turan Seer, Destanlaan anakkale Savalar. Karta Yaynevi, stanbul, 2005. s.174.
174
HARTA 2 Anzak Kolordusu'nun 25 Nisan 1915 Gn karma Yeri ve Hedefleri 297 Genkur. As. T. ve Str. E. Bk.
297
Turan Seer, Destanlaan anakkale Savalar. Karta Yaynevi, stanbul, 2005. s.128.
175
HARTA - 3 19. Tmenin 25-26 Nisan Gece Taarruzu298
298
Turan Seer, Destanlaan anakkale Savalar. Karta Yaynevi, stanbul, 2005. s.140. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
176
HARTA 4 Taraflarn Durumu ve ngiliz Taarruz Plan, 8 Austos 1915 Sabah299 Genkur. As. T. ve Str. E. Bk.
299
Turan Seer, Destanlaan anakkale Savalar. Karta Yaynevi, stanbul, 2005. s.353. This document was created with the trial version of Print2PDF! Once Print2PDF is registered, this message will disappear! Purchase Print2PDF at http://www.software602.com/
177
KARKATR 1
ABDUL
Drawn by TED COLLES
The Anzac Book s.50.
178
KARKATR 2
APRCOT AGAN! ( Yine mi kays!) Drawn by DAVD BARKER The Anzac Book s. 120
179
EK 1
GELBOLU YARIMADASINDAK YER SMLER
SUVLA BLGES GNEY (SOUTH OF SUVLA AREA) smailolu Tepe..........................W. Hills Yeni eme.................................South West Edge of W. Hills Erikulak....................................Aire Kavak Kayack kuyu.............................Chalajik Kuyusu Kavaklar.....................................Poplars kr Efendi Kuyusu.....................South of Chalajik Kuyusu Sosak Kuyusu...............................Sosak Kuyusu Dervish Ali Kuyusu.....................Yeshil Tepe Furka Dere...............................North end of Abdel Rahman Bair KUZEY ANZAK BLGES (NORTHERN ANZAC AREA) Kazlar ayr.............................. Kazlar Chairi Kabak Kuyu..................................Cabbage Well Bomba Tepe................................. Hill 60 Damakclk Kuyusu.....................Damakjelik Kuyusu Damakclk Bayr........................Damakjelik Bair Kayackdere..............................Kaiajik Dere Kayackal..................................South of Hill 6o Nahim Srt...................................Wheatfield area South East of Hill 6o Yayvan Tepe................................Hill 90 Asma Dere.................................Vine Valley Alay Tepe.................................. Alai Tepe Tavukuluk Dere......... ..Vallley leading North from Hill 971 Tauk Juluk Dere Al dere.......................................Aghyl Dere tepe.......................................Waldens Point ukur Dere................................ .. Australia Valley Mselles Tepe...............................Hill 100 Abdurrahman Bayr.................Abdel Rahman Bair Abdel Rahman Spur Kara Al Dere..........................Aghyl Dere North - leading to Hill Q Kocaimen Tepe.........................Hill 971 - Koja Chemen Tepe ifte Tepe....................................North East .E. Spur of 971 - Chifte Tepe Obs deresi...........................Valley South of Chifte Tepe - Howitzer Valley Manik Dere-Matikdere.................Valley E. Of Obus Deresi Yayla Tepe...................................Bauchops Hill aylakdere................................Chailak Dere Al...............................................The Farm - Aghyl Sar Tarla......................................The Farm Plateau Mahmuz Srt................................No. 2 Outpost Halid ve Rza Tepesi....................Old No. 3 Post - Haliden Rizar Tepesi Pilav Tepe....................................Table Top ahin Srt...................................Rhododendron Ridge
180
Conkbayr..................................Chunuk Bair Besim Srt..................................Hill Q South LK ANZAK BLGES (OLD ANZAC AREA) Balk Damlar......................Balijke Damleri - Fishermans Hut atal Tepe...............................No. I Outpost Sazldere..................................Sazli Dere Kabak Srt..........................Baby 700 (deniz taraf) Kl Bayr.............................Baby 700 Dz Tepe.............................Battleship Hill Suyata...................................South.East. Spur of Chunuk Bair nc Tepe...............................Achinga Tepe Kurt Deresi-Mazi ukuru dere..........Valley South of Hill 971 Kk Dere...................................Next Valley to East aylar Dere.......Valley leading to Koja Dere, continuation of Manik Dere, Stream Valley lower down it was called Kocadere the Big Valley, or Kuruca Dere. The Nearly Dry Valley) Svari Srt.....................................East of Chnilar Dere Sere Tepesi...................................Walkers Ridge Cesaret Tepe...............................Russells Top (Nek / Turks Point) Top Bayr......................................South Spur of Battleship H111 nce Bayr....................................Next Ridge to East Dik Dere........................................Next Valley Uzun Srt........................................Long Ridge Uzun Dere.....................................Long Valley Topular Srt.................................Third or Gun Ridge Kuru Dere....................................Next Valley Ari Burnu.......................................Bee Point hra skelesi..............................Watsons Pier Hain Tepe......................................Pluqges Plateau Yksek Tepe..................................The Sphinx Point 122 Sar Bayr......................................The Cliffs by the Sphinx Bomba Srt....................................Quinns Post Boyun.........................................Courtneys Post - The Nek Kesik Dere......................................Mule Valley Edirne Srt......................................Mortar Ridge atal Dere...................................Behind Mortar Ridge Sancak Tepe-KemalYeri... Scrubby Knoll-Standard Hill (Kemal Yeri, Kemal Hill) Gzeldere...................................Gezel Dere (East of Scrubby Knoll) Uran Arda.................................Next Valley to East Kk Ar Burnu...........................Hell Spit and Brisbane Point Korku Dere...................................Shrapnel Valley Gedik Dere....................................Wire Gully Merkez Tepe................................German Officers Spur Kemal Bayr..................................South Shoulder of Scrubby Knoll Kikrik Dere...............................Victoria Gully
181
Yeillik.......................................MCays Hill Krmz Srt.....................................Johnstons Jolly Cemal Dere................................Owens Gully Fundalk srt...................................Brown Spur (Spur E. of Legge Valley) Mersin Dere................................Valley E. of that spur Adana Bayr...................................Adana Bair Haydar Tepe...............................South Shoulder of Scrubby Knoll Mbarek Dere................................Valley South East of Haydar Tepe Koca Dere-Kuruca Dere................Koja Dere (S.E. of Koja Dere) Nepunari akal Dere....................................Clarke Valley Yeil Tarla....................................The Wheatfield ehitler Tepesi............................The Pimple Kanl Srt..................................Lone Pine Karayrk Dere.............................Legge Valley Kel Tepe........................................Boltons Hill Kars Deresi...................................Valley of Despair Kara Dere......................................Cooee Gully Glnar Dere...................................Wanliss Gully Albayrak Srt.................................Pine Ridge Karayrk Orman.......................The pine wood on this ridge Keklik Dere....................................Valley North of Anderson Knoll Deirmen dere................................Deirman Tepe (S.W. of Koja Dere) Sng Bayr.................................. Chathams Post Ridge Kavak Tepe.................................... Anderson Knoll Ky Deresi .................................... South end of Koja Dere Valley Kk Tepe...................... .South end of Harris Ridge, i.e. of Boltons Hill Spur Badat Tepe...............................Foothill of Gun Ridge North East of Gaba Tepe Kaba Tepe....................................Gaba Tepe Karakol..........................................Kough Hill Hac Abdi iftlii..........................Hadji Abdi Chiftlik Sirsofur Yolu..............................Sirsofur (village road) Damlar...........................................Ruins Azmak Dere...................................Asmak Dere Kum Tepe.......................................Sand Hill GNEY BLGES (SOUTHERN ZONE) Erolu Srt......................................Achi Baba (S.W. shoulder) Al Tepe.........................................Achi Baba-(also Alchi Tepe) Ali Bey iftlii................................Ali Bey Chiftlik Kirte.............................................Krithia Kk Kirte Dere...........................Krithia Nullah (W. Branch) Hilal Srt.........................................South Spur of Achi Baba Zn Dere.......................................Gully Ravine Yusuf Efendi Tepe.......................Near Fir Tree Wood Kirte Dere........................................Krithia Dere Sreyya Efendi Bayr......................Surieya Effendi Spur ehitler Deresi...............................Valley E. of Vineyard
182
Recep Bey Bayr..............................Minor Spur East of this valley Kutsi Bey Tepe.................................Main Spur E. of valley Sotiri iftlii....................................Pink Farm Harablar........................................East of Pink Farm Kuyu.............................................Well (On Krithia Road) Tombak Tepe...................................West of Kanli Dere Su haznesi....................................East of Kanli Dere Kemal Bey Tepe...............................Main Spur East of Kanli Dere Kereviz Dere....................................Celery Valley Hac Yakup iftlii..........................Observarion Hill eme............................................At bridge over Krithia stream Su Terazileri.....................................Water Towers Kanli Dere....................................Bloody Valley Hac Hseyinler iftlii....................Zimmermans Farm Karacaolu Tepe............................Hill 114 Tekke Burnu..................................Shrimp Point Tekke Koyu......................................Lancashire Landing Kuyular.........................................Head of Lancashire Landing Helles Burnu..................................Cape Helles Erturul Koyu................................V. Beach Erturul Tabya...............................Ertoghrul Tabia Harab Kale.........................................Old Fort Seddlbahir.........................................Seddel Bahr Morto Koyu....................................Morto Bay Sleyman Reis Dere...........................Suliman Reis Valley Eski Hissarlik.....................................De Totts Battery Hisarlk Burnu....................................Fortress Point mer Kaptan Tepe.........................Signal Station Hill BOAZ GRNN GNEY (SOUTH OF STRAITS ENTRANCE) Kum Burnu.....................................Sand Point Kum Kale........................................Sand Fort Yukardaki liste, bata C.E.W. Bean'in "Gallipoli Mission" isimli kitab olmak zere eitli yaynlardan faydalanlarak derlendi.. Yetkin en, Gelibolu Yarmadasndaki Yer simleri. (evirimii) http://www.gallipoli1915.org/, 30 Haziran 2006
183
SUMMARY
The Dardanelles Campaing is one of the most important event that shaped the contemporary world. It has affected the destination of many nations. Even, modern Turkish Republic has begun to emerge after that enormous experience. Allthought Anatolian Turks won the struggle, but all the participants derived their own experiences that affect their future. In April 1915, Australia and New Zealand which are the natural allies of Great Britain, has attended the the war against Turks. They did not have experiences on multinational struggles and war. At the fist stage of the war, Australian and New Zealander army members called themselves Anzac soldier, (Australia and New Zealander Army Corps). End of the war the Anzac myth was borned. After the campaign nothing would be the same for all the participant countries. After the disastorous endings, people on these countries, began to interrogate the meaning of the passing events. That changed the ideas about British Empire and become a starting point to seek new national identities. Turkish poeple has an historical accumulation that tolerate his deadly enemy on the final war. After wasting many lifes and values, today nobody talks about conflicts between Anzac soldires and Turks. We live on the same historical basics, just like living on the same world. Both side has the same emotions to share mutual feelings. Thousands of tourists who come from Australia and New Zealand to Gallipoli, prove that actual facts. This master thesis, Dardannelles Campaing from the Anzac Point of View, critisizes the historical events from the view of Anzac people and aimed to investigate the war bu using their records, in an chronological order.
STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI
ANZAKLARIN GZYLE ANAKKALE SAVALARI
YKSEK LSANS TEZ Ebral SZDEMR
Tez Danman: Prof. Dr. Sabahattin ZEL
stanbul 2006
T.C. STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS MDRL
TEZ ONAYI
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH Bilim Dalnda .............numaral .............in hazrlad ........................................................................................... konulu YKSEK LSANS/DOKTORA TEZ ile ilgili Tez Savunma Snav, .. Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin 10./28.Maddesi uyarnca ............................. gn saat ..........de yaplm, sorulan sorulara alnan cevaplar sonunda aday tezinin ...............................ne* OYBRL/ OYOKLUU ile karar verilmitir.
JR YES
KANAAT(*)
MZA
34452 Beyazt-STANBUL Tel:0212 440 00 00 Fax:0212 513 54 57
ii
Yksek Lisans tezi olarak sunduum Anzaklarn Gzyle anakkale Savalar adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuundan, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.
Ebral SZDEMR ....../......./ 2006
iii
TEZ VER GR FORMU
iv
TEZLERN OALTILMASI VE YAYIMI N ZN BELGEES
ZET
anakkale Sava yakn dnem dnya tarihini etkileyen en nemli olaylardan biridir. Pek ok ulusun gelecei bu sava sonrasnda ekillenmitir. Modern Trkiye Cumhuriyetinin douu yine bu savala balar. Anadolu Trknn zaferiyle sonulanan anakkale Savana pek ok ulus katld. ngilterenin doal mttefiki olarak tilaf Devletleri safnda savaa giren Avustralya ve Yeni Zelanda askerleri de Osmanl Devletine kar savaan uluslar arasnda yerlerini aldlar. Anzak olarak adlandrlan bu askerler (Anzac; Australian and New Zealander Army Corps) mttefik cephesinin en ok dikkati eken askeri birlikleri oldular. Anlamn fazla sorgulamadan katldklar bu sava, Avustralya ve Yeni Zelanda halklar zerinde derin izler brakt. lk kez bylesine byk bir sava deneyimi yaayan iki gen ulus, bilinsizce srklendikleri bu savatan mthi kayplarla ktlar. Sava srasnda edinilen deneyimler ve verilen kayplar, ngiltere ile olan ilikilerin gzden geirilmesine ve bu iki dominyonun bamsz birer ulus olma srecinin balamasna yol at. Engin bir tarihsel birikime sahip olan Trk milleti, neredeyse son savan verirken bile sava ahlakn elden brakmayacak kadar derin bir tarihsel birikime sahip olduunu bu savata bir kez daha gsterdi. Her iki taraf da mthi aclar yaad; her iki taraf da inanlmaz boyutlarda maddi ve manevi deerlerini kaybetti. Gnmzde yaanan aclar, kaybedilen maddi ve manevi deerler artk geride kald. Fakat bu savan insani yn, zellikle Anzak askerleri ile Trk insan arasnda gelien, saygya dayal dostluk duygular o zamandan bu zaman kadar varln korudu. Her yl Avustralya ve Yeni Zelandadan Geliboluya gelen binlerce ziyareti bu savan etkilerinin hala devam ettiinin gl bir kantdr. Anzaklarn Gzyle anakkale Sava adl bu tez almasnda anakkale Sava arlkl olarak Anzak bakyla deerlendirildi. Ksmen Trk bak asna da yer verilmesine ramen, yaanan olaylar zellikle Anzak bak dikkate alnarak ele alnd. Sava, Trklerin bak as olan karadan denize deil, bu sefer denizden karaya baklarak incelendi. stilaclara kar vatann savunan askerden ok, karma yapan askerin yabanc topraklara kma ve orada tutunma mcadelesine yer verildi. Sava ncesi koullar ve anakkale Deniz Sava ksaca gzden geirildikten sonra, yaklak dokuz ay sren kara savalar ayrntl olarak ilendi. Olaylar kronolojik sraya gre ele alnd. Bu tez almasnda, bata Boazii niversitesi Ktphanesi kaynaklar olmak zere, yze yakn ngilizce ve Trke kaynaktan faydalanld. Elde edilen bilgiler akademik doruluu ve birincil kaynak olma vasf dikkate alnarak snflandrld, aykland ve kullanld. Kimilerince Modern an son drst sava olarak kabul edilen anakkale Sava, Anzak askerlerinin gzyle, insani yn de dahil olmak zere, geni bir bak asyla yeniden ele alnd.
vi
SUMMARY
The Dardanelles Campaing is one of the most important event that shaped the contemporary world. It has affected the destination of many nations. Even, modern Turkish Republic has begun to emerge after that enormous experience. Allthought Anatolian Turks won the struggle, but all the participants derived their own experiences that affect their future. In April 1915, Australia and New Zealand which are the natural allies of Great Britain, has attended the the war against Turks. They did not have experiences on multinational struggles and war. At the fist stage of the war, Australian and New Zealander army members called themselves Anzac soldier, (Australia and New Zealander Army Corps). End of the war the Anzac myth was borned. After the campaign nothing would be the same for all the participant countries. After the disastorous endings, people on these countries, began to interrogate the meaning of the passing events. That changed the ideas about British Empire and become a starting point to seek new national identities. Turkish poeple has an historical accumulation that tolerate his deadly enemy on the final war. After wasting many lifes and values, today nobody talks about conflicts between Anzac soldires and Turks. We live on the same historical basics, just like living on the same world. Both side has the same emotions to share mutual feelings. Thousands of tourists who come from Australia and New Zealand to Gallipoli, prove that actual facts. This master thesis, Dardannelles Campaing from the Anzac Point of View, critisizes the historical events from the view of Anzac people and aimed to investigate the war bu using their records, in an chronological order.
vii
NDEKLER ZET SUMMARY NDEKLER NSZ vi vii viii xiii
I. BLM I. DNYA SAVAINDA ANAKKALE CEPHESNN AILMASI VE ANAKKALE DENZ SAVALARI 1. 1 GR 1.2 I. Dnya Savann Patlak Vermesi ve Osmanl mparatorluunun Savaa Girmesi 1.3 anakkale Cephesinin Almas 1.3.1. Askeri Ynden 1.3.2. Siyasi Ynden 1.3.3. Ekonomik Ynden 1.4 tilaf Devletleri Donanmasnn Boaz Geme Denemesi ve 18 Mart Deniz Sava 1.5 Avustralya ve Yeni Zelanda Basnnda anakkale Deniz Savalar 1.6 Avustralya ve Yeni Zelandada Sava lan ve Bunu zleyen Gelimeler 1.7 Trk Kayas Olay 1.8 Anzak Askerlerinin skenderiye Gnleri ve lk Trk zleniminin Olumas 1.9 Anzak Askerlerinin Limni Adas Gnleri 23 30 15 22 14 13 9 11 11 11 11 1
viii
II. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI NSAN - MAYIS DNEM 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5 2.1.6 2.1.7 NSAN AYI SAVALARI Arburnu kartmas Trklerle lk atmalar Gece Muharebeleri 26 Nisan 1915 27 Nisan 1915 28 Nisan 1915 Mustafa Kemal le Karlama 34 38 42 43 43 45 47 57 62 63 63 63 64 64 65 66 67 69 72
2.1.8 lk Geri ekilme nerisi 2.1.9 Oyalama Amal Kumkale karmas 2.1.10 Seddlbahir Cephesi 2.1.10.1 2.1.10.2 2.1.10.3 2.1.10.4 2.1.10.5 2.1.10.6 Tekke Koyu karmas (W Plaj) Erturul Koyu karmas (V Plaj) kiz Koy karmas (X Plaj) Sartepe Alt (Pnarii Koyu) karmas (Y Plaj) Morto Koyu karmas (S Plaj) Kirte (Altepe) Savalar: 1. Kirte Sava (28 Nisan 2.1.11 Anzak Cephesi Salk Hizmetleri 2.1.12 AE2 Efsanesi 2.1.12.1 Sultanhisarn AE2yi Batrmas 1915)
ix
2.2 MAYIS AYI SAVALARI 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.2.7 2.2.8 2.2.9 2.2.10 2.2.11 2.2.12 2.2.13 Mays Ay Banda Genel Durum 1 Mays Trk Taarruzu 4 Mays Kabatepe Olay 2 Mays Anzak Taarruzu kinci Kirte Sava 6-8 Mays 1915 10 Mays Bomba Srt Taarruzu (Quinns Post) 14 Mays Bombasrt Taarruzlar 19 Mays 1915, Anzak Cephesinde Trk Taarruzu 83 19 Mays Trk Taarruzunun Baarszlk Nedenleri 86 24 Mays Atekesi Trk majnn Deimeye Balamas Anzak Siperlerinde Gnlk Yaam Tnel Savalar III. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI HAZRAN - TEMMUZ - AUSTOS DNEM 3.1. HAZRAN - TEMMUZ AYLARI 3.1. 1 3.1. 2 3.1. 3 Haziran -Temmuz Aylarnda Anzak Cephesi Kestirme Cokbayr Yolunun Kefedilmesi Anzak Siperlerinde Gnlk Yaam 105 106 108 87 93 95 103 74 75 76 77 78 81 82
3.2. AUSTOS AYI SAVALARI 3.2.1 Austos Ay Sava Plan 110

x
3.2. 2 3.2. 3 3.2. 4 3.2. 5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.2.9 3.2.10 3.2.11 3.2.12 3.2.13
Suvla karmas Hazrlklar Anzak Cephesinde Yeni Saldr Hazrlklar Seddlbahir Saldrs Kanlsrt Saldrs (Lone Pine), 6 Austos Conkbayr Savalar, 6-7 Austos Krmzsrt Sava (The Nek) , 7 Austos Suvla karmas, 6 Austos Anzak Cephesi, 8 9 Austos Mustafa Kemal Grevi Devralyor Conkbayr Cephesi II. Anafartalar Sava, 21 Austos IV. BLM
111 113 116 116 120 124 126 128 133 135 140
Suvla Cephesi, I. Anafartalar Sava, 9 Austos 134
ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARININ SON DNEM VE SAVA SONRASI ANZAKLAR 4.1 ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI SON DNEM 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.2 Eyll, Ekim, Kasm Aylarnda Anzak ve Suvla Cepheleri tilaf Glerinin Gelibolu Cephesini Boaltmas anakkale Savann Genel Sonular ANAKKALE SAVAININ YARATTII TRK ZLENM 4.2.1 anakkale Sava ncesinde Anzaklarn Gznde Trk maj 4.2.2 Trk majnn Deimesi
142 145 148
149 151
xi
4.2.3 Anzaklarn Gznde Johnny Turk, Jacko Turk 4.2.4 tilaf Glerinin Gelibolu Cephesini Boaltt Gn Yaananlar 4.3 4.3.1 ANAKKALE SAVAI SONRASI TRK ZLENM anakkale Savandan Sonra oluan Trk zlenimi 4.3.2 Anzak Kitab 4.3.3 Yaayan Son Anzaklar zerinde Yaplan Bir alma SONU KAYNAKA HARTA - 1 HARTA - 2 HARTA - 3 HARTA - 4 KARKATR 1 KARKATR 2 EK 1
153
155
157 157 161 165 170 174 175 176 177 178 179 180
xii
NSZ
anakkale sava Milli Eitim Bakanlnn mfredatnda nemli bir yer tutar. Bir retmen olarak baz yllar Gelibolu ehitliine okul gezileri dzenledim. Birka kez de kendi isteimle Gelibolu ehitliine gittim. O tarihi yarmadann insan ok eden mistik havas herkes gibi beni de ok etkiledi. Kendimi bir an ehitlerle konuuyor gibi hissetim. Arazinin her bir kvrm birlerce insann aclarna, snen binlerce gen insann yaamna tank olmutu. Bizim ziyaretimiz srasnda Avustralya ve Yeni Zelandadan gelen binlerce gencin de benzer duygularla kendi mezarlarn ziyaret ettiklerini grdm. Zaman zaman eitli frsatlarla anakkale Sava hakknda eitli yazlar okuduka bu konuya zel bir ilgi duymaya baladm. Yksek lisans eitimim tez belirleme aamasna gelince tez danmanm Sayn Prof. Dr. Sabahattin zele bavurarak anakkale sava hakknda tez almas yapmak istediimi syledim. Kendisi de bana konunun ok geni olduunu, zel bir adan deerlendirme yapmamn daha yerinde olacan syledi. Karlkl fikir alveriinden sonra tez konusunun Anzaklarn Gzyle anakkale Sava olmasna karar verdik. Ben de byk bir heyecanla konuyu aratrmaya baladm. Bu alma bana phesiz ki ok ey retti. Anzaklar tanmaya alrken Avustralya ve Yeni Zelandada yaayan insanlar, onlarn dnyalarn tandm. Sava gerei ile bir kez daha yzyze geldim. Atatrkn hakl bir nedene dayanmyorsa sava bir cinayettir szn hatrladm. Bizden ve kar taraftan verilen onca kayp iin bir kez daha zldm. Fakat dier taraftan, sava bizim kazanmamzdan dolay da tanrya krettim. nk bu sava kaybedilseydi Anadolu Yarmadasnda Trk varlnn kalmayacan idrak ettim. Bata Boazii niversitesi Ktphanesi olmak zere ulaabildiim her ortamdan kaynak derlemeye altm. Konu ile ilgili yze yakn kitap taradm. Bunlarn elliye yaknn kaynaka ksmnda gsterdim. Konu hakkndaki ilk elden ve salam bilgi veren ana kaynaklar tespit ettim ve onlar zerine younlatm. nce aratrmann ana ksmlarn belirledim ve sayn tez hocamn onayn aldm. Daha sonra her bir ksm yazmak iin hangi eserlerden faydalanabileceimi tespit ettim. almam srasnda, bata tez danmanm Sayn Prf. Dr. Sabahattin zel olmak zere, bana yardm eden herkese ve Boazii niversitesi Ktphanesi personeline teekkr etmek isterim.
xiii
HARTALAR- KARKATRLER VE EKLER HARTA - 1 HARTA - 2 HARTA - 3 ngiliz ve Fransz Kuvvetlerinin 25 Nisan 1915 Gn Hedefleri Anzak Kolordusu'nun 25 Nisan 1915 Gn karma Yeri ve Hedefleri 19. Tmenin 25-26 Nisan Gece Taarruzu 8 Austos 1915 Sabah KARKATR 1 KARKATR 2 EK 1 Anzak Kitabndan bir karikatr , ABDUL Anzak Kitabndan bir karikatr , APRCOT AGAN!
HARTA - 4 Taraflarn Durumu ve ngiliz Taarruz Plan,
Gelibolu Yarmadas yer isimleri
xiv
KISALTMALAR LSTES a.g.e. C S Ad Geen Eser Cilt Sayfa
xv

Azinliklarin Gozuyle Canakkale Savaslari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azinliklarin Gozuyle Canakkale Savaslari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZET

adayacana kesin olarak inandn ifade

Avustralyann Ksa Tarihi :

Yeni Zelandann Ksa Tarihi:

Her ki lkenin Sava ncesinde Byk Britanya le Olan likileri :

ayn zamanda Avustralya'nnm

Osmanl Devleti tilaf Devletlerinin bu tutumlar ile bir bakma

1.2 anakkale Cephesinin Almas

tilaf Devletleri donanmas gnn sonunda yine nihai sonuca varamadan

imkan vermiyordu. Maynlar temizlenmeden boaz byk gemiler tarafndan

1.4 Avustralya ve Yeni Zelanda Basnnda anakkale Deniz Sava

1.5 Avustralya ve Yeni Zelandada Sava lan ve Bunu zleyen Gelimeler

de benzer bir ekilde

Avustralya ana vatan ngiltereye kar olan gerekirse son

ykmllklerini her koul altnda yerine getirecektir. Bu uurda

Laffin, a.g.e., s.35

(kurbaa) yiyip yemediklerini

1.6 Trk Kayas Olay

1.7 Anzak Askerlerinin skenderiye Gnleri ve ilk Trk zleniminin Olumas

Komiserlii'nden gelen telgraf

konvoyu Msra ynlendirdi. Gelen telgrafta :

da General Birdwood tarafndan kullanldn ileri sryordu. ynndendir.49

Anzaklarn o gnlerde ailelerine

bakmndan yetersiz olan Trk birlikleri, Kanaldaki arpmalarda

bilmiyordu. O nedenledir ki,

harekat yeri olarak "Gelibolu ve Trkiye" haberleri

ok yaygnd. Bu tr hastalklar yznden, 200 asker

1.8 Anzak Askerlerinin Limni Adas Gnleri

birlikte, dmann geilmez dedii ak bir sahile karma

yapacaz. Bu karma, Tanrnn ve donanmann yardmyla baarl olacaktr. D63 64 65 66

II. BLM ANAKKALE CEPHES KARA SAVALARI NSAN - MAYIS DNEM

2.1 NSAN AYI SAVALARI 2.1.1 Arburnu kartmas

Avustralyallara hep Sfenks gibi grnmtr) burasn Seddlbahir kalesi sanmt.74

2.1.2 Trklerle lk atmalar

iler baaryorlard. Trk savunmasn uykuda bastracan sanan

4000 kadar Anzaka kar, blgedeki Trklerin

27. Alayn bir taburu ileri karakol vazifesi yapyordu.

2.1.3 Gece Muharebeleri

Tmen Komutan gndz

2.1.4 26 Nisan 1915

2.1.5 27 Nisan 1915

2.1.6 28 Nisan 1915

2.1.7 Mustafa Kemal le Karlama

itima emri verdi.

Gerekten de Mttefiklerin birinci gn hedefi bu yksek tepeleri

bahsedilmemekte, Arburnu kartmasna karlk yetinilmekteydi.

sadece bir tabur kuvvetle hi zaman

Artk kartma kesin olduuna gre ve says ne olursa olsun

Anzaklar eer Conkbayrna

yumuak meyilli yamalarn trmanarak i taraflara doru

diye cevap verdi. Birka dakika sonra Trkler hepsinin

Bu plan aynen uygulanm olsayd karada

deitirmitir. Bu savan srr ncelikle tepeleri tutmakt. Savan son gnlerine

2.1.8 lk Geri ekilme nerisi

taraf karlkl sng

Anzaklara Allah Allah sesleriyle

bunun derhal yaplmas Genel

Bu mesajn Hamilton'un eline gemesi tamamyla bir ans oldu.

2.1.9 Oyalama Amal Kumkale karmas

117 118 119

2.1.10 Seddlbahir Cephesi

Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 60.

Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s.97.

Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Bakanl, a.g.e. s. 101.