You are on page 1of 136

YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

AKMLATR MALAT TESS ARITMA AMURUNUN MENTO LE KATILATIRILARAK KARARLILATIRILMASININ ARATIRILMASI

evre Mhendisi Kamil B. VARINCA


FBE evre Mhendislii Ana Bilim Dalnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman: Prof. Dr. M. Talha GNLL

STANBUL, 2006

NDEKLER Sayfa SMGE LSTES ........................................................................................................................iv KISALTMA LSTES ................................................................................................................ v EKL LSTES..........................................................................................................................vi ZELGE LSTES ................................................................................................................... vii NSZ ZET ............................................................................................................................... viii ................................................................................................................................. x

ABSTRACT ...............................................................................................................................xi 1. 1.1 1.2 2. 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.3.1 2.1.3.2 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.3.1 2.3.2 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 GR ....................................................................................................................... 1 Konunun Anlam ve nemi ...................................................................................... 1 almann Ama ve Kapsam................................................................................. 2 K/K YNTEMNN UYGULANDII ATIKLAR ................................................ 4 Zararl Atk Tanmlar.............................................................................................. 4 evresel Etkileri Ynnden Tanmlama ................................................................. 5 Atk zellikleri ile Tanmlama ................................................................................ 5 Listeler Yaklam.................................................................................................... 8 eren Liste .............................................................................................................. 8 Dta Brakan Liste .................................................................................................. 8 Zararl Atklarn Snflandrlmas ........................................................................... 8 Radyoaktif Atklar ................................................................................................... 8 Kimyasal Atklar...................................................................................................... 9 Biyolojik Atklar .................................................................................................... 10 Parlayc Atklar ..................................................................................................... 10 Patlayc Atklar ..................................................................................................... 10 Zararl Atk Kaynaklar.......................................................................................... 10 Endstriyel Zararl Atk Kaynaklar ...................................................................... 11 Endstriyel Olmayan Zararl Atk Kaynaklar ...................................................... 12 Zararl Atklarn Ynetimi ..................................................................................... 13 Zararl Atklarn Oluumunun Azaltlmas ve Geri Kazanm .............................. 13 Zararl Atklarn Artlmas .................................................................................... 14 Fiziksel Artm ....................................................................................................... 14 Kimyasal Artm .................................................................................................... 15 Fizikokimyasal Artm ........................................................................................... 16 i

2.4.2.4 2.4.3 2.4.4 2.4.5 2.4.5.1 2.4.5.2 2.4.5.3 3. 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.4.1.1 3.4.1.2 3.4.2 3.4.2.1 3.4.2.2 3.4.2.3 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.6 3.6.1 3.6.1.1 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 3.6.6 3.6.7 3.6.8 3.6.9 3.7 3.7.1 3.7.1.1 3.8 3.8.1 3.8.1.1 3.8.1.2 4.

Biyolojik Artm..................................................................................................... 18 Zararl Atklarn Yaklmas.................................................................................... 18 Zararl Atklarn Depolanmas ............................................................................... 19 Zararl Atk Ynetimi iin Mevzuat Yaklamlar................................................. 20 Trkiye Zararl Atk Mevzuat............................................................................... 20 Avrupa Birlii Zararl Atk Mevzuat .................................................................... 23 Amerika Birleik Devletleri Zararl Atk Mevzuat............................................... 24 ZARARLI ATIK BERTARAF YNTEM OLARAK K/K................................. 26 K/K Teknolojisindeki Kavramlarn Tanmlanmas ............................................... 29 Katlatrma............................................................................................................ 29 Kararllatrma ....................................................................................................... 29 Kimyasal Sabitleme ............................................................................................... 30 Kapslleme ............................................................................................................ 30 K/K Teknolojisinin UygulaNma Nedenleri ........................................................... 30 K/K Teknolojisinin Avantaj ve Dezavantajlar ..................................................... 31 K/K Teknolojisinin Genel Kategorileri ................................................................. 34 norganik Sistemler................................................................................................ 37 imento Esasl Sistemler ....................................................................................... 38 Puzolan Esasl Sistemler ........................................................................................ 43 Organik Sistemler .................................................................................................. 45 Termoplastik Metotlar ........................................................................................... 45 Organik Polimerizasyon Metodu (Termosetting) .................................................. 46 Kapslleme Metodu ............................................................................................... 47 K/K Teknolojisinin Mekanizmalar ....................................................................... 47 Makrokapslleme .................................................................................................. 48 Mikrokapslleme ................................................................................................... 48 Absorpsiyon ........................................................................................................... 48 Adsorpsiyon ........................................................................................................... 48 ktrme ............................................................................................................... 49 Zehirlilik Giderimi ................................................................................................. 49 K/K Teknolojisinde Kullanlan Malzemeler ......................................................... 49 imento.................................................................................................................. 50 Portland imentosu ............................................................................................... 51 Puzolanlar .............................................................................................................. 56 Agrega ve Kum ...................................................................................................... 57 Kire ...................................................................................................................... 58 znr Silikatlar .................................................................................................. 58 Organik Olarak Modifiye Edilmi Killer............................................................... 58 Modifiye Edilmi Kire ......................................................................................... 59 Isl Yollarla Katlatrlan (Termosetting) Organik Polimerler ............................. 59 Termoplastik Malzemeler ...................................................................................... 59 K/K Teknolojisinin Uygulama Alanlar ................................................................ 59 Endstriyel Zararl Atklarn Bertarafnda K/K Uygulamalar.............................. 60 Metal erikli Atklar ............................................................................................. 61 Katlatrlm-Kararllatrlm Materyalin Kalitesinin Deerlendirilmesi ......... 63 K/K Teknolojisinde Kullanlan Testler ................................................................. 65 Fiziksel Testler....................................................................................................... 66 Kimyasal Testler .................................................................................................... 68 K/K LEMLER LE LGL YAPILMI ALIMALAR................................ 76 ii

5. 5.1 5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2 5.2.1.3 5.2.1.4 5.2.1.5 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 6. 6.1 6.2 7.

DENEYSEL ALIMALAR................................................................................ 88 Deneysel alma Plan ......................................................................................... 88 Deneysel alma Materyalleri.............................................................................. 89 Deney Alet ve Cihazlar......................................................................................... 89 Kullanlan Kalplar ................................................................................................ 89 Distile Su Cihaz .................................................................................................... 90 Basn Dayanm Test Cihaz ................................................................................ 90 Kesici, Krc ve tcler .................................................................................. 91 ICP ......................................................................................................................... 93 Deney Malzemeleri................................................................................................ 93 imento.................................................................................................................. 93 Atk ........................................................................................................................ 94 Deneysel alma Yntemleri ............................................................................... 95 Kalplarn Hazrlanmas ......................................................................................... 95 Katlam Malzemenin Mukavemetinin Belirlenmesi ......................................... 96 Katlam Malzemenin Szma zelliklerinin Belirlenmesi.................................. 97 DENEY SONULARI VE DEERLENDRLMES ......................................... 99 Mukavemet Deneyi Neticeleri ve Deerlendirilmesi ............................................ 99 TCLP Deney Neticeleri ve Deerlendirilmesi..................................................... 103 SONU................................................................................................................ 115

KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 119 ZGEM ............................................................................................................................ 124

iii

SMGE LSTES Al As Ba Be Cd Co Cr Cu Fe Hg K Mg Mn Mo Na Ni Pb Sn Ti V Zn Alminyum Arsenik Baryum Berilyum Kadmiyum Kobalt Krom Bakr Demir Civa Potasyum Magnezyum Mangan Molibden Sodyum Nikel Kurun Kalay Titanyum Vanadyum inko

iv

KISALTMA LSTES AB ABD ASTM Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri American Society for Testing and Materials (Amerika Test ve Malzeme Kurumu) The Canadian Standards Association (Kanada Standartlar Birlii) Extraction Procedure (Szma Testi) Hazardous and Solid Waste Amendments Inductively Coupled Plasma Katlatrma/Kararllatrma Portland imentosu Resource Conservation and Recovery Act Standard Industrial Classification (Endstriyel Snflandrma Standard) United Nations Environmental Program (Bilemi Milletler evre Program) United States Environmental Projection Agency (ABD evre Koruma Ajans) Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Trkiye Cumhuriyeti Toxicity Characteristic Leaching Procedure (Zehirlilik Szma Testi) Trk Standard Volatile Organic Carbon (Uucu Organik Karbon) World Health Organization (Dnya Salk Tekilat)

CERCLA The Comprehensive Environmental Response, Compensation and Liability Act CSA EP HSWA ICP K/K P RCRA SIC UNEP USEPA TAKY T.C. TCLP TS VOC WHO

EKL LSTES Sayfa ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 6.1 ekil 6.2 ekil 6.3 ekil 6.4 ekil 6.5 ekil 6.6 ekil 6.7 ekil 6.8 ekil 6.9 Katlatrma-kararllatrma ilemleri .................................................................... 35 imento ile katlamann geliim aamalar .......................................................... 38 Metallerin deiik pHlardaki teorik znrlkleri ............................................. 62 almalarda kullanlan kalplar ............................................................................ 89 almalarda kullanlan distile su cihaz ............................................................... 90 almalarda kullanlan basn deneyi cihaz ........................................................ 91 almalarda kullanlan kesici ............................................................................... 92 almalarda kullanlan tc ........................................................................... 92 almalarda kullanlan ICP cihaz ....................................................................... 93 Malzemelere balk yaplmas ............................................................................... 97 Mukavemet deneyinin uygulan .......................................................................... 97 P 32,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar .. 101 P 42,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar .. 102 P 52,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar .. 102 Farkl imento tiplerinin basn dayanmlarnn karlatrlmas ....................... 103 K/K ilemi ncesi ve sonras Pb konsantrasyonlar............................................. 106 K/K ilemi ncesi ve sonras Pb konsantrasyonlar (2) ....................................... 106 K/K ileminde Pb giderim verimi ........................................................................ 107 K/K ilemi ncesi ve sonras Cd konsantrasyonlar ............................................ 108 K/K ileminde Cd giderim verimi ....................................................................... 108

ekil 6.10 K/K ilemi ncesi ve sonras Cr konsantrasyonlar ............................................. 109 ekil 6.11 K/K ilemi ncesi ve sonras Cr konsantrasyonlar (2) ....................................... 110 ekil 6.12 K/K ileminde Cr giderim verimi ........................................................................ 110 ekil 6.13 K/K ilemi ncesi ve sonras Cu konsantrasyonlar ............................................ 111 ekil 6.14 K/K ilemi ncesi ve sonras Cu konsantrasyonlar (2)....................................... 112 ekil 6.15 K/K ileminde Cu giderim verimi ....................................................................... 112 ekil 6.16 K/K ilemi ncesi ve sonras Ni konsantrasyonlar ............................................. 113 ekil 6.17 K/K ilemi ncesi ve sonras Ni konsantrasyonlar (2) ....................................... 114 ekil 6.18 K/K ileminde Ni giderim verimi ........................................................................ 114

vi

ZELGE LSTES Sayfa izelge 2.1 SIC kod numaralar ile endstriyel zararl atk kaynaklar.................................. 11 izelge 2.2 SIC kod numaralar ile endstriyel olmayan zararl atk kaynaklar ................... 12 izelge 2.3 Zararl atklarn artlmasnda fiziksel ilemler ................................................... 15 izelge 2.4 Zararl atklarn artlmasnda kimyasal ilemler................................................. 16 izelge 3.1 Katlatrma ilemlerinin avantaj ve dezavantajlar ............................................ 32 izelge 3.2 Kirletici trlerine gre katlatrma malzemesinin uygunluu ............................ 35 izelge 3.3 imento esasl sistemlerin avantaj ve dezavantajlar .......................................... 40 izelge 3.4 Termoplastik kaynakl katlatrma-kararllatrma uygulamalar ...................... 46 izelge 3.5 Portland imentosunun drt ana bileeni............................................................. 52 izelge 3.6 Portland imentosunun ana bileenlerinin zellikleri.......................................... 53 izelge 3.7 Portland imento tiplerinin basn mukavemetleri .............................................. 55 izelge 3.8 imento tipleri ve ierikleri................................................................................. 55 izelge 3.9 Katlatrma ileminin uyguland eitli endstriyel atklar ............................. 60 izelge 3.10 Pb iin K/K literatr verileri ................................................................................ 63 izelge 3.11 Fiziksel zellik testleri......................................................................................... 66 izelge 3.12 Szdrma testleri ................................................................................................... 69 izelge 3.13 Szdrma testleri arasndaki farklar...................................................................... 72 izelge 5.1 almalarda kullanlan kalplarn zellikleri ..................................................... 89 izelge 5.2 almalarda kullanlan basn deneyi cihazna ait teknik bilgiler ..................... 91 izelge 5.3 almalarda kullanlan ICP cihazna ait teknik bilgiler ..................................... 93 izelge 5.4 almalarda kullanlan imento tiplerinin ierikleri .......................................... 94 izelge 5.5 almalarda kullanlan artma amurunun muhtevas ....................................... 94 izelge 5.6 Hazrlanan atk-imento karm oranlar ............................................................ 96 izelge 6.1 Katlam malzemenin mukavemet deneyi neticeleri ...................................... 100 izelge 6.2 Katlam malzemenin szma deneyi (TCLP) neticeleri .................................. 104 izelge 6.3 Atklarn dzenli depo tesislerine depolanabilme kriterleri .............................. 105

vii

NSZ Bilimsel aratrma metodolojisinde nemli bir yere sahip olan yksek lisans retiminin sonunda hazrlanan yksek lisans tezi, her bilim insannn yaad bir tecrbedir. Bu yle bir tecrbedir ki; bilimsel aratrmann nasl ve ne ekilde yaplmas gerektiini size uykusuz gecelere ve stresli bir dneme mal olsa da reten bir tecrbedir. Bugn benim iin gerekten de olduka stresli bir dnemin sonunda yaadm her eye deecek bir rnn ortaya kmas ile tm yaadklarm bir anda unuttuum ve tarifi imknsz bir sevin ve mutlulua boulduum bir gndr. Tm bu uralarn ardndan artk bana bu yolda yol gsteren, yardmc olan, destek kan herkese teekkr etme vaktidir. Bu tez, tm almalarda olduu gibi birok kiinin katks ve emeinin olduu bir almann neticesidir. Gerek fikir ve gerekse de emek bazndaki yardm ve destekler bu tezin bitmesini salamtr. Bu sebeple, bu tezin hazrlanmasnda katk ve destei olan herkese teekkr etmek benim iin bir bortur. Onlar olmasayd tek bama bunca eyi gerekletiremez ve baaramazdm. Her eyden evvel tez danmanm ve kymetli hocam Sayn Prof. Dr. M. Talha GNLLye teekkr etmek isterim. Bylesi bir konuyu semem ve yapmamda benim iin sergiledii yol gstericilii ve teviki unutulmazd. Tezin her aamasnda gerek destei ve gerekse de yardmlaryla hep yanmda oldu. Bitiremeyeceimi dndm, umutsuzlua ve mitsizlie dtm anlarda bile bana mit, g ve heyecan verdi. Gstermi olduu sabr, hogr ve anlaytan dolay kendisine kran borluyum. O olmasayd bu tez de olmazd zaten. Beni her grdklerinde tezim hakknda sorular sorma suretiyle yeni almlar yakalamam salayarak gerek fikri bazda ve bulduklar belge, bilgi ve dokmanlar benim iime yarar diye benimle paylama nezaketinde bulunarak gerekse de emek baznda destek ve yardmlarn grdm bata Prof. Dr. Ferruh ERTRK ve Prof. Dr. Ahmet DEMR olmak zere Yrd. Do. Dr. Ertan ARSLANKAYA, Yrd. Do. Yaar AVAR, r. Gr. Dr. Hrrem BAYHAN, Dr. mer APAYDIN, Uzman Uur KURT ve evre Mhendisi Gamze VARANKa, ayrca Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blmndeki dier hocalarma, arkadalarma, idari ve teknik personele de sonsuz teekkrler. Bu tezde onlarn katklar da byktr. Tez yapyorum diye benim rahat etmem iin ellerinden geleni yapan ve birok sorumluluumu stlenip fedakrlkta bulunan ev arkadalarm Yusuf KAYNAK ve Yakup AKTAa, maddi ve manevi destek ve yardmlarn grdm dostlarm evre Mhendisi Ayhan YILMAZ ve evre Mhendisi Cengiz ESMENe de teekkr etmeliyim. Katklar byktr. Ayrca tezin yazm aamasnda gstermi olduu yardmseverlii ile lknur YILMAZa da teekkr etmeden geemem. Onca metni bilgisayara geirmemde bana on parmayla yardm etti. Yardmlar olmasayd yazmam hi bitmezdi sanrm. Tezin deneysel ksmnda byk yardmlarn grdm bata Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A.. Fabrika Mdr Kutman ENGR olmak zere, Kimya Laboratuvar efi Kimya Mh. Orhan KURT, Laboratuvar alanlar Selahattin AYGN ve Necip COKUNa teekkr ise bir bor bilirim. Onlar sayesinde laboratuvar tecrbem artt. Doru bir deney neticesine nasl ulalacan yaayarak rettiler bana. Numuneyi doru bir ekilde almaktan tutun da doru bir ekilde hazrlama ve muhafaza etme ve deneyi yapmaya kadar nasl titiz bir alma gerektiini orada yeniden grm oldum. Tezin neticelerinin doruluundan onlarn sayesinde eminim. viii

Mukavemet deneylerini gerekletirdiim Yldz Teknik niversitesi naat Fakltesi Malzeme Laboratuvarn bana aan Do. Dr. Nabi YZERe, deneylerin yapln gsteren ve reten Teknisyen Halil YAVAAya ve gerektiinde yardmlarn esirgemeyen Malzeme laboratuvarndaki Aratrma Grevlisi arkadalara da ayrca teekkr etmek isterim. Onlardan da ok eyler rendim. Ve son olarak da elbette ki aileme; varlk sebeplerim anne ve babama ve biricik kardelerime de teekkr etmem lazm. Beni bytp bugnlere getirdikleri ve hayatmn her annda fiziksel olmasa da manen hep yanmda olduklar, destek ve yardmlarn hi esirgemedikleri iin sonsuz teekkrler. Onlar olmasayd ben de zaten olmazdm. Bu sebepledir ki imdiye kadar yaptm ve bundan sonra da yapacam her iin baars aslnda onlara aittir.

9 Aralk 2005

Kmil B. VARINCA evre Mhendisi

ix

ZET ABD ve baz AB lkeleri gibi endstrilemi lkelerde, zararl maddelerden evreyi ve toplumu koruma zerinde nemle durulmaktadr. Bu amala, bu tr maddeleri giderebilecek veya evre iin zarar verme zelliini azaltacak birok ynetim teknolojisi gelitirilmitir. Bu teknolojilerin kullanlmas, atk trlerine, maliyete ve yrrlkte olan mevzuatn istediklerine gre deimektedir. imento esasl balayclar kullanan katlatrma-kararllatrma teknolojisi, onlarca yldr radyoaktif ve zararl atklarn ynetiminde uygulanmtr. Yakn zamanda, ABnin 1999da kat atk depo yerleri iin yrrle soktuu direktife gre; zararl olduu bilinen endstriyel atklara ilave olarak, iinde baz zararl bileenleri ieren baz atk trlerinin uzaklatrlmasna da uygulanmasn salayc snrlar getirilmitir. Ancak lkemizde 2005te dzeltilerek yrrle giren Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii iinde bu teknoloji gemeye balamtr. lkedeki mevcut altyap, oluan zararl atklar uzaklatrmaya yetmekten ok uzak olduundan ve ynetimin hukuksal aklarndan kaynaklanarak, hlihazrda, birok muhtemel zararl atk gzden kamakta ya depolanmakta ya da arazilere geliigzel braklmaktadr. Katlatrma-kararllatrma ile ilgili laboratuvar tecrbeleri, bu yntemin inorganiklere uygulanabileceini ortaya koymutur. Organiklerin, donmay ve kimyasal kararlln elde edilmesini zorlatrarak giriim yapc olduu genel olarak belirlenmitir. Katlatrmakararllatrma teknolojisinde kararllatrmay salayan maddeler olan imento esasl maddeler (Portland, uucu kl ve kire) ve sodyum silikat, iinde az organik bulunan inorganik maddeler kullanlmtr. Ayrca, teknolojideki baary ksmen azaltmas sz konusu baz ar metallerin yntemle uyumluluunu artrmak iin eitli additifler zerinde de denemeler yaplm ve baarl sonular elde edilmitir. Bu almada, geri kazanlmas g ve her zaman sz konusu olmayan zararl atklarn, imento ile katlatrlmas ile ar metallerin szmasnn azaltlmas, mevcut kaynaklarn, evrenin ve toplum salnn korunmas iin balang salanmas ve bir aratrma altyapsnn kurulmas amalanmtr. Bu almann temel hedefini oluturan akmlatr fabrikas atksu artma tesisi amurlarnn, farkl imento tr ile K/K ilemine tabi tutulabilirlii aratrlmtr. Bu maksatla, mukavemet ve szma (TCLP) testleri yaplmtr. 52,5luk imento tipi ile yaplan denemelerde en yksek mukavemet deerleri elde edilmitir. Bununla birlikte tm imento tiplerinde karmn ierisindeki atk oran arttka mukavemet de genel bir d sergilemektedir. Pb, Cd, Cr, Cu ve Ni metalleri iin TCLP aratrmas sonular; tm metaller iin %10 atk oranndan sonra eluata belirgin metal iyonu geiinin baladn gstermitir. Anahtar kelimeler: Katlatrma-kararllatrma, zararl atk, zararl atk bertaraf, imento, artma amuru, ar metal, kurun, mukavemet testi, szma testi, TCLP

ABSTRACT The protection of environment and public health from hazardous constituents has been a major concern of industrialized nations such as USA and some EC countries. By this purpose, various technologies have been developed which support to render a waste non-toxic or to reduce the potential for the release of toxic species into the environment. These technologies of waste disposal are limited by the type of wastes, cost and valid legislation. Using cementations binders, solidification/stabilization (S/S) technology example has been designated the best demonstrated available technology for radioactive and hazardous wastes since decades. In recent, EC 1999 Landfill Directive has brought some quite strict limitations for some wastes containing potential toxic compounds as well as hazardous industrial wastes, and got forced the applications of S/S technology. Unfortunately our countrys related hazardous waste legislation valid since 1995 does never cover S/S technology. After 2005 year amendment, this situation has been corrected. Therefore many possibly harmful wastes are overlooked and are dumped into landfills or leaved onto fields casually. Experience from laboratory efforts has shown that S/S processes are much more viable for inorganic wastes than the organic wastes. Interfering effects in setting and chemical stability are often cited as evidences of cement based S/S not being adequate in treating some of the organic wastes. The two principal constituents of most commercial fixing agents are cementations materials (Portland cements, fly ash, lime) and sodium silicate, but a combination of cement and soluble silicates has been found to be the best binder in the solidification of a largely inorganic residue with trace concentrations of organic contaminant. On the other hand, in order to get compatibility with the waste components giving difficulty such as heavy metals, many blends of different types of materials with cement have being tested getting success. The objectives of present research are to investigate application of hazardous waste kinds that recycling of theirs is difficult and not feasible always, to save resources, environment and public health and, to establish an infrastructure for following researches. Solidification/stabilization possibility of treatment plant sludges from an accumulators factory was studied essentially for different three types of cements. For that purpose, solidified material compressive strength and leachability (TCLP) tests were realized. The highest strength values were obtained incase 52.5 grade cement type. As expected, a remarkable weakness was subjected while increasing waste ratio. The results for Pb, Cd, Cr, Cu and Ni metals from TCLP analysis showed that heavy metals begin passing into eluate phase after 10% waste ratio. Keywords: Solidification, stabilization, hazardous waste, hazardous waste treatment, cement, chemical sludges, heavy metal, lead, compressive strength test, leaching test, TCLP

xi

1.

GR

1.1

KONUNUN ANLAM VE NEM

Endstri devriminden sonra insanolunun hzna yetiilmez geliimi ve bunun sonunda rettii binlerce eit madde ve rnn neticesinde atklarn miktar ve eidinde de nemli bir art yaanmtr. Bu kadar ok eit atk karsnda nasl bir ynetim uygulanaca sorusunun cevab, hep arana durmu ve bu konuda almalar younlamtr. Zararl atklar, genel olarak zehirlilik, koroziflik, patlayclk ve parlayclk zellikleri ile dier atklara kyasla artma ve bertaraf ilemlerinin seimi ve uygulanmasnda daha dikkatli ve hassas olunmas direkt gereken niha atklardr. Hlihazrda zararl atklarn bu nileme atklarn tbi tutulmakszn depolama sahalarnda depolanmalar tehlikeli

zelliklerinden dolay sakncaldr. Sznt suyunun yeralt suyuna karmasyla istenmeyen birok netice dourmas bu sakncalara rnek olarak verilebilir. Ayrca, oluan sznt sularnn toplanp artlmas sonucunda oluan amurlarn depolanmasndan szacak sularn da tekrar artlmas gibi bir sonsuz evrim tuhaf bir durum oluturmaktadr. Bu sebeplerle, bu atklarn bertarafnda farkl, yeni, daha ekonomik, daha etkin ve daha kalc bertaraf metodu/metotlarnn aratrlmas, denenmesi ve uygulanmas da nem kazanmaktadr. Katlatrma/Kararllatrma (K/K) (Solidification/Stabilization) ilemleri, zararl atklarn

bertarafnda yeni ve farkl saylabilecek bir metottur. Bu ilemlerde ama, eitli balayc maddeler kullanarak zararl atn hareket yeteneinin azaltlmas ve d ortamdan izole edilmesinin salanarak orijinal atktan daha az zararl veya zararsz bir hale getirilmesidir. K/K, atn kimyasal olarak daha kararl bir ekle dntrlmesiyle znrlk veya zehirliliini snrlayan ilemleri kapsar. Yani bu teknoloji, katlatrma ile birlikte zehirli bileeni, yeni ve zehirli olmayan bir bileik veya maddeye dntrebilecek kimyasal reaksiyon kullanmn da gerektirir. K/K ilemlerindeki balayclar, inorganik ve organik olmak zere iki snfa ayrlabilir. ounlukla kullanlan inorganik balayclar hidrolik imento, snmemi kire, puzolanlar, jips ve silikatlarn deien kombinasyonlardr. Kullanlan veya denenmi organik balayclar epoksiler, polyesterler, asfalt, poliolefinler, (zellikle polietilen ve polietilen-polibtadien) ile re-formaldehittir. Kizelgur (silisli toprak), imento ile polistiren, poliretan imento, polimer

2 jelleri ile silikatl ve kireli imento kombinasyonlardr. K/K ilemlerinin ardndan ortaya kan malzeme, nihai depo sahasnda depolanabilecei gibi farkl faydal uygulamalarda da kullanlabilir. Asfalt yollarn altnda beton zemin oluturulmasnda ve eitli yerlerde dolgu malzemesi olarak kullanlmas bu uygulamalara birer rnek tekil edebilir. Ancak ortaya kan malzemenin grd ilemin performansnn llmesi ve malzemenin atn zararl zelliklerini tayp tamadnn tespit edilmesi maksadyla eitli fiziksel (basma, ekme, eilme, burulma testleri vb.) ve kimyasal (madde analizi, szabilirlik testi vb.) testlerden geirilmesi gerekir. Ayrca malzeme kat blok haline geldikten sonra doal hayatta karlaabilecei tm etkilerin tasarlanarak bu etkilere kar gsterdii davran ta belirlenmeli ve bunun ardndan bu malzemenin ne yaplaca konusu tartlmaldr. vb. inorganik ve organik balayc sistemlerin

1.2

ALIMANIN AMA VE KAPSAMI

Bu almada, bir akmlatr imalat tesisinin endstriyel atksularnn artld atksu artma tesisinden maksadyla kan ar metal ile ierikli artma amurunun optimum zararl etkilerinin orannn giderilmesi bulunmas imento katlatrlmasnda atk/imento

amalanmtr. Bu amaca ynelik olarak farkl tipteki imentolar denenmitir. Optimum orann tespitinde; anma, snma-souma, donma ve yamur gibi doal artlar altnda kat bloun anarak yeralt suyuna szma ve suda znme ihtimalinin varlndan dolay szma deneylerinin ve kat bloklarn depolanmas halinde maruz kalacaklar basn altnda dayanaklklarnn llmesi amacyla mukavemet deneylerinin yaplmasna ihtiya vardr. Ancak her iki deneyin sonucunun birlikte deerlendirilmesi ile atk/katlatrc oran hakknda kesin yarglara varlabilir. Bu kapsamda, almada farkl imento tipi kullanlarak farkl atk-imento oranlarnn atn mukavemeti ve szmasna olan etkileri incelenmitir. Beton haline gelmi atn basn dayanm testi TS EN 1961 imento Deney Metotlar Blm 1: Dayanm Tayini standardna gre yaplmtr. Szma deneyi ise USEPA Method 1311: Toxicity Characteristic Leaching Procedure (TCLP) Zehirlilik Szma Testi metoduna gre yaplmtr.

3 Basn dayanm testi neticeleri uluslararas beton snflandrmalarna gre ve szma deneyi neticeleri ise lkemizde hlihazrda yrrlkte olan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre kyaslanmtr. Tez, yedi blmden olumaktadr. Birinci blmde konuya genel bir giriin yapld giri blm yer almtr. kinci blmde, konu hakknda genel bilgilerden balanmak suretiyle K/K ileminin

gerekletirildii zararl atklarn tanm, kaynaklar, snflandrmalar, kaynaklar ve ynetimi konular ilenmi, son olarak da zararl atk ynetiminde Trkiye, AB ve ABDdeki mevzuatlar gzden geirilmitir. nc blmde, bir zararl atk bertaraf yntemi olarak K/K ilemleri anlatlm olup bu ilemlerin tanm, amac, mekanizmalar, avantaj ve dezavantajlar tanmlanm, uygulanan sistemler, kullanlan balayclar ve ilemin performansnn llmesi konular ilenmitir. Drdnc blmde ise zararl atklarn K/K yntemleri ile bertaraf konusunda daha nceden yaplm baz almalara yer verilmitir. Beinci blmde, yaplan almann zellikleri ve alma plan verilmi olup deneyde kullanlan alet ve cihazlar ile malzemeler tantlm ve deney yntemleri anlatlmtr. Altnc blmde ise yaplan deneysel alma neticesinde elde edilen bulgulara yer verilmi olup, sonular karlatrmal bir ekilde yorumlanmtr. Yedinci ve son blmde ise almadan elde edilen neticeler nda zelde Akmlatr tesisi atksu artma tesisi amuru K/K ilemleri iin elde edilen genel sonulara ve nerilere yer verilmitir.

2.

K/K YNTEMNN UYGULANDII ATIKLAR

Modern an tketim toplumunu krkleyen bol miktar ve eitte rn arznn doal bir neticesi olarak atklar da miktar ve eit bakmndan olduka artm ve gelien teknoloji, deien hayat standard ve tarz ile birlikte de artmaya devam edecei anlalmaktadr. Bugn artk normal evsel kat atk ve atksulardan baka karmak yapl endstriyel atklar, hastahane ve laboratuvarlardan kaynaklanan tbbi atklar, radyoaktif atklar, zararl atklar ve artma ilemlerinden sonra arta kalan artma amurlar ile uramak ve uygun bertaraf metotlar gelitirilmek zorundadr. Bu blmde bu tezin konusunu oluturan K/K bertaraf ynteminin uyguland atklar olan zararl atklar hakkndaki temel bilgilere yer verilmi olup, zararl atklarn tanm, kaynaklar, snflandrmalarna yer verilmi, zararl atk ynetimi bal altnda bu atklarn artlmalar ve bertaraf metotlar irdelenmitir. Son olarak zararl atk ynetiminde kanuni yaklamlardan bahsedilmitir.

2.1

ZARARLI ATIK TANIMLARI

Zararl atklar ok farkl yap ve ekillerde ortaya kabilmektedir. Sv, kat, gaz veya amur formunda bulunabilirler. Form ve ekilleri ne olursa olsun, evresel deerleri korumak iin bu atklarn uygun ekilde ynetilmesi ve uzaklatrlmas esas alnmaldr. Zararl atklarn bugne kadar tanmlanmasnda iki temel yaklam izlenmitir ki bunlar; evresel etkileri ynnden ve atk zellikleri ile tanmlamadr. Teoride yaplan tanmlarn yannda, aslnda nc bir yaklam olarak da nitelendirilebilecek listeler yaklam sklkla kullanlmaktadr. Listeler yaklam dier iki temel yaklam kendi iinde kullanmakta ve zellikle yasal bazda kontrole tabi tutulacak zararl atklarn belirlenmesinde birok lke tarafndan farkl ekillerde kullanlmaktadr. Bu balamda zararl atklar; evresel olarak akut veya kronik zarar potansiyeline sahip yanc, andrc, reaktif ve zehirli olabilen, kompozisyonu, ierdii madde miktarlar, fiziksel formlar, evrede dalm-yaylmlar ve kullanm ekilleri ile evreye yine insan aktiviteleri ile giren ve bu nedenlerle konvansiyonel artma ve uzaklatrma yntemlerinden farkl olarak ve evresel sistemin (ekosistemin) politik, sosyal ve ekonomik deerleri ile ynetilmeyi gerektiren zelletirilmi ve listelenerek saptanm atklardr denilebilir.

5 2.1.1 evresel Etkileri Ynnden Tanmlama

Bir atn zararl atk olabilmesi iin onun bir veya daha fazla zararl/tehlikeli zellii ile evresel etkisinin belirlenmesi esastr. Atn zararl/tehlikeli olma etkileri evredeki zarar potansiyelinin ortaya kma sresi ile ilgili olarak iki ksmda ele alnmaktadr. Bunlar; Ksa srede oluan (akut) zararlar: Atn, az, solunum veya deri yoluyla alnma sonucu akut zehirlilik, kuvvetli andrclk, deri veya gzle temasta zarar verme zellii, yangn ve patlama tehlikesi zellikleri ile ortaya kmaktadr. Uzun srede oluan (kronik) zararlar: Atn uzaklatrma tarz ile ilikili olarak evrede uzun sre maruz kalma sonucu kronik zehirlilik, kanserojenlik, detoksifikasyon ilemlerine kar direnli olma (biyolojik bozunurlua kar direnlilik), yzeysel veya yeralt sularn kirletme potansiyeli, estetik olarak istenmeyen zellikler (kt koku vb.) ile ortaya kan zararlardr.

2.1.2

Atk zellikleri ile Tanmlama

Bir atk eer tutuabilirlik, koroziflik, reaktiflik ve zehirlilik gibi tehlikeli zelliklerden bir veya birkana sahip ise zararl atktr (Hall vd., 1993). Ayrca bunlara ilave olarak T.C. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde ve AB Zararl Atklar Direktifi Ek IIIde (Hazardous Waste Directive Annex III) yer ald ekliyle zararl atklarn zellikleri kod numaralar ve aklamalar ile aada verilmitir. H1-Patlayc Alev etkisi altnda patlayabilen ya da dinitrobenzenden daha fazla ekilde oklara ve srtnmeye hassas olan maddeler ve preparatlar, kendi bana kimyasal reaksiyon yolu ile belirli bir scaklk ve basnta hzla gaz olumasna neden olabilecek madde veya atklar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H2-Oksitleyici Dier maddelerle, zellikle de yanc maddelerle temas halinde iken yksek oranda

ekzotermik reaksiyonlar gsteren maddeler ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). Reaktif atklar normal koullar altnda kararl olmayan maddeleri ierirler, hzl ve iddetli reaksiyon veren atklardr. Genel olarak reaktif atklar patlamalara ve/veya zehirli dumanlara, gazlara ve suyla kartnda da buhara yol aabilirler (Hall vd., 1993).

6 H3-A-Yksek Oranda Tutuabilenler 21 Cnin altnda parlama noktasna sahip sv maddeler ve preparatlar (ar tutuabilen svlar dhil), Herhangi bir enerji kayna uygulamas olmakszn ortam scaklndaki hava ile temas ettiinde snabilen ve sonu olarak tutuabilen maddeler ve preparatlar, Bir ateleme kayna ile ksa sre temas ettiinde kolayca tutuabilen ve ateleme kayna uzaklatrldktan sonra yanmaya ve tkenmeye devam eden kat maddeler ve preparatlar, Normal basnta, havada tutuabilen gazl maddeler ve preparatlar, Su veya nemli hava ile temas ettiinde, tehlikeli miktarda yksek oranda yanc gazlara dnen maddeler ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H3-B-Tutuabilen 21 Cye eit veya daha yksek ya da 55 Cye eit ya da daha dk parlama noktasna sahip olan sv maddeler ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). Tutuabilir atklar belirli bir takm koullar altnda yangna yol aabilirler. rnek olarak ok abuk tutuarak yanan solventler ve srtnmeye kar hassas maddeler verilebilir (Hall vd., 1993). H4-Tahri edici Deri ile ya da balgam membran ile ani, uzun sreli ya da tekrar eden temaslar halinde yana sebebiyet verebilen, korozif olmayan maddeler ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H5-Zararl Solunduu veya yenildiinde ya da deriye nfuz ettiinde belirli bir salk riski ieren maddeler ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H6-Toksik Solunduunda veya yenildiinde ya da deriye nfuz ettiinde, salk ynnden ciddi, akut veya kronik risk oluturan ve hatta lme neden olan madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). Zehirli atklar canllar tarafndan belirli dozda alndnda iddetli ve lmcl etki yapabilen atklardr. Zehirli atklar topraa verildiinde kirlenmi sv szntlar ile yeralt suyunu kirletebilir ve besin zinciri ile canllar etkileyebilir. Zehirlilik etkisi eitli zelliklere bal olarak farkl yntemler ve zehirlilik testleri ile farkl ekillerde tanmlanmaktadr (Hall vd., 1993).

7 H7-Kanserojen Solunduunda veya yenildiinde ya da deriye nfuz ettiinde, kansere yol aan veya etkisinin artmasna neden olan madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H8-Korozif Temas halinde canl dokular tahrip eden madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). Korozif atklar genellikle metalleri paslandrma zelliine sahip asidik maddeleri ierirler. Bunlar tanklar, madde kaplarn, varilleri andrp delerek zarar verirler. Bu grupta kuvvetli asitler, kuvvetli bazlar, oksitleyici maddeler, dehitrat zelliine sahip maddeleri ieren atklar gz nne alnabilir (Hall vd., 1993). H9-Enfeksiyon yapc nsan veya dier canl organizmalarda hastala neden olduu bilinen veya geerli nedenler dolaysyla gvenli olarak inanlan varlnn srdrebilen mikroorganizmalar veya toksinleri ieren maddeler (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H10-Teratojenik Solunduunda, yenildiinde veya deriye nfuz ettiinde, doutan gelen kaltmsal olmayan sakatlklara yol aan veya yol ama riskini artran madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H11-Mutajenik Solunduunda, yendiinde veya deriye nfuz ettiinde, kaltsal genetik bozukluklara yol aan veya yol ama riskini artran madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005). H12-Havayla, suyla veya bir asitle temas etmesi ile zehirli veya ok zehirli gazlar serbest brakan madde veya preparatlar H13-Yukarda listelenen karakterlerden herhangi birine sahip olan atklarn bertaraf esnasnda ortaya kan madde ve preparatlar H14-Ekotoksik evrenin bir veya daha fazla kesimi zerinde ani veya gecikmeli etkiler gsteren veya gsterme riski tayan madde ve preparatlar (Gnll, 2004; TCOB, 2005).

8 2.1.3 Listeler Yaklam

eitli lkelerde zararl atk tanmlanmasnda yaanan zorluu gidermek iin atklar tanm, kstas ve koullar gz nne alarak snflamak, kodlamak ve listelemek yoluna gidilmitir. Farkl lkelerde farkl listeler ve buna bal olarak farkl listeleme yaklamlar vardr. Bu yaklamlar iinde ilk ve en nemlisi atklar tanmlayan, hangi atn zararl olduunu syleyen yani ite brakan listeler, ikincisi ise atn zararl atk olmadn ilan eden, yani dta brakan listeler yaklamdr. 2.1.3.1 eren Liste Zararl atklarn yasal olarak tanmlanmasnda kullanlan en yaygn yollardan biri ieren liste yaklamdr. Bu yaklam Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, Hollanda, sve, ngiltere ve ABD gibi birok lkede kullanlmaktadr. Bu listeler belirli endstrilerden kaynaklanan bir takm atklar, zel bileenli olan atklar veya ilemleriyle tanmlanm belirli atk akmlarn kapsar. 2.1.3.2 Dta Brakan Liste Zararl atn dierlerinden farkn ortaya koymak iin bir alternatif yaklam olarak

verilmitir. Bu listenin yaklam, bir tehlikeli atn yeterli tanm iin gerekli olan bileenleri iermeyen, yani akut ve kronik evresel zararlar olmayan, zararl atk ileme prensiplerini gerektirmeyen, bilinen konvansiyonel atklar listelemektir. Byle bir listede herhangi bir zararl atk bulunmaz. Basitlii ve listesindeki atklarn tehlikeli olmadn gstermesiyle ok yararl olmasna ramen, zararl atklar tanmlayamad iin bununla birlikte bir ieren listeye ihtiya duymaktadr.

2.2

ZARARLI ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI

Pratik olarak zararl atk snfna giren ok sayda madde, rn ve rn kombinasyonlar vardr. Bu nedenle atk gruplar be genel kategoriye ayrlmtr.

2.2.1

Radyoaktif Atklar

yonize radyasyon yayan maddelere radyoaktif maddeler denmektedir. Bu tr maddeler canllarn uzun srelerde maruz kalmas durumunda byk salk problemleri yaratrlar. Radyoaktif maddeler uzun sreler kalc olduundan ok nemlidirler. Bu tr maddelerin

9 kalcl yar mr olarak ifade edilir. Yar mr radyoaktivite miktarnn ilk deerinin yarlanmas iin gerekli olan sredir. rnein Uranyum-232'nin yar mr 72 yl ve Uranyum-236'nn yar mr 420.000 yldr. Uzun zamanlar iin kullanlan radyoaktif atk depolama blgeleri dier atklar iin kullanlmazlar. nk radyoaktif atk ynetimi zel bir uzmanlk gerektirir, dier atklardan sorumlu kiilerin konusu dndadr (Tchobanoglous vd., 1977).

2.2.2

Kimyasal Atklar

Bu tr atklar drt ana grupta toplanabilir; (Tchobanoglous vd., 1977) Sentetik organikler, norganik metaller, tuzlar ve bazlar, Parlayclar, Patlayclar. Genelde zararl atklar iin uygun olmas asndan Dnya Bankas, WHO ve UNEP tarafndan kullanlan bir kat atk gruplandrmas aada verilmitir. norganik Atklar Asidik ve bazik atklar Siyanrl atklar Ar metal ieren atklar Asbest kalntlar Dierleri Madeni Ya Atklar Kimyasal Kkenli Organik Atklar Kirlenmi klorlu solventler (Halojenler) Klorsuz solvent atklar PCBli atklar Boya ve reine atklar Biosid ve Pestisidler Dier kimyasal kkenli organik atklar

10 Biyolojik Kkenli Organik Atklar zel Atklar (Byk miktarlardaki az zararl atklar) Enfekte Atklar

2.2.3

Biyolojik Atklar

Zararl biyolojik atklarn en byk kayna hastahaneler ve biyolojik aratrma kurululardr. Bu atklarn en nemli zellikleri dier organizmalara bulamas ve zehirli etki gstermesidir. Bu gruptaki atklar ameliyat sonucu ortaya kan hasta hcreler, bulam maddeler, enjektr, sarg bezi ve tarihi gemi ilalardan olumaktadr (Tchobanoglous vd., 1977).

2.2.4

Parlayc Atklar

ou parlayc zararl atklar kimyasal atk grubuna girer. Bu atklar kat, sv ve gaz formunda olabilirler, fakat byk bir blm sv haldedir. Tipik rnekleri; organik solventler, yalar ve organik amurlardr. Parlayc atklar zel bir ilgi gerektirir. nk bu atklar kolayca yanabilir, cier ve bbrek hastalklar, kanser ve cilt rahatszlklarna neden olabilirler (Tchobanoglous vd., 1977).

2.2.5

Patlayc Atklar

Bu tip atklar kat, sv ve gaz formunda olabilirler. Parlayc atklara benzer ekilde, depolanmalar, datlmalar ve uzaklatrlmalar esnasnda yksek bir tehlike potansiyeline sahip olup zel ilgi gerektirirler (Tchobanoglous vd., 1977).

2.3

ZARARLI ATIK KAYNAKLARI

Zararl atk kaynaklarn belirlemek iin zararl atk kriterleri ve listeler yaklamndan faydalanlmaktadr. incelenmektedir; Kk miktar zararl atk reticileri Byk miktar zararl atk reticileri Miktar asndan bu ayrm tm kaynak baznda belirtilen atklar iin de geerli olacaktr. Zararl atklar kaynak asndan temel olarak iki ana balkta snflandrlmaktadr. Bunlar da; Buna gre zararl atklar, retilen miktar ynnden iki ksmda

11 Kayna belirsiz atklar (yaygn kaynak) Kayna belli atklar olarak ayrlabilir (noktasal kaynak) Zararl atklarn en byk blmn endstriyel atklar oluturmaktadr. Bu nedenle en nemli kaynak baznda ayrm endstriyel zararl atklarn snflandrlmasyla yaplmaktadr. Buna gre, zararl atk kaynaklar; Endstriyel zararl atk kaynaklar Endstriyel olmayan zararl atk kaynaklar eklinde iki ana balk altnda toplanabilir.

2.3.1

Endstriyel Zararl Atk Kaynaklar

Endstriyel zararl atklarn byk bir blmn kimyasal madde retimlerinin ve bunlarla ilikili endstrilerin oluturduu zararl atk kaynaklar oluturur. Bu kaynaklar SIC kodlar ile birlikte izelge 2.1'de verilmitir.

izelge 2.1 SIC kod numaralar ile endstriyel zararl atk kaynaklar SIC Kodu SIC 22 SIC 24 SIC 25 SIC 26 SIC 27 SIC 28 SIC 29 SIC 30 SIC 31 SIC 32 SIC 33 SIC 34 Endstri Ad Tekstil endstrisi Kereste ve ahap rnleri Mobilya ve koruma endstrisi rnleri Kt ve kt hamuru endstrisi Basn ve yayn endstrisi Kimyasal maddeler ve ilgili rnler Petrol ve kmr rnleri Lastik ve ilgili plastik rnler Deri endstrisi Ta, toprak ve cam rnleri Metal retim endstrileri Metal son ilemleri endstrileri

12

SIC Kodu SIC 35 SIC 36 SIC 37 SIC 38 SIC 39 2.3.2 Bu

Endstri Ad Makine endstrisi (elektrik makineleri hari) Elektrik ve elektronik cihazlar endstrileri Tanm cihazlar retimi Cihazlar ve ilgili rnler endstrisi Dier retim endstrileri

Endstriyel Olmayan Zararl Atk Kaynaklar kategorideki zararl atk kaynaklar genellikle endstrilerin yan sektrleri, hizmet

sektrleri ve i alanlarndaki faaliyetlerin sonucu ortaya karlar. Bu nedenle, bu atklar evsel veya belediyesel atk terimleri yerine yine SIC kodlarnda yeri olan ancak retim veya endstriyel rn olarak deerlendirilemeyen (retim d) anlamna gelecek ekilde endstriyel olmayan zararl atk kaynaklar kategorisinde deerlendirilmitir. Endstriyel

olmayan zararl atk kaynaklar izelge 2.2de gsterilmitir.

izelge 2.2 SIC kod numaralar ile endstriyel olmayan zararl atk kaynaklar SIC Kodu SIC 07 SIC 40 SIC 55 SIC 72 SIC 73 SIC 76 SIC 80 SIC 82 SIC 5085 SIC 5161 Endstri Ad Tarmsal hizmetler (ilalama, gbreleme, dzenleme vb.) Demiryolu tamacl Oto tamircilii ve benzin istasyonlar Kiisel hizmetler hizmetleri Dier tamirat hizmetleri Salk hizmetleri Eitim-retim hizmetleri Kullanlm varil ve bidon temizleme ve uzaklatrma ilemleri Kimyasal madde depolar

13 Bunlarn yannda endstriyel olmayan zararl atk kaynaklar ierisinde evlerden kaynaklanan zararl atklardan da bahsetmek mmkndr. Evsel atklar iinde zel tehlikeli atklar, ok az oluma ihtimaline sahip olduu veya hi olumaz gibi dnld iin gzden kamaktadr. Hlbuki az miktarlarda da olsa evlerden de alc ortamlar iin tehlikeli olabilecek zel zararl atklar retilmektedir.

2.4

ZARARLI ATIKLARIN YNETM

Zararl atk ynetimi atn balangcndan nihai bertarafna kadar geen tm safhalar iermektedir. iindedir. Bu balamda zararl atklarn oluumunun azaltlmas, atklarn uygun metotlarla toplanmas, tanmas, artlmas ve uzaklatrlmas zararl atklarn ynetiminin

2.4.1

Zararl Atklarn Oluumunun Azaltlmas ve Geri Kazanm

Zararl atklarn oluumunun ve snrlar tesi hareketlerinin nlenmesi amacyla lkemiz 20 22 Mart 1989 tarihlerinde UNEP bnyesinde "Zararl Atklarn Snrlar tesi Hareketlerinin Kontrol ve Bertaraf"na likin Basel Szlemesi'ni imzalam ve szleme 20 Eyll 1994 tarihinde TBMM'de onaylanarak yrrle girmitir. Zararl atklarn ak bir listesini ieren Basel Szlemesi esas alnarak hazrlanan "Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii" ise son haliyle 14.03.2005 tarih ve 25755 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Basel Szlemesi zararl atklarn evresel olarak salkl ynetimi iin oluturulan ana prensipleri ierir. Bunlar: 1) nleyici prensip: Zararl atk retimi miktar ve tehlike potansiyeli olarak kaynanda minimum dzeye indirilmelidir. 2) Yaknlk prensibi: Zararl atklarn retiminin kanlmaz olduu durumlarda atklar retildikleri alana mmkn olan en yakn mesafede bertaraf edilmelidir. 3) Btnlk prensibi: Bertaraf yeri ve zararl atklarn evreyle uyumlu ynetimi garanti altna alnmaldr. 4) Yeterlilik prensibi: Yeterli bertaraf tesisi oluturulmaldr. 5) Kendine yeterlilik prensibi: Atklarn evresel bakmdan salkl bir ekilde ilenmesi ve bertaraf ama edinilmelidir. 6) Ulusal bamszlk prensibi: Her ye zararl atk ithalini kendi snrlar iinde tanmasn yasaklama hakkna sahiptir.

14 7) Ekolojik frsat prensibi: Zararl atklarn snrlar tesi tanm minimum dzeye

indirilmelidir. Bu prensipler erevesinde lkeler kendi i dinamiklerine re mevzuatlarn belirlemekte ve bir zararl atk ynetim plan sunmaktadrlar. Zararl atklarn ynetim planlamasnda temel adm yer almaktadr. Bunlar; 1) Zararl atklarn tanm ve saptanmas, 2) Yasal ve idari esaslarn belirlenmesi ve 3) Artma, depolama ve uzaklatrma teknolojilerinin belirlenmesidir (ELB, 1993).

2.4.2

Zararl Atklarn Artlmas ynetiminde ilk adm olan atk azaltma ve geri kazanm-dnm

Zararl atklarn

ilemlerinden sonra bavurulmas gereken bir bertaraf metodu da artmadr. Bu kapsamda tm zararl atk trleri iin geerli olacak bir artma metodu ne srmek yerine atk trne, ieriine ve zelliklerine gre o ata has olarak bir artma metodu kullanlmas yoluna gidilmelidir. Doru metot ancak tamamen o atk iin yaplacak aratrmalar ve deneyler neticesinde bulunacaktr. Bu ama evresinde artm yntemleri drt ana balk altnda incelenebilir. Bunlar fiziksel, kimyasal, fizikokimyasal ve biyolojik artmdr. 2.4.2.1 Fiziksel Artm Zararl atk ynetiminde kullanlan fiziksel yntemler atn yapsnda herhangi bir kimyasal veya biyolojik deiim yaratmadan at sabitletiren veya inert bir forma getiren faz ayrm ilemlerinden oluur. Tm bu teknikler ktrme, dekantasyon, drenaj ve evaporasyon gibi sv ksm azaltmaya ynelik yntemleri kullanrlar. Lagnleme ve depolama tanklar, karm atklarndan su ve ya fazlarn ayrmada etkin olarak yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Hava yzdrmesi, filtrasyon ve santrifjleme teknikleri gibi daha karmak yntemler de zellikle faz ayrmnda kullanlmaktadr. Sorpsiyon/desorbsiyon, vakumlama ve azeotropik destilasyon gibi teknikler ise ilem kalntlarndan gelen deerli kimyasallarn geri kazanmn da etkin olarak yer alrlar. Fiziksel ilemlerden bazlar izelge 2.3de ksa aklamalar ile verilmitir.

15 izelge 2.3 Zararl atklarn artlmasnda fiziksel ilemler (LaGrega vd., 1994; Tchobanoglous vd., 1993). lem Aklama znr bir kirleticinin, kat yzeyde (adsorban) tutunmas ile sudan uzaklatrld bir sretir. evresel uygulamalarda en yaygn olarak kullanlan adsorban, i yzey alann nemli lde artrmak iin ileme tabi tutulmu karbondur (aktif karbon). Sv karmn mekanik kuvvetler kullanlarak faz ayrmnn gerekletirilmesi metodudur. kelemeyen atklar uygulanabilir. Belli bir basn altnda sv karm ierisindeki istenen iyon veya maddelerin partikl boyutuna gre tutan dzenek. Birok artma uygulamalarnda kullanlr. Sulu atklardan bileenlerin elektroliz yoluyla kat faza ayrlmas esasna dayanmaktadr. Sulu atklardan ykl partikllerin bir elektriksel alan uygulanarak ayrlmasn salamak ve kat fazda toplamak esasna dayanmaktadr. Kat-sv karmnn gzenekli bir ortamdan geirilmesi ile ierisindeki kat fazn tutulmas esasna dayanmaktadr. Kendi arlklar ile sv ierisinde kebilenlerin (askda kat madde) maddelerin kelmesi, kelemeyenlerin (koloidal) ise kimyasal madde kullanlarak birlemelerinin salanarak arlklaryla kelmelerinin salanmas yntemlerine karlk gelmektedir. Sv ortamndaki askda katlar ve yalar gibi maddelerin basnl veya difze hava kabarcklar ile yzdrlmesi ve yzeyden syrlmas esasna dayanmaktadr. Hava ve su fazlar arasndaki geii gelitirmek iin, havay sudan geirerek sudaki bileiklerin buharlamasn arttran bir ktle transferi ilemidir.

Adsorpsiyon

Santrifjleme Membran ilemleri Elektroliz Elektroforez Filtrasyon

Floklasyon ve ktrme

Flotasyon

Havayla Syrma

2.4.2.2 Kimyasal Artm Ntralizasyon, znrlk drlmesi gibi atn kimyasal zelliklerini deitirecek veya atn zehirli zelliklerini bozacak reaksiyonlar kullanan yntemlerdir. Bu yntemler ierisinde en nemlileri izelge 2.4de verilmitir.

16 izelge 2.4 Zararl atklarn artlmasnda kimyasal ilemler (LaGrega vd., 1994) lem Kimyasal oksidasyon Ar metal ktrmesi Ntralizasyon Hidroliz Sv-sv zc ekstraksiyonu Ozonlama Fotoliz Aklama Atk bileenlerini kimyasal olarak dntrmek iin oksitleyici bir madde ilave ederek at zehirsizletirme yntemidir. Sv ortamnda ar metallerin kimyasal madde kullanlarak ktrlmesi esasna dayanmaktadr. Asidik veya bazik zellikteki zeltinin korozif etkinin giderilmesi iin baka asidik veya bazik kat veya svlar ile birletirilerek normal pH seviyelerine getirilmeleri esasna dayanmaktadr. Su ile reaksiyon veren bir tuzun asit veya baz oluturmasdr. lem bir sv zeltiden bileenlerini bir dier zc kullanarak ayrma esasna dayanmaktadr. Kuvvetli oksidant olan ozon ile atn muamele edilmesi ile atktaki zehirli ieriin oksitlenmesi esasna dayanmaktadr. Ik enerjisi altnda kimyasal balarn krlmas esasna dayanmaktadr.

2.4.2.3 Fizikokimyasal Artm Katlatrma / Kararllatrma (K/K) Metodu Fizikokimyasal artm yntemlerinden biri olan K/K metodu, balayc malzeme kullanlarak atklar daha kararl hale dntren, bir baka deyile daha az zehirli forma dntren teknolojileri ierir. kararllatrma Bu yntem, katlatrma ilemi kimyasal reaksiyonlarn yer ald ilemini kapsad gibi ayn zamanda kat madde ktlesi iinde atk

partikllerinin veya molekllerinin fiziksel olarak balanmas, sabitleme ve kapslleme gibi olaylar da kapsar. Zararl ata eitli balayclar ilave edilerek, atk bnyesindeki kirleticiler sabitlenir, bylece atklarn doaya zarar engellenmi olur (LaGrega vd., 1994). Katlatrma ile amur sktrldnda dayankllk ve szdrmazlk artar, permeabilite ise der. Bu ekilde katlatrma ile rnn fiziksel ve kimyasal zelliklerini iyiletirerek depolama metodu iin bir n hazrlk salanm olur veya oluan katlatrlm malzeme belli bir dayanma sahip olduundan yap malzemesi olarak kullanlabilir (LaGrega vd., 1994). Elde edilen malzeme ise depolanabilecei gibi dzenli depolama kullanlabilir. sahalarnda rt, yol

inaatlarnda

dolgu malzemesi olarak

Bylece atn evreye zararl

17 olmaktan te yararl olabilecek ynde kullanm da gereklemi olur. Atn zelliklerine uygun katlatrma yntemi ve zel katk maddelerinin seilmesi; atn bnyesindeki tehlikeli maddelerinin n ilemlerle yeterince kararl hale gelmesi ve seilen ynteme gre katlatrma ileminin yaplmas izlenmesi gereken yol olmaldr (Filibeli, 1998). K/K teknolojisinde orijinal atktan daha zararsz hatta tekrar yararlanlabilecek materyal elde edilmek iin eitli testlerle kontroller yaplr. Proses iin gerekli ekipmanlar; konveyrler, besleme tanklar, pompalar, vb. ekipmanlardr. norganik kat atklar ve amurlar zellikle yksek konsantrasyonda ar metaller ieren atklar (Pb, Cd, Cu, Cr, vd.) katlatrmakararllatrma ilemleri iin en uygun atklardr (Conner, 1990). K/K teknolojisi, Zararl Atk Bertaraf Yntemi olarak K/K bal altnda daha detayl olarak incelenecektir. Buharla Syrma Buharla syrma, uucu ve bazen de yar uucu bileiklerin yeralt suyundan veya atksudan uzaklatrlmas iin kullanlr. Bu ilem, sudaki uucu organik bileikleri (VOC) ok dk konsantrasyonlara kadar drebilir (LaGrega vd., 1994). Hem buharla hem de havayla syrma niteleri, organiklerin sv fazdan gaz faza tanma ilkesini temel alr. Ancak, bir buhar syrcdaki yksek konsantrasyonlardaki organik miktar, hava syrcnnkinden daha karmak tasarm teknikleri gerektirir (Tchobanoglous vd., 1993; LaGrega vd., 1994). Toprak Buhar Ekstraksiyonu Toprak Buhar Ekstraksiyonu (SVE), yeralt suyu seviyesi zerindeki doymam blgedeki topraklardan uucu organik bileikleri (VOC) uzaklatrmak iin kullanlan bir iyiletirme seeneidir. SVE ilemi, havann toprak ierisinden geiini, bu sayede toprak (veya toprak/su) matrisinden hava akmna kirletici transferini kapsamaktadr (Tchobanoglous vd., 1993; LaGrega vd., 1994). Sperkritik Akkanlar Sperkritik akkanlar (SCF) ekstraksiyonu ve sperkritik su oksidasyonu, zararl atk artmnda henz yeterince uygulama bulamam teknolojilerdir. Sperkritik akkanlar, ykseltilmi scaklk ve basn yardmyla bir maddenin gaz veya sv haline getirilmesiyle elde edilir. SCF ekstraksiyonunda, topraktaki organikler, sedimentler veya organiklerle

18 kirlenmi su, ykseltilen scaklk ve basn yardmyla akkan haline getirilerek zeminden uzaklatrlrlar. Sperkritik su oksidasyonunda, organik bileenlerin tam oksidasyonunun hzla gerekletii suyun kritik noktasnda hava ve atksu bir araya getirilirler (Tchobanoglous vd., 1993; LaGrega vd., 1994). 2.4.2.4 Biyolojik Artm Endstriyel atklarn birou biyolojik olarak artlma imknna sahipken zararl atklar iin bu artm eklinde dikkat edilmesi gereken zellik, zehirli madde konsantrasyonlarnn mikroorganizmalara akut etkileridir. Ancak biyolojik artma nitelerinde bu tr atksularn seyreltilmesi ile ve mikroorganizmalarn spesifik zehirli kimyasallara adaptasyonu ile olumlu bir sonuca varlmaktadr. organik kimyasallar iin Baz organik kompostlama kimyasallarn zellikle yal atklarn biyolojik ilemi de biyolojik artm iin rnek bozunmas iin topran doal mikrobiyolojik aktivitesi de kullanlmaktadr. Yine belirli olarak gsterilebilir.

2.4.3

Zararl Atklarn Yaklmas

Atklarn potansiyel zararlarn azaltmada ve bu zararlar azaltrken de enerji elde etmede etkili yntemlerden biri yakmadr. Her ne kadar karmak ve pahal sistemler olsalar da uygun artlarda kullanlabilirler. Zararl atklarn yaklmas, atn kalorifik deerine bal olan sl bir ilemdir. Atn yanmasndaki temel unsur kalorifik deerdir. Sz konusu olan atklar, yanamayacak kadar dk kalorifik deere sahip olabilecekleri gibi, belirli scaklklarda dardan herhangi bir etki olmadan yanabilecek zellikte de olabilirler. Zararl atk yaklmadan evvel yanabilirliinin tespit edilmesi gerekir. Bu balamda kalorifik deerin tespitinin yannda dier baz zelliklerinin de kontrol edilmesi gerekir. Baklmas gereken fiziksel ve kimyasal zellikler aada sralanmtr. Fiziksel zellikler: Atn boyutu, ekli, arl, younluu, ya, kokusu, depolama scakl ve skabilirlii Kimyasal zellikler: Kimyasal bileim, kalorifik deer, yanma rnleri, organik ve inorganik madde oranlar zet olarak yaklacak olan atn tespitinde tayin edilmesi gereken parametreler aadaki gibi sralanabilir.

19 Nem ierii, uucu madde oran, karbon ierii, kl oran, kalorifik deer, koroziflik, zehirlilik, koku, patlayclk, parlama noktas, younluk, kln ergime scakl,

viskozite, kesin analiz (C, H, N, metaller vb.).

2.4.4

Zararl Atklarn Depolanmas

Dnyada kullanlan en yaygn atk bertaraf yntemi dzenli depolamadr. Her ne kadar bu yntem tek bana (atklar herhangi bir n ileme tabi tutulmakszn) zararl atklar kimyasal olarak zararsz hale getirmese dahi, bu atklarn evreden izole edilmesini salamaktadr. Bu yntemle, yakma ve geri kazanma tesislerinden arta kalan atklarn bertaraf her zaman iin gereklidir (Zanbak, 1997). Arazide depolama tesislerinde zararl atk ynetimi, atklarn izlenmesini gerektirmektedir. Bu izleme, atklarn depolama sonunda nerede depolandklarna kadar uzanr. Atklarn yerletirildikleri yerlere hcre denir. Hcreler bir araya gelince ebeke gibi olurlar. Sahaya alnan atklarn kayt altna alnmas gereklidir. Bu kaytlar, atklarn yapsn, ne zaman, nerede, nasl ve kim tarafndan depolandn iermelidir (LaGrega vd., 1994). Zararl atk depolama sahalarnda bir hcre dolarken veya hcre dolup kapatldktan sonra ya infiltrasyonuyla depolama sahalarnda sznt suyu oluur. Sznt suyunun toplanmas ve artm, zararl atk depolama sahalarnn zorunluluudur (LaGrega vd., 1994). Zararl atk depolama sahalarnn seimi esnasnda jeoloji, hidroloji ve ulam durumlarnn ortak olarak gz nne alnmas gerekir. Ayrca komu sahalarn kullanm, taknlar, sulak alanlar, zel koruma alanlar, gmen kular iin reme ve duraklama alanlar, zirai alanlar (nfus younluu, okullar, hastaneler vb.) gz nne alnmaldr (LaGrega vd., 1994). Depolama sahalarnda dikkat edilmesi gereken dier bir konu, yzeysel sularn kontroldr. Yzeysel su edilmesini kontrolnde bilinen teknolojiler, yolunu sahaya giren yzeysel sularn minimize deitirici ve toplayc sistemleri kapsar salayc, yzeysel suyun

(LaGrega vd., 1994). Depolama sahalarnda nemli bir dier konu, nihai rtnn oluturulmasdr. Burada, en stte bitkisel destek tabakas bulunmaktadr. Yanal drenaj tabakas, bitkisel destekleyici tabakann altndadr ve porozlarndan dren eder. Bu tabakann amac, bitkisel destekleyici blgeden infiltre olan yalarn yanal drenajlarn arttrmaktr. Yanal drenaj tabakas ve bitkisel

20 destekleyici tabakalar sayesinde alttaki engelleyici tabakalarn slanma, kuruma, donma ve erime gibi evresel etkilerden korunmas amalanr (LaGrega vd., 1994). Dzenli depolama ileminden baka deniz diplerine boaltm, yeraltna uzaklatrma ve derin kuyu uzaklatrmas yntemleri de yaplmaktadr.

2.4.5

Zararl Atk Ynetimi iin Mevzuat Yaklamlar

Zararl atklarn ynetimi ve kontroln salamada en nemli husus, sistemin kanuni bir erevede ele alnmasdr. Zararl atk iin tanm yapmayla balayan ve son uzaklatrmayla son bulan sistem iinde her aamada teknik zellikler ve teknik tanmlarn yannda kanuni tanmlarn ve kontrol mekanizmalarnn birlikte yrmesi zorunludur. 2.4.5.1 Trkiye Zararl Atk Mevzuat Trkiye'de evre ve Orman Bakanl tarafndan 14.03.2005 tarih ve 25755 sayl Resmi Gazetede altnda bir yaynlanarak ynetmelik yrrle giren "Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii ad ile zararl atklarn kontrolne ynelik bir kanun dzenleme

salanmtr. Ynetmelik blmleri itibari ile aada zetlenmitir (TCOB, 2005). Ynetmeliin birinci blmnde; ama, ynetmelie girmitir. Ynetmelik; tehlikeli atklarn, retiminden nihai bertarafna kadar; a) nsan salna ve evreye zarar verecek ekilde dorudan veya dolayl biimde alc ortama verilmesinin nlenmesine, b) retiminin ve tanmasnn kontrolnn salanmasna, c) thalinin yasaklanmasna ve ihracatnn kontrolne, d) Ynetiminde gerekli teknik ve idari standartlarn salanmasna, e) retiminin kaynanda en aza indirilmesine, f) retiminin kanlmaz olduu durumlarda, retildii yere en yakn mesafede bertaraf edilmesine, g) Yeterli bertaraf tesisi kurulmas ve bu tesislerin evresel bakmdan salkl bir ekilde kontrolne, kapsam, hukuki dayanak, tanmlar ve ilkeler

verilmektedir. Yaplan son deiiklikler ile tanmlar ksm geniletilmi ve yeni terimler

21 h) evreyle uyumlu ynetiminin salanmasna, ynelik prensip, politika ve programlarn belirlenmesi iin hukuki ve teknik esaslar dzenlemeyi kendine ama edinmitir. Ynetmelik tehlikeli (zararl) at ise; EK 7de A iareti ile gsterilmi atklar (herhangi tehlikeli atk konsantrasyonuna baklmakszn) ve ayn listede M iareti ile gsterilmi atklar (eer EK 6 da verilen tehlikeli atklarn eik konsantrasyonu zerinde bir deere sahiplerse) olarak tanmlamaktadr. kinci blmde grev, yetki ve sorumluklar tanmlanmtr. Buna gre Bakanlk, Valilik, Belediyeler, atk reticileri ve bertaraf edenin ykmllkleri tek tek tanmlanmtr. nc blmde ise tama ile ilgili hkmler yer almaktadr. Bu hkmler erevesinde atn lisansl kii ve kurulularca tanabilecei vurgulanarak, tamada uygulanacak esaslar verilmitir. Drdnc blmde atklarn geri kazanm ve bertarafna ilikin hkmlere yer verilmitir. Ynetmelie gre atklarn geri kazanlmas ve tekrar kullanlmas esastr. Bu durumlarn gerekleememesi durumunda ynetmelikte belirtilen erevede atklarn bertarafna gidilir. Beinci blmde ara depolama ve artm tesisleri ile ilgili hkmler, altnc blmde bertaraf tesislerine lisans verilmesi ile ilgili hkmler, yedinci blmde dzenli depo tesisleri ina ve iletimi ile ilgili hkmler, sekizinci blmde atklarn snr tesi tanm esaslar ve dokuzuncu blmde ise dier hkmler yer almaktadr. Ynetmelikte ayrca 15 adet ek bulunmaktadr. EK 1de at rnden ayran kriterler liste eklinde verilmitir. EK 2Ada bertaraf yntemleri, EK 2Bde geri kazanm ilemleri anlatlmtr. EK 3de doal karakterlerine ya da onlar oluturan aktiviteye gre tehlikeli atk kategorileri alt balklar altnda sralanmtr. EK 4de EK 5te aklanan zelliklere sahip olduunda tehlikeli olan EK 3Bdeki atklarn ierikleri verilmitir. EK 5de tehlikeli kabul edilen atklarn zellikleri sralanmtr.

22 EK 6da, EK 7de M ile iaretlenmi atklar iin tehlikeli atk eik konsantrasyonlar verilmitir. EK 7de tehlikeli atk listesi 20 kategori altnda sralanmtr. EK 8de atk beyan formu verilmitir. EK 9Ada ulusal atk tama formu verilmitir. EK 10da atk tama formu aklama klavuzu verilmitir. EK 11Ada atklarn dzenli depo tesislerine depolanabilme kriterleri tablo halinde

gsterilmitir. Bu tabloda bir takm parametreler iin hem tehlikeli hem de inert atklar asndan kriterler miktar belirtilerek verilmitir. EK 11Bde depolanabilme iin baklmas gereken parametreler iin referans standartlar verilmitir. EK 12Ada depo taban szdrmazlk sistemini gsteren ematik gsterim, EK 12Bde ise depo st rts szdrmazlk sistemi ematik gsterimi yaplmtr. EK 13de tehlikeli atk ara depolama, geri kazanm ve bertaraf tesislerine n lisans alnmas iin yaplacak bavurularda bulunmas gerekli bilgi ve dokmanlara yer verilmitir. EK 14de tehlikeli atk ara depolama geri kazanm ve bertaraf tesislerine lisans verilmesinde istenecek bilgi ve belgeler verilmitir. EK 15de lm teknikleri anlatlmtr. EK 16da dioksinler ve dibenzofuranlar iin toksisite edeerlik faktrleri verilmitir. EK 17de ise yakma tesisi atk gaznn artmndan gelen atksu dearj limit deerleri verilmitir.

23

2.4.5.2 Avrupa Birlii Zararl Atk Mevzuat ABnin zararl atklar Avrupa genelinde hassas ve niform bir tanmlama ve doru ynetim maksatlaryla kard ilk mevzuat 1991 ylnda yaynlanan Hazardous Waste Directive(*) olmutur. Bu direktif ile zararl atklar tanmlamak ve listelemek bir balang olmutur. Zararl atklar listelemek iin 14 adet zararl atk zellii zararl atklarn HWDnin geni bir listesi kabul edilmitir. Revised
(**)

tanmlanmtr. 1994te atk ve liste, The European Waste Catalogue(****)

Bu

Catalogue(***) olarak bilinmektedir. Bu kapsamda yer alan Zararl Atk Listesi (HWL) ile birletirilerek gelitirilmesiyle European Waste oluturulmutur. Bu katalog zararl atklarn da bulunduu tm atklar kapsayan ve atklar endstri, proses veya atk trlerine gre tasnif eden bir yapya sahip bulunmaktadr (Gnll, 2004). EWC 2002, tehlikeli maddeler iin sz konusu olan Directive 67/548/EECdeki tehlikelilik snflandrmas ve tehlikelilie karar vermede nemli bir kavram olan eik (threshold) konsantrasyonlarn kullanmaktadr. metot getirmitir (Gnll, 2004). EWC 2002de kesin zararl olanlar A harfi ve M harfi ile ifade edilmektedirler. A harfi ile ifade edilen kesin zararl maddeler/atklar katalogda krmz olarak yazlmtr. Bu atklar hibir konsantrasyon aratrmasna gerek duyulmadan zararl kabul edilen atklardr (Gnll, 2004). M harfi ile ifade edilen muhtemel zararl maddeler/atklar, iinde zararl madde olduu bilinen ve bu maddenin atk iindeki oranna ve bu zararl olduu bilinen madde iim eik deerinin alp almadnn aratrlmasna gerek duyulan atklardr. Bu atklar katalogda mavi harflerle yazlmlardr. Eer bu atklar iinde zararl olduu bilinen bir madde varsa yldz iaretli (*) olarak deilse yldz (*) iareti konmadan verilmektedir (Gnll, 2004). AB ye lkelerinde 1 Ocak 2002 tarihi itibariyle yrrle giren EWC 2002, atn zararl oluuna karar vermek iin 6 admdan oluan bir

(*)

HWD, Council Directive 91/689/EC 2.1.1. Zararl Atk Tanmlar bal altndaki 2.1.1.2. Atk zellikleri ile Tanmlama balnda verilen zellikler. (***) EWC, Commission Decision 94/3/EC (****) EWC 2002, Commission Decision 2000/532/ EC
(**)

24 2.4.5.3 Amerika Birleik Devletleri Zararl Atk Mevzuat Evsel, ticari ve endstriyel atklarn uzaklatrlmasnda evreyi korumak iin ilk kanun "Solid Waste Disposal Act" olarak 1965 ylnda yaynlanmtr. Bu kanun 1976 ylnda "Resource Conservation and Recovery Act (RCRA)" olarak yeniden dzenlenmitir (Gnll, 2004; LaGrega vd., 1994). RCRA, zararl at, Miktar, konsantrasyonu veya fiziksel, kimyasal veya enfeksiyon yapma zellikleri nedeniyle lmlerdeki ykselmeye nemli lde katkda bulunan veya geri dnsz tahribat ve hastalklar evre iin dourabilen, hlihazrda insan ve salna veya uygun ekilde ynetilmedikleri takdirde muhtemel zararlar yapabilen kat

atklardr eklinde tanmlamaktadr (Gnll, 2004). 1984 ylnda ise RCRA tekrar gzden geirilerek Hazardous and Solid Waste Amendments (HSWA) olarak daha geniletilmi bir ekilde yaynlanmtr. Ayrca Federal Registern 30 Kasm 1980 tarihli saysnda yrrle giren Hazardous Waste Identification Rule (HWIR) zararl atklarn tanmlanmas iin yntemi ortaya koymu ve ayn yl zararl atk alanlar ile ilgili olarak "The Comprehensive Environmental Response, Compensation and Liability Act (CERCLA)" yrrle girmitir. Zararl atk ynetmelikleri Code of Federal Regulations (CFR) Part 261-299 Title 40da yer almaktadr. Bu ynetmelikler ihtiya duyulduka gncellenmektedir (Gnll, 2004; LaGrega vd., 1994). ABD'nde zararl atk reten, depolayan, uzaklatran ve tayan kii ve kurulular RCRA kurallar altnda atklarnn zararl atk kapsamna girip girmediini tespit etmek ve daha sonra USEPAya bilgi vermek zorundadrlar (LaGrega vd., 1994). RCRA'ye gre bir atn zararl atk olmas iin atn nce bir tanmnn yaplmas gerekir. Bu tanmlar ile zararl atk saptanmasna esas olan yasal yntem balamaktadr. RCRA ve USEPA zararl atk ynetim mekanizmas ierisinde tanm ve tespiti yaplm olan zararl atklar iin zararl atk zelliklerini ve zararl atk listelerini oluturmutur (LaGrega vd., 1994). Zararl atk zellikleri, tutuabilirlik, koroziflik, reaktiflik ve EP (ekstraksiyon prosedr) zehirlilikten olumaktadr. Bunlar Zararl Atk Numaralar ve EP zehirlilik zelliine gre bileenlerin maksimum konsantrasyonlar halinde USEPA tarafndan listelenmitir (LaGrega vd., 1994).

25 Zararl Atk Listeleri (eren Listeler), aadaki drt ana balkta kaynak baznda

dzenlenmitir (LaGrega vd., 1994). 1) Spesifik olmayan kaynaklardan gelen zararl atklar (F tipi atklar) 2) Spesifik kaynaklardan gelen zararl atklar (K tipi atklar) 3) Akut zararl atklar (P tipi atklar) 4) Genel zararl atklar (U tipi atklar) Bu listeler, ayrca dta brakan bir liste yardmyla daha anlalabilir bir ekle getirilmitir. (LaGrega vd., 1994). nc blmde ise artma, depolama ve uzaklatrma faaliyetlerinin yntemleri ve

belirlenmesi yaplmaktadr.

Daha sonra bu faaliyetlerin zel trleri iin standartlardan

bahsedilmektedir. Ynetmeliin son blmleri uzaklatrma iin gerekli yasaklamalar ve kstlamalar RCRA'in talep ettii gerekli izinleri ve programn yrtlmesi ile sorumlu izleme ve yaptrmlar uygulayan idari mekanizmay aklamaktadr (LaGrega vd., 1994). USEPA Zararl Atk Ynetimini u ekilde maddeler halinde vermektedir; 1) lk admda retilen zararl atn miktarn azaltmak, 2) "Atk deiimini" uygulamak (Bir fabrikann zararl atklar bir bakasna hammadde olabilir), 3) Zararl atklar iinde bulunan metallerin ve dier yararl kaynaklarn geri kazanlmas, 4) Kimyasal ve biyolojik artmla zararl atklar detoksifiye ve ntralize etmek, 5) 4. madde ve dierlerinde retilen atk amurlarn suyunu alarak hacmini azaltmak, 6) Uygun kirlenme kontrol ve izleme sistemleri ile donanml zel yksek scaklktaki yakclarda yanabilir zararl atklarn imha edilmesi, 7) Metallerin sznt ile yaylmn azaltmak iin 5 ve 6. maddelerden gelen amurlar ve kllerin katlatrlmas-kararllatrlmas, 8) Kalan artlm kalntlarn zel tasarlanm depo sahalarnda uzaklatrlmas.

26

3.

ZARARLI ATIK BERTARAF YNTEM OLARAK K/K

eitli endstriyel atksu artma ilemlerinden kaynaklanan zararl atk zellii tayan artma amurlar ve retim ilemlerinden kaynaklanan zararl atklarn uzaklatrlmas iin uygulanan en yaygn yntem dzenli depolamadr. Ancak dzenli depolama sahasnda su, toprak ve havaya karmas halinde saknca yaratabilecek atklarn baz n ilemlerden geirilmesi zorunludur. Depo sahas sznt sularnda ar metal konsantrasyonlar yksek deerlere ulat zaman yeralt suyu kaynaklarn kirletir. Bu metallerin evre ve insan zerine kanserojenik veya zehirli etkileri vardr. Ayrca bu metaller hidrolojik evrim yoluyla halk saln tehdit ederler (Cheeseman vd., 1998). Zararl atklar zel ilemlerden geirildikten sonra ve ierisindeki tehlike yaratan kirleticiler minimum dzeye indirildikten sonra uzaklatrlmaldrlar. Depo sahasnda hacim azalmas salanmas, zararl atklarn ihtiva ettii tehlikeli zelliin sznt suyuna geiinin nlenmesi amacyla uygulanan en yararl yntem katlatrma-kararllatrma teknolojisidir. Bu teknoloji zararl atklarn ynetiminde yaygn olarak kullanlan bir yntemdir. Bu teknolojinin uygulama alanlar; 1) zararl atklarn iyiletirilmesi, 2) dier atk ilemlerinden kan atklarn artm (rnein termal artmdan kaynaklanan kller), 3) kirletici ieren topraklar byk miktarlarda olduu zaman kirleticilerin artlmas olarak saylabilir (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). K/K teknolojisi imento gibi balayc zellie sahip katklar kullanlarak atklar daha kararl hale dntren, bir baka deyile daha az zehirli hale dntren teknolojilerdir. K/K, zararl endstriyel amurlar iin uygun bir artma tekniidir, nk katlatrma ile zararl atk bileiminin katya benzer yaplarda tutunmas salanr ve atk bnyesindeki kirleticiler sabitlenir, bylece atklarn tehlikelilik zellii giderilip bu bileenlerin sznt iinde bulunmamas salanarak doaya zarar engellenmi olur. Dier bir deyile K/K ilemi zehirli maddelerin kararl formlara dntrld bir sabitleme ilemidir. Bu uygulama ile atktan bileenlerin szmas minimuma indirilerek atn zehirlilii azaltlm olur ve atn tehlikeli olma zellii giderilmi olur. amurun sv ksmnn nemli bir blm amur katlatrma sayesinde elimine edilebilmekte ve bu ekilde amur hacminde azalma sz konusu olmaktadr (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). imento ile katlatrma ileminin temel prensibi uygun bir kat rn elde etmek zere imento-atk karm iinde imentonun hidratasyon etkisidir. Yani imentonun su ile priz

27 yapp sertlemesi olaydr. Kire, imento, al, gibi malzemeler su eklenmesi ile plastik bir hamur haline gelen ve zamanla plastikliini kaybedip sertleen, balayc zellii olan malzemelerdir. Balangta bu hamura istenen ekil verilebilir. Belirli bir sre sonra hamur katlamaya balar, plastik ekil deiimi yapma yeteneini kaybeder. Bu olaya priz denir. imento ile katlatrma ileminde meydana gelen olaylar kat formu oluturan kalsiyum silikat hidratlarnn ve kalsiyum alminat hidratlarnn hidratasyon ilemleri ile ktle iinde ba yap oluturmasdr. Atk bileenleri adsorpsiyon ve hapsetme mekanizmalar ile hamur bnyesinde katlar, katlama sona erince malzeme zamanla belirli bir dayanm kazanr. (Filibeli, 1998) RCRAya gre eer zararl atklar geri kazanma yoluyla giderilemez ise yakma ve kaynanda azaltma ile katlatrma ve kararllatrma zorunlu klnmtr. USEPA sznt suyu toplama ve bertaraf sistemine sahip atk ieren bir sistemde yar kat ve sv atk eklinde olan amurlarn bertarafna izin vermektedir. Serbest sv aknn nlenmesini salamak iin toprak, uucu kl, imento ve kil gibi katlatrc-kararllatrclar ile atklar kartrlr (Cocke, 1990). Ayrca katlatrma ile zararl atk sktrldnda dayankllk ve szdrmazlk artar,

permeabilite ise der. Bu ekilde katlatrma rnn fiziksel ve kimyasal zelliklerini iyiletirerek depolama metodu iin bir n hazrlk salam olur. Ayrca oluan katlatrlm malzeme belli bir dayanma sahip olduundan yap malzemesi olarak da kullanlabilir. Sznt testleri ile final rnnn tehlikeli olmad ortaya konursa bahsedildii gibi bu rnn yap malzemesi olarak tekrar kullanlabilirlii mmkndr (LaGrega vd., 1994). Elde edilen malzeme depo sahalarnda depolanabilecei gibi dzenli depolama sahalarnda rt, yol inaatlarnda dolgu materyali olarak tula yapmnda ve arazinin yeniden dzenlenmesinde analitik de kullanlabilir. atn Bylece atn evreye zararl olmaktan te yararl edilmesi gerekir. Atn zelliklerine uygun

olabilecek ynde kullanm da gerekletirilmi olacaktr. Katlatrma ilemi iin ncelikle yntemlerle n karakterize katlatrma yntemi ve zel katk maddelerinin seilmesi, atn bnyesindeki tehlikeli maddelerin ilemlerle yeterince kararl hale getirilmesi ve seilen ynteme gre katlatrma ileminin yaplmas izlenmesi gereken yol olmaldr (Filibeli, 1998). K/K teknolojisi zararl atklar iin uygun bir artma tekniidir. nk zararl atk bileenleri katlatrlm rn iine kilitlenirler ve bu bileenler sznt iinde bulunmazlar. Szma bileenlerin kararl bir yapdan su gibi sv bir ortama gemesi ilemidir. Baz nemli evresel problemlere sebep olmamak iin katlam-kararllam atklarn sznt deerleri dk

28 olmaldr. Aksi takdirde bu sznt sular yeralt su kaynaklarn kirletir ve hidrolojik evrim yoluyla halk saln olumsuz ynde etkilerler (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). K/K teknikleri zellikle ar metal ve inorganik tuzlar ieren atklar zerinde etkilidir. Bununla birlikte baz ilemler kapsllenemeyen organik bileikleri de iine alr. Pb, Cd, Cu, Cr ve Zn gibi yksek kirletici ar metalleri ieren inorganik kat atk ve amurlar katlatrma almalarnda en ok kullanlan atklardr. Bununla birlikte imento ve dier balayclarn kirletici bileenler ile giriimi sonucu oluan reaksiyonlarn neticesinde meydana gelen fiziksel ve kimyasal deiiklikler ok uzun sreler bu tekniklerin kullanmn salar (Conner, 1990). K/K teknolojisiyle, kat zararl atklarn hareket yetenei ve evreye szabilecek zararl bileenlerin yzey alan azaltlr. K/K teknolojilerinde kullanlan balayc sistemler, organik ve inorganik olmak zere iki ana snfta incelenebilir; hidrolik imento, snmemi kire, puzolanlar, sistemlerdir. Kararllatrma esnasnda, klorlu hidrokarbonlarn deklorinasyonu olayna benzer ekilde jips ve silikatlarn deien kombinasyonlar balca inorganik balayc

eitli kirleticiler bozulabilir. Cd, Pb ve dier metaller gibi atomik formunda bulunan inorganik kirleticilerin kararllatrlmas iin doa rnek alnmaldr. Doadaki ortaya kma ekillerine baklarak, onlarn optimum kararllatrma metotlar hakknda daha ok ey renilebilir. rnein, inko fosfat cevher yaplar metalrjik ilemler iin inko kaynan salar ve inkoyu inko fosfat olarak ktren bir kararllatrma teknii evresel etkinlik asndan optimum teknik olacaktr. Kararllatrma, kirleticilerin evrede tanmn kabul edilebilir veya ok az bir dzeye indirgeyen bir atk artma ilemi olarak deerlendirilmelidir (Conner, 1990). Kararllatrma, teknolojik yntemlerin kararllatrma depolama olarak gibi dier Biyolojik iyiletirme seenekleriyle kyaslandnda eitli

avantajlara sahiptir. teknik kullanlr. Uzun

arndrma (bio-remediation) veya yakma gibi maliyet-etkili olmad durumlarda da kararllatrma gibi daha kalc

uygulanamad veya

dnemli zmler iin,

teknolojilerin deerlendirilmesi nemlidir (Conner, 1990).

29 3.1 K/K TEKNOLOJSNDEK KAVRAMLARIN TANIMLANMASI

Katlatrma ilemi kimyasal reaksiyonlarn yer ald kararllatrma ilemini de kapsar, fakat ayn zamanda kat madde ktlesi iinde atk partikllerinin veya molekllerinin fiziksel olarak balanmas olay da mevcuttur (Wiles vd., 1988; Sollars vd., 1989). Bu nedenle almalarda hem yksek mukavemet hem de dk szma istendiinden dolay, bu almalar K/K, sabitleme ve kapslleme gibi olaylar da kapsar. Bu nedenle bu kavramlarn tanmlarn vermekte fayda vardr.

3.1.1

Katlatrma

Katlatrma ve kararllatrma genelde ayn anlamda kullanlmakla beraber tam olarak ayn anlama gelmezler. Sv, kat veya amur formundaki atktan, homojen bir kat ktle oluturmak zere, atn yapsn ve fiziksel zelliklerini gelitiren eitli materyallerin ilave edildii ilem katlatrma olarak tanmlanr. Ktlenin katlatrlmas atn mukavemetini arttran, skabilirliini ve geirimliliini azaltan kimyasal maddelerin ilavesiyle salanr. metodunda ile atk bileenlerin szmasnda azalma olmal, oluabilir ancak veya katlatrma olumayabilir. bileenleri arasnda kimyasal ba Katlatrma balayclar

Katlatrma kat atklara da uygulanabilir ancak bu durumda katlatrmada kullanlan balayclara bir miktar su da ilave edilmesi gerekir (Conner, 1990; Filibeli, 1998).

3.1.2

Kararllatrma

Kararllatrma terimi, bnyesindeki kirleticilerin en az znr, hareketli veya zehirli (yani kimyasal olarak daha kararl) formlarna dntrlmesiyle bir atn zarar potansiyelinin azaltlmas tekniklerine kar gelir. lem, eitli kimyasal katklar kullanlarak herhangi bir at kimyasal olarak kararl hale dntrmek iin tehlikeli bileenleri znmeyecekleri bir form iinde tutarak evreye kirletici tanmn minimize eden ve zehirlilik seviyesini drerek atn tehlikeliini azaltan yani at kimyasal olarak kararl bir hale dntren ilemler olarak tanmlanmaktadr. Kararllatrma ile atn fiziksel tr ve ileme zelliklerinin deitirilmesi gerekmez. Terim, katlatrmay kapsar fakat zehirli bileeni yeni zehirli olmayan bir bileik veya maddeye dntrecek kimyasal bir reaksiyonun kullanmn da gerektirir (Malone vd., 1982; Darcel, 1984; Conner, 1990; Filibeli, 1998). Kararllatrmada, (LaGrega vd., 1994)

30 Atn fiziksel zelliklerini iyiletiren, Kirletici transferi veya kaybnn meydana geldii yzey alann azaltan, Atk iindeki herhangi bir kirleticinin znlrln snrlayan, Kirleticinin zehirliliini azaltan kimyasal maddeler ilave edilir.

3.1.3

Kimyasal Sabitleme zehirli kirleticilerin tutularak znemeyen bileikler halinde zehirli

Kimyasal sabitleme,

olmayan yeni formlara dntrlmesi anlamna gelir. Bu ilem ile atn fiziksel zellikleri geliir, kirletici transferi ya da kaybnn gerekletii yzey alan azalr, atkta bulunan tm kirleticilerin znrl snrlanr ve kirleticilerin zehirli zellii azalr.

3.1.4

Kapslleme

Zehirli maddelerin yeni bir madde ile (rnein K/K katklar veya balayclar) kaplanmas veya kuatlmas ilemine kapslleme denir. Kirletici partikllerin tek tek kapsllenmesine mikrokapslleme, ynlar halindeki partikllerin kapsllenmesine makrokapslleme denir

(Malone vd., 1982; LaGrega vd., 1994; Filibeli, 1998).

3.2

K/K TEKNOLOJSNN UYGULANMA NEDENLER

Katlatrma ileminin temel amac sv, kat veya amur formundaki zararl atktan kat bir rn elde etmek ve zararl atn evreye olan zararn nlemektir (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). Zararl atk, bu yntem ile ierdii kirleticiler asndan standart deerleri salayan

konvansiyonel atk karakterine dntrlr. Bylece zararl atk uzaklatrlmasnda, atk azaltm ve ayn zamanda geri kazanm ile ekonomik bir ynetim biimi kazandrlm olur (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). K/K teknolojisinin ana amalar aadaki gibidir: (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). Zararl atk bileenlerinin izin verilebilir limitlerde tutulmas, Sv atk veya amurdan kat madde retimi, Atk zellikleri ele alnarak fiziksel geliim salanmas, Birbirleri sayesinde atk bileenlerin transferini engelleyerek yzey alann azaltmak,

31 Sznt svs olutuu zaman bileenlerin hareketliliini azaltarak limitlenmesini

salamak, Zehirli atklar zehirli olmayan formlara dntrmek, Biyolojik ve kimyasal bozunmaya karlk, katlatrlm maddeleri dayankl hale getirmek, Emniyetli bir giderim metodu haline getirmek ve katlam maddelerin bir yap malzemesi olarak tekrar kullanmn salamak, Akkanlar ile temas ettii zaman kirletici znrln azaltmak. K/K, zararl atklarn ve bunlarn bulunduu alanlarn ilenmesinde kullanlan gvenilirlii ispatlanm bir teknolojidir. Bu teknolojinin kullanlmasnn arkasnda yer alan teknik nedenler aada sralanmtr: (USEPA, 1989) Sulu amuru kat hale dntrmek gibi atklarn tanma ve fiziksel zelliklerini gelitirir. Yzey alannn daraltarak atn ierdii kirletici transferini ve evreye bulamasn azaltr. Genel olarak kimyasal ilemlerle ilenmi atklarn kirletici znrlklerini drr. Sulu amur ileme teknikleri olduka gelimitir; Ancak toprak ve dknt iin ayn durum geerli deildir. Tehlikeli maddelerin fiziksel/kimyasal, Birok durumda, hafriyat biyolojik ve yakma yntemleriyle ilenmesi sonucu ortaya kan atklar kararllatrma/katlatrma teknikleriyle tekrar ilenebilir. sorunlar nedeniyle tehlikeli atn bulunduu ortamda gerekletirilen kararllatrma/katlatrma, mmkn olan tek ynetim tekniidir. Zararl atklarla ilgili dier yntemler genellikle ekonomik deildir.

3.3

K/K TEKNOLOJSNN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

K/K ilemlerinin avantaj ve dezavantajlar ileme, balayclara, ata, arazi artlarna ve dier baz faktrlere gre deiiklik gsterir. rnein puzolan-imento tipi reaksiyonlarn kullanld ilemler nispeten dk maliyetli ve kullanm kolaydr. Ancak bu ilem ile atk hacmi ve arl artnca byk miktarda ham maddeye ihtiya duyulur. Polimerik materyallerde kapslleme durumunda ise hacim art ok kk olur ve baz durumlarda rn performans nemli derecede artar. Ancak bazen maliyette artlar ve ilemde glkler

32 oluabilir. K/K ilemlerinin avantaj ve dezavantajlar karlatrldnda zel artlar dikkatle dnlmelidir (Malone vd., 1982). Katlatrmann bir faydas olarak sulu atklardan suyun alnmas iin gerek kalmamas, bu atklardaki su ieriinin kararllatrma ilemi iin gerekiyor olmas verilebilir. Bu nedenle bu faaliyet esnasnda ince partikllerin evreye yaylma riski nemsenmeyecek dzeyde kabul edilmektedir. Zararl bileenlerin uzun yllarca kat bir ktle iine hapsedilmi olmas ikinci bir faydasdr. Uygulama kolayl, mevcut imknlarla uygulanabilmesi, maliyetinin uygunluu ve birok zararl bileenin kararl hale gelmesi gibi faydalar da mevcuttur (Brownstein, 1995; Glasser, 1997). zet olarak katlatrma-kararllatrma ilemlerinin avantaj ve dezavantajlar izelge 3.1de verilmitir.

izelge 3.1 Katlatrma ilemlerinin avantaj ve dezavantajlar (Cheeseman vd., 1998) Katlatrma lemleri Avantajlar Proses ekipmanlar kolay elde edilebilir. Bu teknik ok iyi gelitirilmitir. amurlardaki kimyasal deiiklikler tolere edilebilir. Kullanlan katk malzemeleri uygun fiyatlardadr. imento Esasl lemler yi bir katlama ve kuvvetli reaksiyonlar gerekleir. Metallerin hapsolmas salanr. Dk szdrma ve geirimsizlik salanr. Katlaan rnn dayanm ve permeabilitesi ilave edilen imento miktar ile ayarlanabilir. imento ile kartrma ve muamele kolaydr. Dk basnlardaki imento-atk karmlar asidik zeltilerin szmasna sebep olabilir. Stabilize materyalin ayrmas sz konusu olabilir. n artm, imentonun kurma ve iyiletirme zelliklerini arttrc katk maddeleri yksek fiyatlardadr. imento ve dier katk maddeleri atn arlk ve hacminin artmasna sebep olur. Dezavantajlar

33

Katlatrma lemleri

Avantajlar Katklar ucuzdur ve kolay elde edilebilir.

Dezavantajlar

Puzolan Esasl lemler

Proses ekipmanlar kolay bulunabilir. Basit bir operasyonla kullanma hazrlanr. Puzolan kimyas iyi bilinmektedir

Katk maddeleri amurun arlk ve hacminde artlara sebep olur. Stabilize olmu amurlar, asidik zeltilere kar savunmaszdrlar ayrca inorganik bulaclardan dolay kurulma ve iyiletirme problemleri ile kar karyadrlar. Pahal bir metottur. zel ekipman ve eitimli personele ihtiya vardr. Termoplastik maddeler yanc zellie sahiptir. Kirletici ieren amurlar uucudurlar ve dikkatle kontrol edilmelidirler. Islak amurlar, termoplastik maddelerle kartrlmadan nce kurutulmaldrlar. Baz organik polimerler biyolojik olarak paralanabilir.

Kirleticilerin szma miktar daha dktr. Termoplastik lemler Son rn, sv zeltilere kar direnlidir. Termoplastik maddeler katk malzemelerine yaprlar.

Kk miktarlarda katk ilaveleri yeterlidir. Organik Polimer lemleri Bu teknik hem slak hem de amurlarda uygulanabilir. Son rn dk younlua sahiptir.

Son rn olarak kirleticiler hafif bal reine matriksi zerinde tutulurlar. Son rn paralanma olmadan nce konteynra yerletirilir. Dk pHta yksek znebilirlik gsteren metaller var olduka re formaldehit gibi asidik katalizrler, metaller su iinde kaarlar.

34

Katlatrma lemleri

Avantajlar

Dezavantajlar Bu yntem iin kullanlan maddeler olduka pahaldr.

Kapslleme lemleri

yi znebilen kirleticiler iin etkin verime sahiptir. rtc materyaller gl ve inert olduklarndan ikinci bir konteynra ihtiya yoktur.

Kaplama (ceket) formu iin scak artm ve zelletirilmi ekipman gerekir. Prosese verilmeden nce amur kurutulmaldr. Kesin kaplama materyalleri yanc zelliktedir.

3.4

K/K TEKNOLOJSNN GENEL KATEGORLER

Katlatrma sistemleri organik ve inorganik sistemler olmak zere iki genel kategoride incelenir. Bu kategoriler atk kompozisyonuna gre deil, kullanlan katlatrma katklar temel alnarak belirlenir. Katlatrma kimyasal katklar sinerjistik bir durumda birbirleriyle balantl bir ekilde kullanld iin, bu yaklam kimyasal maddelerin her birinin hareket mekanizmasnn incelenmesine imkn tanyacaktr (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). ounlukla balayclar kullanlan epoksi, inorganik poliesterler, balayc sistemler, asfalt, poliolefinler hidrolik (zellikle imento, snmemi kire, ve polietilen-

puzolanlar, jips ve silikatlarn deien kombinasyonlardr. Kullanlan veya denenmi organik polietilen polibtadien) ile re-formaldehittir. Kizelgur (silisli toprak), imento ile polistiren; poliretan ve imento; polimer jelleri ile silikatl ve kireli imento vb. inorganik ve organik balayc sistemlerin kombinasyonlardr (Malone vd., 1982). Bu iki kategori iinde farkl tipte ilemler kullanlr. Bu ilemler aadaki ekil 3.1de zetlenmitir. izelge 3.2de belli atk tipleri 3.2nin iin katlatrma katklarnn her birinin etkinlii katk

gsterilmektedir.

izelge

uygulanmas,

kirleticilerin

konsantrasyonu,

maddesinin miktar ve eitli kirleticilerin ve kimyasal maddelerin sinerjistik etkileri gibi eitli faktrlere baldr. izelge 3.2deki bilgiler, bir n eleme veya laboratuvar leinde almalar yrtmek iin olduka faydaldr.

35

Katlatrma-Kararllatrma

norganik Sistemler

Organik Sistemler

imento Puzolan Kire Kil Silikat

Termoplastik Termosetting Makrokapslleme

ekil 3.1 Katlatrma-kararllatrma ilemleri (Filibeli, 1998)

izelge 3.2 Kirletici trlerine gre katlatrma malzemesinin uygunluu (LaGrega vd., 1994) Kirletici imento Esasl Katlamay engelleyebilir. Polar olmayan organikler; Sv ve kat yalar gibi aromatik hidrokarbonlar halojenik hidrokarbnlar, PCBler Uzun vadede dayankll azalabilir. Uucu maddeler karmdan ayrlabilir. Sunulan zellikleri sadece belli koullar iin geerlidir. Kire esasl Katlamay engelleyebilir. Uzun vadede dayankll azalabilir. Uucu maddeler karmdan ayrlabilir. Sunulan zellikleri sadece belli koullar iin geerlidir. Organikler snma sonucu buharlaabilir. Etkinlii belli koullar iin bilinmektedir. Katlamay engelleyebilir. Etkinlii belli koullar iin bilinmektedir. Termoplastik Organik Polimer

36

Kirletici

imento Esasl

Kire esasl Fenoller oturmay yavalatr ve ksa bir zaman iin dayankll azaltr. Alkoller katlamay geciktirir. Uzun vadede salaml azaltabilir. Uyumludur. Dayankll artrabilir. Oturmay engelleyebilir, dayankll artrabilir.

Termoplastik

Organik Polimer

Polar organikler: Alkol. Fenol. Organik asit ve glikol gibi

Fenoller oturmay yavalatr ve ksa bir zaman iin dayankll azaltr.

Organikler snma sonucu buharlaabilir.

Katlama zerinde nemli bir etkisi olmamtr.

Kat organikler: Plastikler, reineler ve katran gibi Organik bileikler

Uyumludur. Dayankll artrabilir. Oturmay engelleyebilir, dayankll artrabilir. Oturma zerine nemli bir etkisi yoktur. imento asitleri ntralletirir.

Genel kullanm balayc trdendir.

Balaycy zebilir.

Uyumludur. Asitleri ntralletirir. Etkinlii bilinmektedir.

Asitler, HCI, HF gibi Tip II ve IV nolu Portland imento Tip I e gre daha iyi dayankllk zellii gstermektedir. Etkinlii bilinmektedir. Oksitleyiciler, Sodyumhipokl orit, potasyum permanganat, nitrik asit ve potasyumdikro mat

Birleme ncesi ntralletirilebi lir.

Birleme ncesi ntralletirilebi lir. Ureaformaalde hitin etkili olduu gsterilmitir.

Uyumludur.

Uyumludur.

ekil bozukluuna neden olabilir. Yancdr.

ekil bozukluuna neden olabilir. Yancdr.

37

Kirletici

imento Esasl Klor tuzlar (Halrler) imentodan kolayca szabilir ve oturmay yavalatr.

Kire esasl

Termoplastik

Organik Polimer

Tuzlar: Slfatlar, halrler, nitrat, siyanad ve florid

Slfat tuzlar oturmay yavalatr ve zel bir imento kullanlmadka paralanmaya neden olabilir. Slfat tuzlar dier reaksiyonlar hzlandrr. Florid oturmaya etki eder ve dayankll artrr.

Halrler oturmay engelleyebilirler. Ve ou kolayca szabilirler.

Slfat ve halrler dehidrasyon ve hidrasyon olabilirler, buda paralanmalara neden olabilir.

Uyumludur.

Ar metaller: Kurun, krom, cva kadmiyum ve arsenik

Uyumludur. Katlatrma sresini artrabilir. Belli artlar altnda etkinlii gsterilmitir. Hidrojeni aa kararak kprmeye neden olabilir. Uyumludur. Uyumludur. Uyumludur. Belli trler (Pb, Cd, Cr) zerindeki etkinlii gsterilmitir.

Uyumludur. Baz zel trler iin (Bakr, arsenik ve krom) etkisi ortaya konmutur. Uyumludur. Arsenik ile etkinlii ortaya konmutur.

Alminyum metali Radyoaktif maddeler 3.4.1

Uyumludur.

Uyumludur.

norganik Sistemler

norganik sistemler, kimyasal karm ve kompleks atklarn ve/veya bunlarn karmlarnn zellikle metal katyonlar ieren atklarn kararllatrlmasnda kullanlrlar. Son rn, zehirli olmayan, evre iin gvenli ve dzenli depo sahasnda uzaklatrlabilir zelliklere sahiptir. Bu ilemlerde atk bileenleri ile reaksiyona giren inorganik maddeler kullanlr. Bu maddeler atk rnleri ile reaksiyona girerler. Ayrca kendi ilerinde de reaksiyonlara girerek kimyasal ve mekaniksel formda kararl katlar meydana getirirler. Bu sistemlerde kat yap retmek iin

38 balayc, katalizr ve kurulma reaksiyonlar kontrol edilir. Oluan rnler, birok kat ve kaya paralarnda bulunan, kararl zelliklere sahip olmaldr. Bu zellikler kararllk, yksek ergime noktas, sertlik ve gevrekliktir (Conner, 1990). 3.4.1.1 imento Esasl Sistemler imento esasl sistemler katlatrma-kararllatrma ileminin ana balaycs olarak

imentonun kullanld sistemlerdir. imento esasl katlama, suyun baz kolloidlerce alnp hidrate hale gelmesi, jel biiminde bir film tabakasnn olumas ve bunun kmesi ve kristallemenin meydana gelmesiyle gelimektedir (Brownstein, 1995). imento ile katlamann geliim aamalar ekil 3.2de ematik olarak gsterilmitir.

ekil 3.2 imento ile katlamann geliim aamalar (Brownstein, 1995) Zararl atklarn katlatrma-kararllatrlmasnda balca katk maddesi olarak sk sk

imento kullanlr. imento esasl sistemler; zellikle Cd, Cr, Cu, Pb, Ni, Zn gibi metalleri ieren metal kaplama endstrisi atklar bata olmak zere, PCB ieren kompleks atklar, ya ve amurlar, klor ve etildiklor ieren atklar, reineler, plastikler, asbest ve slfit ieren atklar iin uygun sistemlerdir. Asbest, plastik ve benzerleri karmn dayanmn ve kararlln arttrabilir (LaGrega vd., 1994). imento esasl metot ounlukla ar metal ieren rnein kaplama endstrisinden gelen metal hidroksit amurlar gibi inorganik atklarn sabitlenmesi iin kullanlr. imento esasl kararllatrma iin atk malzemeler imentoyla kartrlr ve ardndan eer atk su iermiyor ise hidrasyon iin gerekli su ilave edilir. imentonun hidrasyonu, kalsiyum alumino-silikat ieren bir kristal yap oluturur. Bunun sonucunda kayaya benzer, monolitik, sertletirilmi bir

39 ktle oluur. Tanm olarak beton, hidrate imento ve agrega ieren bir partikl kompozitidir (LaGrega vd., 1994). imento yksek pH deerine sahip olduundan dolay ar metalleri hapsederek, asidik atklarn ntralizasyonunu salar. znm metal iyonlar, znemeyen hidroksil ve karbonat tuzlar formunda kalr, bu hidroksiller ve karbonat tuzlar imento yaps iinde kapsllenir ve hapsedilir. almalar Pb, Cu, Zn, Sn ve Cdun kimyasal fiksasyon yoluyla yap (matriks) ierisinde tutulduunu, Hgnin ise fiziksel makrokapslasyonla hapsedilerek znmeyen bileikler oluturduunu gstermitir (Conner, 1990; LaGrega vd., 1994). Spesifik bir kirleticinin kararl hale getirilmi imento yapsyla reaksiyon gsterip

gstermeyeceini belirlemek gtr. Zararl atklarn imentoyla balanma kimyas zerine yaplm bir almada, Pb ve Cr metallerinin yerleimleri gzlenmitir. Sonulara gre, Pb hidratlanm imento partikllerinin d yzeyinde kelmi ve Cr hidratlanm imento partiklleri boyunca daha yaygn ve daha uniform olarak yaylm gstermitir (LaGrega vd., 1994). imentoyla kararllatrma, inorganik atklarn fiksasyonu iin nemli lde kullanlmtr. norganiklerin kararllatrlmasnn bu kadar yaygn kullanm, daha iyi alternatiflerin eksikliinden (rnein metaller biyolojik olarak paralanamaz ve sl ilemlere tabi tutulduklarnda atomik yaplarn deitirmezler), kelme ve adsorpsiyon gibi fizikokimyasal mekanizmalarn mevcut ve anlalm olmasndan kaynaklanmaktadr (LaGrega vd., 1994). imento esasl kararllatrmann birok avantaj bulunmaktadr. imento teknolojisi, retme, kartrma, katlatrma ve sertletirme alarndan olduka iyi bilinmektedir. imento, inaat alannda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Bunun sonucunda malzeme fiyatlar daha dk, personel ve ekipman kolayca bulunur durumdadr. imento hidrasyonu iin su gerektiinden slak amur ve atklarn ok fazla susuzlatrlmas gerekli olmayabilir. Malzemeyi pompalanabilir hale getirmek iin imento esasl kararllatrma yeterli suyla srdrlebilir. Sistem atn kimyasndaki salnmlar kaldrabilir. Sonuta, imentonun alkalinitesi, asidik atklar ntralize edebilir. En belirgin dezavantaj, imentonun uygun hidrasyonu geciktirebilecek veya nleyebilecek ve sonuta malzemenin sertlememesine neden olacak kirleticilere hassasiyetidir (LaGrega vd., 1994).

40 K/K ilemlerinde imento esasl sistemlerin avantaj ve dezavantajlar izelge 3.3de

zetlenmitir.

izelge 3.3 imento esasl sistemlerin avantaj ve dezavantajlar (Hills, 2003) Avantaj Malzeme ve teknoloji olarak iyi biliniyor ve mevcut Birok atklarla uyumlu Dk maliyet D evreyle uyumlu ve olduka mukavim Atn suyunu kullanyor olmas Organik kirleticiler, hidrasyon prosesiyle giriim yapar, nihai mukavemeti azaltr ve kolayca kararl hale gelmezler. Ayn zamanda daha amorf bir malzeme oluturarak kristalin yap oluumunu azaltabilirler. imento hidrasyonuyla organik kirletici giriimini azaltmak ve kararllatrmay gelitirmek iin imentoyla birlikte dier katk maddeleri de kartrlabilir. Bu katk maddeleri doal veya organik olarak modifiye edilmi killer, znr sodyum silikatlar vb. olabilir (LaGrega vd., 1994). imento esasl sistemler iki genel tipe ayrlabilir; Yalnz Portland imentosu Snmemi kire, kil, sodyum silikat, uucu kl ve sortbentler gibi dier katklarla birlikte Portland imentosu. ok sayda ama iin kullanlan imento tipleri olmasna ramen katlatrma-kararllatrma teknolojisinde Portland imentosu geni bir kullanm alanna sahiptir. Olduka fazla oranda mevcut olup nispeten ucuz bir malzemedir. htiya duyulan ilem ekipmanlar pahal deildir ve yakma gibi dier ilemlerden daha az enerji gerektirir. En nemli neden fiyat olmakla birlikte baz farkl nedenler ve katlatrma-kararllatrma teknolojisindeki reaksiyonlarn almaya yararlar aadaki gibi sralanabilir: Dezavantaj Baz ar metaller ve organiklerle donmas yava Baz atklarla suyla karlatnda dayanksz rn Hacmin artmas ve yksek younluk nedeniyle tama zorluu

41 K/K almalarnda birka deikenin bazlarnn elimine edilmesiyle, kompozisyonu kaynaktan kaynaa daha kararl hale gelir. Katlatrmada, serletirmede ve metallerin sabitletirilmesinde Portland imentosunun reaksiyonlar hakknda da fazla bilgi mevcuttur. imento esasl atk formlarnn szmasnn evresel etkilerinin modellenmesinde en iyi veriler nkleer atk alanlarndan elde edilebilir. Son yllarda yaplan almalarn ou bu ilem tipinde yaplmtr. Katlatrma-kararllatrma 1986). Portland imentosuna katlan puzolan rnleri, serbest Ca(OH)2 le reaksiyon vererek katlatrlm rnn kimyasal kararlln ve dayanmn arttrrlar. Birok katk maddesi katlabilir. Sodyum veya potasyum silikat gibi znr silikatlar dk dayanml beton retimine neden olurlarsa da atk zeltisindeki metal iyonlarnn bozucu etkisinin azaltlmasnda yararldrlar. Seilmi killer svy absorplar ve spesifik anyon veya katyonlar balarlar. zel baz adsorbanlar seimli olarak spesifik atklar balarlar. Bunlarn bazlar karbon, silikatlar, zeolitik maddeler ve sellozik sorbentler olup zehirli bileenleri tutarlar ve atkla birlikte hapsedilirler. imentoya dayandrlan ilemler, kire-ucu kl ilemlerinden daha ok ynl olup yksek dayanmlar elde etmek zere formle edilebilir ve kirlilikleri etkin olarak tutabilirler. Boratlar, kalsiyum slfat, fenol, yalar gibi olas atk komponentleri ilemleri bozar. Asitler beton ile reaksiyona girerek hazrlanm yapy tahrip eder ve kirliliklerin evreye yaylmasna neden olur. lemin Fiziksel zellikleri imento esasl atk formlarnn permeabilitesi killerle mukayese edilebilir. Ayrca hava etkisiyle meydana gelen deiiklie direnme gc, slatma/kuruma, donma/erime, gibi dier zellikler de llebilir, fakat tipik atk bertarafnda ok nemli deildir (Conner, 1990). Nihai atk formlarnn fiziksel zelliklerini saptamada, suyun imentoya oran olduka ilemlerinin karakteristikleri aadaki gibidir (Cullinane vd.,

nemlidir. Fakat betondan farkl olarak, su ierii orijinal ata bal olduu iin genellikle kontrol edilmesi gtr (Conner, 1990).

42 Genellikle atn su ieriini dengelemek zere kullanlabilen imento ve dier katk

maddelerinin miktarn ekonomi tayin eder. Eer daha kuvvetli bir rn gerekirse imento ilavesi artrlrken, baka bir ileme (imento/uan kl gibi) gitmek de gerekli olabilir (Conner, 1990). Genelde Portland imentosu esasl sistemler, dier inorganik balayc sistemlerden daha kuvvetli kalplar retirler ve bunu daha dk karm oranlarnda yaparlar. Bu da atn daha kk hacimde nihai bertaraf gerektirmesiyle sonulanr. Bu da ekonomik adan olduka nemlidir (Conner, 1990). lemin Kimyasal zellikleri Portland imentosu esasl ilemlerin kimyasal zellikleri, dier K/K ilemleri gibi esas olarak szdrabilirlie dayanarak tanmlanr (Conner, 1990). erie bal olmakla birlikte imento esasl sistemlerin szma zellikleri olduka dktr. almalar, ar metal bileiklerinin (oksitler ve hidroksitler, klorrler, slfatlar, nitratlar), imentonun hem katlama hem de sonraki sertleme ilemi boyunca hidrasyon reaksiyonlarnda karlkl olarak birbirini etkilediini gstermitir. Katlama ve sertleme hzn etkilemesine ilaveten bu karlkl etkileimler ayrca mikro yapda fiziksel ve kimyasal olarak metalleri sabitlemek zere i grebilirler (Conner, 1990). Yaplan deneysel almalarn sonularna gre: Metal szma hz, genel beklenenin aksine, partikl boyutunun azalmasyla azalr. Bu sonu, daha byk yzey alanyla birlikte, daha kk paracklardan alkalinitenin daha hzl szacana balanmtr. Bu nedenle de szdrma asidini daha abuk ntralize eder ve metal hidroksit znme hzn azaltr. Mmkn olan dier mekanizma ise, daha kk paracklarn artan yzey alan, metal iyonlar iin sv fazdan kat faza daha sorbsiyon salar. Ancak bu kk paracklar szdrma pHnn 6,0nn altna dmesinden sonra daha byk olan metallerin hepsinden daha fazla szdrrlar. Alkali artlarn hala stn geldii yerlerde sistemdeki metallerin szdrld sonra paracklar zerinde sorbsiyona uratld grlr. pH ve toplam alkalinite dt zaman Cd dar szar, neticede toplam Cd ieriinin %75 kadar serbest kalr. Bu fiksasyon mekanizmas iin metal hidroksit zelliine ve metal iyonlarnn yzey sorbsiyonuna bal olarak beklenen bir sonutur.

43 Cr ve Pb, metal hidroksit/yzey sorbsiyon fiksasyon mekanizmalar iin beklenenin altnda kmlatif miktarlarda (srasyla %15 ve %25) szmtr. Bu da Cr ve Pbnun kendi silika kalplar iine uymaya zorlandn, bu kalba zarar ziyan gelmedii mddete kmldamaz hale getirilebileceini gsterir (Conner, 1990). 3.4.1.2 Puzolan Esasl Sistemler Puzolanlar, iinde fazla miktarda kolloidal zellikle silis ieren maddelerdir. Puzolanlarn tek bana balayc zellii yoktur. Ancak kire veya imento gibi baka bir balayc ile kartrlnca balayclk zellii kazanrlar. Bu nedenle bu reaksiyonun oluabilmesi iin puzolann serbest olmayan kire iermesi gerekir. Puzolanlar doal ve yapay olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Yapay puzolanlarn nemlileri; pimi kil, uucu kl ve cruf ismi verilen yksek frn atklardr. Termik santrallerde toz halinde kmrn yanmasndan sonra baca filtrelerinde kalan malzemeye uucu kl denir. Bu malzemenin puzolanlk zellii vardr ve imentoya kartrlarak kullanlabilir. Puzolanlarn kullanld ve kullanlmad sistemler arasndaki en belirgin fark, puzolanl sistemlerde kimyasal maliyetinin daha dk olmasdr. Bunun nedeni de puzolan olarak kullanlan uucu kl gibi baz atk trlerinin kullanlmasdr. Puzolanlarn kullanlmad sistemlerde ise kimyasal maliyetin yksek olmasna ramen, hacim artnn ve arln dk olmasndan dolay toplam maliyet daha az olacaktr (LaGrega vd., 1994). Puzolanik terimi; su ve snmemi kire ile kartrldnda skarak kat forma dnebilen atk maddeler iin kullanlr. Puzolanlar imento vb. maddelerden ayran temel zellik yksek miktarda silikat iermeleridir. Son rn olarak oluan yap malzemesi gevek maddeden sk balayc maddeye kadar deiiklik gsterebilir. Alumino-silikat malzeme, kire ve su reaksiyonu sonucunda, puzolanik beton ad verilen bir rn elde edilir. Sonuta oluan puzolanik yaplar amorflu alminosilikat olarak adlandrlr (LaGrega vd., 1994). Puzolan esasl katlatrma/kararllatrma sistemi Cu, Pb, Al, Ni, Ar ve Cr gibi eitli metaller ieren metal kaplama amurlar, ya amurlar ve atk asitleri ieren inorganik zehirli atklara uygulanr. Ar metal ierikli atklar iin yksek pH artlar oluturulur. Uucu kldeki yanmam karbon, atktaki organikleri adsorbe edebilir. Sonu olarak, uucu kl gibi bir puzolann, hem organik hem de inorganik trlerin kararllatrlmasnda faydal etkileri olmaktadr (LaGrega vd., 1994).

44 Uucu kl en ok kullanlan puzolanik materyaldir. Portland imentosu ile ok byk benzerlik gsteren puzolanik uucu kl, snm kire ve nemden oluan bir rndr. Uucu kl, %45 SiO 2 , %25 Al2 O3 , %15 Fe2 O3 , %10 CaO, %10 MgO, %1 K 2 O, %1 Na2 O ve %1 SO 3 oranndadr. Yanmam karbon oran kaynaktan kaynaa deiir. Zararl atklarn uzaklatrlmas iin en az %70 orannda silikondioksit, alminyum dioksit ve demir oksit bulunmaldr. eitli almalarn sonucu, ince uucu kln kaln olandan daha iyi puzolanik zellie sahip olduunu gstermitir (LaGrega vd., 1994). Puzolan esasl sistemler atklarn katlatrma yntemi ile bertarafnda imento esasl

sistemlerden sonra gelen en iyi seenektir. imento inaat endstrisinde ok talep edilen youn bir enerji rndr, bu nedenle katlatrma ileminde imento kullanlmas yksek bir maliyet getirmez. Doal zeolit gibi mineraller ve g merkezlerinin uucu klleri gibi atklarn da iinde bulunduu baz puzolanlar doal olarak ortaya kar. Doal puzolanlar bol miktarda temin edilebiliyor ise bu sistemlerin kullanm daha caziptir (LaGrega vd., 1994). Bu ilemle, uucu kldeki kristalin olmayan silika ve kireteki kalsiyumun kullanlmas yoluyla dk dayanmda sert ktle elde edilir. Su, kire-puzolan betonunun hidratasyonu srasnda giderilmi olur. Kire-uucu kl puzolanik ilemlerinin baz zellikleri unlardr: (Cullinane vd., 1986) Uucu kl veya dier puzolanik maddelerle atn hamur kvamnda kartrlmasn gerektirir. Atk-uucu kl karmna kire katlrsa gereken minimum dayanm iin %20-30 kire kullanlr. Fakat bu, uucu kln trne gre deiir. Balanma, kalsiyum silikat ve aluminat hidratlarnn oluumuna baldr. Sistemin yksek alkalinitesi, baz atklarla istenmeyen gaz veya liat klarna neden olabilir. Sodyum borat, karbonhidratlar, potasyum dikromat gibi maddeler balanma reaksiyonlarn kimyasal olarak bozucu etki yapar. Yalar, fiziksel olarak kirlilik ieriinin azaltlmasn engeller. Bu karmlar Portland imentosu karmlar kadar dayankl olmayabilir.

45 3.4.2 Organik Sistemler

Bu sistemler, endstriyel atklarn bertarafnda ok sk kullanlmamakla birlikte radyoaktif atklarn kararllatrlmasnda kullanlmaktadr ve olduka pahal yntemlerdir (LaGrega vd., 1994). Atklarn kararllatrlmasnda re-formaldehit, bitm ve polimerizasyon sistemleri eitli

oranlarda uygulanr. Bu sistemler bazen doada hidrofobik halde bulunurlar. Bu durumlarda su temelli sistemlere katlmlar konusunda eitli zorluklarla karlarlar. Bunlar ayrma problemleri oluturur ve buna ilaveten organik sistemlerde mikroorganizmalar, ultraviyole n gibi eitli evresel faktrlerden kaynaklanan dengesizlik problemleri de ekerler (LaGrega vd., 1994). 3.4.2.1 Termoplastik Metotlar Bu teknikte kurutulmu atk 100 Cden yksek scaklklarda termoplastik materyalle kartrlr. Bu maddelere rnek olarak asfalt, polipropilin, polietilen, bitm, slfr ve parafin verilebilir. Daha sonra karm soutulur, katlatrma souma evresinde gerekleir. Soutulduu zaman katlatrlm malzeme, termoplastik kapl malzeme olarak karakterize edilir ve nihai depolama iin konteynrlara konulur (LaGrega vd., 1994). Termoplastik metot; elektro kaplama, metal ve organikleri ieren boyama ve rafineri amurlar, kuru yakma klleri, fabrika filtre tozlar ve radyoaktif atklar iin uygulanr. Termoplastik metot; PCBler, dioksinler, yakma klleri gibi organik kirleticiler ve dier kanserojenik kimyasal atklar iin de iyi sonular vermektedir (LaGrega vd., 1994). Termoplastik olarak kararl hale getirilmi atklar, szmaya ve biyolojik olarak paralanmaya olduka dayankldr (LaGrega vd., 1994). ok zc ve zehirli atklarn kararllatrlmasnda bu metodun uygulanmas, imento ve puzolan esasl sistemlere gre ok daha avantajldr. Dier taraftan da oksitleyiciler, kat hidrokarbonlar ve slfr ile karrsa, scaklk ykseldike reaksiyona girebilir. Bu nedenle gl oksitleyiciler bu yntem ile katlamayabilir. Ayrca gres ve baz zcler ise asfalt maddelerinin yumuamasna ve bu yolla katlatrmann durmasna sebep olurlar. Ayrca bu teknik zel kartrma ekipmanlarna ve eitimli personele ihtiya duyduundan dier tekniklere gre daha pahaldr (LaGrega vd., 1994).

46 Termoplastik kaynakl K/K uygulamalarnn faydalar ve dikkate alnmas gereken noktalar izelge 3.4de sralanmtr.

izelge 3.4 Termoplastik kaynakl katlatrma-kararllatrma uygulamalar (USEPA, 1989) Faydalar yi karm salamal, kat atn proses ve nihai rnde uniform bir ekilde dalmas salanmal. Nihai rn su geirmez olabilir bylece sv ortamlardan etkilenmesi en aza indirilmi olur. Atk, beslemeden nce kurutulabilir. Dikkate alnan noktalar Malzemenin snmas halinde ate alma parlama ve uucu zehirli maddelerin aa kmas artar. Yksek konsantrasyonlarda yanc madde ieren maddeler iin uygun bir kullanm alan deildir. Solvent ve gl oksit tuzlarnn varl uzun srete son rnn performansna etki edebilir. Yksek nem ihtiva eden maddelerin ilem ncesi kurutma gereklilii szma karakteristiine etki edebilir. Demir ve alminyum tuzlar erken katlamaya neden olabilir. Plastik gibi organikler artma sresince ryebilirler. Uucu kirleticiler proses esnasnda aa kabilir. Tuzlarn rehidrasyonu atlamalara neden olabilir, Salk, gvenlik ve evresel konular

Artlm materyal Artlan malzemedeki mikrobiyal paralanmann faydasz olduu dnlr.

3.4.2.2 Organik Polimerizasyon Metodu (Termosetting) Organik polimerizasyon ncelikle radyoaktif atklarda uygulanmtr. Bu teknoloji, organik kloritler, fenoller, boya amurlar, siyanitler ve arsenik ieren atklara da snrl olarak uygulanr. Polimerizasyon ayrca baca gaz deslfrizasyonu, elektro kaplama amurlar ve Ni/Cd pil atklarna da uygulanabilmektedir (LaGrega vd., 1994). leme gre, balangta monomer maddesi katlr ve amura kartrlr, ardndan

polimerizasyon katalizrleri eklenir. Sonu olarak sngerimsi bir yap oluur ve kat partiklleri tutacak forma gelir. Ancak bu ilem baz atklar zellikle sv atklar tutulmam

47 olarak brakabilir. Organik polimer artmnn termosettingden sonra sv atklar genellikle kald iin nihai atk rn depolanmadan nce genellikle kurutulur ve konteynrlara alnr. Bu teknikte kullanlan polimerlere rnek olarak re-formaldehit (ounlukla polimer kullanlr), epoksi, polisakkaritler ve polyacrylamitler verilebilir (LaGrega vd., 1994). Bu ilemin balca faydas, dier kararllatrma teknikleriyle kyaslandnda dk

younluklu bir malzeme elde edilmesidir. Atklar katlatrmak iin ok kk miktarda katk maddesi gereklidir. Bu teknik; sv, uucu olmayan organik zararl atklarn katlatrlmasnda olduka elverilidir. Bu metot, dk-seviyede radyoaktif atklara depolamadan nce de uygulanabilmektedir (LaGrega vd., 1994). Bu metodun en byk dezavantaj, yukarda da bahsedildii gibi sngerimsi bir ktle oluumu, polimerizasyon esnasnda su iindeki baz metal iyonlarnn tutulamayp kamas ve organik polimerlerin bazlarnn biyolojik olarak bozunmasdr (LaGrega vd., 1994). 3.4.2.3 Kapslleme Metodu Kapslleme metodu iki alt balk altnda incelenebilir; mikrokapslleme ve makrokapslleme. Mikrokapslleme metodunda atklar kapslleyici malzeme iinde dalr ve bu yapda polimerler atk partikllerinin etrafnn sararlar. Makrokapslleme metodunda ise konteynr iinde inert polimerler atklarn yzeylerini bir ceket gibi rterler. Bu metot genellikle ok zc ve yksek miktarda zehirlilik ieren amurlar iin kullanlr. Bu metotlar zel ekipmana ihtiya duyarlar, polimer kullanm ve ilem maliyeti ok yksektir (LaGrega vd., 1994).

3.5

K/K TEKNOLOJSNN MEKANZMALARI etkinliini kontrol eden fiziksel ve kimyasal mekanizma esaslarnn

Kararllatrmann

anlalmas, kararllatrmann bir zararl atk ynetim teknolojisi olarak doru bir ekilde uygulanmas iin nemlidir. olanlarn modifiye deerlendirilmesinde temel Ayrca yeni katk malzemelerinin gelitirilmesi ya da var yeni ve farkl atklara mekanizmalar uygulanmas gibi gelimelerin dikkate alnr. Baarl bir kararllatrma edilmesinde,

kararllatrma aadaki mekanizmalardan bir veya birkann ierir (LaGrega vd., 1994). Makrokapslleme Mikrokapslleme

48 Absorpsiyon Adsorpsiyon ktrme Zehirlilik Giderimi

3.5.1

Makrokapslleme

Makrokapslleme, zararl atk ieriinin daha byk bir yapsal form iinde fiziksel olarak tutulduu bir mekanizmadr. Yani zararl atk bileenleri kararllatrma maddelerinin iindeki gzeneklerde tutulur (LaGrega vd., 1994).

3.5.2

Mikrokapslleme

Mikrokapslleme, zararl atk bileenlerini katlatrlm malzemenin kristal yaps iinde mikroskobik seviyede tutan bir mekanizmadr (LaGrega vd., 1994).

3.5.3

Absorpsiyon

Absorpsiyon ileminde kirleticiler sngerin suyu iine ald gibi bir tutucu (sorbent) iinde tutulur. Kararllatrmada uyguland gibi atktaki serbest svnn absorplanmas iin baz kat maddelerin (sorbentlerin) eklenmesi gerekir (LaGrega vd., 1994).

3.5.4

Adsorpsiyon mekanizmas ile kirleticiler yap iindeki katlatrc ve kararllatrc

Adsorpsiyon

maddelere sadece fiziksel olarak balanmazlar, bunun yannda elektrokimyasal olarak da balanrlar (LaGrega vd., 1994). Bu ilemler iin aktif karbon, susuz sodyum silikat, al ta, kil ve benzer partikller kullanlabilir. ou tutunma ilemi, bir sngerin su ile slanmasna benzer ekilde yalnzca katnn yzeyi zerindeki svy bnyesine alr ve zararl maddenin szma potansiyelini azaltmaz. Ayrca, seilmi sorbanlar katlatrma ve kararllatrma ilemlerinin performansn arttrmak iin kullanlabilir (Cullinane vd., 1986).

49 3.5.5 ktrme

Baz kararllatrma ilemleri, atk bileenlerini daha kararl ekle dntrerek atktaki kirleticileri ktrr. Hidroksitler, slfitler, silikatlar, karbonatlar ve fosfatlar gibi ktrcler malzeme yapsnn bir paras olan kararllam ktle yapsnn ierisinde biriktirirler (LaGrega vd., 1994).

3.5.6

Zehirlilik Giderimi ilemi srecinde yer alan baz kimyasal reaksiyonlar sonucunda atn

Kararllatrma

zehirlilii drlebilir. Kimyasal bir bileii daha az zehirli ya da zehirli olmayan dier bir bileie dntren herhangi bir mekanizma zehirlilik giderimi olarak adlandrlr (LaGrega vd., 1994).

3.6

K/K TEKNOLOJSNDE KULLANILAN MALZEMELER

Genelde balayc maddeler toz halinde yani boyutlar ok kk (90 mikron) tanelerden oluan malzemeler olup, su ilave edildiinde plastik bir hamur elde edilir. Balangta kolaylkla ekil verilebilen bu hamur, belirli bir sre getikten sonra plastikliini kaybetmeye balar ve sonunda katlar. Bu katlama olayna priz denir ve hamur yapldktan sonra priz balayncaya kadar geen sre priz sona erme sresidir. Priz olayndan sonra sertleme olay balar; sertleme, balayc maddenin mekanik mukavemet kazanma zellii olup bu mukavemet zamanla artar (Postacolu, 1989). imento veya balayc maddenin mukavemet kazanmas; Hidratasyon Katlama Sertleme olaylarnn birbirini izlemesiyle oluur. Birincisi imentoyu oluturan maddelerin su ile

yapm olduu kimyasal reaksiyondur. kincisi fiziksel zellie sahip priz olay; ncs olan sertleme veya mukavemet kazanma ise mekanik bir olaydr (Postacolu, 1989). Hidratasyon olaynda karmak bileimlerin su ile yaptklar reaksiyonlar sonunda hidrate bileimler oluur. Baka bir deyile hidratasyon, imentoyu oluturan karmak bileimlerin su ile verdii kimyasal reaksiyondur. imentonun klinker halinde yani tlmemi iken su

50 ile reaksiyon yapmamas en nemli zelliklerinden birisidir. Hidratasyon iin imentonun ok ince (20 mikron dolaynda dane boyutu) bir ekilde tlmesi gerekir. Bu olayn ikinci nemli zellii, oluan reaksiyonlarn senelerle llebilecek derecede uzun srmesidir. nc zellii ise ekzotermik bir olay olmasdr ve s art hz balangta fazla olup azalarak artmaya devam eder (Postacolu, 1989). Priz veya katlama olay, hidratasyon olaynn gelierek belirli bir aamaya ulamas sonunda balar ve bir sre sonra hamur katlar. Priz olayn kire gibi yalnz havada yapabilen balayclara hava balayclar, imento gibi hem hava, hem su iinde katlaabilen balayclara ise hidrolik balayclar ad verilir (Postacolu, 1989).

3.6.1

imento sk sk imento

Zararl atklarn kararllatrlmasnda balca kimyasal madde olarak kullanlr. imento esasl kararllatrma iin atk

malzemeler imentoyla kartrlr ve

ardndan atk, su iermedii zamanlarda gerekliyse hidrasyon iin su ilave edilir. imentonun hidrasyonu, kalsiyum alumina-silikat ieren bir kristal yaps oluturur. Bunun sonucunda, kayaya benzer, monolitik, sertletirilmi bir ktle oluur. Tanm olarak beton, hidrate imento ve agrega ieren bir partikl kompozitidir (LaGrega vd., 1994). imento, inaat mhendislii alannda yzylmzn en nemli yap elemandr. Bu elemanlar ancak nk

imentodan nce ancak, modler (paral) elemanlarn bir araya getirilmesiyle oluturulmu yap elemanlar retilebiliyordu. basn gerilmeleri tayabilirlerdi. imentonun kefi sonucu, beton ve betonarmenin kullanlmas ile ekme gerilmeleri de tayabilen ve srekli bir forma sahip yap elemanlarnn retimi mmkn olmu ve yap formlar tamamen deimitir. imento, ana hammaddeleri kalkerle kil olan ve mineral paralarn (kum, akl, tula, briket vs) yaptrmada kullanlan bir malzemedir. imentonun bu yaptrma zelliini yerine getirebilmesi iin mutlaka suya ihtiya vardr. imento, su ile reaksiyona girerek sertleen bir balaycdr (SOYAK, 2001). imento hem suda hem havada sertleebilen ve balayclk zellii tayan bir malzeme olarak da, inaat sektrnde kullanlan balayc maddeler arasnda zel bir yere sahiptir (SOYAK, 2001).

51 imento suyla kartrldnda ksa srede sertleerek kat bir ktleye dnen ve zaman iinde yk tama zellii kazanabilen inorganik bir balaycdr. imentonun sertlemesi sradan bir kuruma olay deildir. imento bir kez sertletikten sonra iine su katldnda yeniden yumuamaz ve sertlemesini su iinde de yapabilir. Bu yzden imento hidrolik bir balaycdr (SOYAK, 2001; TSE, 2002b). retilen imentolarn istenilen zelliklere sahip olup olmad standartlara gre hazrlanan ve yaplan deneylerle saptanr. imento muayene metotlar, lkelere gre deimekle birlikte, esaslar arasnda nemli bir ayrlk yoktur. 3.6.1.1 Portland imentosu Dnyada ve lkemizde en ok kullanlan imento Portland tipi imentodur. Bu imentoyu ilk kez Joseph Aspdin adl bir ngiliz inaats 1824de kullanm ve patentini almtr. 1835de Isaac Charles Johnson ise piirme scakln ykselterek ve tmeye daha ok nem vererek gnmz Portland imentosunun mucidi olmutur (Postacolu, 1989). imento retiminde krlm kalker, kil ve gerekiyorsa demir cevheri ve / veya kum katlarak tlp toz haline getirilir. Bu malzeme 14001500 Cde dner frnlarda piirilir. Meydana gelen rne klinker denir. Daha sonra klinkere bir miktar al ta (%4-5 orannda CaSO 4 . 2H2 O) eklenip ok ince toz halinde tlerek Portland imentosu elde edilir. Katkl imento retiminde; klinkere al ta dnda imento tipine gre tek veya birka bir arada olmak zere tras, yksek frn crufu, uucu kl, silis duman vb. katlr. imento birok beton karmnda hacimce en kk yeri igal eden bileendir; ancak beton bileenleri iinde en nemli olandr. En ok kullanlan imento tipleri Portland Kompoze imento, Katkl imento, Cruflu imento ve Slfata Dayankl imentodur. Bunun dnda zel amalar iin Beyaz Portland imentosu ve dier baz tip imentolar kullanlmaktadr (Postacolu, 1989; SOYAK, 2001). Kalker scakln etkisiyle ayrarak snmemi kirece (CaO), kil ayrarak silis ve alminaya (SiO 2 ve Al2 O3 ) dnr. Bu arada kilde ve ilave edilen ergitici toprakta bulunan demir de demir oksit (Fe2 O3 ) eklinde ortaya kar. Bylece imentoya balayc madde zelliini kazandran silikatlar ve alminatlar oluur. Asidik ve bazik eler birbirleriyle birleerek karma oksitler denilen, Portland imentosunun drt ana bileenini olutururlar (Postacolu, 1989). Portland imentosunun drt ana bileeni izelge 3.5de verilmitir.

52 izelge 3.5 Portland imentosunun drt ana bileeni Bileenin forml 2CaO.SiO2 3CaO.SiO2 3CaO.Al2 O3 Ad Bikalsiyum silikat Trikalsiyum silikat Trikalsiyum aluminat Standart kodu C2S C3S C3A C4AF

4CaO.Al2 O3 .Fe2 O3 Tetrakalsiyum alumino- ferrit

En basit formuyla, trikalsiyum silikatn reaksiyonu aadaki eitlikle aklanabilir: C3S: 2(3CaOSiO 2 ) + 6H2 O 3(CaOSiO 2 3H2 ) + 3Ca(OH)2 (tricalcium silicate) (tobermorite) (calcium hydroxide) (3.1)

Ve dikalsiyum silikat reaksiyonu, C2S: 2(2CaOSiO 2 ) + 4H2 O 3CaO2SiO 2 3H2 O + Ca(OH)2 (dicalcium silicate) (tobermorite) (calcium hydroxide) (3.2)

Portland imentosundaki en hzl reaksiyon, C3A: 3CaOAl2 O 3 + 6H2 O 3CaO2Al2 O3 6H2 O) + s (tricalcium aluminate) (tricalcium aluminate hydrate) (3.4) (3.3)

C4A: 4CaOAl2 O 3 Fe2 O3 + 10H2 O + 2Ca(OH)2 6CaOAl2 O3 Fe2 O 3 12H2 O (tetracalcium aluminoferrite) (calcium hydroxide (calcium aluminoferrite hydrate)

Bu reaksiyon, portland imentosunun balangtaki oluumunu salamaktadr. Portland imentosunun ana bileenlerinin zellikleri izelge 3.6da verilmitir. Klinkerin imentoya dnmesi iin al ta katlp tlmesi gerekir. Al ta, sertlemi aldr (CaSO 4 2H2 O). Al ise, suyunu kaybetmi al tadr (CaSO 4 1/2H2 O). u halde altann imentodaki fonksiyonu sertlemeyi balatmak deildir. Tam aksine al ta imentonun prizini geciktiren, ayarlayan bir maddedir (Postacolu, 1989).

53 izelge 3.6 Portland imentosunun ana bileenlerinin zellikleri imentonun zellikleri C3S Reaksiyon hz Hidratasyon Balayclk (lk zamanlarda) Balayclk (Son zamanlarda) Orta Orta Yksek Yksek Bileenin zellikleri C2S Yava Az Dk Yksek C3A Hzl ok Dk Dk C4AF Orta Orta Dk Dk

Termodinamik ynden imentodaki karma oksitler, frnda aldklar yksek s nedeniyle yksek entropiye sahiptirler. Suyla kartrldklarnda bu enerji ekzotermik reaksiyon eklinde ortaya kar (Postacolu, 1989). imentolarn zellikleri fiziksel, mekanik ve kimyasal deneylerle saptanr. Aratrlan balca fiziksel- mekanik zellikler unlardr; ncelik Priz sreleri Hidratasyon ss imentolarn mekanik dayanm Kimyasal dayankllk imentolarn mekanik (eilme ve basn) dayanmlar, standartlara uygun olarak retilen harlar zerinde yaplr. retimi izleyen 7 ve 28inci gnde yaplan deneyler imento kalitesini belirlemede en nemli gsterge olup, piyasadaki torbalar zerine kaliteyi simgelemek zere yazlan deerler (P 32,5, P 42,5 vb.) imento standart harlarnn 28 gnlk basn dayanmlardr. imento bileenlerinin molekler yapsna hidrat suyunu alarak kristallemesine imentonun hidratasyonu denir. Bu olay s k ile meydana gelir ve bu sya hidratasyon ss denir. Hidratasyon olay zaman iinde srekli bir oluum gsterdiinden mukavemet (dayanm) art da benzer bir geliim izler. Mukavemete etkiyen dier faktrler yle sralanabilir (Akman, 1987).

54 imento zellikleri: nce tlm imento yksek dayanma sahiptir. C3Si fazla olan imentonun ilk yalardaki dayanm yksektir; son dayanm etkileyen ise C2S miktardr (Akman, 1987). Ortam artlar: Hidratasyon sras ve sonrasnda scakln yksek olmas yararldr. Ancak scak ortam zararldr, imento yanar deyimi kullanlr (35 C ve st). Souk hava da zararldr; +5in alt hidratasyon srasnda nemli sorunlar karr, hele -10nun altnda dayanm sfra iner. Nem olumlu sonu verir, ok kuru rzgrl ortamlarda ise atlamalar olur, dayanm der. Bu amala zel durumlarda, zel katk maddeleri kullanm, sl ilemlerden yararlanma, buhar ve hava basnc artrm vb. ilemler uygulanr (Akman, 1987). Portland imentosunun zellikleri olarak incelii, mekanik dayanm, kimyasal dayanm

saylabilir. imento taneleri ne kadar ince tlrse o kadar iyidir. Ancak ok ince tmekte hidratasyon ssn arttrdndan zararl olabilir. imentoda kimyasal dayankll etkileyen C3Adr. C3Ann artmas imentonun kimyasal etkilere dayanklln azaltr. C3Sin fazla olmas da, hidratasyon sonucu oluan Ca(OH) 2 miktarn arttracandan kimyasal etkilere dayanklln azaltr. znr ve betonun boluklu ve geirimli olmasna sebep olur. Portland imentolar bir snfta toplanmlardr ve tiptirler (TSE, 2002b). Portland imentosu 32,5 (P 32,5): Portland imentosu klinkeri ile altann birlikte tlmesi sonucu oluan, 28 gnlk basn mukavemeti en az 32,5 N/mm2 olan Portland imentosudur. Portland imentosu 42,5 (P 42,5): Portland imentosu klinkeri ile altann birlikte tlmesi sonucu oluan, 28 gnlk basn mukavemeti en az 42,5 N/mm2 olan Portland imentosudur. Portland imentosu 52,5 (P 52,5): Portland imentosu klinkeri ile altann birlikte tlmesi sonucu oluan, 28 gnlk basn mukavemeti en az 52,5 N/mm2 olan Portland imentosudur. Portland imentosu tiplerinin basn mukavemetleri izelge 3.7de verilmitir. nk Ca(OH)2 suda

55 izelge 3.7 Portland imento tiplerinin basn mukavemetleri (TSE, 2002b) Tip P 32,5 P 42,5 P 52,5 2 gn (N/mm2) 10 20 30 7 gn (N/mm2) 21 31,5 35,5 28 gn (N/mm2 ) 32,5 42,5 52,5

Kanada Standartlar Birlii (CSA) be tip Portland imento salarken ASTM sekiz tip vermektedir. izelge 3.8de imento tipleri hem CSA hem de ASTMye gre verilmitir.

izelge 3.8 imento tipleri ve ierikleri (Conner, 1990) Tip ASTM Tip I Tanmlama Genel amal Portland imentosu ve genellikle en ucuz olandr. Katlatrma-kararllatrma ilemlerinde en ok kullanlan trdr. (CSA, Normal) Tip I ile benzerdir ancak pul pul dklmeye ve donma-erimeye kar gelimi hava gzenekli katk maddeleri ierir. Genelde belli bir slfat andrmasnn beklendii ve belirli bir hidrasyon ssnn gerektii yerlerde kullanlr. (CSA, Orta) Tip II ile benzerdir, ancak hava gzenekli katk maddeleri ierir. Hayli erken sertliin istendii yerlerde ve souk havada kullanlr. (CSA, ok Erken Sertleme) Tip III ile benzerdir, ancak hava gzenekli katk maddeleri ierir. Dk hidratlama ss, scaklk artnn kontrol edilmesinin zorunlu olduu byk yaplarda kullanlr. Tip Ie gre daha yava bir ekilde sertlik oluturur. (CSA, Dk Hidratlama Iss) Topran ve zemin suyunun fazla slfat ieriine sahip olduu yerlerde kullanlr. Sertlik yava oluur. (CSA, Slfata dayankl) Bunlar hava gzenekli katk maddesi ieren sonraki tasarm olan Portland/yksek frn crufu imentolardr. Cruf, imento karm iinde Ca(OH)2 ve alta varlnda tepkimektedir. Dk erken dayankllk, ancak Tip I gibi ayn deerlerde yava katlama gerekleir. ABDnden ziyade Avrupada kullanm yaygndr.

ASTM Tip IA ASTM Tip II ASTM Tip IIA ASTM Tip III ASTM Tip IIIA ASTM Tip IV

ASTM Tip V

ASTM Tip IS, IS-A

56

Tip ASTM Tip IP, P

Tanmlama Puzolan ieren imentolardr. Uygun puzolann imento klinkeri ile katp tlmesinden olumutur. Tip IS gibi benzer kullanmlar ve zellikler; ayrca hava gzenekli cinstendir. Tula ile tan birletirilmesinde har olarak kullanlr. Genellikle bir ya da birden fazla hidratl kire, kireta, tebeir, talk, cruf ya da kil ierir. yi uygulanabilme, istenilen ekle sokulabilme ve su tutma zellikleri vardr. Portland imento gibi ayn malzemelerden yaplmtr ancak sinterlenme (cruflama) noktas altnda dk scaklktadr. Hidrolik kiretan andrmaktadr. Magnezyum ieriinde snrlama yoktur. Cruf ve kalsiyum slfoalminat imento (pimi karmn % 50si alta, % 25i alminyum boksit ve % 25i kireta (tebeir)) ierir. Etrenjit oluumuna bal olarak bir para hidratasyon zerind e geniler. Portland imento deildir. Az miktarda silika ve titanyum ile birlikte kireta ve boksitin eriyerek birlemesinden oluur. ok abuk yksek sertleme salar ancak uzun sre iin salamlk problemleri doabilir. Donmas yavatr. Az miktardaki kalsiyum, alminyum ve dier maddelerin imento klinker ile eriyerek birlemesinden yaplmtr. Ayn zamanda magnezyum oksiklorit imento olarak da bilinmektedir. Portland imento deildir. MgOi magnezyum klorit zeltisine MgO ekleyerek oluturulmaktadr. Tepkime rn serttir ancak suya direnli deildir.

Ta imentolar (Duvarclk imentolar)

Doal imentolar

Genileyen imentolar

Yksek Alminyum

Su Geirmez imentolar Sorel imento (Plastik magnezya)

3.6.2

Puzolanlar

Yalnz bana kullanldnda balayc zellii olmayan, fakat kire veya imento ile kartrldnda su ile yapt reaksiyon sonucu balayc madde zelliini kazanan maddelere puzolan madde denir. Puzolanik maddeler, silisli veya alminyum silikatl veya bunlarn bileiminden oluan doal maddelerdir Bu maddelerin iinde fazla miktarda kolloidal halde silis ve almina bulunur. Uucu kl ve imento frn tozu, puzolanik malzemelere rnek olarak verilebilir (LaGrega vd., 1994; TSE, 2002b). Puzolanik maddeler su ile kartrldnda kendi kendine sertlemezler fakat ince

tldnde ve suyun mevcudiyetinde normal evre scaklnda znm kalsiyum hidroksitle [Ca(OH)2 ], dayanm gelitiren kalsiyum silikat ve kalsiyum alminat bileikleri oluturmak zere reaksiyona girerler. Bu reaksiyon sonunda puzolan balayclk zelliini

57 kazanr ve sonuta puzolanik beton ad verilen bir rn elde edilir. Puzolanik yaplar amorflu almino-silikat olarak adlandrlr. yine Bir puzolana Portland imentosu kartrldnda esasl imentonun hidratasyonu sonunda oluan Ca(OH)2 ile SiO 2 ve Al2 O3 arasnda meydana gelen reaksiyon sonunda puzolan, balayclk zelliine sahip olabilir imento kararllatrma gibi puzolanlarn kullanld uygulamalarn ou inorganik maddeler iindir. Ar metal ierikli atklar iin yksek pH artlar oluturulur (LaGrega vd., 1994; TSE, 2002b). Puzolanlar doal ve yapay olmak zere iki byk grubu ayrlabilir. Doal puzolan olarak bilinen maddeler volkanik kller, killi ist, diatoma topra ve pomza tadr. Bunlar dnyann belirli blgelerinde bulunur. Doal puzolanlarn en nemlisi Almanyada Ren vadisinden karlan ve tras ad verilen puzolandr. Bu madde, olduka stn zelliklere sahip olduundan, tras terimi puzolan szcnn yerine de kullanlr. kinci nemli puzolan yata, talyada Roma ve Napoli arasnda yer alr. lkemizde ise orum dolaynda Mecitznde geni puzolan yataklar bulunur (Akman, 1987; TSE, 2002b). Yapay veya endstriyel puzolan olarak bilinen maddelerin en nemlilerinden birisi pimi kildir. Bu amala kil bileimine bal olarak 600-900 C arasnda piirilir ve elde edilen madde imento inceliinde tldkten sonra imentoya belirli oranlarda kartrlarak kullanlr. Tula ve kiremit tozunun bir balyc madde ile kartrlmas da ayn sonucu vermektedir (Akman, 1987). Dier bir nemli yapay puzolan olan uucu kl, termik santrallerde toz halinde zellikle maden kmrnn yanmasndan geriye kalan malzemedir. Uucu kl, plverize kmr yaklan frnlardan atlan baca gazndaki toz taneciklerinin elektrostatik veya mekanik olarak ktrlmesi ile elde edilir. imento inceliinde olan bu maddenin genel olarak puzolanik zellii vardr. Tane boyutlar 0,5200 mikron arasnda deiir. Uucu kl, imentonun ilkel maddesi olarak da kullanlr. Beton retimi srasnda katldnda ise tanelerinin kresellii nedeniyle taze betonun ilenebilme zelliini artrr (Akman, 1987; TSE, 2002b).

3.6.3

Agrega ve Kum

imento ile genellikle kimyasal etkileime girmeyen, mineral kkenli taneli malzemeye agrega denir. Betonun yaklak %75i agregadr. imento hamuru ile agrega arasndaki balant, fiziksel ve mekanik karakterli olup bunun iin aderans terimi kullanlr (Akman, 1987).

58 Tm daneli mineral malzemeye beton agregas denilmez; dane boyutlar beton agregalarnn snrlarn belirler ve elekler araclyla belirlenir. Bir agrega danesinin geebildii en kk elein kenar uzunluu o danenin ap olarak adlandrlr (Akman, 1987). Beton agregalar, 60 mikrondan byk apl danelerdir akl, kum, mcrlar doal agregalar, ist, kil, arduvaz gibi malzemeler yapay agregalardr (Akman, 1987).

3.6.4

Kire

amurlarn kararllatrlmas genellikle, kalsiyum hidroksit Ca(OH)2 veya kire (hidratlanm kire) ilavesiyle salanr. Atk ierisindeki reaksiyonlar, kalsiyum silikat, kalsiyum almina veya kalsiyum almina silikat oluumuyla sonulanabilir. Bu malzemeler kire iindeki kalsiyumun ve atk iindeki almino-silikatlarn reaksiyonu sonucu oluur. Btn katk maddeleriyle olduu gibi ek kararllatrma kk miktarlardaki dier bileenlerin kullanmyla salanabilir. Kirecin ana kararllatrma reaksiyonlarn salayan uucu kl gibi dier maddelerle birlikte asidik amurlarn pHn ykseltmek iin de kullanlabilecei unutulmamaldr. Kire esasl kararllatrma inorganik kirleticiler iin ok uygundur ve metal amurlar iin yaygn olarak kullanlmaktadr (LaGrega vd., 1994).

3.6.5

znr Silikatlar

Metal kararllatrlmasnda silikatl malzemeler tam lekteki ticari uygulamalarda uzun bir sreden beri kullanlmaktadr. Bu ilemlerden birinde, silika maddeleri, metal tayabilen atklarn ilave edildii monosilik asit zeltisi oluturmak iin asitletirilmitir. Baka bir rnekte, sv znr silikatlar ve imento kombinasyonu, yksek konsantrasyonda Pb, Cu ve Zn ile kirlenmi topraklarn kararllatrlmasnda etkin olduu gsterilen bir ilemin temelini oluturmutur (LaGrega vd., 1994).

3.6.6

Organik Olarak Modifiye Edilmi Killer

Organik olarak modifiye edilmi killer, doal killer organofilik olmak zere organik olarak modifiye edildiinde retilmilerdir. Bu zellik onlarn orijinal organofobik yapsyla zt karakterdedir. Modifikasyon ilemi, kil kristal mineral yapsndaki inorganik katyonlarn organik katyonlarla yer deitirmesiyle salanr. Bu killer ata ilave edildiklerinde organik bileenlerle etkileime girerler. Ek mukavemet salamak ve malzemeyi monolitik bir ktleye katlatrmak iin farkl katk maddeleri ilave edilir (LaGrega vd., 1994).

59 3.6.7 Modifiye Edilmi Kire

Organik olarak modifiye edilmi kire rnleri, zellikle organik atklarn kararllatrlmas iin gelitirilmitir. Kire esasl ilemler nemli yzdelerde hidrokarbon ieren zehirli organik atklar inert ktleye dntrmek iin gelitirilmitir (LaGrega vd., 1994).

3.6.8

Isl Yollarla Katlatrlan (Termosetting) Organik Polimerler

Zararl atklar, bir monomerin kartrlmasn ieren bir organik polimer ilemi yoluyla kararllatrlabilirler. rnein, polimerik bir malzeme oluturmak iin kataliz olarak hareket eden re-formaldehit gibi. Bu ekilde sngere benzer bir yap oluturulur, zararl atk kat partiklleri matriks iine alnrlar (makrokapslasyon) (LaGrega vd., 1994). Bu ilemin balca faydas, dier K/K teknikleriyle kyaslandnda dk younluklu bir malzeme elde edilmesidir. Atklar katlatrmak iin ok kk miktarda katk maddesi gereklidir. Bu teknik; sv, uucu olmayan, organik zararl atklarn katlatrlmasnda olduka elverilidir (LaGrega vd., 1994).

3.6.9

Termoplastik Malzemeler erimi (molten) termoplastik malzemelerin atklarla yksek scaklklarda kararllatrlabilirler. Erimi termoplastik malzemeler asfalt, parafin, polipropilen veya slfr olabilir. Soutulduklar zaman katlatrlm

Zararl atklar, kartrlmasyla bitumen,

polietilen,

malzeme, termoplastik kapl malzeme olarak karakterize edilirler ve nihai depolama iin konteynrlara konurlar (LaGrega vd., 1994).

3.7

K/K TEKNOLOJSNN UYGULAMA ALANLARI

K/K sistemleri birok atk tr iin iyi bir bertaraf metodu olduu iin giderek yaygnlaan bir ekilde kullanm alan bulmaktadr. Henz Trkiyede yaygn bir kullanm olmasa da gelimi birok lke de zararl atklarn bertarafnda tercih edilen etkin bir metottur. Dier zararl atk bertaraf metotlarna gre ucuz, uygulamann basit ve kolay, gerekli tehizatn ucuz ve kolay bulunur olmas ve tabi ki atklar ilem sonras zararl atk olmaktan karan bir teknoloji olmas K/K teknolojilerini cazip klmaktadr. K/K teknolojileri iin ana uygulama alan verilebilir. (LaGrega vd., 1994)

60 Araziye uzaklatrma: Emniyetle depo sahasnda uzaklatrmak iin nce atklarn kararllatrlmas, Saha iyiletirme: Kirlenen sahalarn iyiletirilmesi, Endstriyel atklarn kararllatrlmas: Tehlikeli veya tehlikesiz, amur gibi kararl olmayan atklarn kararllatrlmas. K/K ilemleri kavramsal olarak basit olup iletmelerinde standart mekanik donanmlar kullanlr. Genelde inorganik bir K/K mekanik sistemi kartrclar, kimyasal depolama ve besleme aygtlar, pompalar, tama dzenekleri ve yardmc donanmlardan oluur. Kartrcda, at kullanlan ileme bal olarak bir veya daha fazla kat ve/veya sv bileen katlabilir. Kartrma ilemi normal olarak atn tr, reaktiflerin tr ve miktarlar, kullanlan mekanik sisteme bal olarak 1-15 dakika arasnda zaman alr. Eer ata n ilem uygulanmam ise ar metaller gibi zararl bileenler, genellikle kartrma ilemi srasnda tutulabilir (USFR, 1980).

3.7.1

Endstriyel Zararl Atklarn Bertarafnda K/K Uygulamalar

K/K teknolojisinin kullanld bir uygulama alan endstriyel atklarn kararllatrlmasdr. Burada endstrinin tipine ve kan atn zelliklerine gre uygulamada eklenen madde miktarlar ve baz zellikler deise de sonuta bu atklar iin K/K teknolojisi hlihazrda uygulanan ve etkinlii ispatlanm bir metottur. K/K teknolojisinin kullanld endstriler ve bu endstrilerden kan atk tipi ve kirleticiler izelge 3.9da verilmitir.

izelge 3.9 Katlatrma ileminin uyguland eitli endstriyel atklar (Filibeli, 1998) Endstri Ekektro kaplama Galvanizleme Elektrik aletleri retimi Organik kimyasallar Gaz temizleme Atk Tipi Filtre keki ve amur Filtre keki ve amur Filtre keki ve amur Sv atk Sv atk Kirleticiler Cd, Cr, Pb, Cu, Ni, Zn ve siyanr Zn Pb, siyanr Pb, Ti Alkali slfrler

61

Endstri Petro kimyasal katalizler Metal ileme la retimi Metal geri kazanma Yakma tesisi atklar Asit pikling Alminyum 3.7.1.1 Metal erikli Atklar Metaller yok Kat atk Sv atk

Atk Tipi

Kirleticiler Co, Mo, Ni Siyanr, asit, alkali, Zn, Mg, Ba Zn, Hg, Ba, Be Cu, Ni, Zn Mn, Fe, Pb, Zn, V Asit, Cr, Zn, Fe Alkaliler, asitler, Cu, Cr

Filtre keki ve amur Kat atk Kat atk Filtre keki ve amur Filtre keki ve amur

edilemeyen veya deitirilemeyen zararl bileenler olduundan,

evrede

yeniden ortaya kmalarn engelleyecek, en fazla znmez formlarna dntrlmelidirler. RCRAya gre (USFR, 1980); Antimon Molibden Arsenik Nikel Baryum Selenyum Berilyum Gm Kadmiyum Talyum Krom Vanadyum Kobalt inko Bakr Kurun Civa Zehirli metaller veya RCRA metalleri olarak belirlenmitir. Al, Mg, Mn, K, Na ve Sn dier metaller olarak kabul edilmitir. Yaplan almalar neticesinde metallerin pHya gre znrlkleri tespit edilmi olup farkl metallerin farkl pH seviyelerinde sahip olduklar znrlklerini gsteren grafik ekil 3.3de verilmitir.

62

ekil 3.3 Metallerin deiik pHlardaki teorik znrlkleri (Hills vd, 2003) Kurun erikli Atklar Kurun hava, su ve toprak yoluyla solunum srasnda ve besin maddelerine kararak biyolojik sistemlere giren ok zehirli bir metaldir. zellikle havaya karan kurunun kandaki kurun dzeyini arttrd bilinmektedir. Doada kurun az miktarda, fakat yaygn olarak bulunur. Otomobil motorlarnda benzinin oktan saysn ykseltmek ve vuruntu dayanmn artrmak iin benzine katlan kurun tetraetil bileii ok zehirli olup zellikle havadaki kurun kirliliinin artmasnda nemli bir etken oluturmaktadr. Kurun madenleri ve metal sanayi, akmlatr ve pil fabrikalar, petrol rafinerileri, boya sanayi ve patlayc sanayi atk sularnda da istenmeyen deriimlerde kurun kirliliine rastlanr. Sulardaki kurun kirlilii daha ok Pb2 , PbOH gibi iyonik bileikler halinde, ksmen de kurun tetraetil [Pb(C2 H5 )4 ] gibi organik bileikler halindedir. Kurun giderilmesinde ktrme, koaglasyon ve iyon deiimi gibi yntemler kullanlr. En uygun pH 9,2-9,5 aralndadr. yon deitirme yoluyla giderme ilemi ise hem anorganik, hem de organik kurun bileiklerine uygulanabilir. Hemen tm K/K ilemlerinde liatta pH 8 il 10 arasnda tutulduunda minimum kurun szmas olutuu bulunmutur. Jirka vd., (1982) 4,8 ve daha dk pHlarda kurun

63 szmasnn ykseldiini saptamlardr. Yksek oranda alkali sistemler kullanlsa bile asidik doa koullarnda bu durum potansiyel bir evre problemine neden olur. izelge 3.10de baz kurun katlatrma-kararllatrma bilgilerine yer verilmitir.

izelge 3.10 Pb iin K/K literatr verileri Atk Tr Frn kl Kurun hidroksit amuru Kark atk Elektrogalvanik amur Seramik at Seramik at Kark atk Kark atk inko fosfat at 3.8 Kurun oran (a/a) 0,50 0,45 0,30 0,14 Toplam Kurun ierii (mg/L) 910 17200 840 2800 10000 10000 3320 3320 23,4 Liat (mg/L) 2,77 70 <0,1 0,18 0,18 5,6 0,003 0,029 <0,005

K/K Sistemi imento Portland imentosu Uygun formlasyon Kire + slfit imento/silikat imento/silikat+Na2 S imento/uucu kl imento/uucu kl imento/uucu kl

KATILATIRILMI-KARARLILATIRILMI MATERYALN KALTESNN DEERLENDRLMES

Herhangi bir atk katlatrma ilemine tabi tutulmadan nce ve tutulduktan sonra ilemin performansnn belirlenmesi iin baz analizlere tabi tutulmas gerekir. imento ile yaplan katlatrma ilemlerinden nce atkta yaplmas gerekli analizler u ekilde sralanabilir: (Filibeli, 1998) Grn, zgl arlk, Yanma noktas, Toplam kuru madde (svlarda),

64 Toplam inorganik kat madde (katlarda), Kl, pH, Asidite, Alkalinite, Ar metal ierikleri. Endstriyel andan zaman ve maliyet nemli faktrler olduundan her numune iin bu analizlerin hepsinin yaplmas pratik olmayacaktr. Fakat operatrn bilgisi ve atk zerindeki deneyimi btn analizler yerine minimum dzeyde gerekli rutin analizlerin belirlenmesine yardmc olacaktr. Genel olarak inorganik atk materyaller byk bir aralkta birlikte dnlebilir, fakat baz bileenlerin fazla miktarlarda bulunmas katlatrma ilemleri srasnda byk zorluklara neden olur. Byk oranda organik madde ieren atklar da katlatrma iin genellikle uygun olmayan atklardr; fakat artma ileminden nce dier atklar ile uygun bir ekilde kartrlrsa bunlar da bazen katlatrlabilir (Filibeli, 1998). Katlatrma ileminden nce atklarn artmaya uygun forma dntrlebilmesi iin tesis iinde ekonomik n artma ilemleri gerekletirilebilir. Burada ana prensip; zehirli bileenlerin zehirli olmayan bileenlere veya nihai rnden sznt ile geebilecek bu tr materyal miktarnn minimize edildii znmeyen trlere dntrlmesidir. rnein asit atklar kire veya pH 9 ve 10 arasndaki atk alkali ilavesi ile ntralize edilebilir. Bu pH deerinde herhangi bir zehirli materyal hidroksitler formunda olup kelecektir (Filibeli, 1998). Dier yandan kuvvetli alkali atklar ya asit ile veya asit ieren atklar ile ntralize edilebilir. Siyanr atklar normal olarak hipoklorit ile paralanabilir. Bununla beraber metal kompleksleri formundaki metaller (rnein Co, Ni ve Fe) oksidasyona ok direnlidirler. Bu nedenle bunlarn ya atk iinde bulunmamasna veya oksidasyona mani olacak seviyelerin altnda olmasna zellikle kat dikkat materyalin etmek gerekir. Katlatrlm ve materyalin szma kalitesinin gibi deerlendirilmesinde dayanm, permeabilitesi zellii

parametreler dikkate alnr (Filibeli, 1998). lemden sonra rnn zararl olup olmadna karar vermek zere baz snflandrma testleri vardr. Szma testleri de katlatrlm-kararllatrlm bir atn zararllk rnein TCLP gibi. Katlatrlm potansiyelini fiziksel saptamak amacyla kullanlabilir. atn

65 zelliklerinin test edilmesi iin kullanlan basn dayanm testleri gibi ou ilem standart beton testlerini gerektirir (USFR, 1986). Baz atk bileenlerinin ok az miktarlar bile geciktirici rol oynayarak katlatrmaformlasyonlarnn basn dayanm deerlerini rneklerin liantlarndaki bileen

kararllatrma rnlerinin performansn zayflatrlar. Baz organik maddeler, zellikle uucu kl-kire ieren katlatrma-kararllatrma benzen katlatrlm-kararllatrlm drrler. Adipik asit, metanol, benzen ve ksilen geciktiricidir. Ayrca metanol, ksilen ve zehirli konsantrasyonlarn artrr. Fakat haddehane amurlar, elektrolitik kaplama artklar veya petrol rafinerilerinin yal amurlar gibi baz organik ve organik atklarla kirlenmi organik maddeler, puzolanlar kullanmyla K/K teknolojisinde kullanlabilir. USEPAnn eitli tarihlerdeki kongrelerinde zararl atklarn giderme teknolojileri ve kabul edilebilir minimum kirlilik miktarlar saptanm ve bunlara kod numaralar verilmitir. rnein uucu ve yar uucu organik maddeler, ar metaller, dier inorganik bileikler, organoklorl pestisitler vb. gibi. Bu tablolarda dikkati eken nokta her bir bileenin minimum miktarnn btn atklar iin ayn olmamasdr. rnein kurun szma snr galvanik kaplama amuru iin 0,051 mg/L iken, elektrikli frn tozu iin 0,024 mg/Ldir. Kriter olarak insan sal sz konusu olduunda daha dk olan deer seilir (USFR, 1977).

3.8.1

K/K Teknolojisinde Kullanlan Testler

Bir zararl atn katlap kararl hale geldiini sylemek, K/K ileminin etkinliini lmek, kararl hale gelmi malzemenin salamln belirlemek ve kirleticilerin kararl malzemeden ne kadar hzl szabildiini tespit etmek olduka karmaktr. Kararllatrmann veriminin deerlendirilmesi, kararllatrlm malzemenin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin llmesini gerektirir. llen zellik, lm tekniine baldr. Ayn zellik iin farkl testler, bu zelliin farkl lmlerini verir. Kararllatrlm malzemelerin hangi aralktaki evresel basklara maruz kalaca tahmin edilemezse, bu basklar laboratuvarda simule edilemez (LaGrega vd., 1994). Kararllatrmann etkinliini deerlendirmek iin eitli laboratuvar testleri kullanlmaktadr. Btn atklar ve uygulamalar iin ideal olan bir test yoktur. Uygun bir ekilde yorumlandnda bu testlerin her biri, spesifik bir atk iin belli bir kararllatrma tekniinin ve kimyasal madde karmnn etkinliine ksmi bir bak salar. Uygun testlerin seilmesi ve

66 test sonularnn yorumlanmas kararllatrma programnn amalarna baldr (LaGrega vd., 1994). 3.8.1.1 Fiziksel Testler Fiziksel testler zararl atklar K/K ilemlerinden nce ve sonra tanmlamak ve karlatrmak iin kullanlr. Ayrca bu zararl atklar fiziksel ve kimyasal deiikliklerle daha uygun hale getirmede bilgi salamakta ve zararl atklarn ilenebilir hale getirilmesinde ve bu ilemin maliyeti zelliinin hakknda bilgi vermektedir. onlarn Kararl nakledilmesi hale ve gelmemi zararl atklarn gibi fiziksel tanmlanmas, depolanmas

nedenlerin

deerlendirilmesine odaklanr.

Kararllatrlm maddelerin fiziksel testleri bal baarnn

veya baarszln ispatna yardmc olur. Bu blmde aklanan fiziksel testlerin metotlar tam olarak zararl maddeler zerinde kullanlmak zere gelitirilmemi olsa bile, hem ilenebilirlii olmayan hem de ilenebilir durumda olan atklar zerinde uygulanabilir. Kararllatrlm malzemenin fiziksel zelliklerini deerlendirmek iin kullanlan testler

izelge 3.11de verilmitir.

izelge 3.11 Fiziksel zellik testleri (LaGrega vd., 1994) zellik Nem ierii Aklama Verilen miktardaki maddedeki serbest su ya da svnn miktarn tespitte kullanlr. Parack bykl maddenin, parack birim dalmnn belirlenmesinde ve genel olarak maddenin mhendislikle ilgili snflandrlmasnda kullanlr. Testler maddenin karakterlerine ait bilgi edinilmesini salar. Younluk toplam arln toplam ktleye orandr. zgl arlk ve nem oran deerleri ile birlikte younluk, materyalin porozitesinin hesaplanmasnda kullanlabilir. Arln hacme oran olarak tanmlanr. Basn ve hacim hesaplamalarnda kullanlmaktadr. Atterberg limitleri maddenin sv veya plastik durumlarn belirleyen ieriidir. Boya filtresi testi atk hacmini temsil eden rnekteki serbest svlar belirlemek iin kullanlmaktadr. Kristallemenin gzlenmesi amacyla yaplr.

Parack bykl (Boyut Dalm)

Younluk

zgl arlk Atterbeg limitleri Boya Filtresi Testi Mikroyap incelemesi

67

zellik Katlama oran Askdaki katlar Mukavemet Skabilirlik Permeabilite Kompaksiyon TestiZemin Dolgu Karmnn Nem Younluu Dayankllk- Salamllk zellikleri

Aklama Malzemenin hangi oranda katlatnn tespitidir. Bir sv ortamnda kelemeyen askda kalm katlarn miktarnn tespiti iin yaplmaktadr. Malzemenin gerilimlere kar gsterdii direnci lmek iin kullanlr. Elastikiyetin derecesinin belirlenmesinde kullanlr. Permeabilite (Hidrolik geirgenlik) bir cismin su geiine gsterdii mukavemetin gstergesidir. Ak ve tama hesaplarnda kullanlr. Bu test nem ierii ve toprams materyallerin younluu arasndaki ilikiyi belirler. Test maksimum kompaksiyona izin veren nem ieriini dolays ile maksimum younluu belirler. Maddenin srekli tekrarlanan slatma, kurutma, donma ve erimeye kar ne kadar dayankl, iyi olduunu belirlemede kullanlr.

Fiziksel test yntemleri arasnda aratrmalarda yer alan en nemli testlerden biri basn dayanm testleridir. Basn Dayanm (Mukavemet) Testi Endstriler iin K/K tekniklerinin etkisi basn dayanm testi ile yaygn olarak

deerlendirilir. Katlatrlm zararl atn mukavemeti K/K ileminin etkinliini gsterir. Uygulamann baarya ulaabilmesi iin katlap kararl hale dnm malzemenin yeterli mukavemete sahip olmas gerekir. Ayrca test sonular, hidratasyon matriksi ile balanan organiklerin, inorganik atklarn kararllatrma etkileri ile korelasyon halinde bulunmaldr. Basn testleri olduka hzl ve pahal olmayan testlerdir. Gerekli ekipman kolay elde edilebilir ve genelde jeoteknik ve beton santrali laboratuvarlarnda mevcuttur. Bu makinelerde yk dngs cihazlar eitli amalar iin kullanlr (LaGrega vd., 1994). ABDde depo sahalarna 50 psi (3,52 kgf/cm2 ) mukavemet deerine sahip olan katlamkararllam malzemeler genelde kabul edilmektedirler (LaGrega vd., 1994).

68 Mukavemet deneyinde, silindirik ve kbik katlatrlm numune krlmak zere cihaz zerine yerletirilir. Numuneye krma basnc uygulanr, krlma anndaki mukavemet deeri cihaz gstergesinden okunur ve basn dayanm olarak kaydedilir (LaGrega vd., 1994). Dayanm testi ar yklemeden dolay materyalin mekanik stresinin nasl olacana iaret eder. Dayanm testi verileri ayn zamanda kararl ve kararl olmayan atklarn temel karlatrlmalarnn yaplmasn salamakta kullanlr. Kararl olmayan materyaller genellikle iyi bir kayma dayanm sergileyemezler. Bununla birlikte eer atk dolgu formunda kararllatrlm ise dayanm zelliklerinde nemli artrmlar beklenir. Buna ek olarak kullanlmas tasarlanan veriye gre pek ok farkl dayanm testi yaplmaktadr. 3.8.1.2 Kimyasal Testler Bu testler zararl atklarn ilenmesinde kullanlan katlatrma-kararllatrmann

performansn deerlendirmede kullanlmaktadrlar. zerinde durulan temel konular, uygun filtreleme testinin seilmesi ve laboratuvar sonularnn yorumlanmasdr (USEPA, 1989). Kararllatrlm malzemenin kimyasal testlerinin ou ekstrakte edilmi svnn analizi veya atk iindeki kirleticilerin belirlenmesi eklindedir. Bu nedenle bu blmde ekstraksiyon ve szdrma testleri zerinde durulacaktr. Kirleticilerin hareketinin azaltlmasnda ilemin etkinlii, sznt testleri yardm ile

deerlendirilir. Bu testler eitli amalar iin uygulanabilir. Bu testlerden bir ileme karar verirken dzenleyici olarak yararlanlr ve oluturulacak ilemin ne gibi sonular douraca sonucuna varlr. Ayrca bu testlerin sonular bir baka ama olarak tanm analizleri ve risk deerlendirmelerinin kullanlabilir. yaplmasnda, dnyada ve kirliliklerin giriimleri tanmnn incelenirken ve modellemesinde kararllatrma tasarlanmaldr Balayclarn mekanizmalar

teknolojilerinin dier nemli esaslar incelenirken bu testlerden faydalanlabilir. Bu nedenle, sznt testleri depo (LaGrega vd., 1994). Sznt testleri iin uygun koullar aadaki gibi zetlenebilir; Atk arlnn, szdrma ortamnn arlna oran 1/10-1/20 aralnda olmaldr. Szdrma ortam distile su veya pH 5e tamponlayan asetat, asetik asit zeltisi (pH=3) veya pH=3 olan slfrik ve nitrik asit karm olabilir. sahalarnda karlalan gerek artlara benzetilerek

69 Szdrma sresi metottan metoda deiiklik gsterir ve kesin testteki kartrma zaman da ayrca farkldr. Ekstraksiyon svlarnn says testlerin ounda 1-15 aralndadr. Szdrma testleri izelge 3.12de listelenmitir. Kirleticilerin tand akkan liant

(leachant) olarak adlandrlr. Bu aktan kirleticilerle kirlendikten sonra sznt suyu liat (leachate) adn alr. Ekstraksiyon ve szdrma terimleri birbirlerinin yerine kullanlabilir ve kirleticilerin kat veya kararl bir matriksten akkana tanmas ilemi olarak tanmlanrlar. Malzemenin kirleticileri szdrma yeteneine de szdrabilirlik (leachability) denir (LaGrega vd., 1994).

izelge 3.12 Szdrma testleri (LaGrega vd., 1994) Szdrma Testleri Zehirlilik Szma Testi (TCLP) Ekstraksiyon Prosedr Toksik Testi (EP Tox) Kaliforniya Atk Ekstraksiyon Testi (Cal WET) oklu Ekstraksiyon Sreci (MEP) Tek Para Atk Ekstraksiyon Sreci (MWEP) Denge Filtre Testi (ELT) Asit Ntrletirme Kapasitesi (ANC) Sral Ekstraksiyon Testi (SET) Sral Kimyasal Ekstraksiyon (SCE) Szdrma testlerinin tek bir amac yoktur. Bir szdrma testi yapmann eitli nedenleri vardr. Szdrma testi, uygun bir karar verme sreci iin temel oluturmak iin uygulanan dzenleyici kanuni bir test olarak yrtlebilir. Bu durumda sonular daha nceden belirlenmi standartlarla karlatrlr. Kararllatrlm malzeme ya geer ya da kalr (LaGrega vd., 1994). Buna alternatif olarak, modellemede bir szdrma testi, gerekte meydana gelen kirletici tanmn iin uygulanan bir tahmin testi olabilir. Temel balama

veri retmek

mekanizmalarn giriim faktrlerini ve kararllatrma teknolojisinin altnda yatan prensipleri

70 aratrmak iin aratrma testleri de srdrlebilir. Bu test tiplerinin her birinin farkl amac olduu iin farkl test metotlar belirlenmitir (LaGrega vd., 1994). Akkan, ktle iinde geerken, kirletici rnekleri kararl ktleden akkana tanr. Kirleticiler akkan iinde zldke, kararl malzeme yzeyinden ykandka veya kirleticiler karallatrlm ktleden akkann iine difze olduka bu olay meydana gelir. Bu nedenle, szdrma zellii, hem kararl malzemenin hem de akkann fiziksel ve kimyasal zelliklerine baldr. Szdrma durumunu etkileyen temel faktrler, kararl rnn alkalinitesi, atn yzey/hacim oran, dolamball, difzyon iin yol uzunluunun bir lm eklinde sralanabilir. Test seiminde szdrma mekanizmalar da deerlendirilmelidir (LaGrega vd., 1994). Test metodu, rnein szdrma durumunu etkiler. zellikle, sznt suyundaki kirletici

konsantrasyonlarn etkileyen eitli test deikenleri vardr: (LaGrega vd., 1994) Akkan/atk oran Atn yzey alan (rnein kararl ktleyi kk paralara blmek) Akkan tipi (rnein distile su, asetik asit, simule edilmi asit yamurlar) Akkann pH Temas sresi alkalanma derecesi Temiz akkann yer deitirme says Ekstraksiyon kuyusu Scaklk rnein akkann ata oran ne kadar bykse, kararl ktleden szan kirletici miktar da o lde fazla olacaktr (LaGrega vd., 1994). En geirimsiz katlatrlm atklar bile yzey veya yeralt sularnn etkisi altnda kalrsa, sonunda atn ok az da olsa bir miktar znr. Bunun iin ilenmi veya ilenmemi bir atk su iinde brakldnda bir znme hz llebilir ki bu ileme szma, balangta braklan suya li arac, ilem sonucu elde edilen kirlenmi suya liat ve atk maddenin szdrma kapasitesine gre szdrma belirlenir. denir. Szma znme hz genellikle bileenin liattaki konsantrasyonuna deerlendirilirken genellikle maddenin liattaki

konsantrasyonu, orijinal atktaki oran ile karlatrlr ve test srasnda znm bileenin miktar saptanr (USEPA, 1989).

71 lk faktr, kirleticilerin hareketsiz durumdan hareketli duruma geiren filtreleme svs ve atk arasndaki kimyasal reaksiyonlar ve kinetii iermektedir. Son iki faktr, svlarn ve harekete geirilmi kirleticilerin atk iinden darya aktarlmas ile ilgilidir (USEPA, 1989). Hidrolik ykseklik ile atn fiziksel ve mhendislik zellikleri filtreleme zeltisinin atk ile temasnn geirgenlikle nasl olacan belirlemektedir. zeltisinin Hidrolik atk ykseklik, iinden gei etkin hzn gzeneklilik ve ve birlikte, filtreleme miktarn

ynetmektedir. rnein atn geirgenlii, evreleyen malzemeye gre dk (dk hidrolik iletkenlik) ise filtreleme zeltisi atn etrafn evreleyen malzemeden akacaktr. Bu, hidrolik iletkenlii kendisinden 100 kat (10-6 ila 10-4 cm/s) fazla olan bir ortamda braklan atk iin geerli olabilir. Byle durumlarda, filtreleme zeltisi daha ok atn fiziksel yzeyi ile etkileime girer, ierilere giremez. lenmi atn geirgenlii zaman iinde fiziksel ve kimyasal havalandrma ilemleri ile arttrlabilir, bylece atk iinden akan sv miktar arttrlm olur. Bu yzden, uzun vadede filtreleme zeltisi ile atk arasndaki etkileim daha ok atn paracklarnn yzeyinde gereklemektedir (USEPA, 1989). Atn ve filtreleme zeltisinin kimyas, ilenmi atktaki kirleticileri hareketlendiren veya hareketsizletiren kimyasal reaksiyonlarn tiplerini ve kinetiklerini tanmlamaktadr. Atk iinde biriken adsorplanm ve km kirleticileri hareketlendiren reaksiyonlar dissolsyon ve desorpsiyondur. Eitsizlik koullarnda bu reaksiyonlar birikme ve adsorpsiyon gibi hareketsizletirme reaksiyonlar ile atrlar. Eitsizlik koullar genellikle ilenmi atk filtreleme zeltisi ile etkileince oluur ve kirleticilerin filtreleme zeltisi iine net transferi, yani filtreleme ile sonulanr (USEPA, 1989). Laboratuvar filtreleme testleri genellikle atk alanna zel zeltiler yerine standart sulu zeltiler (ntr, tamponlanm veya seyreltilmi) kullandklar iin laboratuvar testleri gerek koullar dorudan temsil edemezler. nceden belirtildii gibi laboratuvar filtreleme testleri, atk bileenlerinin benzer test koullarnda ve standart solsyonlardaki filtrelenebilirliini karlatrmada kullanlmaktadr (USEPA, 1989). TCLP, USEPA tarafndan kara atklar kstlama program uyarnca en iyi gsterilen mmkn teknolojiler (BDAT) ilem standartlarnn halka aklanmasnda temel olarak kullanlmaktadr. EP Tox ve Cal WET, srasyla USEPA ve Kaliforniya Eyaletince, zararl atklarn zelliklerinin belirlenmesinde yararlanlr. Dier alt test ise eitli koullar altnda maksimum filtrelendirme konsantrasyonu ile atn kimyas ve ierikleri hakknda yararl bilgiler salar (USEPA, 1989).

72 izelge 3.13 bahsi geen dokuz test arasndaki farklar zetlemektedir. Szdrma testlerindeki ana deneysel test deikenleri, filtreleme ortam, sv/kat oran, ufalanm atk rneinin parack bykl, ekstraksiyon says ve sresidir. izelge 3.13de gsterildii gibi ekstraksiyon testlerinde szlme solsyonlar farkl g ve younluktaki asitlerden distile/deiyonize suya kadar eitlilik gsterir. Sv/kat oran 3:1 (her gram atk iin daha az asit) ile 50:1 (daha ok asit) arasnda deiir. Para byklkleri genellikle 9,5 mm (bydke paralar ve kk yzey alan) ile 0,15 mm arasndadr. Ekstraksiyon periyodu 2 saat ile 48 saat arasnda deiirken, ekstraksiyon says 1 il 15 arasnda deimektedir. (USEPA, 1989).

izelge 3.13 Szdrma testleri arasndaki farklar (USEPA, 1989) Test Metodu TCLP EP Tox Cal WET MEP Szme Arac Asetik asit 0,04 M asetik asit (pH=5,0) 0,02 M sodyum sitrat (pH=5,0) EP Tox gibidir. (slfrk asit / nitrik asit oran 60:40) Distile/deiyonize su Distile su Artan direnlerde HNO 3 zeltileri Sv/Kat Oran 20:1 16:1 10:1 Dane Boyutu 9,5 mm 9,5 mm 2,0 mm Ekstraksiyon Says 1 1 1 9 (veya daha fazla) Ekstraksiyon Sresi 18 saat 24 saat 48 saat Her ekstraksiyon iin 24 Her ekstraksiyon iin 18 7 gn Her ekstraksiyon iin 48 saat Her ekstraksiyon iin 24 saat 2-24 saat aras

20:1 Her ekstraksiyon iin 10:1 4:1 3:1

9,5 mm 9,5 mm veya monolit 150 m 150 m

MWEP ELT ANC

4 1 1

SET

0,04 M asetik asit

50:1 16:1-40:1 aras deiir.

9,5 mm

15

SCE

Be szme zeltisi

150 m

73 Test Yntemi Etkenleri Atn Yzey Alan: deal olarak test edilecek atn toprak dolgusunda ayn fiziksel halde olmas beklenir. Bu da pratikte mmkn olmadndan birok test ynteminde ezme veya tme yoluyla yzey alan arttrlr. Yekpare ktleyi andracak direkt mekanik kuvvetten baka evresel durumlar da vardr (donma-erime, slanma-kuruma dizileri, yeralt suyunda uzun sreli slanma gibi). Ksacas rnek hazrlama, teknik ilem ve kullanlan donanma baldr. rnein, ezme ilemi maksimum para bykln belirler fakat minimum bykln ve dalmn belirtmez (Darcel, 1984). Liantn Yaps: Pratik szma testleriyle, atn temasta olduu liatn zelliklerini elde etmek imknszdr. Szlme suyunun pHs, oksidasyon-redksiyon potansiyeli, bileimi bile zamanla deiir ve genellikle herhangi bir doruluk derecesi ile bilinmez. Bugnk test yntemlerindeki eilim doadaki artlar taklit etmek zere orta pHlardr. Ayrca liat, atmosfer basncnda kolayca yeniden hazrlanabilmeli ve her gn laboratuvar koullarnda kullanabilmelidir. Genelde zayf asidik zeltiler olarak karbonik asit (CO 2 le doyurulmu su) veya asetik asit ile asetat tampon sistemleri bu gerekleri karlar (Darcel, 1984). Liatn Ata Oran: Aktr ki gerek koullar gsteren bir oran seilemez. Genellikle K/K ileminden sonra atklar, baz bileenlerin znrln arttrabilecek toplam iyonik kuvvet etkisi oluturan byk oranlarda zehirli olmayan, znr bileenler ierir. Aratrclar genelde daha yksek liat oranlarnn daha uygun olduunu saptamlardr (Darcel, 1984). Temas Sresi: Standart szma testleri iin ayrntl olarak yaplan almalarda standart minimum sre olarak 24 saat kabul edilmitir (Darcel, 1984). Scaklk: Bileenlerin znrl scakln bir fonksiyonu ve szma test sonular en azndan ksmen, aratrlarak trlerin znrlnn fonksiyonudur. Atn bulunduu ortamdaki scaklk da zaman, derinlik, konum ve toprak dolgusunda oluan kimyasal reaksiyonlara bal olduundan btn bu artlar yerine getirilemez. Bunun iin normal olarak laboratuvar standart scakl olan 20-25 C kullanlr (Darcel, 1984). pH Ayarlamas: pH kontrol, szabilirliin deerlendirilmesinde zellikle metaller sz

konusu olduunda nemlidir. Genelde metal hidroksitlerin minimum znrl iin pH snr yaklak 7,5-11 olduundan yksek pHlar uygundur. Bylece pek ok ar metal, znmeyen hidroksitleri halinde balanm olur (Darcel, 1984).

74 lenmi atklardan zararl atklarn szlmesi, atn zellikleri ile atk alannn hidrolojik ve jeokimyasal zelliklerinin bir fonksiyonudur. Her ne kadar atn zellikleri laboratuvarda gerekletirilen kimyasal ve fiziksel testlerden yararlanlarak laboratuvar yklenebilir. ortam atn Szlme iinde testleri bulunduu ileme tanmlanmaya allsa da, Laboratuvar deiken koullar yanstmaz. srelerinin etkinliinin

szlme verileri ancak atn ideal, statik veya en kt alan koullarndaki davranlarn karlatrlmasnda kullanlmaktadr (USEPA, 1989). Zehirlilik Karakteristikleri Szdrma Testi (TCLP) TCLP, artma teknikleri ve kararllatrma ilemlerinin etkinliinin karlatrlmasnda yararl bir metottur. TCLP metodunda, sznt miktarlarnn standartlara uygun olup olmad aratrlarak zararl olan veya yksek deerlere sahip olan maddeler belirlenir. TCLP, ABDde 1986da kabul edilen EP zehirlilik testlerinin yerine gemek zere yasalarn gerektirdii bir testtir. Belli bir atn depolanmadan nce teknoloji bazl artma standartlarn karlayp karlamadn belirlemek iin yaplr. Bu metotta, karallatrlm malzeme 9,5 mmden kk boyutlara paralanr. Paralanan malzeme, zayf asetik asit ekstraksiyon svsyla kartrlr. Svnn sv kat oran 20:1dir. Dner ekstraktrde 18 saat alkalanr ve 0,6-0,8 mikrometre cam elyaf filtresinden szlr. Bu sv TCLP ekstraksiyonu olarak adlandrlr. Bu ekstraksiyon svs, uucu organikler, yar-uucu organikler, metaller ve pestisitler asndan analiz edilir (USEPA, 1992). TCLP, EPye gre daha fazla organik bileiin tayinini kapsar (20 solvent ve uucu organik bileik, 16 yar uucu organik bileik ve 2 ek pestisit). EP testindeki 14 inorganik ve organik kimyasallar iin verilen dzenleyici limitler, TCLP testinde tekrar ele alnm ve revize edilmitir. Ayrca bu testte belirlenen 38 organik kimyasal iin yeni dzenleyici limitler oluturulmutur (USEPA, 1989). Her iki zehirlilik testi de atklardaki organik ve inorganik bileenlerin yamur suyu etkisiyle szmasn simule edecek ekilde tasarlanmtr ve her iki testte de kat rneklerden metallerin ve organiklerin ekstrakte edilmesi iin zayf asit zeltisi kullanlmaktadr. EP ve TCLP zehirlilik testlerinin her ikisi de amur ya da kat maddedeki organik ve inorganik bileikleri kantitatif olarak lmemektedir. Atk rnekleri, 9,5 mmlik filtreden geecek bykle getirilinceye kadar ufalanr. Sv katdan 50 psi basn altnda 0,6 ile 0,8 mlik borosilikat cam-fiber filtreden szlerek

75 ayrlr. Atn alkalinitesi ve depolama kapasitesine gre TCLP iin iki eit depolanm asidik filtreleme zeltisi seenei sunulmutur. kisi de asetat depolama zeltisidir. zelti 1in pHi 5, zelti 2nin pH ise 3tr. Filtreleme zeltisi 20:1 sv/kat orannda eklenir ve rnek 18 saat boyunca 30 rpm ile kartrlr. Filtreleme zeltisi szlr ve analiz edilmek zere batan ayrlm olan sv atk ile birletirilir (USEPA, 1989).

76

4.

K/K LEMLER LE LGL YAPILMI ALIMALAR

K/K ilemleri evre teknolojisinin nemli ve kabul edilebilir bir blm olarak yerini bulmutur. Bunun sonucu olarak son dnemlerde pek ok K/K metodu gelitirilmi, sadece zararl atklarn deil dier atklarn artm iin de nerilmitir. Bu konuda birok alma yaplmtr. Bu tez kapsamnda da zellikle ar metal ieren amurlarn balayc olarak imento ilavesiyle K/K ilemlerinin uyguland ok sayda aratrma incelenmitir. Lee vd. (1988), As artma ileminden kaynaklanan amurlarn ierdii Asin insan ve evreye olan potansiyel zararn nlemek iin uygun bir ekilde artlmas ve uzaklatrlmas gerektiini vurgulamlardr. Buna dayanarak, As amurlarnn endstriyel atk olan uucu kl ve kullanlm kalsiyum karpit ile katlatrma ilemi kullanlarak artlmas konusunda bir alma yapmlardr. Bu almada, katlatrma ncesi, amura CaCl2 veya Ca(OH)2 eklenerek bir n artma yaplmtr. Bu n artmada, amura 1, 3, 5, 10 ve 15 oranlarnda CaCl2 eklenerek kartrlmtr. En yksek basn dayanm, CaCl2 /As orannn 3 olduu durumda gzlenmitir. Bu olayda, amurdaki arsenat iyonlar kalsiyum arsenat oluumu ile kararllatrlmtr. Katlam numunelere yaplan ekstraksiyonda, numunelerin nem odasnda bekletme sreleri arttrldnda, ekstrakttaki arsenik konsantrasyonunun dt grlmtr. Ayrca, en dk As konsantrasyonu, CaCl2 /As orannn 3 ve 5 olduu durumda elde edilmitir. Denemeler sonucunda, CaCl2 eklenerek yaplan n artmann, ekstraksiyon zeltisindeki As konsantrasyonunu drmede etkili olduu grlmtr. Ayrca bu ekilde bir n artma yaplarak, katlatrmada kullanlan uucu kl, kullanlm kalsiyum karpit ve imento miktarnn da azaltlm olduu belirtilmitir. Hong vd. (1988), atk kararllatrmas iin imento bazl teknik zerine bir alma yapmlardr. Bu almada, imentonun yksek miktarda ar metal ve asit ieren atklar iin olduka etkili olduu, nk imentonun doal alkalinitesinin asidik zeltileri ntralize ettiini, pek ok ar metali de hareketsizletirdiini vurgulamlardr. Ayn zamanda bu teknik ile ata arazide depolanabilmesi veya yap malzemesi olarak kullanlabilmesi iin yeterli bir yapsal dayanm saland belirtilmitir. Bu alma ile baz ar metallerin fiziksel karakteristiklerinin belirlenmesi ve bu bilgiyi kullanarak normal imento kimyasnn nasl etkilendiinin ifade edilmesi amalanmtr. Pil retim endstrisinden alnan atklar kullanlmtr. Bu atklar Tip I adi Portland imentosu ile ve arlka 1:1 orannda imento, ince dvlm eltik kabuu kl karm ile ve imento oca tozu gibi katlatrc

77 malzemelerle kartrlmtr. Bu almada kontrol edilen fiziksel zellikler basn dayanm ve szma zelliidir. Bu zellikler, dayanmn derecesini ve katlam materyalin ierdii balayc malzemelerin etkinliini belirlemedeki tipik gstergelerdir. Deneylerde Cd ve Pb, bu metalleri adsorbe etmede en baarl balayc malzemeyi bulmada indikatr olarak kullanlmtr. Testler atktaki ar metal miktarlarn ve su/imento oranlarn (0,35:1; 0,50:1 ve 0,70:1) her bir rnekte deitirmek suretiyle gerekletirilmitir. rneklerin szma (2,7 ve 10) yaplmtr. Ayrca zellikleri, rneklerin yzey alan/hacim oranlarn deitirerek ve EP Toksisite Ekstraksiyon prosedrndeki ekstrakt zeltisi pHn deitirerek etkileri de belirlenmitir. Claudio (1991), dokuz ay boyunca elektro kaplama atksuyu artma amurlarnn imento ile kararllatrlmas konusunda laboratuvar almas yapmtr. Bu alma kapsamnda, Portland imentosu, puzolan imento ve scak frn imentosu olmak zere tip imento kullanlmtr ve yaplan ilemler aadaki basamaklardan olumutur: Elektrokaplama endstrisi atksu artma amurunun karakterizasyonu ve amur-imento karmlarnn belirlenmesi, 3 farkl su/imento oran iin amur-imento karmlarnn hazrlanmas, Karmlarn kvamnn llmesi, Katlam rnein basn dayanmnn ve sznt kalitesinin belirlenmesi, amur-imento karmndaki analitik belirlemeler, Suda znebilirlik testinin uygulanmas, Numune ile muamele edilen suda siyanr ve ar metallerin analitik olarak belirlenmesi. Bu almann sonucu, elektrokaplama atksu artma amurlarnda byk konsantrasyonlarda bulunan Cr, Ni, Cu veya Zn gibi metallerin ve Cd, Hg, Pb gibi zehirli metal iyonlarnn sabitlenmesi iin imento katlatrmasnn etkili bir teknoloji olduunu gstermitir. Sznt suyunda Al+3 dndaki dier metal iyonlarnn ime suyu standartlar altnda kald grlmtr. Ayrca amur-imento karm ile hazrlanan numunelerin 90 gn sonraki basn dayanmlar beton yapsna benzer bir performans gstermektedir. Dutr ve Vandecasteele (1993), ok byk miktarlarda As (%42) ieren endstriyel atklarnn K/K ilemi ile bertaraf konusunda almlardr. K/K ileminde balayc olarak imento ve puzolanik malzemeler kullanlmtr. olumasyla, Bu almada, katlam szntdaki az znr szan As bileenlerinin materyalden denemeler sonucunda muamele sresinin basn dayanm ve szma zellii zerindeki

kalsiyum-arsenik

78 konsantrasyonunun Katlatrlm azalmasnda szma ana faktrn kire ilavesi olduu iin ortaya konmutur.

atktan

mekanizmasn aratrmak

yar-dinamik

sznt testleri

yaplmtr. Bu testlerin kapsamnda bulunan statik sznt testleri, szntdaki Asin davran hakknda daha fazla bilgi vermitir. Ayrca, szntdaki arseniin As formunda olmas, arseniin CaHAsO 3 formunda kebilecek ekilde ortamda mevcut olduuna bir delildir. Bu alma sonucunda imento ve kire ile katlatrmann, katlam atktan arsenik szntsn azaltmak iin ok uygun olduu ve katlatrlm atk malzemenin szntsnda CaHAsO 3 bileenlerinin oluumu sayesinde szntdaki arsenik konsantrasyonunun azalmasnda kalsiyumun ok nemli olduu vurgulanmtr. Lin vd. (1993), doymam polyester (U.P.) ve Portland imento kullanarak krom ve siyanr ieren amurlarn K/K ilemi ile artm konusunda bir alma yapmlardr. Bu almada, katlatrlm numuneler, elektron mikroskobu (SEM), X-ray (XRD), Zehirlilik zellikleri Sznt Yntemi (TCLP) kullanlarak ve basn dayanm llerek karakterize edilmitir. alma sonular, U.P/imento ile katlam numunelerin basn dayanmlarnn, U.P. kullanlmadan hazrlanan numunelere gre daha fazla olduunu gstermitir. Ayrca, tm katlam numunelerin Cd, Cr, Pb, As ve Zn konsantrasyonlarnn TCLP yasal limitleri iinde kald grlmtr. Bununla beraber, katlam numunelerden Cu szmasnn da imentoya eklenen doymam polyester ilavesinden kaynaklanabilecei belirtilmitir. Andrs ve Irabien (1994), ilem deikenlerinin etkilerini (kartrma zaman, atk/balayc oran ve su/kat oran) inceleyerek, elik dkm kumlarna K/K ilemini uygulamlardr. K/K ilemi sonrasnda elde edilen katlam rnn szntsnda biyotoksisite, Cr, Cd, Pb ve Zn konsantrasyonlar kontrol edilip, bu miktarlarn temelde metal hidroksit zeltilerinin bir fonksiyonu olarak atk/balayc oranna bal olduu sonucuna varlmtr. Ayrca bu alma ile elik dkm atk kumlar iin K/K ileminin uygun olduu kantlanmtr. Dutr ve Vandecasteele (1995), yaptklar almada, bir metalrji ileminin bakr rafine ilemlerinden kaynaklanan byk miktarlarda (%42) arsenik ieren bir endstriyel atn uygun bir artma metodu olan K/K ilemi ile artlmasn incelemilerdir. K/K ilemi uygulanan atktan arseniin szmasnda oluan azalma zerinde durularak ve bu ilemde kullanlan tm katklarn (atk asit, scak frn crufu, snm kire, imento) etkileri llerek sistem optimize bileenlerini edilmitir. Bu ile optimizasyon szntdaki ile K/K ilemi olduka basitletirilmitir. kalsiyum-arsenik Bu almada, ata kire ilavesinin, znmeye kar dayankl olan oluturmas arsenik konsantrasyonunun

azalmasnda ok nemli bir faktr olduu sonucuna varlmtr. Ayrca alminyum ve baryum

79 tuzlarnn ilavesi ile dier zor znebilir bileenlerin oluumu sayesinde szntdaki arsenik konsantrasyonunun azaltlmas zerinde durulmutur. imento veya dier puzolanik malzemelerin kullanmnn da kat yap oluumunda uzun dnem szma zelliklerinde ok nemli rol oynad vurgulanmtr. Dutr ve Vandecasteele (1996), yaptklar almada, As3 O3 olarak byk miktarda arsenik ieren endstriyel ata K/K ilemini uygulamlardr. Bu ilem ile ata imento, kire ve frn crufu eklenerek artlmtr. K/K ilemini optimize etmek iin bu balayc malzemeler farkl miktarlarda ve kombinasyonlarda eklenerek 10 farkl karm hazrlanmtr. Hazrlanan katlatrlm uygulanarak, yar-dinamik numunelere DIN 38414 ekstraksiyon testi ve yar-dinamik sznt testi szan arsenik miktarlar belirlenmitir. Burada, kirleticilerin (As, Sb, Pb) sznt testleri uygulanmtr. almann sonucu sznt suyundaki arsenik

katlam rneklerden uzun vadedeki szma zellii hakknda kantitatif bilgi edinmek zere konsantrasyonunun pHa ve az znebilir CaHAsO 3 formundaki Ca konsantrasyonuna bal olduunu gstermitir. Ayrca, serbest hale geen kmlatif fraksiyonlar ile szma sresinin karekk arasnda lineer bir iliki olduu gzlenmitir ve bu durumda serbest hale geme mekanizmasnn difzyon olduu sonucuna varlmtr. rneklerde incelenen tm elementlerin hareketliliinin dk olduu, bu balamda Ca en yksek hareketlilie sahipken, bunu As ve Sbnin izlemekte olduu ve Pbun ise en dk hareketlilie sahip olduu grlmtr. Sonu olarak, K/K rneklerindeki kalsiyum miktarnn arttrlmasyla szan arseniin azald ve dolaysyla imentoya nazaran kire eklenmesinin daha etkili olduu izlenimleri elde edilmitir. Stegemann ve Cote (1996), atklar daha ucuz olan depolamaya uygun hale getirmek ve hatta faydal kullanmlarn salamak katlatrma iin, zararl atklarn kimyasal ve olarak fiziksel zelliklerini faydal olduunu iyiletirmede teknolojilerinin potansiyel

vurgulamlardr. Ancak daha nce zararl atk olarak snflandrlp ilem grm ata bu ilemi uyguladktan sonra elde edilmi zararsz atn tekrar snflandrlmas iin bir mekanizmann bulunmadn belirtmilerdir. Byle bir mekanizmaya olan ihtiyaca cevap vermek zere imento bazl kararl atklar iin test metotlarnn bir protokoln nermilerdir. Bu nerilen test metotlar, kimyasal fraksiyonlarn bir sonucu olarak kirleticilerin ayrlmasn ve katlam atk yapsndaki kirleticilerin hareketliliini temel alarak kirleticilerin serbest kalmas iin dayanarak, bir drt potansiyeli inceler. farkl faydalanma Bu ve testlerde, uzaklatrma katlam senaryosu rnlerin performansna dnlmtr: snrsz

kullanm, kontroll kullanm, ayr depolama ve dzenle depolama. Sonu olarak hazrlanan

80 bu protokol, farkl uzaklatrma senaryolarnn kapsamnda, katlam atklarn fiziksel ve szma karakteristikleri asndan bir ynetim arac gelitirmede ilk giriimi yapmtr. Glasser (1997), yapt bir almada imento esasl K/K ileminin temel ynlerini

incelemitir. Bu incelemede, imento matriksli malzemelerin balayc olmak iin kendi formlasyonlarn olduka deitirdiklerini ve ayrca cruf, uucu kl ve benzer katk maddelerinin imentoya eklenmesinin ekonomik olduu ve teknik avantajlar saladn vurgulanmtr. Ayrca, atk trlerinin imento bileenleri ile reaksiyona girerek znemeyen maddelerin oluumu ile kimyasal bir kontrol saland belirtilmitir. alma sonucunda imento ile katlatrlan bileiklerin evreye atld zaman baz kimyasal deiikliklere uram olduu ve bu malzemelerin gelecekte nasl bir zellik gsterdii konusunun aratrlmas gerektii sonucuna varlmtr. Grilc ve Petkovsek (1997), uucu kl, Portland imento, bunlarn karmlar ve snm kire gibi farkl mineral katlatrc maddeler ile bor ieren mineral amurlarn kararllatrlmas zerine bir aratrma gelitirmilerdir. Alkali amur (pH=10=), %1 civarnda znm sodyum borat iermektedir. Bu almada, karmdaki uucu kl miktar en az amur miktar kadar olduunda, katlatrma ileminden sonra szntdaki bor miktarnn 40-50 faktr dt grlmtr. Katlam karmlarn fiziksel bir btnle sahip olmas ve hidrolik geirimsizliinin salanmas depo sahasnn gvenlii asndan nemlidir. Bu durumun daha az Portland imento ilavesiyle (amur arlnn %10u kadar) salanabildii ancak kire ilavesinin amur zerine ok kk kararllatrma etkisi gsterdii tespit edilmitir. Ham nemli amurun bir kg bana 0,1-0,15 kg imento kullanlarak tatmin edici fiziksel bir btnlk salanarak, dk geirimlilik ve szdrmazlk elde edilmitir. Uucu kln daha az etkili olduu ve amur arlnn 2-3 kat fazla miktarda uucu kle ihtiya olduu grlmtr. Bu durum, depo sahasna gidecek olan atk miktarn da arttracaktr. Bu alma sonucunda depo sahasnda yaplan deney sonularnn laboratuvarda elde edilen deney sonularna yakn olduu grlmtr. Bu yntem ile elde edilen kararl malzemenin Slovenyada yeni yaplan dzenli depo sahalarnn tabannda kullanld belirtilmitir. Pera vd. (1997), yaptklar literatr aratrmas sonucunda, atk-balayc giriimleri zerine verilere tam olarak ulalamad ve bunun bir gereksinim olduunu belirtmilerdir. K/K mekanizmalar ile tutunma iin balayclarn formlleri zerine yaplan aratrmalar sonucunda baz bantlar bulunduu vurgulanmtr. Bu nedenle paralel olarak bu iki olayn birlikte yaplabilmesine izin veren iki katl bir program gelitirmilerdir. Bu programda, her balayc tipi iin ar metallerin katlatrma-kararllatrmasnda yer alan mekanizmalarn

81 anlalmas ve ar metallerin sabitlenmesi iin balayc kapasitesi oranlarnn anlalmas olmak zere iki hedef yer almtr. Deneysel yntem iki konuya dayandrlmtr: 1) iletkenlik ler, iyon kromotografisi, kolorimetre vb. yntemler vastasyla ortamda znemeyen bileenlerin incelenmesi, 2) sznt testleri ve mikro yapsal zelliklerin belirlenmesi iin saf balayclarn allmas. Bu almada, %100 Portland imento (OPC), %80 OPC / %20 uucu kl (FA), %80 OPC / %20 metakaolin, %80 granle scak frn crufu (GGBFS) / %20 OPC, %50 OPC / %25 GGBFS / %25 FA ve %75 GGBFS / %25 OPC (ultra ince imento) olmak zere 6 farkl balayc aratrlmtr. alma, K/K iin bir balayc kabul etmenin yeterli olmadn gstermitir. Atk olarak sodyum dikromat seilmitir ve bu ata belirtilen alt balayc uygulanmtr. Sonular, en etkili balaycnn imento olduunu gstermitir. Uucu kl ve metakaolin eklenmesinin, kromat sabitlenmesine kar uygun olmad grlmtr. imento esasl cruf karm, toplam porozite ve gzenek dalmna gre difzyon testleri dnda genelde iyi sonu vermitir. almann sonucu, hidratasyon ile kirleticilerde azalma olup olmadn, katlatrmann nemi gz nnde bulundurulmadan balayc kararllatrmasnn kapsamnn kolay tespit edilebildiini ve gerekli mekanizmalar akladn gstermektedir. Massardier vd. (1997), Avrupa Birliinin kat atk depolama tesislerine evsel kat atk yakma tesisi hava kirlilii kontrol ekipmanlarnda biriken tozlu maddelerde zehirli maddelerin bulunduu gerekesiyle alnmamas ile ilgili gelime zerine AYPE, PS ve PVC gibi polimerler, imento ve kum agrega ile kartrlarak katlatrmlardr. Yakma tesisi uucu klnde mg/kg olarak; 0,65 As, 20.800 Al, 135.700 Ca, 5.900 Zn, 100 Cd, 2.100 Pb ve 1.500 Cr bulunduu belirlenmitir. szmay zellikle asidik yapya bir katk sahip olabilen zararl sonucu atklarn zerinde katlatrmasnda nlemede nemli salanaca

durulmutur. Bu amala taze polimer peletleri yalnz bana veya bir karm halinde imento iinde kullanlmtr. Sodyum ve dier metallerin szmasn geciktirmede elde edilen baarnn en az 3 kat olduu belirlenmitir. Lombardia vd. (1998), yksek oranda klorr, slfat ve alkali metal ieren ve buna karlk dk oranda Si, Al ve Fe ieren tbbi atk yakma tesisi hava kirlilii kontrol ekipmanlarnda oluan uucu kller, imento ile 0,25 ila 1,5 arasnda deien oranlarda kartrlarak katlatrlm ve szma testleri uygulanmtr. Uucu kl iinde mg/kg olarak; 964 Pb, 173 Cu, 109 Cr, 85 Cd, 45 Co, 18 Sn, 10 As ve 6 Sb bulunduu belirlenmitir. Ca ierii ise %60 olarak kaydedilmitir. 1,1 ila 73 m arasnda yaplan uucu kl boyu analizinde %99,73 73

82 mden gemitir. Standart szma testleri ile ar metallerin kuvvetli biimde baland ortaya konulmutur. Andrs vd. (1998), balayc olarak endstriyel bir yan rn olan anhidrit (CaSO 4 ) kullanarak ar metal amurlarna K/K ilemi uygulamtr. Bu almada balayc/atk oran, CaSO 4 n partikl bykl, Cd, Cr ve Pb ieren sentetik amurun K/K prosesindeki su miktar gibi deikenlerin etkisi incelenerek, TCLP yntemiyle K/K katlatrlm materyalin szma davranlar belirlenmitir. alma sonucunda, ileminde balayc olarak anhidrit

kullanlmasnn mmkn olduu, bu yntemle szan ar metal konsantrasyonlarnda nemli bir azalma olduu ve bu ilem ile arazide depolama kriterlerinin saland grlmtr. Vale vd. (1998), tarafndan yaplan bir almada, zararl atklara K/K ilemi uygulanarak elde edilmi kat materyalin szntsndaki kimyasal analizler aratrlmtr. Katlam metal atklarn szntlarnn kontrolnde, szntnn pH deerinin ok nemli bir parametre olduu ve bu yzden de szntdaki en dk konsantrasyonlarn pHn optimum oranlar iinde ortaya kt grlmtr. Bu almada metal endstrisi atklarnn artmnda kullanlan farkl formlasyonlarn szntlarnn sonu pHn tahmin etmek iin bir metot nerilmitir. Bu metot, K/K ileminde kullanlan malzemelerin oranlarnn ayarlanmasna yardmc olmaktadr. ncelikle karm bileenlerinin asetik asit ile titrasyonu ile ntralizasyon erileri elde edilmi, bu eriler baz alnarak K/K katlarnn alkali tamponlama kapasiteleri tanmlanm ve szntdaki sonu pH tahmin edilmitir. Bu alma sonucunda, tahmin edilen deerler ile test sonular arasnda mkemmel bir uygunluk grlmtr. Bununla beraber, baz atklar iin ve K/K katk malzemeleri iin farkllklar oluabilecei de dnlmektedir. Bunun sebebi de, eer tahmin edilen sznt pH sonutan daha dk ise sistem iinde oluan alkali tketme reaksiyonlardr. Sonu olarak bu metot, ilem ii oluan reaksiyonlarn tanmlanmasna yardmc olur ve elde edilen katlarn zaman getike nasl deitiini gzlemlemeye yardmc olur. Diet vd. (1998), krom ve/veya inko hidroksit amurlarn farkl oranlarda Portland imento ile kartrlarak, imento hidratasyon ilemi zerine atn sebep olduu makroskopik etkilerini deerlendirmilerdir. Balang sabitleme zaman, hidratasyon esnasndaki s retimi, szma karakteristikleri ve numunelerin mikro yapsn farkl teknikler kullanarak aratrmlardr. Bu aratrmada, kat hidratasyon faznn kmesi nedeniyle, inko hidroksit amurlarnn birka dakika sonra hidratasyonu durdurduu grlmtr. amur/imento orannn 2-3/1 orannn altnda kalmas, krom hidroksit amurlarnn imento hidratasyonunu hzlandrd ve daha yksek oranlarda szntdaki pHn artmasyla krom oksidasyonu

83 azalarak, hidratasyonun engellendii grlmtr. Ayrca amurdaki kromat iyonlarnn

varl ile ilikili olarak baz mikro yapsal deiiklikler tespit edilmitir. Chang vd. (1999), balayc olarak imento, uucu kl, cruf ve kabuklu kire kullanarak optimum bir K/K ilemi dizaynn deerlendirmilerdir. Bu almada katlam rnn basn dayanm ve sznt suyundaki metal konsantrasyonlar belirlenmitir. Sonu olarak optimum karmn %14 cruf, %55 uucu kl, %14 kabuklu kire ve %17 imento ierdii ve bu optimum karmn elektro kaplama ve tabakhane atk amurlarna sadece szmann azalmas hususunda etkili olduu grlmtr. Hem kabul edilebilir bir basn dayanm hem de szmada azalma salanmas iin imentonun arttrlmas ve su/imento orannn azalmas gerekmektedir. Ayrca uygun ekilde kartrlan puzolanik malzemelerin de katlatrlmasnda balayclk grevi grd sonucuna varlmtr. Dutr vd. (1999), tarafndan yaplan bir almada, uucu kllerin ierdii yksek miktardaki Arsenik (As2 O3 ) problemini azaltmak amac ile K/K teknii kullanlmtr. Katlatrma iin ana madde olarak Portland imentosu (Cem II/A-M 32, SR) kullanlmtr. Kullanlan imentonun daha verimli bir ekilde Arsenii gidermek amac ile n artm olarak Arsenii %30luk H2 O2 ile bazik ortamda (Reaksiyonun daha hzl gereklemesi iin) okside ederek As (III) As(V) e ykseltgeyerek ayn zamanda toksik olan As (III) n ortamdan giderilmesini de salamtr. Chan vd. (2000), yaptklar bir almada otomobil fren fabrikas faaliyetlerinden kaynaklanan asbest ieren fren astarlama atk tozlarnn K/K ilemleriyle bertarafn incelemilerdir. K/K ileminde balayc malzeme olarak tek bana Portland imentosu ve Portland imentosu ile aktif karbon karmn kullanmlardr. Bu yntem ile Ba, Zn, Cr, Pb, Cu ve Fe ar metallerinin ne kadarnn hazrlanan kat materyal iinde tutulduu TCLP yntemi kullanlarak aratrlmtr. Burada USEPA tarafndan belirlenen limit deerler gz nnde tutulmutur. Bu alma sonucunda, imentoya aktif karbon eklenmesiyle, imentonun tek bana kullanlmasna gre metal szmasnda ilave olarak %3-24 bir azalma olduu grlmtr. Ayrca yaplan TCLP deneyleri imento tek bana kullanldnda en yksek sznt orannn Bada daha sonrasnda srasyla Zn, Pb, Cr, Cu ve Fede olduunu, imentonun aktif karbon ile kartrldnda da benzer szma zelliklerinin sergilendiini, bununla beraber daha dk szma oranlar elde edildiini gstermitir. imento esasl K/K ileminde atk miktar %40dan %70e karldnda numunelerin katlap belli bir dayanma ulamasnn 30 saatten 96 saate ulat belirlenmitir. Katlatrlm materyallerde basn dayanmlarnn spesifik bir deer olan 414 kPa (4,14 kgf/cm2 ) deerinin zerinde olan 1-12

84 MPa (10-120 kgf/cm2 ) deerlerine ulat grlmtr. Bu alma sonucunda yaplan ekonomik analiz ile bu atklarn dzenli depolama ile uzaklatrlmasnda kan maliyete gre, imento ile K/K ilemi uygulanmasyla maliyette %40,3, aktif karbon ile birlikte imento kullanlmas durumunda maliyette %43,8 ilave bir art olduu gsterilmitir. Bu durumda, fren atk tozlar iinde bulunan ar metallerin K/K ilemi ile tutulmasnn etkili olduu, ancak maliyetler gz nnde bulundurulduunda, yeni ynetmelik ihtiyalarnn yrrle girmedii srece bu yntemin ticari adaptasyonunun engellenebilecei sonucuna varlmtr. Rha vd. (2000), yapm olduklar almada, K/K ilemi esnasnda zehirli atklar ile katlaan cruf karmnn kimyasal kararll zerine Cr ve Pb iyonlarnn etkileri incelenmitir. Ayrca, crufun hidratasyonu zerine Cr ve Pbun etkileri aratrlmtr. Sodyum silikat (Na2 SiO3 ) arlka %5lik cruf ile birlikte kullanlmtr. Bunun amac crufun hidratasyonu iin alkali bir faaliyet oluturmaktr. Crufun yannda uucu kl ve al ta ieren katlatrlm materyalin fiziksel kararll da incelenmitir. alma sonucunda, crufa al ta ilave edildii zaman katlam materyalin basn dayanmnn artt gzlenmitir. Bu olayda oluan fazlar mikro yapnn younlamasna sebep olmutur, ayn zamanda ar metal iyonlarnn szma miktarlarnn da azald grlmtr. Ayn ekilde, crufa uucu kl eklendii zaman da basn dayanm artm ve alminyum hidratlarn oluumu ve iyon deiimi ile szma miktarlar azalmtr. Katlam crufun hidrate olmu yaps sayesinde, fiziksel kapslleme olumu ve kurun iyonlar ounlukla kararl olmutur. Sonu olarak, ortamda krom iyonlar varlnda, alminyum hidratlarn yapsndaki alminyum atomlar ile kat solsyon iindeki bir baka iyonla oluturduu bileik sayesinde, temelde katlatrmann olutuu gzlenmitir. Jang ve Kim (2000), yaptklar bir almada, maden atklarnn ve uucu kln elementel kompozisyonunun belirlenmesi iin tip asidik zelti (0,1 N HCl, HNO 3 -HClO 4 ve HNO 3 HCl) uygulamlardr. Ayrca, kimyasal fraksiyonlarn belirlenmesi iin bir ardk ekstraksiyon prosedr gerekletirilmitir. Katlam ve kararl hale gelmi materyal iin uygun imento, atk ve uucu kl orannn tespit edilmesi amacyla 3., 7. ve 28. gnlerde basn dayanm lmleri yaplmtr. En yksek dayanmn elde edildii karm oran %85 imento, %5 maden atklar ve %10 uucu kl eklindedir. Maden atklarnn ve uucu kln fizikokimyasal zelliklerinin, hava artlarna ve ayrca kimyasal reaksiyonlara kar dayankl olan evresel ntr bileiklerin oluumuna kar, etkili olduu gzlenmitir. zellikle Cd ve Crun dier elementlere gre deiebilir formlarda daha yksek bir fraksiyona sahip olduu

85 tespit edilmitir. Ayrca, K/K ileminde hazrlanan numunelerin daha uzun sreler nem odasnda bekletilmeleri durumunda, ar metal szma miktarnn azald grlmtr. Janusa vd. (2000), ar metal olarak arlka %10 ve %15lik kurun nitrat kullanarak bu atn yaygn bir metot olan K/K ilemi ile en ekonomik ve en etkili bir biimde artm zerine bir alma yapmlardr. Bu almada atk/imento karmna eker kam posas katk olarak ilave edilmitir. Hazrlanan karmlar, 24 Cde 7, 14 ve 28 gn nem odasnda bekletilmitir. uygulanmtr. Katk ilave edilerek hazrlanan katlatrlm numunelere TCLP metodu alma sonucunda hazrlanan tm numunelerde ekstraksiyondaki kurun

konsantrasyonunun yaklak 0,5 mg/L olduu bulunmutur. Bu numunelerin katk iermedii durumda ekstraktaki kurun konsantrasyonlarnn %10luk kurun ieren numunelerde 5 mg/L, %15lik kurun ieren numuneler iin 45 mg/L olduu tespit edilmitir. Bu sonular da, kurunun K/K ilemi ile artmnda imentoya eker kam posas ilave edilmesinin etkili olduunu gstermitir. Park (2000), yapm olduu almada ar metal ieren zararl atklarn katlatrma ve kararllatrmasn aratrmak iin farkl katlatrma materyali kullanmtr. Bu materyaller, Portland imento (OPC), klinker frn tozu (CKD) deitirilmi OPC ve CKD ile hzl katlatrmay salayan bir madde (QSA) ieren OPCsudur. Bu aratrmada, kullanlan CKDundaki yksek alkaliler katlama ve imentonun hidratasyonunu hzlandrc ve QSC ise hzl katlatrc ve imentonun basn dayanmn arttrc etki yapmaktadr. elik endstrisindeki ar metallere K/K ilemi uygulandnda, yksek alkali CKD tozu ieren modifiye imento ile atk formundan szan ar metalin azald ve atk formunun basn dayanmnn artt gzlenmitir. CKD ve QSA ieren imento ile K/K ilemi uygulandnda da szntdaki ar metal miktarnn ok az olduu, hidrat oluumunun ok fazla olmas nedeniyle yksek basn dayanmnn elde edildii tespit edilmi ve ok ar metal ieren zararl atklarn kararllatrlmasnda en etkili yntemin bu olduu sonucuna varlmtr. Valls ve Vazquez (2000) tarafndan, zehirlilik potansiyeline sahip evsel atksu artma tesisi amuru %50 orana kadar Portland imento ve termik santral uucu kl ve sertleme hzlandrc ilavesi ile denenmi ve Portland imento ile katlatrmann uygun olduu, uucu kl katlmasnn katlamay geciktirdii ve %2-3 arasnda sertleme hzlandrc madde katmann etkili olduu tespitleri yaplmtr. Li vd. (2001), elektrik panolarnn ilendii proses atksularndan kaynaklanan ve yksek miktarda bakr, inko ve kurun ihtiva eden atk amuru adi Portland imentosuyla katlatrp

86 at bertaraf etmeye almlardr. Bir dizi ardk ektraksiyon ilemleri neticesinde ar metallerin kimyasal zelliklerini ve szma hareketlerini belirlemeye almlardr. Szdrma deneysel ilemlerinde bu metallerin eilimi, ortamdaki alkali yap ile ortamn asit tamponlama kapasitesine bal olduu ortaya kmtr. Szdrma esnasnda ortamn pHsnn dmesi ile eluata geen ar metal konsantrasyonunda bir art olduu saptanmtr. Pereira (2001), yapt bir almada imento ile birlikte uucu kln yardmc katlatrc madde olarak kullanlmasn aratrmtr. almada dk Ca ieren kllerle allmtr. 1:1 orannda atk ve uucu kl karmna pasta kvam verecek lde su katarak (su/atk karm: 0,25) yer yer pHnn 12 civarnda olup olmad kontrol edilmitir. Bunun iin de atk karmndan 5 g alarak 100 ml distile suda zerek karmn pH deeri kontrol altnda tutulmutur. Sonra bu karm silindirik plastik kalplara doldurularak (28 mm ap ve 30 mm ykseklik) sktrlm ve 28 gn sonunda oluan kalplar 0,25 ve 4 mm boyutunda olacak ekilde elenerek iki farkl szma deneyine (DIN ve TCLP) tabii tutulmutur. Szma deneyinde ortamn pH aralnn metallerin znrlnde kritik rol oynad belirtilerek bu araln TCLP testinde pH: 8,0-11,3 ve DIN testinde ise pH: 9,4-10,3 olduu belirtilmitir. Ayrca deneysel almalardan elde ettii veriler nda, Pb, Zn, Cr ve Cdun nerilen snrlarn altnda kald gzlemlenmitir. Cioffi vd. (2002) tarafndan, %10,05 Cr2 O 3 , %1,50 NiO ve %0,06 CdO ieren ve floklanttan kaynaklanan %75,58 Al2 O3 de bulunduran galvanik amur, kalsiyum silikat ve slfoalminat balayclar ile balanm ve Cd, Cr ve Niin szma durumlar incelenmitir. %60 atk oranna kadar hidrasyon durumunda bir deiiklik olmamtr. Kadmiyumun fiziksel ve kimyasal olarak iyi baland, Cr ve Niin tutulmasnda ise kimyasal reaksiyonlarn etken olduu ve bu malzemelerde imento ile olan baar kadar baar salanabildii belirlenmitir. De Angelis (2002) tarafndan, aralarda kullanlan kurun aklerin geri kazanlmas srasnda arlkl olarak demir (%40,8) ve kurundan (%16,7) olumak zere ayrca Cu (%1,2) ve dier metalleri ieren cruftan talya genelinde ylda 33 bin ton atlmak zorunda olduu belirtilmi ve katlatrma almalar yaplmaya allm ve kurunun hidrasyonu geciktirme etkisiyle karlalm ve ilerletilmi almalara ihtiya olduu ifade edilmitir. Youcai vd. (2002) almalarnda, evsel kat atk yakma tesisi uucu klnde bulunan ar metallerin imento ile kararllatrlmasndaki verimlilii artrmak iin kostik ve EDTA ile ar metallerin ykanmasndan sonra kararllatrma ve sodyum slfr ve thiourea ile metal slfrler biiminde balanmasn mteakip kararllatrma ilemlerinde nemli bir baar elde

87 edilmitir. Bu almann literatr deerlendirmesinde uucu kllerin araziye verilmesinin yasak olduu, dzenli zararl atk deposuna verilmesinin ve sl olarak atktan metallerin uurularak geri kazanlmasnn uygulanmasnn pahal uygun yntemler olaca olduu ve bu nedenle kimyasal tabi kararllatrmann belirtilmitir. Kararllatrmaya

tutulmu malzemenin, depolamaya ilave olarak yol yapmnda veya vitrifiye halde daha birok alanda kullanlabilecei de ifade edilmitir. Minocha vd. (2003), sentetik olarak hazrlanm Cr, Ni, Cd ve Hg nitratlarn ieren ar metal amurunu kararllatrmak iin Portland imentosu, imento-uucu kl ve kire-uucu kl balayclar kullanmlardr. amur balayc oranlar srasyla 3,33, 1,43 ve 1,25 alnm. Katlatrma zerine ya, gres, heksaklorobenzen, trikloroetilen ve fenoln etkisi aratrlm. Dklen numuneler 28 gn oda scaklnda dinlendirilmi, ya, gres ve fenoln numunelerin mukavemeti zerinde nemli d tespit edilmi ve buna karlk HCB ve TCEnin nemsiz olumsuzluu olduu belirlenmitir. Idachaba vd. (2003) tarafndan, imentonun hidrasyonuna giriim yapan krom metalinin etkisi, %4,7 ila %8,7 orannda krom nitrat kartrlmak suretiyle ortamda bulunan T.thiooxidansn ve Cr, Ca, Mg ve Al gibi metallerin izlenmesi ile aratrlmtr. Cr oranndaki artla katlatrmann nemli oranda azald ve buna karlk mikroorganizma kararllnda dme olmad sonucuna varlmtr. Hills vd. (2003), raporlarnda metalleri katlatrma esnasndaki davranlarna gre

snflandrmlardr. Halim vd. Pb ve Cd imento ile katlatrmann ardndan TCLP deneyine tabi tutmulardr. Szma deneyinde, ekstraksiyon sresi, pH, dane boyutu ve kat/sv orannn szdrma deneyi zerindeki etkinliklerini aratrmlardr. %2,3 Pb ve %1,3 Cd ieren numuneleri sras ile, su/imento oran 0,38 ve 0,44 olan harla kartrp, kalplara dktkten 28 gn sonra katlaan kalplardan karp, krma ilemleri neticesinde malzemeyi deiik dane aplarnda tp (2,4 mm-9,5 mm aras) szma deneyleri gerekletirmilerdir. almalar neticesinde, ortamn pHsnn szma ileminde en etkili parametre olduunu ortaya karmlardr. pH 9 ve zerinde Cdun suya geen miktarnn ok dk (tespit edilemeyecek seviyede) olduunu belirlemilerdir. Ayn durum Pb iin de geerlidir. Fakat Pbnin pH 12de sznt ierisinde bulunabileceini belirlemilerdir.

88

5.

DENEYSEL ALIMALAR

5.1

DENEYSEL ALIMA PLANI

almalar kademeden olumaktadr. Birinci kademe, artma amurunun hazrlanmas ve kalplara dklmesi ilemi; ikinci sznt kademe, zelliklerinin hazrlanan kalplarn 28 gnn TCLP ardndan deneyinin mukavemet deneyine tabi tutulmas; nc ve son kademede ise, elde edilen katlamkararllatrlm malzemenin belirlenmesi amacyla yaplmas kademesidir. Deneylerde kullanlacak artma amuru yeni allacak bir atk tr olduu iin katlatrmakararllatrma ileminin performansn grebilmek asndan dk atk/imento oranlarndan balanm ve giderek oran artrlmtr. lk admda kullanlacak malzemenin temini ve zelliklerinin belirlenmesi yolu izlenmitir. Deneylerde kullanlan imento altnda anlatlmtr. Temin edilen atk ve imento denenmesine karar verilen oranlarda kartrlmak suretiyle kalplara dklp katlamas beklenmitir. Denenen karm oranlar ve kartrma ilemlerinin ayrntlar Deneysel alma Yntemleri bal altnda anlatlmtr. Katlam malzeme katlama performansnn belirlenmesi maksadyla basn dayanm ve katlatrlp kararllatrlmasnn salanmas amalanan artma amurunun temini ve malzemenin zellikleri Deneysel alma Materyalleri bal

testine tabi tutulmutur. Bu ilem deney standardnda yer ald zere kartrma ileminin yaplp karmn kalplara dklmesini takip eden 28. gnde gerekletirilmitir. lemin ayrntlar Deneysel alma Yntemleri bal altnda anlatlmtr. Basn dayanm testine tabi tutulmu malzeme, doal artlarda maruz kalaca etkiler gz nnde bulundurularak sv ortamna szmann varl ve miktarnn belirlenmesi maksadyla szma deneyine tabi tutulmutur. Szma deneyi olarak TCLP metodu kullanlmtr. Bu ilem iin malzeme nce krlp paralanm ve deney iin gerekli dane boyutuna gelene dein tlmtr. Deneyin uygulan Deneysel alma Yntemleri bal altnda ayrntlar ile anlatlmtr. Tm bu ilemlerin ardndan kan neticelerin yorumlanmas ve literatr bilgileri ile kyaslanmas yaplmtr.

89 5.2 DENEYSEL ALIMA MATERYALLER

5.2.1

Deney Alet ve Cihazlar

5.2.1.1 Kullanlan Kalplar almada atklarn belli bir biimde katlamas iin kalplar kullanlmtr. Bu amala ap 45 mm, uzunluu 90 mm olan plastik kalplar kullanlmtr. almalarda verilmitir. kullanlan kalplarn resmi ekil 5.1de, zellikleri ise izelge 5.1de,

ekil 5.1 almalarda kullanlan kalplar

izelge 5.1 almalarda kullanlan kalplarn zellikleri zellik ap (mm) Uzunluk (mm) Malzemesi Deer 45 90 Plastik

90

5.2.1.2 Distile Su Cihaz Kalplarn dklmesi esnasnda kullanlan sudan kaynaklanacak giriimlerin nlenmesi

maksadyla Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm evre Laboratuvarnda bulunan Distile Su Cihazndan elde edilen distile su kullanlmtr. almalarda kullanlan distile su cihazn resmi ekil 5.2de verilmitir.

ekil 5.2 almalarda kullanlan distile su cihaz

5.2.1.3 Basn Dayanm Test Cihaz Basn dayanm deneyleri, Yldz Teknik niversitesi naat Fakltesi naat Mhendislii Blmne ait Malzeme verilmitir. Laboratuvarnda gerekletirilmitir. Basn dayanm deneyinde kullanlan cihazn resmi ekil 5.3de gsterilmi olup, cihaza ait teknik bilgi izelge 5.2de

91

ekil 5.3 almalarda kullanlan basn deneyi cihaz

izelge 5.2 almalarda kullanlan basn deneyi cihazna ait teknik bilgiler zellik Marka-model mal tarihi Uygulama basn hz aral Yk aral 5.2.1.4 Kesici, Krc ve tcler Katlam malzemenin sonraki aamalarda kullanlmas iin hazrlanmas gerekmektedir. Bu balamda katlam malzeme basn dayanm deneyine tabi tutulmadan nce eit uzunluklara getirilip st ve alt ksmlarnn dzgn ekle sokulmas gerekir. Bu amala malzemeler Yldz Teknik niversitesi naat Fakltesi naat Mhendislii blmne ait Malzeme Laboratuvarnda bulunan kesici vastasyla st ve alt ksmlarndan dzlenmi ve ardndan basn dayanm deneyi iin malzemelere balk yaplmtr. almada kullanlan kesicinin resmi ekil 5.4de gsterilmitir. Deer Mehmet Vasfi 1973 40-60 kg/sn 7-35 ton

92

ekil 5.4 almalarda kullanlan kesici lerleyen aamalarda katlam malzemenin krlmas ve paralanmas gerekmektedir. Bu amala kurutulan amacyla Yldz Teknik artma niversitesi naat Fakltesi naat Mhendislii blmne ait imento ile Bu kartrlmadan nce homojenliin salanmas amala Yldz Teknik niversitesi evre Malzeme Laboratuvarnda bulunan krc kullanlmtr. Artma tesisinden sulu ekilde gelip amurunun tlmesi gerekmektedir.

Mhendislii Blm evre Laboratuvarnda yer alan tc kullanlmtr. tcye ait resim ekil 5.5de verilmitir.

ekil 5.5 almalarda kullanlan tc

93 5.2.1.5 ICP ICP cihaz okumalar Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..ye ait Tuzla retim Tesislerindeki Kimya Laboratuvarnda bulunan Varian VISTA AX CCD Simultaneous ICP-AES marka ICP cihaz ile yaplmtr. Kullanlan cihazn resmi ekil 5.6da gsterilmi olup, cihaza ait teknik bilgi izelge 5.3de verilmitir.

ekil 5.6 almalarda kullanlan ICP cihaz

izelge 5.3 almalarda kullanlan ICP cihazna ait teknik bilgiler zellik Marka-model mal tarihi lt elementler Hassasiyet 5.2.2 Deney Malzemeleri Deer Varian VISTA AX CCD Simultaneous ICP-AES 2002 Metaller 1x10-7

5.2.2.1 imento almalarda P 32,5, P 42,5 ve P 52,5 tipinde 3 snf imento kullanlmtr. imentolar Nuh imento Fabrikasndan temin edilmitir. imentolarn ierikleri izelge 5.4de verilmitir.

94 izelge 5.4 almalarda kullanlan imento tiplerinin ierikleri imento Tipi erik P 32,5 Miktar (%) SiO 2 Al2 O3 Fe2 O3 CaO MgO SO 3 K2O 33,74 7,75 4,50 43,14 1,33 2,14 0,84 P 42,5 Miktar (%) 20,91 4,00 3,61 64,85 0,97 2,29 0,57 P 52,5 Miktar (%) 21,04 3,96 3,98 65,23 0,98 2,25 0,59

5.2.2.2 Atk almalarda, Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..ye ait akmlatr retim fabrikasnda yer alan tesis ii endstriyel atksularn artld kimyasal artma tesisinden kan artma amuru kullanlmtr. Kullanlan artma amurunun muhtevas izelge 5.5de verilmitir.

izelge 5.5 almalarda kullanlan artma amurunun muhtevas erik Nem muhtevas (%) Pb (mg/L) Cd (mg/L) Cr (mg/L) Cu (mg/L) Fe (mg/L) Ni (mg/L) Miktar 75 615 0,073 12,68 5,0 300 2,81

95 5.3 DENEYSEL ALIMA YNTEMLER

Bu blmde, akmlatr imalat tesisinden artma amurunun alnp da imento ile kartrlp katlatrma ilemlerinin yaplp rnn mukavemet ve szma zelliklerinin belirlenmesine kadar yaplan deneysel ilemler anlatlmtr.

5.3.1

Kalplarn Hazrlanmas

almada kullanlacak atklar, Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..nin Tuzladaki tesisinde bulunan endstriyel atksu artma tesisinden kan artma amurundan alnmtr. lk aamada alnan amurun nem muhtevas ve ierii tespit edilmitir. Nem muhtevas, amurun etvde 105 Cde 24 saat bekletilmesi sonucu oluan arlk kaybnn yzde hesab ile bulunmutur. amurun ierii ise ICP cihaz ile tespit edilmitir. Bu maksatla kurutulmu atktan alnan 1 g rnek nitrik asit ile stlarak 10 dakika kadar muamele edilmesinin ardndan Watman 42lik filtre kdndan szlm ve sznt ierii ICP ile okunmutur. Nem muhtevas ve ierii tespit edildikten sonra atklar su muhtevasnn katlama zerinde bir etkinsin olup olmadnn anlalmas iin kurutulmakszn ierisinde var olan su ile birlikte imentoyla kartrlmtr. Bir sonraki denemede ise kurutulmu atk ile allmtr. Kurutulmu atk ile yaplan denemede atk homojenliinin salanmas amacyla almada kullanlacak tm amur 105 Cde etvde 24 saat bekletilmesi ile tek seferde kurutulmutur. Kurutulmu amur tc vastasyla toz haline getirilmi ve homojenlii salamak maksadyla iyice kartrlm daha sonra kalp dkme ilemine geilmitir. Homojenlii salanm toz halindeki amur farkl oranlarda atk-imento oranlar ile

kartrlmtr. Kullanlacak artma amuru yeni allacak bir atk olduu iin dk atk/imento oranlarndan balanmtr. Hazrlanan karm kalplara dklm olup 28 gn sonunda mukavemet deneylerine tabi tutulmak zere beklemeye alnmtr. Karmlar el ile hazrlanm, kartrma da el ile yaplmtr. Ayrca kalba dklen atkimento karmnn kalba tam oturmas ve iindeki hava boluklarnn alnmas iin kalplar sarslm ve zemine vurma yoluna gidilmitir. almalarda hazrlanan atk-imento karm oranlar izelge 5.6da verilmitir.

96 izelge 5.6 Hazrlanan atk-imento karm oranlar Numune No 1 2 3 4 5 6 7 8 imento Miktar (g) 120 118 116 114 108 90 50 25 Atk Miktar (g) 0 2 4 6 12 30 50 75 Su Miktar (ml) 50 50 50 50 50 50 50 50 Toplam Miktar (g) 120 120 120 120 120 120 100 100 imento Oran (%) 100,0 98,3 96,7 95,0 90,0 75,0 50,0 25,0 Atk Oran (%) 0,0 1,7 3,3 5,0 10,0 25,0 50,0 75,0

5.3.2

Katlam Malzemenin Mukavemetinin Belirlenmesi

Kalplara dklen karmlar 28 gn boyunca kurumaya braklmtr. Mukavemet deneyine tabi tutulacak beton rnekleri 28 gnlk bu sreyi katlama oranlarnn ve mukavemetlerinin yksek olmas iin su kr ierisinde geirirler. Ancak bu almada, almann uygulamaya dnk olmas ve uygulamada da katlatrlm malzemenin mukavemetinin artmas iin sulanmas gibi bir durumun olmayaca gz nnde bulundurularak kalplar su krne tabi tutulmamlardr. Burada ama, almann en kt artlar temsil etmesinin salanmasdr. 28 gn bekleyen katlam malzeme kalplardan karlm ve mukavemet deneyine tabi tutulmak zere hazrlanmaya balanmtr. Mukavemet deneyine tabi tutulacak kalplarnn boylarnn eit ve st ve alt ksmlarnn da dz olmas gerekmektedir. Bu maksatla kesici vastasyla kalplarn st ve alt ksmlar kesilerek dzlenmitir. Przszl salamak amacyla st ve alt ksmlarna imento ile har yaplarak srlm ve deneye hazr hale getirilmitir. Kalplara yaplan balklar ekil 5.7de gsterilmitir. Basn deneyinin yaplaca cihazn iki az arasna kalp yerletirilip azlar kapatlmaya balanm ve kalplarn krld ilk anki basn deerleri kaydedilmitir. Okunan deer kesit alana blnerek mukavemet bulunmutur. Deney neticeleri bir sonraki blmde verilmitir. Kalplara mukavemet deneyinin uygulan ise ekil 5.8de verilmektedir.

97

ekil 5.7 Malzemelere balk yaplmas

ekil 5.8 Mukavemet deneyinin uygulan

5.3.3

Katlam Malzemenin Szma zelliklerinin Belirlenmesi

Mukavemet deneyine tabi tutulan katlam malzeme, ardndan szma zelliklerinin tespiti iin TCLP deneyine tabi tutulmutur. TCLP deneyinin yapl daha nceki blmlerde aklanmtr. TCLP deneyi iin malzemenin 9,5 mm ve altnda dane apna sahip olmas gerektiinden katlam malzeme el ile havanda dvlmek suretiyle tm malzeme 9,5 mmlik elekten geecek ekilde tlmtr.

98 Malzemenin tlmesinin ardndan deneyde kullanlacak ekstraksiyon svsnn tespiti

aamasna gelinmitir. Bu amala deneyde anlatld zere 5 g atk 96,5 mL distile su ile birlikte alnp 5 dakika manyetik kartrcda kartrlmtr. pH lm yaplm ve pH 5den byk olduu iin yine deney prosedrne gre 3,5 mL 1 N HCl ilave edilmi, kabn az kapatlarak 50 Cye kadar stlm ve 10 dakika bu scaklkta kalmas salanmtr. 10 dakikann sonunda oda scaklna gelmesi iin kendiliinden soumaya braklmtr. zelti souduktan tekrar pH lm gerekletirilmi ve pH yine 5den byk olduu iin deney prosedrne gre ekstraksiyon svs 2nin kullanlacana karar verilmitir. Bu ilem her bir kalp iin gerekletirilmi olup kalplarn tmnde ekstraksiyon svs 2nin kullanlmas gerektii grlmtr. Ekstraksiyon svs 2nin hazrlan ise yledir. 5,7 ml glacial asetik asit alnp 100 mlye distile su ile tamamlanr. Hazrlanan zeltinin pHs 2,88 0,5 ise zelti doru hazrlanmtr. tlm rn arlka 1:20 orannda olacak ekilde ekstraksiyon svs ile kartrlm ve 18 saat mddetince alkalanmtr. 18 saatin sonunda zelti 0,60,8 mlik cam fiber filtreden 50 psilik basn altnda szlm ve sznt ICPde okunmutur. Neticeler bir sonraki blmde verilmitir.

99

6.

DENEY SONULARI VE DEERLENDRLMES

Bu almann temel hedefini oluturan akmlatr fabrikas atksu artma tesisi amurlarnn piyasada bulunan imento trleri ile K/K ilemine tabi tutulabilirliini aratrmak iin yaplan ve her ikisi iin olabilirliini deiik ynlerden irdeleyen a) mukavemet ve b) szabilirlik (TCLP) testleri iin elde edilen sonular bu ksmda sunulmu ve deerlendirilmitir. Deneysel alma yntemleri bal altnda anlatld zere iki deneme gerekletirilmi, biri artma amurunun suyu alnmadan direk imento ile muamele edildii katlatrma denemesi, ikincisi ise artma amurunun suyunun alnp kurutulup, toz haline getirildikten sonra imento ile katlatrlmas denemesidir. Her iki denemenin deney neticeleri birbiri ile paralellik gsterdii iin bu tez kapsamnda sadece kurutulmu atk ile yaplan denemelerin deney neticelerime yer verilmitir.

6.1

MUKAVEMET DENEY NETCELER VE DEERLENDRLMES

farkl imento tipi (P 32,5, P 42,5 ve P 52,5) ile K/K olabilirlik aratrmas iin dklen kalplar, 28. gnn ardndan aldktan sonra yaplan mukavemet deneylerinde elde edilen neticeler izelge 6.1de verilmitir.

100

izelge 6.1 Katlam malzemenin mukavemet deneyi neticeleri Numune No P 32,5-1 (%0) P 32,5-2 (%1,7) P 32,5-3 (%3,3) P 32,5-4 (%5) P 32,5-5 (%10) P 32,5-6 (%25) P 32,5-7 (%50) P 32,5-8 (%75) P 42,5-1 (%0) P 42,5-2 (%1,7) P 42,5-3 (%3,3) P 42,5-4 (%5) P 42,5-5 (%10) P 42,5-6 (%25) P 42,5-7 (%50) P 42,5-8 (%75) P 52,5-1 (%0) P 52,5-2 (%1,7) P 52,5-3 (%3,3) P 52,5-4 (%5) P 52,5-5 (%10) P 52,5-6 (%25) P 52,5-7 (%50) P 52,5-8 (%75) 1. Deneme (N/mm2 ) 8,7 8,4 7,4 9,1 5,9 4,5 2,4 0,1 12,6 11,0 8,8 11,2 10,8 6,4 3,0 0,3 37,4 24,2 31,6 23,0 27,9 21,4 10,8 0,7 2. Deneme (N/mm2 ) 9,7 8,5 9,2 9,1 7,9 4,6 2,4 0,1 12,2 11,4 9,5 10,5 12,5 6,6 3,3 0,3 41,0 28,4 32,7 26,4 21,4 19,6 6,4 0,1 3. Deneme (N/mm2 ) 10,0 10,2 9,9 8,3 7,8 3,9 2,5 0,3 13,6 11,8 10,5 10,1 12,8 6,2 3,2 0,5 40,6 27,8 35,8 27,1 28,3 19,9 8,3 0,8 Ortalama (N/mm2 ) 9,4 9,1 8,8 8,8 7,2 4,3 2,4 0,2 12,8 11,4 9,6 10,6 12,0 6,4 3,2 0,4 39,7 26,8 33,3 25,5 25,9 20,3 8,5 0,5

101 P 32,5luk imento ile hazrlanan kalplarnn mukavemet neticeleri ekil 6.1de verilmitir.
P 32,5 Mukavemet Neticeleri

14 12

Basn dayanm (N/mm2)

10 8 6 4 2 0 1. Deneme 2. Deneme 3. Deneme Ortalama

0,0% 8,7 9,7 10,0 9,4

1,7% 8,4 8,5 10,2 9,1

3,3% 7,4 9,2 9,9 8,8

5,0% 9,1 9,1 8,3 8,8 Numune

10,0% 5,9 7,9 7,8 7,2

25,0% 4,5 4,6 3,9 4,3

50,0% 2,4 2,4 2,5 2,4

75,0% 0,1 0,1 0,3 0,2

1. Deneme

2. Deneme

3. Deneme

Ortalama

ekil 6.1 P 32,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar ekil 6.1 incelendiinde grlecektir ki atk oran arttka mukavemet de buna bal olarak dmektedir. Ancak atk orannn dk olduu denemelerde bir salnm grlmektedir ki bu da harcn hep ayn kartrlamadnn, bunun salanmasnn elde edilmesinde zorlanldn gstermektedir. Buna karn elde edilen neticeler ile genel bir dn olduu ve istenen mukavemet orannn seilmesi durumunda atk orannn hesaplanabilecei grlmektedir. P 42,5luk imento ile hazrlanan kalplarnn mukavemet neticeleri ekil 6.2de verilmitir. ekil 6.2ye bakldnda genel bir dn varl grlmekle birlikte %10luk atn bulunduu 5 numaral denemelerin mukavemet neticelerinin ncekilere kyasla yksek kt grlmektedir. Ancak bu, 5 numaral denemelerin yanl yapldn deil nceki 3 kk atk oran ile allm denemelerin harcnn homojen olarak kartrlmadnn, bu nedenle 2,3 ve 4 numaral denemelerin mukavemet deerlerinin daha dk ktn gsterir. P 52,5luk imento ile hazrlanan kalplarnn mukavemet neticeleri ekil 6.3de verilmitir. ekil 6.3 incelendiinde nceki iki ekilden de grlen atk orannn azalmas ile

mukavemetin dmesinin P 52,5 tipi imento da ayn ekilde gerekletii grlmektedir.

102 Yine ayn ekilde %5ten dk atk oranlarnda mukavemet neticelerinde bir salnmn varl burada da dikkati ekmektedir.
P 42,5 Mukavemet Neticeleri

14 12

Basn dayanm (N/mm2)

10 8 6 4 2 0 1. Deneme 2. Deneme 3. Deneme Ortalama

0,0% 12,6 12,2 13,6 12,8

1,7% 11,0 11,4 11,8 11,4

3,3% 8,8 9,5 10,5 9,6

5,0% 11,2 10,5 10,1 10,6 Numune

10,0% 10,8 12,5 12,8 12,0

25,0% 6,4 6,6 6,2 6,4

50,0% 3,0 3,3 3,2 3,2

75,0% 0,3 0,3 0,5 0,4

1. Deneme

2. Deneme

3. Deneme

Ortalama

ekil 6.2 P 42,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar


P 52,5 Mukavemet Neticeleri
50 45 40

Basn dayanm (N/mm2)

35 30 25 20 15 10 5 0 1. Deneme 2. Deneme 3. Deneme Ortalama 0,0% 37,4 41,0 40,6 39,7 1,7% 24,2 28,4 27,8 26,8 3,3% 31,6 32,7 35,8 33,3 5,0% 23,0 26,4 27,1 25,5 Numune 1. Deneme 2. Deneme 3. Deneme Ortalama 10,0% 27,9 21,4 28,3 25,9 25,0% 21,4 19,6 19,9 20,3 50,0% 10,8 6,4 8,3 8,5 75,0% 0,7 0,1 0,8 0,5

ekil 6.3 P 52,5luk imento kullanlarak hazrlanan numunelerin basn dayanmlar

103 P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imentolar kullanlarak hazrlanm kalplarn mukavemet deneyi neticeleri karlatrmal olarak ekil 6.4de verilmitir.
Karlatrmal Tablo
45,0 40,0 35,0

Basn Dayanm (N/mm2)

30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 P 32,5 P 42,5 P 52,5

0,0% 9,4 12,8 39,7

1,7% 9,1 11,4 26,8

3,3% 8,8 9,6 33,3

5,0% 8,8 10,6 25,5 Numune P 32,5

10,0% 7,2 12,0 25,9

25,0% 4,3 6,4 20,3

50,0% 2,4 3,2 8,5

75,0% 0,2 0,4 0,5

P 42,5

P 52,5

ekil 6.4 Farkl imento tiplerinin basn dayanmlarnn karlatrlmas ekil 6.4den grld gibi imentonun mukavemet deeri arttka katlatrma sonucu kan mukavemet deerleri de artmaktadr. Buna gre imento tipleri dkten yksek mukavime doru P 32,5, P 42,5 ve P 52,5 eklinde sralanabilir. P 52,5luk imento tipi ile yaplan denemelerde en yksek mukavemet deerleri elde edilmitir. Bununla birlikte tm imento tiplerinde karmn ierisindeki atk oran arttka mukavemet de genel bir d sergilemektedir. TS EN 206-1 Beton - Blm 1: zellik, performans, imalt ve uygunluk standardna gre betonlar basn dayanmlarna gre snflandrlrlar. 8 N/mm2 den balayan bu dayanm 100 N/mm2 ye kadar kmaktadr. Bu almada elde edilen basn dayanmlar da bu snflandrma iinde iyi beton snfnda yer alacak atk/imento oranlarn ihtiva etmektedir.

6.2

TCLP DENEY NETCELER VE DEERLENDRLMES

Mukavemet deneyinin ardndan katlam malzeme szma deneyine tabi tutulmu ve Pb, Cd, Cr, Cu ve Ni metallerinin szan miktarlar ICP cihaz ile okunmutur. ICP ile okunan deerler izelge 6.2de verilmitir.

104 izelge 6.2 Katlam malzemenin szma deneyi (TCLP) neticeleri Numune No P 32,5-1 (%0) P 32,5-2 (%1,7) P 32,5-3 (%3,3) P 32,5-4 (%5) P 32,5-5 (%10) P 32,5-6 (%25) P 32,5-7 (%50) P 32,5-8 (%75) P 42,5-1 (%0) P 42,5-2 (%1,7) P 42,5-3 (%3,3) P 42,5-4 (%5) P 42,5-5 (%10) P 42,5-6 (%25) P 42,5-7 (%50) P 42,5-8 (%75) P 52,5-1 (%0) P 52,5-2 (%1,7) P 52,5-3 (%3,3) P 52,5-4 (%5) P 52,5-5 (%10) P 52,5-6 (%25) P 52,5-7 (%50) P 52,5-8 (%75) Pb mg/L 0,000000 0,000021 0,000632 0,000985 0,002851 0,009110 0,063273 168,10000 0,000000 0,000000 0,000549 0,000680 0,001820 0,011260 0,121911 105,0000 0,000000 0,000000 0,000391 0,000566 0,001289 0,009845 0,081750 135,0000 Cd mg/L 0,000000 0,000616 0,000971 0,000000 0,000000 0,000938 0,001206 0,047912 0,001425 0,000000 0,002569 0,001066 0,000000 0,000000 0,001357 0,033395 0,000000 0,000802 0,000000 0,000985 0,000000 0,000000 0,000625 0,019084 Cr mg/L 0,126940 0,076352 0,086799 0,076989 0,069763 0,050162 0,027181 0,031688 0,055803 0,055163 0,044877 0,024360 0,020325 0,024697 0,048261 0,025488 0,008496 0,014304 0,019971 0,017330 0,013900 0,021926 0,050091 0,007391 Cu mg/L 0,000000 0,000000 0,000000 0,002002 0,035585 0,292830 0,702390 3,770200 0,005462 0,006811 0,010231 0,012031 0,031717 0,158510 0,814050 3,902800 0,007320 0,002211 0,011608 0,009166 0,035227 0,171440 0,851630 3,233300 Ni mg/L 0,017784 0,005397 0,012270 0,000000 0,000000 0,000000 0,317980 2,286100 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 1,259600 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,044865

105 Katlam materyalin depo sahalarnda depolanaca senaryosu zerine hareket edilerek szma testi sonucu szntda okunan metal konsantrasyonlar TAKY Ek 11Ada yer alan Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Kriterlerine gre kyaslanmtr. TAKY Ek 11Ada bulunan Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Kriterleri izelge 6.3de verilmitir.

izelge 6.3 Atklarn dzenli depo tesislerine depolanabilme kriterleri erik Pb Cd Cr Cu Ni Konsantrasyon mg/L 0,4-2,0 0,1-0,5 0,1-0,5 2-10 0,4-2,0

P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imento tipleri ile hazrlanan katlam malzemelerin TCLP deneyleri neticesindeki Pb konsantrasyonlar, balang Pb konsantrasyonu ve TAKY Ek 11A Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Pb limit konsantrasyonlar ekil 6.5de birlikte verilmitir.

106

Kurun

600 500 400

mg/L

300 200 100 0 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 615,00 0,000000 0,000000 0,000000 0,40 2,00

1,7% 615,00 0,000021 0,000000 0,000000 0,40 2,00

3,3% 615,00 0,000632 0,000549 0,000391 0,40 2,00

5,0% 615,00 0,000985 0,000680 0,000566 0,40 2,00 Numune

10,0% 615,00 0,002851 0,001820 0,001289 0,40 2,00

25,0% 615,00 0,009110 0,011260 0,009845 0,40 2,00

50,0% 615,00 0,063273 0,121911 0,081750 0,40 2,00

75,0% 615,00 168,10000 105,0000 135,0000 0,40 2,00

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.5 K/K ilemi ncesi ve sonras Pb konsantrasyonlar ekil 6.5in daha iyi grlp anlalabilmesi iin lei bytlm hali ekil 6.6da gsterilmitir.
Kurun
0,45 0,40 0,35 0,30

mg/L

0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2 0,0% 615,00 0,000000 0,000000 0,000000 0,40 2,00 1,7% 615,00 0,000021 0,000000 0,000000 0,40 2,00 3,3% 615,00 0,000632 0,000549 0,000391 0,40 2,00 5,0% 615,00 0,000985 0,000680 0,000566 0,40 2,00 Numune Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2 10,0% 615,00 0,002851 0,001820 0,001289 0,40 2,00 25,0% 615,00 0,009110 0,011260 0,009845 0,40 2,00 50,0% 615,00 0,063273 0,121911 0,081750 0,40 2,00 75,0% 615,00 168,10000 105,0000 135,0000 0,40 2,00

ekil 6.6 K/K ilemi ncesi ve sonras Pb konsantrasyonlar (2)

107 K/K ileminde Pb giderim verimi ise ekil 6.7de verilmitir.


Pb Giderim Verimi
100,00

90,00

Verim (%)

80,00

70,00

60,00

50,00 P 32,5 P 42,5 P 52,5

0,0% 100,00 100,00 100,00

1,7% 100,00 100,00 100,00

3,3% 100,00 100,00 100,00

5,0% 100,00 100,00 100,00

10,0% 100,00 100,00 100,00

25,0% 100,00 100,00 100,00

50,0% 99,99 99,98 99,99

75,0% 72,67 82,93 78,05

Numuneler P 32,5 P 42,5 P 52,5

ekil 6.7 K/K ileminde Pb giderim verimi P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imento tipleri ile hazrlanan katlam malzemelerin TCLP deneyleri neticesindeki Cd konsantrasyonlar, balang Cd konsantrasyonu ve TAKY Ek 11A Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Cd limit konsantrasyonlar ekil 6.8de birlikte verilmitir.

108

Kadmiyum

0,10

0,08

mg/L

0,06

0,04

0,02

0,00 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 0,073165 0,000000 0,001425 0,000000 0,1 0,5

1,7% 0,073165 0,000616 0,000000 0,000802 0,1 0,5

3,3% 0,073165 0,000971 0,002569 0,000000 0,1 0,5

5,0% 0,073165 0,000000 0,001066 0,000985 0,1 0,5 Numune

10,0% 0,073165 0,000000 0,000000 0,000000 0,1 0,5

25,0% 0,073165 0,000938 0,000000 0,000000 0,1 0,5

50,0% 0,073165 0,001206 0,001357 0,000625 0,1 0,5

75,0% 0,073165 0,047912 0,033395 0,019084 0,1 0,5

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.8 K/K ilemi ncesi ve sonras Cd konsantrasyonlar K/K ileminde Cd giderim verimi ekil 6.9da verilmitir.
Cd Giderim Verimi
100,00

90,00

80,00

Verim (%)

70,00

60,00

50,00

40,00

30,00 P 32,5 P 42,5 P 52,5

0,0% 100,00 98,05 100,00

1,7% 99,16 100,00 98,90

3,3% 98,67 96,49 100,00

5,0% 100,00 98,54 98,65

10,0% 100,00 100,00 100,00 Numuneler

25,0% 98,72 100,00 100,00

50,0% 98,35 98,15 99,15

75,0% 34,52 54,36 73,92

P 32,5

P 42,5

P 52,5

ekil 6.9 K/K ileminde Cd giderim verimi

109 P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imento tipleri ile hazrlanan katlam malzemelerin TCLP deneyleri neticesindeki Cr konsantrasyonlar, balang Cr konsantrasyonu ve TAKY Ek 11A Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Cr limit konsantrasyonlar ekil 6.10da birlikte verilmitir.
Krom
14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

mg/L

0,0% 12,68 0,126940 0,055803 0,008496 0,1 0,5

1,7% 12,68 0,076352 0,055163 0,014304 0,1 0,5

3,3% 12,68 0,086799 0,044877 0,019971 0,1 0,5

5,0% 12,68 0,076989 0,024360 0,017330 0,1 0,5 Numune

10,0% 12,68 0,069763 0,020325 0,013900 0,1 0,5

25,0% 12,68 0,050162 0,024697 0,021926 0,1 0,5

50,0% 12,68 0,027181 0,048261 0,050091 0,1 0,5

75,0% 12,68 0,031688 0,025488 0,007391 0,1 0,5

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.10 K/K ilemi ncesi ve sonras Cr konsantrasyonlar ekil 6.10un daha iyi grlp anlalabilmesi iin lei bytlm hali ekil 6.11de gsterilmitir.

110

Krom
0,20

0,15

mg/L

0,10

0,05

0,00 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 12,68 0,126940 0,055803 0,008496 0,1 0,5

1,7% 12,68 0,076352 0,055163 0,014304 0,1 0,5

3,3% 12,68 0,086799 0,044877 0,019971 0,1 0,5

5,0% 12,68 0,076989 0,024360 0,017330 0,1 0,5 Numune

10,0% 12,68 0,069763 0,020325 0,013900 0,1 0,5

25,0% 12,68 0,050162 0,024697 0,021926 0,1 0,5

50,0% 12,68 0,027181 0,048261 0,050091 0,1 0,5

75,0% 12,68 0,031688 0,025488 0,007391 0,1 0,5

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.11 K/K ilemi ncesi ve sonras Cr konsantrasyonlar (2) K/K ileminde Cr giderim verimi ekil 6.12de verilmitir.
Cr Giderim Verimi
100,00 99,50 99,00 98,50 98,00 97,50 97,00 96,50 96,00 95,50 95,00 P 32,5 P 42,5 P 52,5 0,0% 99,00 99,56 99,93 1,7% 99,40 99,56 99,89 3,3% 99,32 99,65 99,84 5,0% 99,39 99,81 99,86 Numuneler P 32,5 P 42,5 P 52,5 10,0% 99,45 99,84 99,89 25,0% 99,60 99,81 99,83 50,0% 99,79 99,62 99,60 75,0% 99,75 99,80 99,94

Verim (%)

ekil 6.12 K/K ileminde Cr giderim verimi

111 P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imento tipleri ile hazrlanan katlam malzemelerin TCLP deneyleri neticesindeki Cu konsantrasyonlar, balang Cu konsantrasyonu ve TAKY Ek 11A Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Cu limit konsantrasyonlar ekil 6.13de birlikte verilmitir.
Bakr

5,0

4,0

3,0
mg/L

2,0

1,0

0,0 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 5,00 0,000000 0,005462 0,007320 2,0 10,0

1,7% 5,00 0,000000 0,006811 0,002211 2,0 10,0

3,3% 5,00 0,000000 0,010231 0,011608 2,0 10,0

5,0% 5,00 0,002002 0,012031 0,009166 2,0 10,0 Numune

10,0% 5,00 0,035585 0,031717 0,035227 2,0 10,0

25,0% 5,00 0,292830 0,158510 0,171440 2,0 10,0

50,0% 5,00 0,702390 0,814050 0,851630 2,0 10,0

75,0% 5,00 3,770200 3,902800 3,233300 2,0 10,0

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.13 K/K ilemi ncesi ve sonras Cu konsantrasyonlar ekil 6.13n daha iyi grlp anlalabilmesi iin lei bytlm hali ekil 6.14de gsterilmitir.

112

Bakr
1,0

0,8

0,6
mg/L

0,4

0,2

0,0 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 5,00 0,000000 0,005462 0,007320 2,0 10,0

1,7% 5,00 0,000000 0,006811 0,002211 2,0 10,0

3,3% 5,00 0,000000 0,010231 0,011608 2,0 10,0

5,0% 5,00 0,002002 0,012031 0,009166 2,0 10,0 Numune

10,0% 5,00 0,035585 0,031717 0,035227 2,0 10,0

25,0% 5,00 0,292830 0,158510 0,171440 2,0 10,0

50,0% 5,00 0,702390 0,814050 0,851630 2,0 10,0

75,0% 5,00 3,770200 3,902800 3,233300 2,0 10,0

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.14 K/K ilemi ncesi ve sonras Cu konsantrasyonlar (2) K/K ileminde Cu giderim verimi ekil 6.15de verilmitir.
Cu Giderim Verimi
100,00 90,00 80,00 70,00

Verim (%)

60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 P 32,5 P 42,5 P 52,5

0,0% 100,00 99,89 99,85

1,7% 100,00 99,86 99,96

3,3% 100,00 99,80 99,77

5,0% 99,96 99,76 99,82

10,0% 99,29 99,37 99,30 Numuneler

25,0% 94,14 96,83 96,57

50,0% 85,95 83,72 82,97

75,0% 24,60 21,94 35,33

P 32,5

P 42,5

P 52,5

ekil 6.15 K/K ileminde Cu giderim verimi

113 P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk imento tipleri ile hazrlanan katlam malzemelerin TCLP deneyleri neticesindeki Ni konsantrasyonlar, balang Ni konsantrasyonu ve TAKY Ek 11A Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Ni limit konsantrasyonlar ekil 6.16da birlikte verilmitir.
Nikel
3,00

2,50

2,00
mg/L

1,50

1,00

0,50

0,00 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2

0,0% 2,81 0,003458 0,000946 0,000000 0,4 2,0

1,7% 2,81 0,003665 0,006493 0,004694 0,4 2,0

3,3% 2,81 0,006972 0,008208 0,006240 0,4 2,0

5,0% 2,81 0,013317 0,012155 0,010039 0,4 2,0 Numune

10,0% 2,81 0,027889 0,024543 0,026335 0,4 2,0

25,0% 2,81 0,072994 0,089662 0,084899 0,4 2,0

50,0% 2,81 0,090784 0,163630 0,169010 0,4 2,0

75,0% 2,81 0,741190 0,503590 0,319060 0,4 2,0

Balang

P 32,5

P 42,5

P 52,5

TAKY Limiti 1

TAKY Limiti 2

ekil 6.16 K/K ilemi ncesi ve sonras Ni konsantrasyonlar ekil 6.16nn daha iyi grlp anlalabilmesi iin lei bytlm hali ekil 6.17de gsterilmitir. K/K ileminde Ni giderim verimi ekil 6.18de verilmitir. ekil 6.5 ila ekil 6.18 arasnda Pb, Cd, Cr, Cu ve Ni metalleri iin TCLP aratrmas sonular verilmi olup, tm metaller iin %10 atk oranndan sonra eluata belirgin metal geiinin balad grlmektedir. zellikle, Cd, Cr ve Ni metallerinin %75 atk oranna ramen TAKY limit deerinin almad grlmtr. Buna karlk, Pb ve Cu metalleri ise %75 atk oranna gelindiinde TAKY limit deerini ama eilimi gstermitir.

114

Nikel
0,45 0,40 0,35 0,30
mg/L

0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2 0,0% 2,81 0,003458 0,000946 0,000000 0,4 2,0 1,7% 2,81 0,003665 0,006493 0,004694 0,4 2,0 3,3% 2,81 0,006972 0,008208 0,006240 0,4 2,0 5,0% 2,81 0,013317 0,012155 0,010039 0,4 2,0 Numune Balang P 32,5 P 42,5 P 52,5 TAKY Limiti 1 TAKY Limiti 2 10,0% 2,81 0,027889 0,024543 0,026335 0,4 2,0 25,0% 2,81 0,072994 0,089662 0,084899 0,4 2,0 50,0% 2,81 0,090784 0,163630 0,169010 0,4 2,0 75,0% 2,81 0,741190 0,503590 0,319060 0,4 2,0

ekil 6.17 K/K ilemi ncesi ve sonras Ni konsantrasyonlar (2)

Ni Giderim Verimi
100,00

90,00

Verim (%)

80,00

70,00

60,00

50,00 P 32,5 P 42,5 P 52,5

0,0% 99,88 99,97 100,00

1,7% 99,87 99,77 99,83

3,3% 99,75 99,71 99,78

5,0% 99,53 99,57 99,64

10,0% 99,01 99,13 99,06 Numuneler

25,0% 97,40 96,81 96,98

50,0% 96,77 94,18 93,99

75,0% 73,62 82,08 88,65

P 32,5

P 42,5

P 52,5

ekil 6.18 K/K ileminde Ni giderim verimi

115

7.

SONU

Zararl atklar, genel olarak zehirlilik, koroziflik, patlayclk ve parlayclk zellikleri ile dier atklara kyasla artma ve bertaraf ilemlerinin seimi ve uygulanmasnda daha dikkatli ve hassas olunmas gereken bir atk trdr. Hlihazrda zararl atklarn nileme tbi tutulmakszn direkt niha depo sahalarnda depolanmalar bu atklarn tehlikeli zelliklerinden dolay sakncaldr. Sznt suyunun yeralt suyuna karmasyla istenmeyen birok netice dourmas bu sakncalara rnek olarak verilebilir. Bu sebeple bu atklarn bertarafnda farkl, yeni, daha ekonomik ve daha etkin bertaraf metotlarnn aratrlmas, denenmesi ve uygulanmas da nem kazanmaktadr. Zararl atklarn bertarafnda yeni ve farkl saylabilecek bir metot da Katlatrma-

Kararllatrma (K/K) (Solidification/Stabilization) ilemleridir. Bu ilemlerde ama, eitli balayc maddeler kullanarak zararl atn hareket yeteneinin azaltlmas ve d ortamdan izole edilmesinin salanarak orijinal atktan daha az zararl veya zararsz bir hale

getirilmesidir. Kararllatrma, atn kimyasal olarak daha kararl bir ekle dntrlmesiyle znrlk veya zehirliliini snrlayan ilemleri kapsar. Yani bu teknoloji, katlatrma ile birlikte zehirli bileeni, yeni ve zehirli olmayan bir bileik veya maddeye dntrebilecek kimyasal reaksiyon kullanmn da gerektirir. Katlatrma-kararllatrma ilemlerinde balayc sistemler inorganik ve organik olmak

zere iki snfa ayrlabilir. ounlukla kullanlan inorganik balayclar hidrolik imento, snmemi kire, puzolanlar, jips ve silikatlarn deien kombinasyonlardr. Kullanlan veya denenmi organik balayclar epoksi, poliesterler, asfalt, poliolefinler, (zellikle polietilen ve polietilen-polibtadien) ile re-formaldehittir. Kizelgur (silisli toprak), imento ile polistiren, poliretan imento, polimer jelleri ile silikatl ve kireli imento vb. inorganik ve organik balayc sistemlerin kombinasyonlardr. Katlatrma ileminin ardndan ortaya kan malzeme nihai depo sahasnda depolanabilecei gibi farkl uygulamalarda da kullanlabilir. Asfalt yollarn altnda beton zemin oluturulmasnda ve dolgu malzemesi olarak kullanlmas bu uygulamalara birer rnek tekil edebilir.

116 Ancak ortaya kan malzemenin grd ilemin performansnn llmesi ve malzemenin atn zararl zelliklerini tayp tamadn tespit etmek maksad ile eitli fiziksel (basma, ekme, eilme, burulma testleri vb.) ve kimyasal (madde analizi, szma testi vb.) testlerden geirilmesi gerekir. karlaabilecei tm Ayrca malzeme kat blok etkilerin tasarlanarak bu haline geldikten sonra doal hayatta etkilere kar gsterdii davran da

belirlenmeli ve bunun ardndan bu malzemenin ne yaplaca konusu tartlmaldr. Bu almada bir akmlatr imalat tesisi endstriyel atksu artma tesisinden kan artma amurunun deiik oranlarda farkl tipteki imentolar ile kartrlarak, oluan katlam malzemenin basn dayanm ve szma zellikleri aratrlmtr. Atk olarak Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..nin Tuzla tesislerindeki endstriyel atksu artma tesisi artma amuru kullanlmtr. Bu atk trnn seilmesinin sebebi; kan artma amurunun ar metal ierii nedeniyle zararl atk snfna giriyor olmas ve bu atk trn bertaraf etmek iin yakma ileminden daha ekonomik bir ynteme olan ihtiyatr. Katlatrma ileminde kullanlan balayc madde olarak P 32,5, P 42,5 ve P 52,5luk farkl tipte Portland imentosu kullanlmtr. Balayc madde olarak imentonun tercih edilme sebebi; imentonun sadece ar metallerin deil dier maddelerin de katlatrmasnda iyi sonu verdiinin biliniyor olmas ve yeni bir atk tr iin ilk denenmesi gereken gvenilir bir balayc olmasdr. Artma amuru, hazrlanacak karmn homojenliinin salanmas amacyla katlatrma

ileminden nce kurutulmu ve tlmtr. Kullanlan atk tr katlatrma ilemlerinde ilk defa denenecek bir atk tr olmasndan dolay ilk etapta dk atk/imento karm oranlarndan balanmtr. almalar kontrol numunesi olarak %0 atk ieren karm ve %1,7, %3,3, %5, %10, %25, %50 ve %75lik atk/imento oranna sahip karmlar ile yaplmtr. Elde edilen verilerin doruluunun salanmas iin her deneme defa tekrarlanm ve sonular bu denemenin ortalamas olarak alnmtr. Atk ve imento tespit edilen karm oranlarnda kartrlp yeterli miktar su ilavesinin ardndan kalplara dklm ve 28 gn beklemeye braklmtr. Kartrma ve dkme ilemleri el ile gerekletirilmi, kalplar 28 gnlk sreyi nemli bir odada geirmilerdir.

117 Karmn hazrlanmasnda sadece atk ve imentonun kartrlmas, baka bir katk

maddesinin kullanlmamasnn sebebi; almada sadece bu katlatrma ilemine imentonun etkisinin ve performansnn llmek istenmesidir. Zira bu karma eklenecek dier katk maddeleri oluacak malzemenin mukavemetini ve ilemin performansn artrc ynde etki edeceklerdir. Ancak bu alma en kt artlara gre tasarlanm ve elde edilen neticeler en kt artlar altndaki ilemin performansn gstermektedir. Katlama ileminin ardndan ilemin performansnn llmesi ve rnn zararl atk snfna girip girmediinin tespiti iin bir dizi deney yaplmtr. Oluan malzemenin zelliklerini belirlemede birok fiziksel ve kimyasal testler bulunmasna karn bu alma kapsamnda aratrmalar sresince en ok kullanlan ve yeterli olduu grlen fiziksel testlerden mukavemet testi, kimyasal testlerden ise szma testi uygulanmtr. 28 gn bekleyen katlam malzeme nce mukavemet testine, ardndan szma testine tabi tutulmutur. Mukavemet testi TS EN 196-1 imento Deney Metotlar-Blm 1: Dayanm Tayini standardna gre, szma testi ise USEPA Method 1311 Toxicity Characteristic Leaching Procedure (TCLP) testine gre yaplmtr. Mukavemet deneyi neticeleri uluslararas beton snflandrmas ile szma deneyi neticeleri ise lkemizde yrrlkte olan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) ile kyaslanmtr. Elde edilen deney neticelerine gre katlam malzemenin mukavemet deeri olduka iyidir. Beklenildii zere imento mukavemet deeri arttka katlam malzemenin mukavemet deeri artmtr. Yine beklenildii ekilde karmdaki atk oran artka mukavemet deerinde genel bir d olmutur. Szma deneyinde malzemenin szabilirlii aratrlm ve Pb, Cd, Cr, Cu ve Ni metallerinin szma deerleri llmtr. Buna gre tm metaller iin allan btn atk/imento oranlarnda %99lara ulaan bir giderim veriminin olduu grlmektedir. Ancak %75lik atk ieren denemelerinde Pb ve Cu limit deerlerinin ald grlmtr. Szma testi neticeleri oluan rnn depo sahasnda depolanaca varsaym yaplarak TAKY Ek 11Ada bulunan Atklarn Dzenli Depo Tesislerine Depolanabilme Kriterlerine gre kyaslama yaplmtr. Sonu olarak yaplan katlatrma ileminin gayet baarl olduu ve bu atk tr iin uygun bir bertaraf metodu olduu sylenebilir. Bu almann ardndan akmlatr imalat fabrikas endstriyel atksu artma tesisi artma amurlarnn imento ile katlatrlmasnn uygun bir

118 bertaraf metodu olaca sylenmitir. Bylelikle hem bu atk evreye uyumlu bir ekilde bertaraf edilmi olacak hem de yakma gibi pahal bertaraf metotlarna denen parann ok az ksm bu bertaraf metoduna harcanmak suretiyle ekonomik bir kazan elde edilmi olacaktr.

119

KAYNAKLAR Akman, S., (1987), Yap Malzemeleri, 1. Bask, T naat Fakltesi, stanbul. Andrs, A. and Irabien, A. J., (1994), Solidification/stabilization Process for Steel Foundry Dust Using Cement Based Binders: Influence Of Processing Variables, Waste Management & Research, Volume 12, Issue 5, October 1994, Pages 405-415. Andrs, A., Ibanez, R., Ortiz, I. and Irabien, J. A., (1998), Experimental study of the waste binder anhydrite in the solidification/stabilization process of heavy metal sludges, Journal of Hazardous Materials, Volume 57, Issues 1-3, January 1998, Pages 155-168. Brownstein, M., (1995), Radioactive Waste Solidification, ASME Short Course, Radioactive Waste Management, For Nuclear Power Reactors and Other Facilities, GTS Duratek, Kingston, Tennessee, 1981-1995. Chan, Y. M., Agamuthu, P. and Mahalingam, R., (2000), Solidification and stabilization of asbestos waste from an automobile brake manufacturing facility using cement, Journal of Hazardous Materials, Volume 77, Issues 1-3, 2 October 2000, Pages 209-226. Chang, J. E., Lin, T. T., Ko, M. S. and Liaw, D. S., (1999), Stabilization/solidification of sludges containing heavy metals by using cement and waste puzzolans, Journal of Environmental Science and Health, Volume 34, Issue 5, Pages 1143-1160. Cheeseman, C. R., Knight, J., Loizidou, M., Savvides, C., Zachariou, M. and Anayiotou, C., (1998), Development of Low Cost Industrial Waste Solidification Systems for Mediterranean Countries, Proceeding of the Kriton Curi International Symposium on Environmental Management in the Mediterranean Countries, Antalya, Vol. 1, p: 519-526. Cioffi, R., Lavorgna, M., Santoro, L., (2002), Environmental and technological effectiveness of a process for the stabilization of a galvanic sludge, Journal of Hazardous Materials, Volume 89, Issues 2-3, Pages 165-175. Claudio, J. R., (1991), Solidification of metal finishing slurry with cement, Water Science and Technology, Volume 24, Issue 12, 193-200. Cocke, D. L., (1990), The binding chemistry and leaching mechanisms of hazardous substances in cementitious solidification/stabilization systems, Journal of Hazardous Materials, Volume 24, Issues 2-3, 1990, Pages 231-253. Conner, J. R., (1990), Chemical Fixation and Solidification of Hazardous Wastes, Van Nostrand Reinhold, New York, ISBN 0-442-20511-2, 682 p. Cullinane, M.J., Jones, L.W., Malone, P.G., (1986), Handbook of Stabilization/Solidification of Hazardous Waste, U.S. USEPA Hazardous Waste Engineering Research Laboratory, Cincinnati, Ohio, USEPA 540/2-86/001. Darcel, F., (1984), Recent Studies on Leach Testing- A Review, Ontario, MOE. De Angelis, G., Medici, F., Montereali, M. R., Pietrelli, L., (2002), Reuse of residues arising from lead batteries recycle: a feasibility study, Waste Management, Volume 22, Issue 8, December 2002, Pages 925-930.

120 Diet, J., N., Moszkowicz, P. and Sorrentino, D., (1998), Behaviour of ordinary Portland cement during the stabilization/solidification of synthetic heavy metal sludge: macroscopic and microscopic aspects, Waste Management, Volume 18, Issue 1, Pages 17-24. Dutr, V. and Vandecasteele, C., (1993), Study of the leaching arsenic from solidified waste, hazardous waste management in economically developing countries, Turkish National Committee on Solid Wastes & ISWA, p 293-304. Dutr, V. and Vandecasteele, C., (1995), Solidification/stabilisation of hazardous arsenic containing waste from a copper refining process, Journal of Hazardous Materials, Volume 40, Issue 1, January 1995, Pages 55-68. Dutr, V. and Vandecasteele, C., (1996), An evaluation of the solidification/stabilisation of industrial arsenic containing waste using extraction and semi-dynamic leach tests, Waste Management, Volume 16, Issue 7, 1996, Pages 625-631. Dutr, V., Vandecasteele, C. and Opdenakker, S., (1999), Oxidation of arsenic bearing fly ash as pretreatment before solidification, Journal of Hazardous Materials, Volume 68, Issue 3, 10 September 1999, Pages 205-215. Environmental Law Book, (1993), 12th Edition Government Institutes, Inc. Rocville, MD. Filibeli, A., (1998), Artma amurlarnn lenmesi, D.E.. Mhendislik Fakltesi Basm nitesi, zmir. Glasser, F.P., (1997), Fundamental Aspects of Cement Solidification and Stabilization, Journal of Hazardous Materials, Volume 52, Issues 2-3, April 1997, Pages 151-170. Gnll, M. T., (2004), Endstriyel Kirlenme Kontrol Cilt I, Birsen Yaynevi, stanbul. Grilc, V. and Petkovsek, A., (1997), Stabilization Of Boron-Containing Mineral Sludge With Various Solidification Agents, Waste Management & Research, Volume 15, Issue 1, Pages 73-86. Halim C.E., Amal R., Beydoun D. and Scott J., Leachability of Lead and Cadmium from Cementitious Waste, Centre for Particle and Catalyst Technologies, School of Chemical Engineering and Industrial Chemistry, the University of New South Wales Sydney NSW, Australia. Hall, R. M., Schwartz, R. E., Brysan, N. S., Davis, R. C. and Donohue, B. G., (1993), RCRA Hazardous Waste Handbook, 10th Edition, Crowell & Moring Goverment Institutes, Inc., ISBN 0-86587 355 0. Hills, C. D., Jones, H. M., Bone, B., Carey, P.J., Barnard, L. H., Boardman, D. I., and Macleod, C. L., (2003), Draft Report for the Environment Agency (II), Validation of Remedial Performance of Stabilization/Solidification, 7th January 2003. Hong, K., Jaggi, A. and Jaggi, N., (1988), Stabilization of heavy metal bearing sludges using cementitious binders, International Conference on Physiochemical and Biological Detoxification of Hazardous Wastes, Session 1, 125-141. Idachaba, M. A., Nyavor, K., Egiebor, N. O., (2003), Microbial stability evaluation of cement-based waste forms at different waste to cement ratio, Journal of Hazardous Materials, Volume 96, Issues 2-3, 31 January 2003, Pages 331-340.

121 Jang, A. and Kim, I.S., (2000), Solidification and stabilization of Pb, Zn, Cd and Cu in tailing wastes using cement and fly ash, Minerals Engineering, Volume 13, Issue 13-14, Pages 1659-1662. Janusa, M. A., Champagne, C. A., Fanguy, J. C., Heard, G. E., Laine, P. L. and Landry, A. A., (2000), Solidification/stabilization of lead with the aid of bagasse as an additive to Portland cement, Microchemical Journal, Volume 65, Issue 3, October 2000, Pages 255-259. Jirka, A., Shannon, M., Morris, J., Parikh, P., (1982), Factors Affecting EP Toxicity Metals Results, in proceeding 3d Annual Symposium Solid Waste Testing and Quality Assurance, 1:5-47-5-52. Jones, J. N., Jones, L., Francinques, W., (1985), Interference Mechanics in Waste Stabilization/Solidification Process: Literature Review, U.S. USEPA Hazardous Waste Engineering Research Laboratory, Cincinnati, Ohio. LaGrega, M. D., Buckingham P. L., Evans, J. C. and the Environmental Resources Management Group, (1994), Hazardous Waste Management, McGraw-Hill Inc., 1103 p. Lee, W. M., Li, K. G., Ing, K. L. and Shau, C. H., (1988), Pretreatment for the solidification of the arsenic bearing sludge from water treatment plant, International Conference on Physiochemical and Biological Detoxification of Hazardous Wastes, Session 1, 153-169. Li, X. D., Poon, C. S., Sun, H., Lo, I. M. C., Kirk, D.W., (2001), Heavy Metal Speciation and Leaching Behaviors in Cement Based Solidified/Stabilized waste Materials, Journal of Hazardous Materials, Volume 82, Issue 3, 20 April 2001, Pages 215-230. Lin, C. K., Chen, L. N. and Lin, C. C., (1993), Stabilization/solidification of chromium and cyanide containing sludges by cement based fixation processes Hazardous and Industrial Wastes, Proceeding of Twenty-Fifth Mid-Atlantic Industrial Waste Conference, p 3-21. Lombardia, F., Mangialardib, T., Pigac, L., Sirinib, P., (1998), Mechanical and leaching properties of cement solidified hospital solid waste incinerator fly ash, Waste Management, Volume 18, Issue 2, April 1998, Pages 99-106. Malone, P. G., Jones, L. W., Larson, R. J.,(1982), Guide to Disposal of Chemically Stabilized and Solidified Waste, SW-872, U.S. USEPA Office of Water and Waste Management, Washington, D.C. Massardier, V., Moszkowicz P., and Taha, M., (1997), Fly Ash Stabilization-Solidification Using Polymer-Concrete Double Matrices, European Polymer Journal, Volume 33, Issue 7, July 1997, Pages 1081-1086. Minocha, A. K., Neeraj J., Verma, C. L., (2003), Effect of organic materials on the solidification of heavy metal sludge, Construction and Building Materials, Volume 17, Issue 2, March 2003, Pages 77-81. Park, C., (2000), Hydration and solidification of hazardous wastes containing heavy metals using modified cementitious materials, Cement and Concrete Research, Volume 30, Issue 3, March 2000, Pages 429-435. Pera, J., Thevenin, G. and Chabannet, M., (1997), Design of a novel system allowing the selection of an adequate for solidification/stabilization of wastes, Cement and Concrete Research, Volume 27, Issue 10, Pages 1533-1542.

122 Pereira, C. F, Rodriguez, M., Vale, J., (2001), Solidification/stabilization of electric arc furnace dust using coal fly ash: Analysis of the stabilization process, Journal of Hazardous Materials, Volume 82, Issue 2, 30 March 2001, Pages 183-195. Postacolu, B., (1989), Balayc maddeler, agregalar Cilt I, T naat Fakltesi, stanbul. Rha, C. Y., Kang, S. K. and Kim, C. E., (2000), Investigation of the stability of hardened slag paste for the stabilization/solidification of wastes containing heavy metal ions, Journal of Hazardous Materials, Volume 73, Issue 3, 28 April 2000, Pages 255-267. Sollars, C. J., Perry, R., (1989), Cement based stabilization of wastes: practical and theoretical consideration, JIWEM, 3. SOYAK Beton San. ve Tic. A.., (2001), Her Ynyle Hazr Beton Genel Teknik Bilgiler Klavuzu, SOYAK Beton Yayn, stanbul. Stegemann, J. A. and Ct, P. L., (1996), A proposed protocol for evaluation of solidified wastes, Science of The Total Environment, Volume 178, Issues 1-3, Pages 103-110. T.C. evre ve Orman Bakanl, (2005), Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, Resmi Gazete, Say: 25755, 14 Mart 2005, Ankara. Tchobanoglous, G., Theisen, H. and Ehassen, R., (1977), Solid Wastes, Engineering Principles and Management Issues, McGraw-Hill Series in Water Resources and Environmental Engineering. Tchobanoglous, G., Theisen H., Vigil, S., (1993), Integrated Solid Waste Management Engineering Principles and Management Issues, McGraw-Hill, p. 25-42, 1993. TSE, (2002a), Trk Standartlar Enstits, TS EN 196-1 imento deney metotlar - Blm 1: Dayanm tayini, Mart 2002. TSE, (2002b), Trk Standartlar Enstits, TS EN 197-1 imento - Blm 1: Genel imentolar - Bileim, zellikler ve uygunluk kriterleri, Mart 2002. TSE, (2002c), Trk Standartlar Enstits, TS EN 12390-1 Beton Sertlemi beton deneyleri - Blm 3: Deney numunelerinde basn dayanmnn tayini. TSE, (2002d), Trk Standartlar Enstits, TS EN 206-1 Beton - Blm 1: zellik, performans, imalt ve uygunluk, Nisan 2002. USEPA, (1989), United States Environmental Projection Agency, Stabilization / Solidification of CERCLA and RCRA Wastes, USEPA/625/ 6 -89/022, Cincinnati, 7-12 p. USEPA, (1992), United States Environmental Projection Agency, Method 1311 Toxicity Characteristic Leaching Procedure. USFR, (1977), United States Federal Register, U.S. Toxic Substance Control Act, Jan 1, 1977. USFR, (1980), United States Federal Register, Extraction Procedure Toxicity Test Procedure, 40 CFR Part 261, Appendix II- Extraction Procedure Toxicity Test Procedure, Federal Register, Vol: 45, No: 98, p.3, 317. USFR, (1986), United States Federal Register, Hazardous Waste Management Systems, Identification and Listing of Hazardous Waste, Notification Requirements, Proposed Role, 40 CFR Parts 261, 271, 32, Federal Register, Vol: 51, No: 114, June 13, 1986.

123 Vale Parapar, J. F., Ruiz De Elvira Francoy, C., Rodriguez Pinero, M., Salvador Martinez, L. and Fermandez Pereira, C., (1998), Stabilization/solidification of hazardous metallic wastes: prediction of leach test performance to optimize S/S mixtures, Waste Management Research, Volume 16, Issue 2, Pages 175-182. Valls, S., Vazquez, E., (2000), Stabilisation and solidification of sewage sludges with Portland cement, Cement and Concrete Research, Volume 30, Issue 10, October 2000, Pages 1671-1678. Wiles, C. C., Howard, H. K., (1988), USEPA Research in solidification / stabilization of waste material, US Environmental Projection Agency, Cincinnati, Ohio. Youcai, Z., Lijie, S. and Guojian, L., (2002), Chemical stabilization of MSW incinerator fly ashes, Journal of Hazardous Materials, Volume 95, Issues 1-2, 11 November 2002, Pages 47-63. Zanbak, C., (1997), Tehlikeli Atklarn Ynetimi, Ulusal evre Eylemi Plan, DPT Yayn.

124

ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans 05.07.1981 Bayburt 19941997 19982002 Erzincan . H. Lisesi stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi evre Mhendislii Blm Yksek Lisans 2002 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits evre Mhendislii Anabilim Dal alt kurum(lar) 2004 YT naat Fakltesi evre Mhendislii Blm Aratrma Grevlisi

You might also like