Ermeni Mitomanyas

Mitomanya
Gerekleri abartma basks, abartma veya yalan syleme
The American Heritage Dictionary of the English Language

Mitos
Peri masal, yalan
Langenschaidts Wrterbuch

Mania
lgnlk, tutku, iddetli fke, hiddet, manya
Langenschaidts Wrterbuch

Bu kitabn Trke basm yayn hazrl aamasnda kaybettiimiz deerli dostumuz aratrmac yazar Erich Feigle adanmtr.

2007 Erich Feigl All rights reserved No part of this book may be reproduced without prior arrangement with the author. Translation: Can Ceylan

ISBN 3-85002-583-7 ab 1.1.2007: ISBN 978-3-85002-583-6

Erich Feigl Gerekleri Resimlerle Ortaya karyor

ERMEN MTOMANYASI
Ermeni frat: Sonular ve Tarihi erii

ERICH FEIGL

DOSTUM ERDOAN ZENE ADANMITIR

Vahi bir cinayetin anatomisi: 20 Haziran 1984 aramba gn, Trk Bykeliliindeki alanlar ve Sosyal ler Ataesi saat 8:45te elilik binasna gelirler. Atae arabasn, elilik binasnn yanna park eder ve polisle selamlar Ve birden uzaktan kumandal bir bomba patlar. Araba havaya uar ve ters bir ekilde yere der. Erdoan zen lmtr Cansz vcudu tannmayacak ekilde yanmtr. 62 yandaki polis memuru Leopold Smetacek yanarak ar yaralanmtr Aylarca yaam mcadelesi verir, yz tamamen yanmtr. Ayrca olay srasnda oradan geen birok kii de yaralanmtr. Ermeni Kurtulu Ordusu ARA bir kez daha saldrnn sorumluluunu stlenmitir. Suikast yapan kii hi phe yok ki, kendince adaleti temin etmitir. 1. Dnya Savanda halkn yaad trajedinin arkasndaki gerek hikaye hakknda muhtemelen hibir fikri yoktur. Tek bildii, Korkun(!) Trkler hakknda kafasna sokulurcasna anlatlan derslerdir. Tarih - yanl anlalan tarih, insanlk d davrann tahrikisi olarak terrizmin dnyasna has bir eydir.

ERMEN MTOMANYASI

(Fotoraf: Neue Knenzeitung)

ERMEN TERRSTLERCE LDRLEN TRK DPLOMATLAR

Tarih 27.01.1973 ehir / Grev Santa Babara / Konsolos Ba Konsolos 22.10.1975 24.10.1975 Viyana / Bykeli Paris / Bykeli fr 16.02.1976 09.06.1977 02.06.1978 Beyrut / Birinci Katip Vatikan / Bykeli Madrit / Bykelinin Ei Emekli Bykeli 12.10.1979 22.12.1979 31.07.1980 Lahey / Bykelinin Olu Paris / Turizm Maviri Atina / dari Atae Atina / dari Ataenin Kz 17.12.1980 Sidney / Konsolos Gvenlik Ataesi 04.3.1981 Paris / i Hizmetleri Maviri Din leri Maviri 09.06.1981 24.09.1981 28.01.1982 08.04.1982 04.05.1982 07.06.1982 27.08.1982 09.09.1982 08.01.1983 09.03.1983 14.07.1983 27.07.1983 28.04.1984 20.06.1984 19.11.1984 07.10.1991 11.12.1993 04.07.1994 Cenevre / Sekreter Paris / Gvenlik Ataesi Los Angeles / Bakonsolos Ottawa / Ticari ler Maviri Boston / Fahri Bakonsolos Lizbon / dari Memur Ottawa / Askeri Atee Albay Burgaz / dari Atae Lizbon / dari Memur Ei Belgrad / Bykeli Brksel / dari Atae Lizbon / Konsolosun Ei Tahran / Sekreterin Ei Viyana / alma ve Sosyal ler Ataesi Viyana / Birlemi Milletler Resmi Memuru Atina / Basn leri Ataesi Badat / dari Atae Atina / Konsolos sim

Mehmet BAYDAR Bahadr DEMR Dani TUNALIGL smail EREZ Talip YENER Oktar CRT Taha CARIM Necla KUNERALP Beir BALCIOLU Ahmet BENLER Ylmaz OLPAN Galip ZMEN Neslihan ZMEN ark ARIYAK Engin SEVER Reat MORALI Tecelli ARI M. Sava YERGZ Cemal ZEN Kemal ARIKAN Kani GNGR Orhan GNDZ Erkut AKBAY Atilla ALKIKAT Bora SUELKAN Nadide AKBAY Galip BALKAR Dursun AKSOY Cahide MIHIOLU Ik YNDER Erdoan ZEN Enver ERGN etin GRG alar YCEL Haluk SPAHOLU

ERMEN MTOMANYASI

Kiisel Bir nsz

Delirdin mi?, yaamaktan skldn m? Bunlar, arkadalarmn ve tandklarmn Ermeni terrnn sebepleri ve tarihsel ierii hakknda bir kitap yazdm duyduklarnda syledikleri eyler. Bir insan neden byle tehlikeli bir konuyu seer?.. Bu, Trklerin ve Ermenilerin kendi aralarnda halletmeleri gereken bir sorun deil mi? Dostlarmn hepsi projemi tehlikeli hatta tehditkr buldular ve ben, bu endielerin bu korkularn u ana kadar Ermeni terrnn arkasnda kalarak tarihi gereklerin tarafsz yorumundan mahrum brakldn anladm. Besbelli ki, insanlar misillemeden korkuyorlar ve bu yzden konuyla ilgili her eyi, dnyay umursamadan zorbaln bu konudaki btn belgelerini adeta kontrol eden avukatlarna brakyorlar. Ermeni sorununu veya Ermeni terrnn tartld hemen hemen btn yaynlarda, terre anlayla yaklamamz gerektiini iddia ediyorlar. Bu, terr rgtlerinin saldrdan sonra sorumluluk stlenmesi kadar dikkat edilmesi gereken bir konudur. Bu sorumluluk ya da daha ziyade bu kutsal kavramn saptrlm haliyle hayal bir adalet ortaya koyarak glym gibi davranyor ve bu merulatrma sayesinde, tanry oynuyor, tereddtleri ortadan kaldryor ve tereddtn karsna antajla kyorlar. Sadece insanlarn deil, film ve yayn organlarnn da kaderi vardr. Hebent Sua Fata Libelli, Kitaplarn Kaderi vardr, diye yazyor, ve M.. yaklak 200 yllarnda Terenianus Maurus ve bir sonraki dizede kendinden emin bir ekilde yle devam ediyor: pro captu lectoris, okuyucunun ne aldna gre. Bu balamda, kitabn Almanca basksndan sonra, iki nemli tecrbem oldu. Birincisi, Katolik Mekitaristlerle ki burada sylenenle hibir ilgileri yoktur bir toplant srasnda karlatm Orta Avrupa Ermeni Ortodoks (Gregoryan) Kilisesin de ok st bir mevkideki bir grevli benim yzme Nasl olur da be para etmez Trkleri, lm Ermenilere kar kitabnda gzelmi gibi gsterirsin! dedi. Yanl anladn zannedip ne dediini sorduumda, daha iddetli bir ekilde Evet, be para etmez Trkler, dedim dedi. Ermenilerin tarihe bakn ite bu cmle sanki zetliyor gibi. Bu bizim iin artc olmamakla beraber, gerekleri yanstmad da kesin. Bu kitap ve film iin n aratrma yaparken, geni bir bak asyla kaynak toplamak istediimden iim pek de kolay olmad. Bunu yaparken, kendilerine kar en derin sayglarm sunduum insanlarla tantm: rnein; stanbul Ermeni Apostolik Patrii Snork Kalutsyan Hazreti ve yine stanbuldaki Ermeni Hastanesinin doktor ve hemireleri. Bu kimselerin adn burada, retim grevlisi entelektellerden, Ermeni iftilere ve onlarn, Franz Werfelin mehur ettii Musa Danda yaayan ailelerine kadar birok asil Ermeninin yerine zikrettim. Elbette, aratrmalarm srasnda baka birok kiiyle tantm. zellikle Ermeni Zoryan Enstits Bakan Dr. Gerard Libaridian da anmak isterim. Dr. Libaridian ile Cambridge, Massachusettsdeki ofisinde uzun

ERICH FEIGL

saatler geirdik ve ok ilgin konumalar yaptk. Dr. Libaridian, zeki, hayat dolu, bilgili, becerikli ve kendine gvenen biri. Onunla yaptmz konumalar konu alan bir oyun bile yazlabilir. Bu konuma srasnda, ev sahibimin en ateli ifadelerini srekli not aldm. Birok defa szde Andonian Belgelerinden bahsetti. Dr. Libaridiann bu belgelerin uydurma olduklarn bildiini dnmek makul gzktnden, konuyla ilgili tek bir kelime zerinde zaman harcamak istemedim. Konuulacak daha ilgin birok konu vard. Ama zellikle, Aram Andoniann kitab ve bu kitabn belgeleri zerinde durdu. Sonunda, Ama Dr. Libaridian, benim gibi siz de biliyorsunuz ki, Andonian Belgeleri uydurmadr, demek zorunda kaldm. Dr. Libaridianun, sitemkr cmleme verdii ksa ve net cevabn ve yzndeki ifadeyi hi unutmayacam: Ee?

HOCALI KATLAMI,
26 ubat 1992 tarihinde Ermeniler tarafndan yapld.

Ee?

ERMEN MTOMANYASI

Ermenilerin camiye saldrs

10

ERICH FEIGL

GR
Afif Erzen, stanbul
Tarihi gerekler konusundaki bir aratrmaya, hikayeler ile tarihi kartrmaktan ya da daha da kts bunlar birbirine kartrmaktan daha fazla zarar verebilecek ey yoktur. Basit bir hata, iddetin de iin iine girmesiyle, siyasi bir atmay dourur. Genelde, bu atmalar, (ounlukla bar isteyen insanlardan oluan) menfaat gruplarnn tarihi anatemel yaztlar vatanlar hakknda iddialarda bulunarak sebep ol- Sardurihinili Asya dili olarak, Afif Erzen tarafndan kefedilmitir. Bu yazt, bir eklemeli yapsyla Ural-Altay dil ailesine ve zellikle Trkeye ok benzeyen Urartuca yazlmtr. duu eylerdir. Bu gibi tarihi talepler her zaman Yazt, Ankara niversitesinden Smerolog Emin Bilgi tarafndan savala veya en azndan, savan irkin bir eiti tercme edilmitir. olan terrle sonulanr. Hakimiyet ve bamszlk hakk sadece, bir ounluun hakkna bal olduunda meru saylabilir. Bunun haricindeki her hangi bir ey bizim mterek demokrasi kurallarmzla ters der. Trk topraklarnda bir Ermeni devletinin mdaafisi olanlar bile bu gr aka paylamaktadrlar. Bunu, Kbrstaki Trk aznlk zerinde Kbrsl Rumlarn egemenliine destek vermeleriyle ortaya koymulardr. Birok kii, Dou Anadoludaki Trk topraklarndaki ada Ermeni iddialarnn meruiyetine yapay k yakmaya almaktadrlar. Bu kiiler, u gerei unutuyorlar ki, bu iddialar, ulusal ve uluslararas hukuku yok saymak demektir, nk, iddia edilen blgelerde hi Ermeni yaamamaktadr. Buralarda bir zamanlar Ermenilerin yaad iddialar dorudur, ama nemli bir gerek gzden karlmaktadr: 1915ten bile nce, Ermeniler, iddia edilen yerlerdeki nfusun sadece kk bir aznln (altda bir) oluturmaktadrlar. Bu aznlk nfus, Seluklularn Anadoluya gelmelerinden ok ncelerine kadar dier bir deyile yaklak bin yl kadar bir sredir ulusal bir hakimiyet iine girmemilerdir. Bu bir tarafa, Ermeni aznlk 1915te kendi Osmanl ynetimiyle bir sava halinde idi. Ermenilerin kendi ulusal liderleri bunu birok defa teyit etmitir. Ermeniler, Van bata olmak zere Dou Anadoludaki Mslman halk tam bir kan glne batran bir i sava balatmlardr. Tarihi gereklere zarar veren bir dier efsane, Ermenilerin Dou Anadoludaki iddialarn doru karmak iin, Ermenilerin Urartularn soyundan geldiine dayanmaktadr. Aslnda, Ermeni tarafnca veya Ermeni tarafn desteklemek iin kartlan her yayn, u veya bu ekilde tarihin bir resmi olarak grlmektedir. Bu resim, Dou Anadoludaki Ermenilerin kendileri iin kullandklar Haik tarihinin sadan nce 2. binyla kadar dayand izlenimini vermektedir. Bu izlenim, Urartu tarihinin, Haik tarihiyle basit bir ekilde birletirilmesiyle yaratlmtr. Bu, gnmzde birok insann, tarihi Armenya yerleim alanyla, kendilerine, yukarda belirtildii gibi Haik diyen Ermenilerin, tarihi Armenya bgesinde yaayan saysz gruplardan sadece biri olmalarnn birbirine kartrlmasyla daha da kolay hale gelmitir. Urartu tarihini kendilerine ml etme, belli bal Ermeni tarihi ve propagandaclarn, Haik ile, tarihi Armenya blgesi zerindeki kendi siyasi ve tarihi iddialar arasndaki boluu doldurmak iin yaptklar son hamledir. Bu hamle, Haiklerin, (Ar Da Efsanesine dayanarak) Nuhun ilk resmi miraslar olduunu iddia eden ve bariz komiklikleri sebebiyle baarsz olan hamleden sonra yaplmtr.

ERMEN MTOMANYASI

11

Satr 1 - Sardur, Argitinin olu, bu tapna Tanr Irmuini iin yapmtr. Byle diyor Sardur. Satr 2 - Ben babamn tahtna oturduum iin, diyor Sardur, daha nce bu yapda bir ey ina edilmemitir. Satr 3 - Ben orada tanr Haldi iin bir tapnak taht ina ettirdim. Tanr Irmuini iin ve bu kale iin Satr 4 - Hoap Nehrinden kanal yaptrdm, ve bununla zm baheleri, tarlalar ve meyve baheleri kurdum. Ben Satr 5 - Bu ehri evreledim. Bu muhteem binalar ben kendim diktim. Satr 6 - ehrin ismi olarak, Sardurihiniliyi (Sardur ehri) setim. Sardur diyor ki Satr 7 - Burada ne zamandr var olan evlerin yannda bende daima kalsnlar diye yenilerini yaptm. Satr 8 - Bu ehri tanr Irmuiniye adadm, ve kaplarn da zenginlik iin tanr Haldiye. Satr 9 - Argitinin olu 2. Sardur bu tapna, tanr Haldinin yardm ve gcyle ina etti. Satr 10 - Ben gl kral, ben byk kral, Viai topraklarnn* byk kral ben. Ben, bu ehrin ve Tupann efendisi, Sardurum.
*Viai, Urartularn kendilerine verdii isimdir.

Urartu kelimesi Asurlulardan gelmektedir. M. 10. yzyla kadar, Uruartu diye daha sonra da Urartu eklinde yazlmtr. Van kelimesi, pekala Viai kelimesinden gelmi olabilir.

Huryan-Urartularn hava artlarna hkmeden tanrs, Teeba, kznn stnde.Van ehrinin ad, antik ada tanr Tapueaya ithafen Tupa idi. Bu, M.. 6 yzylda Ermenilerin kk Hind-Avrupa kabileler olarak gnden ok nceleri, Dou Anadoluda blgesel bir yerleim olduunun gstergesidir.

12

ERICH FEIGL

Urartular
Urartulardan bahseden en eski kaynaklar Asurlulara aittir. Asur kral Salmanassar (M.. 1275-1245), saltanatnn ilk yllarnda, Urartulara kar bir sefer balattndan sz eder. Yazt bize, kraln (M.. 1274 ylnda) yok ettii, seksenden fazla lke ve elli bir ehirden sz eder. Bu, dalk Dou Anadolu blgesindeki Urartularn dalmasn anlatr. Asur kral 1. Tukulti-Ninurta (M.. 1244-1208), Nairyan (Nairi ve Urartularn ok benzerlikleri vardr) lkesini fethettiini ve Van Gl evresinde yerlemi bulunan krk kral yendiini anlatr. Bunlar, hi phesiz, Frat Nehri ile Urmiye Gl arasnda, doal bir merkez olarak, Van Gl evresinde hkm sren Urartu ve Nairyan kabilelerinin prensleriydi. Huryan veya ilk-Urartu kkenli olmaldrlar. M.. 6. yzyln banda, bir zamanlar Urartularn hakimiyetinde olan topraklar, Lidyallar ve Medesler arasndaki bir anlamazln sebebi oldu. Medesler kazanan taraf oldu. Bu, Ermeni kabilelerin Dou Anadoluya g ettikleri zamandr. Muhtemelen onlar Balkanlardan veya Trakyadan liryallarn zorlamasyla g ettiler. simleri ilk defa M.. 6. yzyldaki bir Darius yaztnda anld. O devirde, Dariusun nfuzu altndaydlar. Zaman iinde, Hind-Avrupa ailesinden olan dilleri, eski Arian-d Anadolu dillerinden etkilendi ama bu etkilenme, Haiki, Urartular haline getirmemitir. Ermenilerin balarnn evlilik yoluyla olduu dnlebilir. Asya dil ailesinden gelen byk HuryanUrartu ailesiyle hibir dilsel veya etnik balar yoktur. Dier taraftan Trk halk, Huryan-Urartu dnyasnn ilk-Trk halkyla ayn kkleri paylamaktadr. Bu gereklerin daha sonraki gelimelerle ve zellikle Osmanl mparatorluu zamannda, Dou Anadoludaki birok halk ve rkn bar iinde yaamasyla hibir ilgisi yoktur. Osmanl mparatorluundaki tm etnik gruplar eitlik iinde yaamlardr. Aslnda, kimseye etnik gemii sorulmamtr. Bu Sultan-Halifeyi ilgilendiren bir konu olmamtr.

URARTULAR: DLLER VE MRASLARI

Asur belgelerinden rendiimize gre, M.. 1274de 1. Salamassar (1274-1245), Urartu topraklarn igal etti, seksen lke ve elli bir ehri ykt. Bu topraklar, merkezi bir otoritenin yokluunda, birok feodal devlete blnd. Profesr Goodspeede gre, almaneser, Yukar Dicleyi geti, Toros Dalarnn gneyi boyunca ilerledi ve fethettii Aramilerin, Bat Mezopotamya Aramilerinin lkesinin bulunduu Fratn yukar ksmlarna geldi. Olu, 1. Tukulti-Ninurta (1244-1208) Dou Anadoludaki Nairianlar, krk kral yenerek fethetti, Yukar Deniz (Van Gl) topraklarn hakimiyeti altna alp, buradaki kabileleri vergiye balad. Yaztnda, 23 Nairi prensinin ittifakyla kurulan gce kar bir zaferden bahseden Tiglat-Pleser, Urartu isminin yannda Muki ve Militten de bahseder. Nairinin, bunlarn, bir Scythian kabilesi olan Herodotusun Nairisi olduuna 7. Blmde de deindik. Yaztlarda Nairiden Nahor ismiyle, brahimin kardei, Uzun babas olarak bahsedildiine inanyoruz. nceleyip analiz ettiimizde, kelimenin etimolojisinin Trke olduu ortaya kt: Teki Nair (Neur, Nahor n-air (n-eur, nahor) Turk. On-Ur/On-Gur/On Oghur (On Oghur) ki, bu da daha sonra Macarlara (Hungarian) veri-

ERMEN MTOMANYASI

13

len bir isimdir. Dou ve Gneydou Anadoludaki Asur hakimiyeti birka yzyl daha devam etti. M.. 900 ylnda, yeni bir durum ortaya kmt:

Dou Kk Asyada, Urartu mparatorluunun yaad yerde medeniyet yine ykseliyor, ilerinde Tehupun da bulunduu Hurrian tanrlarna tapan, Hurrian diline benzeyen bir dil konuan, halknn iyi inaat yapt, metali ileyebilen, Hitit (aslnda (Hattia/Hurrian) temeli zerine bu topraklarn bildii daha parlak kltr oturtan yerel bir krallk.
Urartu lkesinin insanlar, buraya, tanr Khaldise ithafen, Khaldia dedi. Ama Asurlular buray Urartu veya Uruatri diye biliyordu. 2. Sardurun hkmdarl srasnda (764-735) Urartu devleti en byk snrlarna ulat. Urartu devletinin kalntlar, kuzeyde Gkegl-Bayburt, batda Malatya, gneyde Halep ve Musul, douda da Urmia Gl hatta Hazar Denizine kadar olan blge iinde bulunmutur.

Silahi Diker: ON BN TRK YILI VE TM DNYA TEK DL D

Asur kral 2. Sargon, M.. 714 ylnda, Urartularn tehdidine kar durmaya alt. ntihar eden ve onlarla bar yapan 1. Rusay yenmesine ramen, yaztnda, Urartu ordusunun dnyann en iyi eitilmi atlarna sahip olduunu yazmaktadr. Hcumda, arabaya koulduunda, geri ekilirken veya sava srasnda, hibir zaman babo hareket etmiyorlar. Bu savata Asurlular muhtemelen Cimmerianlardan yardm almlar. Profesr Erzene gre, Hurrianlar ve Urartularn kkleri ayn antik Dou Anadolu Kalkolithik kltre dayanyor ve Semitik ya da Hind-Avrupa gibi bir dil deil de eklemeli Asya dillerinden birine sahip ayn rkn iki kolu olabilirler. Aslnda, kk kelimeye n ekler koyarak kelime retme kabiliyeti dolaysyla, Urartucann Ural-Altay dilleriyle benzerlikleri vardr. Dahas, Hurrian ve Urartularn tanr ve tanralar ayn kkten geliyor. rnein, Urartularn ba tanrlarndan biri olan Teieba, Hurrianlarn Frtna tanrs olan ba tanr Teuptur. Bu tanrlarn eleri de Huba ve Hepattr. Urartularn gne tanrs ivini, Hurrian tanrs imigidir. Urartularn bakenti olan, bugn Van ehri iindeki kalenin ad Tupadr ve adn tanra Tupueadan alr. Bulunan en eski Urartu ivi yazs yaztlar, M.. 9. yzyln sonuna aittir. Ancak, Scythians tarafndan yerle bir edilen Urartu ehri Teishebaininin (Karmir Blur) ykntlar arasnda Aramaik yaztlar da bulunmutur. Kltr ve medeniyetle birlikte Urartu yazsnn evre halklar zerindeki etkisinden, u notu den Profesr Frye da bahsetmektedir: Achaemenid sanatnn, mimarisinin ve hatta devlet protokol ve yazsnn kkleri Urartuda aranmaldr.

14

ERICH FEIGL

Aada Urartu tanr ve tanralar, ehirleri, krallar, hkmdarlk sralarna gre verilmitir. Aram/Aramu (M..840), Lutipri (1. Sardurinin babas), 1. Sarduri (M.. 830-825), Ipuini/Upina (M.. 825815), 1. Menua (M.. 815-790), 1. Ariti (M.. 790-765), 2. Sardur (M.. 764-735), 1. Rusa (M.. 735-714), 2. Argiti (M.. 714-865), 2. Rusa (M.. 685-645), 3. Sarduri (M.. 645-635?), 4. Sarduri (M.. 635?-?), Erimena (3. Rusann babas) ve 3. Rusa (M.. 7. yzyln son yllar), hepsi Trke kelime ve sentaks ile aklanabilir. Guguna, Khubukia, Kulha gibi baz corafik isimler de olmak zere ilave kelimeler, Urartuca girdilerin koyu harflerle gsterildii yerlerde listede analiz edilmi, Trke harf evirisi italik olarak, baka dilden alnan kelimeler normal harfle belirtilmitir. Baz nemli rnekler: dar: Farsadan: sahip olan, tutan, Bkz: Sarduri/Sardar-in/nin/ning nin Trke in hali. Bkz: Rusahinili, Sardurhinili. aga: efendi, sahip. Am/Arame/Aramu. M.. 858 yllar civarnda Asur kral Salmanasar ile savaan ve M.. 845 ylnda Naurian ve Urartu feodal prensliini kuran Hurrian prensi. Frat ve Dicle nehirleri arasndaki blgede hkmran olmutur. aru: btn, tm, hep, mkemmelletirmek. Bkz: Urartu. Arzashku: Urartu kral Aramenin bakenti Arzashuk Trk. Arz-azuk kutsal toprak, kutsal ehir, Arapadan alnan arz dnya ve Trk. Azuk/uzuk kutsal, mukaddes. Erebuni: muhtemel 1. Ariti tarafndan kurulan Urartu ehri, Trk Er-e-bunu Ben ina ettim bu (ehri) insanlar iin. Sarduri/Sardur: Urartu kralnn ismi. 1. Sardur (M.. 840-830), bugn Van Kalesi olarak bilinen Tupa ehrini ina eden, Urartu krallnn gerek kurucusu. Trk-Fars zirvenin sahibi, general, komutan Smer-Fars: bakan, ba, st, zirve. Urartu: Urartiyanlara Asurlularn verdii isim Trk. Unaru adam/insan; kamil insan veya Uri-rtu merkezdeki adamlar, ordudaki adamlar; veya (G)ur-arti = mkemmel Oghur veya Ur-arti = mkemmel Hurrianlar Trk ile. Ortu/ordu kraln ehri, saray, merkez, ordugh, ordu Smerler, Hurrianlar Uri adyla bilirdi. Bugn avutepe ky olarak bilinen, Urartu ky ile hemen hemen ayn yere kurulmu olan Sardurihinilide Afif Erzenin yapt kazlarda bulunan mesaj ok aktr:

Grlyor ki, burada, -Ermeni mezar talar haline getirilen Urartu yazt talarndan baka

ERMEN MTOMANYASI

15

hibir Ermeni yerleimi izi yoktur.

Btn Ermeni terr efsanesinin merkezindeki temel tarihi saptrma, srekli tekrarlanan Osmanl hkmetinin, bir buuk milyon Ermeninin ldrlmesi yalandr. Montebelloda, Ermeni antnn stndeki yaztn yazarlar bir adm daha ileri gittiler. 1915te orada bir Trk devleti olmamasna ramen, soykrmn, Trk hkmeti tarafndan ilendiini iddia ettiler. Bunun amac ok aktr. Modern Trkiye, Osmanllarn yapmad bir sorunla ilikilendirilmek istenmektedir. Mart 1915te Mu ve Vandaki ayaklanmalardan sonra, Ermenilerin baka yerlere gnderilme emrinin Osmanl hkmetince verildii dorudur. Ayaklanmalar on binlerce Mslmann lmne sebep olmutur ve bir i savala ayn anlama gelmektedir. Kargaada ve srekli kan isyanlar srasnda birok Ermeni hayatn kaybetmitir. Mslmanlarn kayplar ise kat kat daha fazladr. Bugne kadar, Ermeni terristlerin kkrtt ayaklanmalarda len Mslmanlarn akibetini kimse sormamtr.

Tipik bir Ermeni gasp: 2700 yllk bir Urartu ant, bin yl sonra vaftiz edilmi.

16

ERICH FEIGL

Montebello, Kaliforniyadaki, tarihi saptrmak iin yaplan beton antn stne dev bir rmcek oturmu. Yanllklar ta haline gelmi. O, dayanlmaz bir efsanenin Korkun Trk efsanesinin bir antdr. Masum insanlar, bu ultra-milliyeti duyarlln sunanda kurban edilmitir. Bu Korkun Trk mesajnn yaylmasnn ve zgrlk savann sebebi, 19. yzyldakiyle ayn: Ermenilerin tarih boyuca hibir zaman ounluk halinde olmadklar Anadoluda ulusal bir Ermeni devletinin kurulmas. Btn fanatik kltler gibi, Ermeni tarz terr efsanesi kendi belgelerine mliktir. Bunlarn arasnda, 1920de Aram Andonian tarafndan yaynlanan Documents officiels concernant les Massacres Armeniens ve Franz Werfelin tamamen Andonian belgelerine dayanarak yazd Forty Days of Musa Dagh (Musa Dann Krk Gn) adl roman da vardr. Resmi belgelerin Osmanl hkmeti, Ermenilerin yok edilmesi iin verdii genel emri ispatlamas umulmaktadr, ama bu belgelerin batan sona kadar kesinlikle uydurma olduu tespit edilmitir. Trk kart kampanyalarn nde gelen liderleri bile bugn bunu tartmamaktadr. Ermeni terristlerin lituryas belli, srekli tekrarlanan, llerin yanl saylar pek de nemsenmeyen bir milyon ya da iki milyon gibi rakamlar insanlarn kurban edilmesiyle snrldr. Kurban olarak seilenlerin iinde sadece Trk diplomatlar deil, terristlere hara vermeyi kabul etmeyen ve tarihin saptrlmasna kar olan zengin Ermeniler de vardr. Ama terr bu anlamazlkla hibir ilgisi olmayanlar da vurmaktadr. Tek sular, o anda Ermeni terrist gruplarn infaz yerine getirdikleri yerde bulunmaktr.

ERMEN MTOMANYASI

17

Hitler yle diyor: lm Ordularma, hibir insani hogr ve acma gsterilmeden, kadn ve ocuklar da dahil olmak zere Polonyaca konuan rka mensup herkesi yok etmeleri emri verdim. Zaten, bugn Ermenilerin yok edilmesini kim hatrlyor ki? Fhrer, 22 Austos 1939.

Bu szler tamamen Ermeni mafyasnn uydurmasdr. Ee?

18

ERICH FEIGL

ERMENSTAN: EFSANE VE TARH GEREK

ve yedinci ayda, ayn yedinci gnnde, gemi gelip Ar Dann tepesinde durdu. Byle diyor ncil. Daha sonra, Tanr Nuha seslendi. Gemiden ayrln, sen ve senin karn ve senin oullarn ve oullarnn karlarnda yanna al. Yannda yaayan her eyi birlikte gtr kular ve hayvanlar ve toprakta srnen srngenler dnyada bolca reyebilecekleri ve dnyada oalp bereket getirecekleri. lk Ermeni tarihiler, Khoreneli Musa, Thom Ardzrouni ve dierleri, Ermeni halknn, gemisi Ar Dana oturan Nuhun soyundan geldiini yazmlardr. Grne baklrsa, kutsal evkleri iinde, eer bir kii gerekten Nuhtan geliyorsa, o zaman btn insanlk o kiiden geliyordur, eklindeki gerei gzden karmlar. Baz lkeler adlarn, o topraklarda yaayan halktan alrlar. Fransa Franszlarn, ngiltere ngilizlerin, Almanya Almanlarn veya Trkiye Trklerin yurdudur. Dier taraftan Amerika, Bolivya ve Ekvador gibi lkeler, burada yaayan insanlarn kkenine hibir gnderme yapmadan corafi bir blgeyi iaret ederler. Antik alarda, Anadolunun farkl blgeleri iin birok isim kullanlmtr ve bu isimler Bisutun (Behistun): Sir Robert Ker Portern 1818 ylnda yapm ayn zamanda, her bir blgede yaayanlar iin olduu bu suluboya tablo, Dariusun kraliyet yaztlarnn bulunduu rann batsndaki sarp kayalklar gstermektedir. de kullanlmtr. Paphlagonia, Pamphylia ve Kapadokya. Bu blgelerde yaayanlar, ayn kabilenin mensuplar deildir. Sadece yaadklar yerin adna dayanarak ayn ismi almlardr. Dier birok yer gibi, Ermenistan ismi de corafi bir blgeyi gsterir, insanlar deil. Ermeniler, kendilerine kendi dillerinde Haik derler. Bu da, soylarnn geldii yeri deil, Ermenistan olarak bilenen yeri iaret eder. Haikin tekili Haidir. Geldii yer tam olarak belli deildir. Btn her ey, Batdan g ettiklerini ve sonunda, kk gruplar halinde Fratn dousuna yerletiini gstermektedir. Ermenilerin dilinin byk bir blm Hind-Avrupa ailesindendir. Ancak gten sonra, Aryan-olmayan Anadolu dilleriyle karmtr. Die vorgeschicht-lichen Mittelmeervolker adl kitabn yazar J. Karst gibi akademisyenler, Ermeni veya ilk-Ermeni kabilelerin bir zamanlar, Kuzey Egede, kuzey Thessalyde, liyra yaknlarnda, dier bir deyile Balkanlarda yaadna inanmaktadr. Ermenilerin, liyrallarn basklaryla Douya gen Phrygian- Thracian kabilelerinin soyundan geldiine dair benzer bir gr de vardr. Ancak Ermenilerin, ilk bata Balkanlarda veya Thessalyde yaad kesin olmasna ramen, Anadoluya g tarihleri tam olarak belirtilememektedir. lk vatanlarndaki varlklaryla ilgili hibir iz brakmamlardr ama gn M.. 6. yzyldan nce olmad ve Anadoluya bu tarihten nce gelmedikleri kesindir.

ERMEN MTOMANYASI

19

Vann gneyi ve Hakkari hemen stndeki bu kanyonun dik yamalarnda, vadi tabannn seksen metre yukarsnda Yedisalkm Maaralar bulunmaktadr. Buradaki kaya resimleri ounlukla koyu krmz veya kahverengidir. Abartlm byklkteki cinsel organl tanr, tanralar, dans eden insan figrleri, gne motifleri, imdi var olmayan vahi hayvanlarn gsterildii av sahneleri grlmektedir. Anne tanrnn bir hayvan stndeki, hayvan krallnn kraliesi isimli resmi Anadoluda bilinen en eski resimdir.

Bisutun (Behistun): Tanr Ahura Mazdann, Kral Dariusun dilde yazlm yazt ile birlikte grld resmi. Alt ksmda aralarnda Ermenilerin de bulunduu, Dariusa vergi veren kabileleri simgeleyen figrler grlyor.

DOU ANADOLUNUN TARH NCES KLTRLER: ANADOLUNUN TARHN ANLAMAK N BR ANAHTAR

Jeopolitik adan bakldnda, Dou Anadolu, dnya tarihinde anahtar bir rol oynamtr. Gneyinde Mezopotamya (Frat ve Dicle nehirlerinin sular Dou Anadolu dalarndan doarlar), dousunda ran, kuzeyinde Kafkasya, batsnda Orta Anadolu vardr. inde Urartu ve onlarn atas olan Hurrianlarn bulunduu, Dou Anadolunun bu kltrel yapbozu son zamanlarda tamamlanmtr. Bu blgenin nadir konumu sebebiyle, bu kltrler evrelerindeki ran, Mezopotamya ve Orta Anadolu ile yakn iliki iine girmitir. 20. yzyln ikinci yarsna kadar, Dou Anadoludaki tarih ncesi yerleim hakknda hibir ey bilinmiyordu. Bat Avrupada, antik maaza resimleri kefedildiinde, bunlarn insan eliyle yaplm

20

ERICH FEIGL

en eski sanat eserleri olduu dnlmt. Daha sonra Asya steplerinde ve Afrikada maaza resimleri kefedildi. Trk arkeologlarn, Dou Anadoludaki eski, youn yerleim yerlerini kefetmeleri yakn tarihtedir. Blgenin dalk kesimleri, zamann avclarna ve besin toplayclarna ihtiyalar olan her eyi temin ederdi: Youn ormanlar, bol vahi av hayvanlar ve su. Son yllarda Dou Anadoluda saysz kaya resimlerinin ses getiren keifleri btn dikkatleri birden, bu blgenin erken gelime anlay zerine ekmitir. Tanrlarn, tapnanlarn, hayvan ve avclarn resimleri 15.000 sene ncesine kadar gidiyordu. Dou Anadoludaki kaya resimleri esasen drt blgede bulundu: Malatya Adyaman evresi, Kars yaknlar, Van evresi ve Hakkari dalar. Trk Tarih Kurumu yesi Dr. Oktay Belli, Van blgesinde, M.. 15.000 ile 7.000 yllar arasnda yaplan kaya resimleri kefetti. Yedisalkm blgesinde, Hakkarinin dalarnda, vadi zeminin ok yukarlarndaki maaralarda da tarihncesi tanr resimleri vardr. Bu sanat eserlerini yaratan insanlara baktmzda, ok belirgin iaretler olduunu grrz. Benzer kaya resimleri, Dou Azerbaycanda, Gobustanda, Altay blgesinde ve Sibiryada da bulunmutur. Bu kaya resimlerinin younluu, bunlarn hi phesiz n Trk kkenli olduunu gstermektedir. Bu izimleri yapan insanlar, erken gmen veya yar gmen Trk kabilelerine mensuptu. Benzer bir sonuca, (Hakkari) Gevaruk Vadisindeki ve Tirin Platosundaki stilize izimlerden varlabilir. Gevaruk ve Tirindeki kaya resimleri zellikle nemlidir, nk Erzurum yaknlarndaki Cunni maarasndaki ve Aizani (avdarhisar, Ktahya)daki Zeus tapnann ta bloklarndaki izim ve sembollerle byk benzerlikler gsterirler. Bunlar, blgedeki antik Trk klanlar tarafndan yaplmtr. Son keifler gstermektedir ki, tarih ncesi zamanlarda, Dou Anadolu ile Azerbaycan, Sibirya stepleri ve Trklerin ilk anavatan olan Altay dalarnn sanatsal ve kltrel merkezi arasnda bir balant vardr. Tarih ncesi gnlerden, modern zamana kadar, gmen ve yar gmen Trk ve nTrk kabileleri, Asya ve Anadolu arasnda canl bir ba oluturmutur. Asya, yurtlarn yurdudur. Yurt kelimesi Trkede hem adr ve ev hem de vatan anlamna gelir. Yurtlara benzeyen ar kovanlarna Anadoluda rastlanabilir. Urartularn atas olan ve krallklarn Kafkasya, Urmiye Gl ve Malatya-Elaz civar arasndaki blgede kuran Hurrianlarn bir eseridir. Bu kltrel blgeye birok isim verilmitir. Bunlardan bazlar Kura-Aras Kltr ve Karaz Kltrdr. Bu kltrn yaratclar ve gelitirenleri, Trkenin de yesi olduu Ural-Altay dil ailesine ait bir dil konuuyorlard. Erken Hurri kltr, Hurri kltryle birlikte, onlardan sonra gelen Urartu kralln ortaya kard. Hurrian kltrnn karakteristik bir zellii, yar gmen Hurrianlarn yuvarlak adrlarna benzeyen evleridir. Hurrian tipi bu yuvarlak evlerine, hl Urfa ve Harran blgesinde rastlanr. Daha sonraki, Osmanl dnemindeki kubbeli yaplar, yurt ve ar kovannn gelimi halidir. Byk kubbelerin yapm iin teknikler gelitirenler Yunanllar ve Romallard ama Osmanllarn bu tekniklere adapte ettii evk, hi phesiz, Trklerin antik yuvarlak ve adr tercihleriyle balantldr. Urartularn bakenti olan Van Kalesindeki M.. 8. yzyla ait ivi yazsnda (Hurrian ve Urartularn ortak tanrs Tapueadan gelen) Tupa ismi gemektedir. Urartu krallnn kurucusu Kral 1. Sardurdur (M.. 840-830). Ayn zamanda Van (Tupa) Kalesini de ina ettirmitir. branilerin de deindii Ararat ismi, Kurman metinlerinde Ura-rat, Asur metinlerinde Urartu olarak gemektedir. Urartular kendilerine Biainili / Vainili / derlerdi. Van ismi buradan gelmi olabilir. Urartu yazlar yakn bir zamanda zlmtr. Urartu dilinin Asya kkenli olduu resmen tespit edil-

ERMEN MTOMANYASI

21

Boa ve Prenses Europann hikayesi, ne Yunan ne de Minoan kaynakldr. Ayrca, bu eski efsanelerin kkleri, buuk deil, sekiz bin yl yandadr. atal Hykteki arkeolojik buluntular, hi pheye yer brakmadan, boa hikayelerinin Anadolu kkenli olduunu kantlamtr. Bunlar yaratanlarn soyu bilinmemektedir. Bunlar nTrkler olup olmad nemli deil onlar, hareket ve oran duyusuna sahip ok kabiliyetli insanlard. (Al zerine boya ssleme; ykseklik 1.19 m, uzunluk 3.35 m, atal Hyk, M.. 6. binyl)

Kurbanaa Maarasdaki kaya resimleri, Kars ili snrlar iinde Caml yaknlarnda.

Bu izimler, binlerce yl nce Dou Anadoluda yaayan nTrk kabileleri tarafndan yaplmtr. Gmen Trk kabileleri, hl Dou Anadolunun dalk blgelerinde hkm srmektedirler.

22

ERICH FEIGL

mitir.. Trke gibi, eklemeli diller ailesine mensuptur. Dilbilimciler, Hurrianlarn Anadoluya Orta Asya steplerinden ve dalarndan geldiine inanmaktadr. Urartular da Hurrianlarla birlikte M.. 3. binyln ortalarnda ayn blgeden gelmilerdir. Bugn artk kesin olarak biliyoruz ki, Urartu veya Hurrianlar ile Hind-Avrupa Ermeni dili arasnda (gten sonra Ermenice konuanlar tarafndan Urartu dilinden alnanlar hari) hibir ba yoktur. Ermenice, Hind-Avrupa dillerinin Satem grubuna ait iken, Urartuca, kelime kkne son ekler ekleyerek kelime retme gibi bir zellie sahiptir. Bu zellik Ural-Altay dillerinde olan bir zelliktir. badet yeri olarak Dou Anadolu dalarn ve Iraktaki Zagros Dalarn seen eytana Tapanlar, Osmanl mparatorluunda en nemli dini gruplardan biriydi. Birok amanist zellik tayan kltleri, lk, Musevilik, slamiyet ve Zerdtlkn bir karmdr. Her ne kadar onlar Kuranda kastedilen mnda ehl-i kitap olarak nitelendirmek zor olsa da, tarih boyunca edindikleri btn zelliklerini korumay baarmlardr.

ehrin, 1915 ylnda Ermenilerce yklan, eski Osmanlya ait ksmna bakan blgenin Van Kalesinden grn.

ERMEN MTOMANYASI

23

Orta Anadoluda bir Yrk adr.

ift bal kartal mhr. Karahyk. M.. 1900.

Gney Anadoluda (Harran) ar kovan evleri.

Swastika ( Bir ha formu). Haclar M.. 5900.

Kubbeli bina tercihi, yuvarlak adr evlerdeki hayatn geliiminden kaynaklanmaktadr.

Boaba formunda gamal ha.

24

ERICH FEIGL

iftbal kartal figr.

Tanr Apollo-Nemrut Da.

Badattaki Dou Kilisesi (Nasturi) patrii 2. Mar Addai Hazretleri.

Anadolunun birok hakimi olmutur: ift bal kartal ile Hititler, Persler, Byk skender, Yunanllar, Romallar, Bizansllar, Araplar, Memlkler ve son olarak Seluklular ve Osmanllar. Hepsi de Dou Anadoludaki tarihi Ermenistan blgesinde hkmran olmulardr. Blgenin adnn, kendilerine Haik diyen ve muhtemelen Balkanlardan g etmi olan Ermenilerin iddialaryla hibir ilgisi yoktur. Haikler bu blgede hibir zaman ounluk durumunda olmamlardr.

5. yzyln sonunda M.. 401 civarnda, Xenophon Anabasis adl kitabnda Ermenilerle dier Anadolu kabilelerinin adn birlikte yazar. Ermenilerin ad, ilk defa rann batsnda bulunan ve Farsa, Babilce ve Elamitik dilinde kark olarak yazlan Behistun yaztnda gemitir ve burada Pers kral Darius (M.. 485) Ermenileri kendisine bal kabilelerden biri olarak sayar. Bu ilk kayt, Ermeni topluluklarnn tarihlerinde hibir zaman bir kraln hakimiyeti altnda olmak veya en iyisi yar bamsz prenslikler kurmaktan daha ileri gidemediklerini gstermesi asndan sembolik bir nem tar.

ERMEN MTOMANYASI

25

Kuran- Kerim, (11/62): (Kurana) inananlar, Yahudiler, lar ve Sabiyanlar / Allaha ve Ahiret gnne inananlar ve doru yolda olanlar dllendirilecektir. Allahla beraber olanlar iin korku ve hzn yoktur.

Sabianlar Kuranda drt kez zikredilirler. slamiyete gre, Yahudiler ve lar da Ehl-i Kitaptr ve slam tarafndan hep sayg ile karlanmlardr. Dou Anadolunun Araplar tarafndan fethinden sonra, amdaki Halife, Ermenilerin de hkmdar olmutur.

Dou Anadoludaki Van Kalesindeki kraliyet yazt.

Smena Manastr-Trabzon.

Bir Seluklu yaps.

Efes Konsulnn Hz. Meryemi Tanrnn Annesi olarak grme kararn kabul etmeyen Nasturi lar, Bizans devleti ve Rum Ortodoks Kilisesinin basks altnda ezilmi ve daha sonra Zoroastrian Persler, Ommiad, Abbasi ve Osmanl halifesinden himaye grmemilerdir. Ancak, Ermeniler gibi, 1. Dnya Savanda Ruslarla ibirlii yapp Trkleri arkadan vurana kadar balarna bir felaket gelmemitir. Hakkari Dalarndan ricat etmeye zorlanmlardr. Saylar 40.000 kadar olan Nasturi lar (kendilerine Dou Kilisesi derler) bugn Irakta yaamaktadrlar. u andaki durumlar bilinmemektedir.

26

ERICH FEIGL

SELUKLULAR, MOOL STLACILARI VE OSMANLILAR

mparator Romen 4. Diyojen (1068-71) yetenekli ve tedbirli bir generaldi. Bulgar cani ve Monomachus Konstantinin yapt hzl byme lgnl iinde yaptklar hatalar telafi etme gibi bir grev yklenmitive baaramad. Bizans mparatorluunun dousunda yaayanlar, bitmez tkenmez vergilerden ve hi de ho olmayan dini basklardan bezmilerdi. Seluklu Trklerini de, eer kendilerine zgrlk vermeyeceklerse baka bir sorun olarak gryorlard. Malazgirt yaknlarnda, Van Glne birka saatlik yrme mesafesindeki bir blgede, Seluklular ile Bizans arasnda bir sava oldu. Sava, Romen Diyojenin yenilgisiyle sonuland ve Romen Diyojen, esir den ilk Bizans imparatoru oldu. Seluklularn hkmdar Alp Arslan, Romen 4. Diyojen ile bir anlama yapt ama Diyojen Konstantinopole dner dnmez, Bizansta bilinen politik bir muameleyle karlat. Hain muhalifler, kilisenin de onaylad bir yazl gvenceye ramen gzlerini kzgn demirlerle daladlar. Bu, Malazgirt yenilgisini, gerek bir felakete eviren sonutu, diye yazyor Georg Ostrogorsky, nk bu, Alp Arslan ve mparator Romen 4. Diyojen arasndaki anlamay hkmsz ve geersiz hale getirmiti. Artk, Seluklu Trklerine kaplar almt. ki yl sonra, Konya (Orta Aadolu), Anadolu Seluklularnn bakenti oldu. Kabiliyetleriyle nl Ermeni tccarlar ve zenaatkrlar, yeni yneticilerinin ynetimi altnda, daha nce grlmemi dini ve sosyal bir zgrlk yayorlard. ki nesil sonra, Mool istilas, Anadolu Seluklu mparatorluunun gelimesine aniden son verdi. 1236da, Orta Anadoludaki Mool istilas altnda ezilen dier insanlar gibi zulm gren Anileri ykanlar Seluk Trkleri deil, Moollard. Kilikyann Katolikositasnn, Lbnanda yaynlanan resmi yaynnda yle bir blm var: 1065de Ermeni krall, bakent Ani ile ayn zamanda Seluklular tarafndan ykldnda . . . Hi phe yok ki, kiliselerinin yaynlarn okuyan iyi niyetli saysz Ermeni, Dou Anadoludaki son yarbamsz Ermeni prensliklerinin yklmasnn, Seluklularn geliinden on yllarca nce olduu gereini bilmiyordu. Sanat tarihilerinin, ran, Trk, Bizans ve Arap sanatnn karlkl etkilerini analiz etmeleri imkansz deildir ama zordur. Kahirede amda ve Badatta yaayan Ermeniler buralarda yaayan Trklerin etkisi altnda kalmlardr. Bu olay ayn zamanda Trklerin ve Ermenilerin olaanst sonular kartan bar dolu ibirliklerinin de altnda yatan gerektir.

Van Gl kenarndaki Ahlat Seluklu mezarl, Seluklu fatihler ve Haik arasndaki bar dolu ibirliinin semboldr. Bizans hakimiyeti, bu ykten Seluklular vastasyla kurtulan Haik iin sert dini basklar anlamna geliyordu.

ERMEN MTOMANYASI

27

Bizansn, Seluklularn ve son yar bamsz Ermeni prensliklerinin yklmasndan sonra kullanlan g sembolleri: Bir Mool hanedan armas ve Trk hakimiyetinin sembol Kara Ko (M.S. 13. ve 14. yzyllar). Ar milliyeti Ermeni ynetici snf, Ermenilerin, Dou Anadoludaki dier halk ve kabilelerle bir arada yaamalarn engellemitir.

Gl Hoap Kalesi, her zaman saldrabilecek olan ranllara kar bir Osmanl bariyeri oluturmutur. Hoap Kalesi, Urartularn temelleri zerine ina edilmitir.

Malazgirt sava meydan, Van Gl kuzeyi. Buras Alp Arslan komutasndaki Seluklu ordusunun, 1071 ylnda Bizans ordusunu yendii ve mparator Romen 4. Diyojeni esir ald yerdir. Bylece Anadolunun kaplar Trklere alm oldu. Bu, zellikle Bizansn Ermeni tampon prensliklerini boyunduruu altna almasndan sonra daha da kolaylat.

Patnos Aslan, bronz, Urartu, M.. 8. yzyl ba. (Tm objeler Vandaki mzedendir.)

28

OSMANLI MPARATORLUUNDAK YAHUDLER

stanbuldaki ngiliz Bykelisi tarafndan Kralieye gnderilen rapor: No. 350 Sir A. H. Layard, Salisbury Markizi No. 148 Konstantinopol, Nisan 13, 1880 (23 Nisanda ulat). Efendim, Angora (Ankara) vilayeti bykeliniz Bay Wilson tarafndan bana ulatrlan ve yaynlanmas arz edilen raporu size sunmaktan byk onur duyuyorum. mza A.H. Layard F. O. 424/106, s. 306, No. 151 Trkiye No. 23 (1880), s.121, No. 72 350 nolu raporun ekindekiler, Bykeli yardmcs tarafndan Ynetim ehri ve Ankara li, Anadolu hakknda nfus, sanayi, ticaret, ziraat, kamu ileri, toprak konusunda hazrlanan rapor. Bu il ve ehrin nfusu, toprak bykl ve verimlilii ile kyaslandnda az. Bunun sebebi de 1873-74 yllarndaki ktlk sebebiyle yaanan gtr. Erkek nfusundaki azalmann sebebi de 1877-78 yllarndaki savatr. Ayrca iletmesi halkta olan blgeye zel rnlerin dmesi de bu halk Konstantinopol ve Anadolunun dier illerine ge mecbur brakmtr. Trk nfus saymnda kadnlar ve on be yan altndaki erkek ocuklar saylmyor, sadece askere gidecek olan Mslman erkekler ve askerlik hizmetine kar alnacak vergi kapsamna giren erkekler saylyordu. Son saym 1877de yapld ve alnan toplam say 449.241dir. Bu Redhouse kurallarna gre ile arplyor ki, bu da 1.347.723 kii demektir. Bu say da u gruplara blnyor: Mslmanlar, Gregoryan veya Ortodoks Ermeniler, Katolik Ermeniler, Protestan Ermeniler, Rumlar, Yahudiler ve ingeneler. Bu topluluklarn says u ekilde bildirilmi:

Askerlik ykmll olan erkekler Mslmanlar Toplam nfus (Mslmanlar) Gregoryan Ermeniler Roma Katolik Ermeniler Protestan Ermeniler Yahudiler ingeneler Gayrimslm toplam nfus Toplam erkek nfus Toplam nfus 393.074 1.179.222 33.445 3.985 660 280 262 168.501 449.241 1.347.723

Askerlik hizmetine kar vergi deyen erkekler Hristiyanlar

ERMEN MTOMANYASI

29

Bu rklarn dini farkllklarna bal farkl kkenleri var. Mslmanlar, M.. 1344-45 yllar arasnda Sultan Murad dneminde, buralar Bizans mparatorluundan alan Trk askerlerinin soyundan geliyorlar. Ermeniler, 15. yzylda gneydoudan yaplan g ile gelmiler ve zaman iinde Roma Katolik ve Protestan kollarna ayrlmlar, nde gelen Roma Katolik aileler, Sultan II. Mahmut zamannda, 1830da Konstantinopoldan srlmler; beraberinde getirdikleri mallar ve Avrupa ile olan ticari balar ehre byk deiiklik getirmitir. Daha sonra Romadan ynlendirilen Jizvit propagandann baarl olmasyla itibarlarn kaybetmiler ve Avrupadaki gibi eski ve yeni Katolikler diye ayrlmlar. Resmi olarak yaplan ve dardan desteklenen hizipleme bastrlm ama gruplar arasndaki srtme devam etmi ve daha sonra kalc bir baar ele edilememi. Protestanlar, Amerikal misyonerlerin son yirmi sekiz yl iindeki faaliyetleriyle ortaya kmlardr. Saylar az olmasna ramen, dier btn topluluklardan daha iyi eitimliler ve daha gvenilir ve drstler, ayrca giderek oalyor ve etkilerini artryorlar. ounlukla sarn olan ve bozuk bir spanyolca konuan Yahudilerin ber (spanya) asll olduklar ok aktr. Ama baz gebe ingene kabilelerinin nereden geldikleri, ayn Avrupadaki gibi Anadoluda da byk bir muammadr. (Mektubun bundan sonraki blmnde, Ankara ili hakknda detayl bilgiler veriliyor. Bu detaylar ilgin, ancak bu kitabn konusu dnda olan konulardan oluuyor). ngiliz elisi, stanbuldaki bykeliye ounlukla sarn olan ve bozuk bir spanyolca konuan Yahudilerin ber (spanya) asll olduklar ok ak diye rapor ediyor. Bykeli de Angora (Ankara) ili hakkndaki bu notu Londraya iletiyor. Bozuk spanyolca konuan sarn Yahudiler gerekten ber (spanya) kkenliler. Katolik krallar, ber Yarmadasndaki sadece Araplar ve dier Mslmanlar deil, krallk bnyesindeki Yahudiler iin de kesin bir zm buluyorlar. 1412den sonra, Yahudiler zerlerinde kimliklerini belirten bir iaret tamak zorunda braklyorlar. 1480de Engizisyon, lmcl cezalandrma ilemleri uyguluyor ve bu muameleler sonunda 300.000 Yahudi hayatn kaybediyor. Bazlar Fasa gidiyor, ama ou areyi Osmanl mparatorluuna snmakta buluyor. Osmanl Sultan, bu kurtarma operasyonunu hzlandrmak iin kendi gemisini dahi gnderiyor. Trk hkmeti, benzer cmertlii, Almanyadan ve Hitlerin igal ettii lkelerden kaan Yahudi mltecilere de gstermitir. Onbinlercesine snma hakk tannmtr.

spanyann Katolik kralnn tehdidi karsnda Yahudilere tek yardm eden Osmanllar deildi. Kemal Atatrk Trkiyesi de Hitler dneminde onbinlerce Yahudi mlteciye snma hakk vermitir. Youn tehditlere ve mdahalelere ramen Trkiye tek bir Yahudi mlteciyi bile geri evirmemitir.

30

ERICH FEIGL

RUM ORTODOKS PATRKHANES

Konstantinopolun 1453de Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethinden nce, Rum Ortodoks Patrikhanesinin etki alan sadece Konstantinopol ehriyle snrl olacak kadar azalmt. Bu, Konstantinopolstanbul, 29 Mays 1453 tarihinde Osmanl mparatorluunun bakenti olduunda aniden deiti. Her ne kadar Patrik, (camiye dntrld iin) Aya Sofya Kilisesini terk etse de, Sultanlarn himayesindeki patriklerin gc, Bizans mparatorlarnn himayesi altnda bulunduklar zamana kyasla daha fazla oldu. Rum Ortodoks patrii, Osmanl mparatorluundaki tm Rum Ortodoks halk iin bir ulusal kral gibi grev yapt. Adn Rum Ortodoks Patrikhanesinin bugn bile iinde bulunduu stanbulun Fener semtinden alan Fenerli Rumlar, Ermeniler gibi, Osmanl mparatorluundaki en saygn, en zengin ve en etkin vatandalar arasndaydlar. Bu durum ok sonralar, Yunanistan Krall ve zellikle Venizelos ynetimi srasnda, 1. Dnya Savandan sonra Byk Yunanistan hayalini gerekletirme abalar sebebiyle trajik bir deiime urad. Mays 1919da Yunanllar zmiri igal etti ve Anadolunun ilerine doru igali ilerlettiler. Paralanan Osmanl mparatorluuna kar kolay bir zafer elde etmeyi umuyorlard. Ama Mustafa Kemal Atatrk komutasndaki Trk direnii, Yunanlarn bu uuk kak planlarna 1922de son verdi. gal ordular, Kk Anadoludan utan iinde geri ekildiler. Geri ekilirken zmiri atee verdiler. Bylece Trklere yanm bir vatandan baka bir ey kalmam olacakt. 1915te yerlerinden edilmeyen zmirli Ermeniler, Trklerin hogrsne pek cmert bir karlk vermediler... Yunanllar malubiyete uratldktan sonra, iki taraf da mbadele konusunda anlatlar. Anadoludaki Rumlar, Yunanistana, Yunanistandaki Trkler de Anadolu ve Trakyaya yerleti. Bu mbadele, stanbuldaki Ekmenik Patrikhanenin durumunu zayflatt. Yunanistandaki 1974 askeri cuntasndan sonra, birok Rum stanbuldan ayrld. Bu yzden (zellikle Atinann dncesiz yaylma politikas yznden) Rum Ortodoks Patrikhanesi, Patrik Athenagoras ve Patrik Demetriosin ahsi hreti, gnlk politikalar ve d basklara ramen devam ediyor olsa da, nemini byk lde yitirdi.

Patrik Demetrios Hazretleri

ERMEN MTOMANYASI

31

Kutsal Erdem Kilisesi Aya Sofya. Fatih Sultan Mehmet tarafndan camiye, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan da mzeye evrilmitir.

Taksimdeki Rum Ortodoks Kilisesi 19. yzylda ina edilmitir. 1928 ylnda talyan Canonica tarafnda yaplan Cumhuriyet Ant sada.

32

ERICH FEIGL

ERMEN ORTODOKS PATRKHANES

Osmanl sultan ve halifeleri, Ermenilere en sadk vatanda diyorlard. Seluklu ve Osmanl ynetimi altnda, 11. yzyldan 19. yzyla kadar olan sre iinde Ermeniler en mutlu dnemlerini, altn devirlerini yaadlar. Bugn, Ermeniler hl Trkiyedeki en byk aznlk durumundalar. Milli kkenlerine hi baklmakszn, dier Trk vatandalarla ayn haklara ve sorumluluklara sahipler. Ermeni Sorunu, 1878 ylnda Rusyann San Stefano Bildirisiyle yaratlmtr. Bundan nce Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu, drt farkl gruptan olumaktayd. stanbul ve zmirde oturan ve Amiras diye anlan grup zengin ve iyi eitim almt. Anadoluda Karavaganlar bulunuyordu. Bunlar becerikli, ticaretle uraan ve ehirde nfuslar olan kiilerdi. Ermeni kyllerin durumu Mslman kyllerden ok farkl deildi. Son olarak da, zel haklara sahip da kylleri vard. Ermeni milleti anatomisi iinde bile, zel haklara sahiplerdi ve neredeyse yar-bamsz denebilecek durumdaydlar. Orta Anadoludaki Osmanl ynetimi, Ermenileri mmkn olduunca kendi balarna brakt. Maalesef, ar milliyeti duygular hibir snr tanmayan birka Ermeni devrimcisi ve fanatii vard. Bunlar, yar-bamsz krsal halk arasnda rahatszlk karmak iin mmkn olan her yolu kullandlar. Zeytundaki Ermeni ayaklanmas, bunun sonularna iyi bir rnektir. Trkede millet olarak tanmlanan btn milli/dini topluluklar, geni bir otonomiye sahipti ve kendi kendilerini ynetiyorlard. stanbuldaki Ermeni Ortodoks patrii, Rum Ortodoks Kilisesine mensup olmayan btn lar zerinde nfusa sahipti. Gregoryan Ermeniler hari, bu grubun iinde, Jakobitler, Sryaniler ve Msrdaki Kptiler gibi btn Kk Asya ve Afrika Monofizitik kiliseleri bulunurdu. O zamanlar, ingenelerin Msrdan geldiine inanlr ve onlara Kpti denirdi. Bu yzden, Osmanl mparatorluundaki btn ingeneler, medeni kanunlarla ilgili konularda, stanbul Ermeni Patrikliine bal idi. Ermeni Ortodoks ynetimi altndaki bir dier grup da Balkanlardaki Bogomiller idi ve Pauliyan olarak bilinirlerdi. Dou Anadoluda hl kk gruplar halinde yaamaktadrlar ve Maniian inanlara sahiptirler. Tarihi Ermenistan blgesinin ve burada yaayan birok halkn tarihi, Dou ile Bat arasndaki dnya hakimiyeti sava ile balar. Bir Hind-Avrupa halk olan Haik, byk bir ihtimalle Balkan veya Trakyaldrlar ve tarihi Ermenistan blgesine M.. 6. yzylda gelmilerdir. O zamanlar, Urartu krall, Scythianlarn aknlaryla yklmak zereydi. Yeni gelen Hind-Avrupal Haik halk, bir seviyede Urartularla kartlar. Urartularn Asya kkenli dili, Trke gibi eklemeli bir dil idi. Ermenilerin Hind-Avrupa kkenli dilleri zerinde, kltrlerinde olduu gibi etkili oldu. Dou Anadoluya gleri srerken, Haik halk (Ermeniler) Medyan hakimiyeti altna girdiler ve 550 ylnda imparator Kiros, antik Urartu topraklarn, buraya yeni gelmi olan Haik halk ile birlikte ele geirdi. Ermenilerin ad ilk olarak, Daryusun (M.. 486) zaferlerinin anlatld belgelerle balantl olarak, Behistun kitabelerinde geer. Bu dnemde, Ermeniler, Perslerin ynetimi altnda bulunmaktayd. M.. 4. yzylda Ermenistan (tm rklar, kabileleri ve soyu birbirine karm halklaryla) Achaemidlerin daha sonra da Seleucidlerin ynetimi altndayd. Ynetim Parthianlarn eline geince, Ermeni prensis Tigranes, Parthian sarayna esir dt. 2. Tigranes (M.. 95-55), Ermenileri Parthianlarn esaretinden kurtard ve bamsz bir Ermeni ulusu ortaya kard. Bakentleri imdiki ad Silvan olan ve Van Glnn gneybatsnda bulunan Tigranakent idi. 2. Tigranes, Pontus kral 6. Mithridatesin kz

ERMEN MTOMANYASI

33

ile evlendi ve Romaya kar Mithridates ile ayaklanarak ok byk bir hata yapt. M.. 69 ylnda, Romal general Lucullus, Ermeni Kral 2. Tigranesi yenilgiye uratt ve bamsz Ermenistan ryas ok ksa srd. Gnmzde Ermenilerin, bu ksa sreli bamszla dayanarak Dou Anadoluda hak iddia etmeleri ve Ermeni terristlerin toprak iddialar, Amerika Birleik Devletlerindeki talyan mafyasnn Romallarn (ya da Lucullus veya Trayann) varisleri ve Tigranakent zaferinin miraslar olduklarn syleyip Dou Anadolunun kontroln ele geirmek istemelerine ya da Franszlarn bir zamanlar ynetimleri altndaki Kuzey Amerikadan toprak iddia etmelerine benzer. rnekler oaltlabilir. Eer herkes tarihinin bir dneminde hakimiyet kurduu topraklar almak isterse, btn dnyann boaltlp tekrardan dzenlenmesi gerekir ki bunun da anlam srekli savatr. Dou Anadolunun hakimiyetinin Romallara (Trajan, Neron, Hadriyan, Diocletian) veya ran Sasanilere ait

Patrik Snork Kalutsyan, Trkiye Ermenilerinin manevi lideridir. Osmanl mparatorluunda, patrik milli bir kral kadar glyd. mparatorluktaki btn Monofizitik lar ve btn ingeneler ona bal idi.

Ermenistan Kral Tigranes, megalomanyak kaynpederi, Pontos Kral Mithridatesi Romal generallere teslim etmeyi reddedince, Lucullus Tigranes ehrine saldrd. Tigranesin silahl gleri, Lucullusn btn ordusundan daha oktu ve Ermeniler bu yzden Romallar kk gryor ve bir elilik grevi iin ok byk, bir ordu iin ise ok kk diyorlard. Sava sadece bir gn srd (M.S. 9 Ekim 69) ve Romallar, kendilerinden yirmi kat gl olan Tigranes ordusunu bozguna uratt. Roma askeri kaytlarna gre, aslnda hibir Romal lmemiti, btn lenler Ermeni idi. Tigranes, kamay baard ve daha sonra kendi halk tarafndan ldrlecek olan kaynpederi Mithridates ile bulutu. Teba halklar, zalim Tigranesi terk ettiler ve galip taraf olan Lucullus ve Pompeiusa ballklarn bildirdiler.

34

ERICH FEIGL

olduu dnemler vardr. Bu dnemin sonunda, imparator Diocletian, 3. Tiridatesi Ermenistan kral ilan etmitir. Bir Parthian olan Gregory Parthev, hristiyanl kabul etmitir. Son bulgular gstermektedir ki, Ermenistan, imparator Konstantin, M.S. 313 ylnda Hristiyanl kabul edene kadar Hristiyan olmamtr. Ermenilerin Hristiyan oluu, kral Tirdatn (Tiridates) emriyle 314 ylnda gereklemitir. Ermenistann Hristiyanlamas byk ihtimalle Edessada (bugnk Urfa) balamtr. Hristiyan cemaatlerin daha 2.yzylda burada var olduu kantlanmtr. Byk kabul, Aydnlatc diye anlan Gregory Parthev Lusarevi vastasyla olmutur. Fakat o bir Haik deildi ama kelimenin tam anlamyla yani Ermenistan topraklarnn bir insan olma anlamnda bir Ermeni idi. Kken olarak da Parthian idi. Gregory, bir Pers mltecisi olarak o zamanki ad Sezarya olan Kayseride yaad. Hristiyanl orada kabul etmiti. lk nceleri, Kral Tiridates, Gregoryye kt davrand ama daha sonra o da Hristiyan oldu ve onunla birlikte giderek Ermenistan halk Hristiyan oldu. Hristiyanlk, Roma mparatorluu, Grcistan, Kafkasya ve Ermenistanda hzla yayld. Bu, Persler zerinde ters bir etki yapt. Persleri yenebilecek gte olan Apostate Julian aniden ld. Halefi, Jovian, Kafkasya ve Ermenistan Perslerle sava yapmadan terk etti. mparator Theodosiusun 395 ylnda lmnden sonra, Roma mparatorluu, Dou ve Bat olarak iki imparatorlua blnd. Sasanilerin, Hristiyanlk kart fanatik din politikalar sebebiyle byk maduriyet yaayan Ermeni prensleri, beyhude bir ekilde daha ok zgrlk elde etmek iin uratlar. 451 ylndaki Avarayr savanda, Ermeni kral Vardan Mamikonean, Persler tarafndan yenildi. Bizansa yapt yardm arlarnn hibir yarar olmad. 451 yl Ermeniler iin vahim bir yl oldu, ayn yl iinde, gnmzde Kadky olarak bilinen

Van yaknlarnda Semiramis Kalesi ve Camii. Hildshausen Enstits sanat koleksiyonundan. Almanya. M.S. MDCCCXXXXIX (1849).

10. yzylda Akdamar Kilisesi ina edildiinde, dou Anadolu Ermenileri ve prensleri, Badattaki Abbasi Halifesinin hakimiyeti altndayd. Sanat ve kltrle ilgilenen (ve askeri konularla uramayan!) Halife de, halifelerin saraynda yaayan Memlklere balyd. Memlkler Trkt ve ynetim ve askeri konularla ilgileniyorlard. Klasik yuvarlak binalar ile hem Seluklu hem de Ermeni mimarisinde etkili olmulardr.

ERMEN MTOMANYASI

35

Kalkedonda 4. Ekmenik Konsey topland. Bu talihsiz sava sebebiyle, Bizans snrlar dnda kalan Hristiyanlar konseye katlamadlar. Ayn zamanda Bizansl papazlarn resmi politikas olan imparatorluk politikas, kar konulmaz bir zafer kazand. sann, kutsal ruh ve insan olarak, iki tabiatl yapsn savunan doktrin kabul edildi. Monofizistler, konseyin kararlarn kabul etmediler. En nemli monofizist grup Ermenilerdi ama bu grubun iinde Sryaniler, Msrl Kptiler, Etiyopyadaki gney komular ve Hindistan kilisesi vard. Buna, o zamanlar gayet gl olan Persli Nasturileri de eklemek gerekir. Bu eliki, Bizans ile Ermeniler arasnda, her iki taraf iin de olumsuz sonular douran, uzun sreli bir dmanla sebep oldu. Ermenilerin zayflamas, Bizansn onlar kk grmesine sebep oldu. Ba dmanlar olan Persler arasnda bir tampon grevi gren Ermenileri kaybettiklerini anlamadlar. 484 ylnda, Bizansllar, doudan gelen Persler tarafndan yenilgiye uratldlar. Bir nesil sonra, Justinyen imparator olduunda, Ermenistann bamszlndan hibir iz kalmamt. G dengesi, Bizans ile Persler arasnda bllmt. mparator Mauris, ilk vatanlar olan Trakyaya birok Ermeni yerletirdi. Persler ve Romallar arasndaki savan ardndan, Ermeniler zerinde hakimiyet kurmak iin, Araplar ve Bizansllar arasnda 1040a kadar sren bir g dengesi kuruldu. M.S. 630 ylnda, mparator Heraklius, Monofizisist Ermenilerle bir kilise birlii iin yaplan planlara ekil verdi ama tam on yl sonra, Araplar, Dou Anadoluyu igal edince, Bizansn blgedeki hakimiyeti sona erdi. Bizansn ara sra kazand zaferler (rnein mparator 2. Jstinyenin (685-695) hkmdarl srasnda olanlar) sadece Ermenileri, resmi Rum Ortodoks Kilisesi izgisine getirmek iin yaplan zorba giriimlere dnt. Sonunda, Bizansllar ve Araplar, Ermenistann kontroln, tpk Romallar ve Perslerin yapt gibi, Dou Anadolu ve Kafkasya olarak ikiye blerek paylatlar. Ermenistan kral olarak ta giydii trende Prens Akota, hem Araplar hem de Bizans tarafndan alametler verildi.

Ermeni sanatnn ok tekrarlanan temalar: Ermenilerin g zamanlarnda balayp 1514de Osmanllarn ranllar kesin yenilgiye uratt aldran Savana kadar sren, Perslerle srekli devam eden sava.

Codex 189dan Van Gl manzaras: 451 ylndaki Haik-Pers sava. Avarayr yaknlarnda, Haik sadece sava deil, Vartan Mamigoniyan asaleti altnda savama zlerinide kaybettiler. (Aziz Vartan ve yoldalar anlatan 16 yzyldan kalma illstrasyon, Mechitaristenkloster, Viyana). Ayn tema. Avarayr Sava, 19 yzyl gzyle (Georg Drah, 1888) Pers kral, 2. Yadzegert, 451 ylnda (yani Kalkedon Konseyinin yapld yl) Haik halkna Mazdaizm dinine dnmeleri iin bask yapyor. Baarl olamyor ama Haik halknda, Konseyde yer alamadklar iin hiziplemeler balyor. Mechitaristenkloster, Viyana.

36

ERICH FEIGL

Ermenistan, Araplar ve Bizans arasnda yar bamsz bir tampon devlet olarak ortaya kt ve iyi de oldu. Glerinin snrlarn ve hadlerini bilen Ermeni prenslerinin akll davranlar, Haik halknn refahnn en byk garantisi oldu. Bu dnemde, muhteem Ani binalar ve Van Glndeki Akdamar Adasndaki kilise ina edildi. am ve Badattaki Halifelerin egemenlii kabul edilebilir bir yapdayd. Hibir Arap, Ermenileri, Monofizitik inanlar dolaysyla zor durumda brakmay bile dnemezdi. Tersine, Ermenilere, Kudsn kutsal blmlerini tefti etme grevini verdiler. Daha sonra Bizans ve Arap hakimiyeti altnda olan Bagratidlerin hakimiyetinde, Ermeniler kltrel adan byk gelimeler gsterdiler. Aninin inas tamamland ve Akdamar Kilisesi, Katolik Ermeniler iin nemli bir merkez haline geldi. Ancak, Bizansllar, Ermenilerin iplerini gitgide ksaltmaya devam ettiler. Douda Batya doru genileyen yeni kabilelerle ilgili yeni, artc raporlar geliyordu. Ama tampon Ermeni devletini desteklemek ve glendirmek yerine, Bizansllar, Ani prensi Hovanes Smbat Aniyi hibir art ileri srmeden ve tamamen boaltmas iin zorladlar. Balkanlardaki zaferlerinden sonra, Bulgar Kasab lakapl mparator 2. Basil, benzer zaferler kazand Kafkasya ve Ermenistana yneldi. Yaylmac politikalar, halefi, mparator 9. Konstantin zamannda Ermenistanda zaferlerle devam etti. 9. Kostantin Monomakus, merhametsiz bir fanatik Ortodokstu. Kendi inanlarna kar olan Aniyi ilhak etti ve Ortodoks Bizans mparatorluunun bir paras haline getirdi. Ermeni kaynaklarnda yle geer: Kral 2. Gagik, Konstantinopoldeki kralla teslim olmak zorunda kald. Bu, Ermeniler iin dier bir talihsiz yl olan 1045 ylnda oldu. 1045den beri, tarihi Ermenistan blgesinde yani, Dou Anadoluda bamsz ya da yar bamsz bir prenslik veya krallk olmamtr. Bamsz Ermenistan ynetimi veya otonomisinin hibir izi yoktur. Ermeni politik yaamn dou Anadoludan silip atan Bulgar Kasab, mparator 2. Basil ve ondan sonra mparator 9. Konstantin Monomakustan bakas deildir.
Bamsz Ermenistan ynetimi veya otonomisinin hibir izi yoktur. Ermeni politik yaamn dou Anadoludan silip atan Bulgar Kasab, mparator 2. Basil ve ondan sonra mparator 9. Konstantin Monomakustan bakas deildir.

Uzun yllar, Bizans, Persler ve Mslmanlar arasnda tampon devlet grevi gren yar bamsz Ermeni prensliklerinin yok edilmesi Yunanllarn iidir. Monofizisist Ermenilere hogr gstermiyorlar ve srekli onlar inanlarndan dndrmeye alyorlard. Ermenileri bu kt kaderlerinden kurtaran nce Seluklu sonra da Osmanllar olmutur.

ERMEN MTOMANYASI

37

Ani: Tigran Honentli Aziz Gregry Kilisesi. Ermenilerin, Trklerin Bagritid hanedannn bakentini ykt ynndeki tartlmayan mitolojisinin nemli bir blmn oluturur. Tarihi gerek: En aznda M.S. 772 ylndan beri, bir zamanlarn Urartu ehri Araplarn kontrolndedir. Bizans igalinden sonra, ehrin Gregoryanlar tarafndan yamalanmas ve sonra da prensliin zayflamasndan sonra, Hovhannes Smbat, bakenti Bizansllara brakmak zorunda kald bir anlama yapmaya zorlanr. 1041de Bulgar Kasab 2. Basil, bundan gelir elde etmek ister, Ermeniler bakentlerini vermek istemeyince, mparator Konstantin Monomakus, Aniye iki ordu yollar. Arap prens Dvin ile birlikte, Ermeni savunmasn krarlar. 1045 ylnda, Ani patrii ve valisi, kaplar Bizansllara aarlar ve Dou Anadoludaki bamsz Erenistann son kalntlar da yok edilir. Seluklu sultan Alparslan, tam yirmi yl sonra yani 1065 ylna kadar Aniye gelmi deildir ve Alparslan Ermenilerle deil, o zaman Dou Anadolunun hakimiyetini Araplarla paylamakta olan Bizansllarla savamtr. Uzun yllar, Bizans, Persler ve Mslmanlar arasnda tampon devlet grevi gren yar bamsz Ermeni prensliklerinin yok edilmesi Yunanllarn iidir. Monofizisist Ermenilere hogr gstermiyorlar ve srekli onlar inanlarndan dndrmeye alyorlard. Ermenileri bu kt kaderlerinden kurtaran nce Seluklu sonra da Osmanllar olmutur.

38

ERICH FEIGL

OSMANLILARIN DOU ANADOLU VE KLKYADAK ZAFER

Kilikyadaki Ermeni prensliinin tarihine girmek burada mmkn olmad iin unu belirtmek yeterli olacaktr ki, 1512, Sultan 1. Selim zamannda Osmanl hakimiyetine girdiinde, 137 yldr, Kilikyada bamsz veya yar bamsz bir Ermeni prenslii bulunmuyordu. 1375 ylnda Memlkler tarafndan fethedilmiti. Dou Anadolu ve komu blgeler ve Osmanlnn gneydou blgelerindeki g sava 23 Austos 1514de aldran yaknlarndaki sava ile son buldu. Burada, Sultan 1. Selim (1512-1520) ran Safavi devletini yenilgiye uratt ve tarihi Ermenistan blgesinin tamamnn kontrol Osmanllarn eline geti. Bu dneme kadar bir Ermeni prensi blgede hkmdar olmayal yaklak be yzyl gibi bir sre gemiti. Tam iki yl sonra, 24 Austos 1516da, Halep yaknlarndaki Mercidabk Savandan zaferle kan Sultan 1. Selim, Suriye kaplarn am oldu. Sultan 1. Selimin halefi, Muhteem Sleyman, fetihlere Rodos, Azerbaycan, Kafkasyann tamam, (1. Dnya Savana kadar Trklerin elinde kalan) Mezopotamya, Macaristan alarak devam etti. 1529daki Viyana Seferi, bu hzn kesildii sefer oldu. Ermeniler iin bu altn an balangc demek oluyordu. Osmanllar, topraklarn genilettike, Ermeniler de muzaffer ordularn peinden gitti. Esnaf ve tccar olarak i yaptklar topraklar, Dou Anadoludaki topraklardan yz kat daha byk bir hale gelmiti.

Akdamar Adas ve nl Kutsal Ha Kilisesi. 10. yzylda kilise ina edildiinde, dou Anadoludaki Ermeniler, Badattaki Abbasi halifesinin hakimiyeti altndayd. Abbasilerden nce, dou Anadolu ve burada yaayan halk, amda oturan Emevi halifesinin hakimiyeti altndayd.

aldran Sava meydan. 23 Austos 1514de, Sultan 1. Selim, ranllar bu meydanda yendi ve Dou Anadolunun kontrol Osmanllara geti. O zaman zerinde anlalan snr, bugn hl Trkiye-ran snrn oluturmaktadr. ki yl sonra ayn gn, Sultan 1. Selim, gney Anadolu ve Suriyeyi de kontrol altna ald. Hemen sonra, Kahireyi fethetti ve Mekke emiri Sultan 1. Selimi halife olarak tandn ilan etti. Halifelik, 1924 ylnda Trkiye Cumhuriyeti tarafndan kaldrlana kadar Osmanlda kald.

ERMEN MTOMANYASI

39

ERMEN TRAJEDSNN SEBEPLER

Ve Ermeni trajedisi balar. Birok Ermeni kilisesi ve mezhebi arasndaki talihsiz rekabet ile birleen ultramilliyeti ideolojiler, Osmanl mparatorluundaki i politika iklimini hareketlendirmiti. Zamann sper gleri ngiltere, Rusya ve Fransa Osmanl mparatorluunu zayflatmak istiyorlard ve bunu yapabilmek iin Ermenileri kullandlar. Ermeniler ve Trkler, Seluklularn (11. ve 12. yzyllarda) Dou Anadoludaki Bizans topraklarn fethetmeye baladklarndan 19. yzyla kadar, tam bir uyum iinde yaamaktaydlar. Ermeni Trajedisinin sebepleri ieride deil de, ok uluslu Seluklu ve Osmanl mparatorluklarnn topraklar dnda aranmaldr. 19. yzylda, Osmanl mparatorluundaki huzursuzluun balca sebebi Rusyadr. Bostonlu Protestan misyonerler gibi baz Amerikallarn da yardmn almlard. Rusyann amac, scak denizlere inecei bir geit bulmakt. Amerikal Protestanlar kendilerini, Ruslarn yararl aptallar olarak ispatladlar.

OSMANLI ERMENLERNN BEENSN KAZANMAK N KLSELER VE MEZHEPLER ARASINDAK MCADELE

Choctaw Kzlderililerine misyoner amal seyahat srasnda, Kuzey Amerikal misyoner William Goodellin aklna, Kutsal Topraklarn Hristiyanlk adna yeniden fethedilmesi fikri gelmiti. O zamanlar, Kutsal Topraklar, tamamen Osmanl hakimiyeti altnda idi. Bu yeni Hal Seferi, askeri bir havada planlanm bir dizi keif gezisi ile balamt. Amerikal misyonerler, ahsi hibir fedakrlk yapmamt. Onlar bu ie balayan tek ey, bizim de saygya deer bulduumuz amaca olan ballklaryd. 1821de kk bir nc birlik, Kutsal Sepulchrede kamp kurdu. Ana amalar, buradaki birok hac zerinde misyoner (Protestan) bir etki brakmakt. Kudsteki ilk misyoner giriim tam bir fiyasko oldu. Ne Yahudiler, ne Mslmanlar ne de baka birileri, Amerikan tarz Protestanla ilgi gstermediler. Sonunda Amerikanlar, Kudstekileri kendi dinlerine ekme gayretlerine son verdiler ve Beyruta getiler. Lbnandaki Hristiyan gruplarnn ok sert muhalefeti ile karlamalarna ramen, Amerikallar, Gregor Vardapet ve Garabed Dionysius isimli iki Ermeniyi kendilerine ekmeyi baardlar. O zamanlar Ermeniler zellikle Gregoryan idiler. Her trl sivil yasa kapsamnda, stanbuldaki patrie balydlar. Sonunda, Amerikallarn verdikleriyle ilgilenen Ermenilerin olduu ortaya kt. Onlara cazip gelen cmert eitim imkanyd. Protestanmisyonerler, Osmanl mparatorluundaki baz yanl yollara girdiler. Misyoner faaliyetleri onlar Malta, Yunanistan ve son olarak da zmire gtrd. Ayn zamanda, baz takdir edilmesi gereken baarlar da elde etmi olmalar gerekir. Sonunda, imparatorluk genelinde elde ettikleri tecrbelerinin, Beyrutta yaplan tarzda olmas gerektii sonucuna vardlar. Dier bir deyile, onlarn misyonu sadece Gregoryan Ermeniler arasndaki baar ile elde edilebilirdi. Ermeni Ortodoks hiyerarisinin iki temel faktr bu baarya

40

ERICH FEIGL

balyd. Birincisi hiyerari, ok zeki Amerikan misyonerler, Kutsal Topraklar yeniden Hristiyanlatrmak iin Boston limanndan, kendilerince, yeni bir Hal Seferine ktlar. Misyonerler, Yahudiler veya Mslmanlar zerinde hibir baar salayamadlar, sadece Ermeniler arasnda baar saladlar, baka bir deyile, dedelerinin kiliselerinden ayrdklar Hristiyanlar zerinde baarl oldular. Ermenilerin eitimine gereken ilgiyi gstermedi. kincisi, uygulamada para ve g iinde yzyordu. Amerikallar sonunda, misyon kararghlarn, William Goodellin ynetiminde Konstantinopolde atlar. Amerikan misyonerlerinin tarihlerini okurken en dikkat eken nokta, yaplan birok yanltan sonra, byle byk bir imparatorluun bakentinin, kararghlar iin en uygun yeri olduunu anlamalar oldu. Misyoner Smith ve Dwight tarafndan yaplan almalar, Beyrut ve zmirde gelitirilen tarz teyd eder zellik tayordu. renmeye a olan Ermeniler, Konstantinopoldeki Yabanc Misyon Amal Amerikan Eitim Kurulunun salad eitim imkanlarn byk bir evke kabul ettiler. Daha 1833de, okuma ve renme heveslisi birok Ermeni renci Protestan yapld. Ayn yl iinde Protestan misyonunun on be gen papaz olmutu bile. Misyonerlik dalgas, Konstantinopolden evre illere hemen yayld. 1834 ylnda, Benjamin Schneider, Bursada misyoner okulunu at. Bunu hemen Trabzon izledi. Be yl sonra, 1839da, Protestan Ermeniler-Amerikallarn, tarihsel belgelerindeki zulmn ruhu dedikleri olaylar balad. Ermeni Ortodoks papazlar, Ermeni misyonerlerin, zeki Ermeniler zerinde elde ettikleri baardan rahatsz olmulard. Misyonerlerden kurtulmak ve bu ellerinden kayp giden Ermenileri yeniden kazanmak abasna girdiler. kna ie yaramaynca, kilise zor kullanma yoluna gitti. Okullar yakld ve misyoner gazeteci William E. Strona gre tutuklamalar yapld ve ortama terr hakim oldu. Patrik, ok hogrl olmakla suland ve be kiinin adnn bulunduu balca pheliler listesi yapld. Ermeni milletinin en st tabakasna mensuptular; papaz, bankac, iadam ve sanatydlar ve hepsi delalet ile sulanyordu. Bu, Gregoryan Kilisesinden ihra ve ayn zamanda bir kiinin milliyetini kaybetmesi etkilenenler iin bir felaket demekti. Bir millete tabi olmadan, evlenemez veya bir Hristiyan olarak gmlemezdi. Bu kanunlar nnde savunmasz olmak ve sosyal srgn anlamna geliyordu. Ancak, Protestanlk Ermeniler arasnda zemin bulmakta devam ediyordu. Bu, hi phesiz, Osmanl Ermenilerinin renmeye olan alklarnn yan sra, Amerikan-Ermeni papazlarn becerisinin bir sonucuydu. Bir Protestan okulu da, geni Osmanl mparatorluu topraklarnn en u noktas olan Vanda almt ve Protestanlarn, uzak Hakkari dalarndan, Protestan yaptklar Da Nasturileri vard. Ama Protestanlk, ne Nasturilere ne de Van halkna ans getirmedi. Hem Ermeniler, hem de Nasturiler (Amerikan paras kullanarak) Ruslarla birlikte i yapmaya baladlar ve sonunda Mart 1915deki isyan hareketine srklendiler. Osmanl, buna genel bir yer deitirme emriyle karlk verdi. Bu, her iki tarafta ok trajik kurbanlarn verildii, 1915 Osmanl-Ermeni felaketinin balangc oldu.

ERMEN MTOMANYASI

41

SONUN BALANGICI: PROTESTAN BR ERMEN MLLETNN OLUUMU

1846da, perde Ermeniler iin hem gerekte hem de mecazi anlamda iki kez kapand. Konstantinopoldeki Ermeni Ortodoks Patrikhanesinde, patrik, perdeler ve mihrap kapatlm bir haldeyken, Protestanl seen Ermenilerin aforoz emrini okudu. Dnyadaki tm ktlklerle sulanyor ve tehdit ediliyorlard. Daha sonra, bu aforoz ferman, blgedeki ayn abartl artlarn iindeki tm Ermeni Ortodoks kiliselerinde okundu. Tm haklar elinden alnan Protestan Ermenilerine byk yardmlar geldi. ngiltere, yardma zellikle ok istekliydi, nk durumu igal iin iyi bir frsat olarak gryordu. Sonunda, Osmanl mparatorluunun Sadrazam, mdahale etmek zorunda kald. 1 Temmuz 1846da, Osmanl mparatorluu iinde yeni bir millet yaratld lk Avangelis Ermeni Kilisesi. 1848de, sadrazam bu konuyla ilgili bir ferman yaynlad ve iki yl sonra da Sultan, yeni Protestan milletine ahsen imtiyazlar bahetti. Artk, Protestan Ermeniler, Bb- Ali nezdinde, Ortodoks Kilisesinin temsilcileriyle ayn haklara sahip olan kendi temsilcilerini seme hakkn elde etmilerdi. nceleri, bu yeni dnem ok umut verici gzkyordu. Prostestan misyonerlerin maksatlar hi phesiz iyiydi ve daha nce grlmemi ve zgeci bir sadakat gstermekteydiler. Ancak, sonu, Osmanl Ermenileri iin istemeden de olsa, felaketle sonuland.

Ermeni milletinin en nde gelen isimlerinden biri Sivasl (Sebaste) Mekhitardr. 7 ubat 1676da bir Ermeni tccarn olu olarak dnyaya gelmitir. Ermenilerle ilgili misyoner faaliyetlerinde, Hal Seferleri srasnda kurulan, Fransz-Ermeni ilikilerine gvenen Cizvit misyonerler, Franklar, ile temasa geti. Mekhitar, Osmanl Ermenilerinin en nde gelen bilimadamlarnn biri oldu. Bir cemaat kurdu ve Ermeni rnesansndan mesul biri haline geldi. En merhametsiz dman, Gregoryan Kilisesidir.

KATOLK ERMENLER
Protestan milletinin oluturulmasyla, Osmanl Ermenileri iin l bir sorun ba gsterdi. Birincisi, eskiden kurulmu olan ve hl kendi varln Aydnlatc Aziz Gregorye balayan Gregoryan Kilisesi idi. kincisi, resmi olarak 1850 ylnda kurulan Protestan Kilisesi, ncs

42

ERICH FEIGL

de Osmanldaki Katolik Ermeni Cemaati idi. Ama ncs baka bir dzlemde ele alnmaldr. Prostestanlar resmi varlklarna ngiliz (ve baka bir balamda da Amerikan) mdahalesine borlu iken, Katolik Ermeni milletinin kurulmas, kendilerini her zaman Doudaki Katoliklerin koruyucusu olarak gren Fransz mdahalesinin bir sonucudur. lk Katolik Ermeni Patrii Agop ukuryan, 1831de Sultan tarafndan tannd. Aslnda ilk ikametgah, yzyllarca nce yklan, eski Ermeni Krall Kilikyann kurulduu yer olan Adanadayd. Ermeniler, Bizansn Araplara kar zaferle kazand parlak yllarnda uygulad yerleim programndan beri Kilikyada yaamaktayd. Hetumlar ve Rubenlar, bu ilk yerleenler arasndaki, Kilikya Krallnn nderlerini

Ermeni liderleri, elbette mevcut komularnn arkasnda duracak mttefikler aryorlard. Bunlarn arasnda hi sevilmeyen Moollar ve hatta nefret edilen Katolikler de vard. Bu ittifak en belirgin halini, 1198 ylnda, Kardinal Konrad von Wittelsbach, Prens II. Loeyu, Kilikya Kral olarak kutsadnda ald. 14. yzyl, Kilikyadaki Ortodoks Ermeni ve Katolik Ermeni aileler arasnda acmasz kavgalarn yaand ac dolu bir dnemdi. 1342de, Kilikya, Guy de Lusignana teslim olduunda, Fransz oldu. Kilikyal Ermeniler arasndaki Gregoryan ounluk buna bir isyanla karlk verdi ve 1344 ylnda, Guy de Lusignan ve yz Fransz valyesi ldrldler. Onun Katolik halefleri olarak, Kilikya Krall adyla sadece Sis ehri kald. Nisan 1375 ylnda, Memlkler Sisi fethettiler ve

stanbuldaki Katolik Ermeni Kilisesinin yeri daha uygun olamazd. Kilise, eski Fransz Bykeliliinin bir uzants olarak ortaya kmtr. Ayn ekilde, 1831 ylnda ayr bir Katolik Ermeni kilisesinin yaratlmas, Bab- Ali zerindeki Fransz basksna ml edilebilir.

Robert Kolej (Gnmzde Boazii niversitesi), 1840 ylnda zeki Ermenilerin eitimi iin kurulmu ve Ermeni milliyetiliinin de eitim alan olmutur. Robert Kolejin kurucular, zellikle Cyrus Hamlin, yeni kolejin yerine byk bir nem vermilerdir. Buras, Osmanlnn Avrupann yarsn fethetmeye balad Rumelihisarnn hemen yanndadr. Yeni okulunun binalar reconquistann (geri fethetme) bir sembol gibidir. American Board adl tarih kitabnda, William E. Strong, Ermenileri mmkn olan her ekilde yardm edilmesi gerekenler olarak anlatrken, okulun kurucusunu da, Trklerin ba belas olarak gstermektedir. Ultra-milliyetilik yanl anlalmaya balanmtr.

yetitiren en nemli aileler arasndayd. 1080 ylnda, Rubenler, Bizanstan bamsz, ayr bir prenslik kuracak kadar gl hale geldiler. Ermeni Kilikyas 1375 ylna yani, Memlkler son verene kadar tamamen veya ksmen bamsz bir prenslik olarak varln srdrd. Kilikyann

5. Leoyu esir aldlar; bu da Ermeni devletinin varlnn son izlerinin de ortadan kaldrlmas oldu. Ancak, Fransz Kilikyann, Ermenistan ile her hangi bir bann olup olmad tartmaya aktr. Son Kilikya Kralnn Pariste lm, birok Avru-

ERMEN MTOMANYASI

43

paly derinden etkilemitir. Bir Fransiskan rahibi, kraln bamszln Memlklerden srarl bir uratan sonra satn almtr. Kraln lmn hatrlayanlar zellikle Franszlardr. Bunun sebebi, 5. Leonun, ok byk bir cenaze treniyle, Celestine Manastrna Fransz krallarnn yanna gmlm olmasdr. Kilikya Krall 1375 ylnda son buldu, yani Osmanllar tarafndan fethedilmeden tam 150 yl nce. Elbette, tm Anadoluda olduu gibi burada da her zaman olduu gibi kk bir aznlk olarak, Kilikyada birok Ermeni hayatlarn devam ettirdiler. Franszlar, 1831de bir Ermeni Katolik Patrikliinin kurulmas iin bask yaparlarken, Kral Leonun hatras canl idi. Musa Da syan srasnda, 1915de yerel Osmanl Ermenilerinin ektikleri aclara su ortakl yaparken de canl idi. 1918de Gneye asker kardklarnda ve Ermenilere tutamayacaklar szleri verirken de dier bir sua da ortaklk ettiler. 1896 ylnda (yazarnn seilmi olan baln birden fazla anlam olduunun kesinlikle farknda olmad) Trkiye ve Ermeni Canavarl adyla kartlan bir kitap, Amerikal Protestanlarn, propagandann tesinde daha nelere niyetli olduklarn gstermektedir. Kitabn mns ve ierii, en iyi Francis E. Willardn yazd nszdeki birka satrla anlatlmaktadr. Ermenilerin dnyadaki en asil millet olduu aikrdr nk, yz ifadeleri, grnleri ve letafetleri ok ekicidir. Yani, kiisel grnleri, Tanrnn muhtemel grntsne, dier btn rklardan daha yakndr. Francis E. Willard, Ermenileri silahsz olarak tasvir eder ve asla kimseye kt bir ey yapmayacaklarn syler. Ermenilerin sadece depolamad ayrca birok isyanda kullandklar byk miktardaki silahlara baklrsa, bu sylenilenler tam bir samalktan baka bir ey olamaz. 1896, Ermeni terrnn younlat bir yld. Ayn yl iinde Osmanl Bankasna baskn dzenlenmi ve rehine-

Vandaki Ermenilere ynelik Amerikallarn Protestanlk misyonerlii 1872 ylnda balad. Yerli Ermeni Ortodoks papazlarn bu misyona kar iddetli savunmalar oldu. (Daha sonra Van, Ermeni Katholikoslarn uzun sre merkezi oldu.) Be yl sonra, Amerikallar misyonlarna uygun olan ilk ibadethaneleri amay baardlar. Amerikallar, 1855 ylndaki saldr ve kuatmalara gnderme yaparcasna Vana Ermeni Kilisesinin Sebastapolu adn verdiler. Ortodoks ve Protestan Ermeniler arasndaki dmanlk sebebiyle Van, fanatik milliyetiliin yeerdii bir yer haline geldi. Bunun sonucu olarak birok isyan kt ve sonunda onbinlerce Mslmann hayatna mal olan 1915 ayaklanmas patlak verdi. Dr. Reynolds ve kars gibi iyi niyetli misyonerin eitim amacyla balatlan faaliyetleri ar milliyetilii dourdu.

1. Dnya Sava patlak vermeden ksa bir, sre nce, 1914de ina edilen stanbul Ermeni Protestan Kilisesinde bir ibadet an.

44

ERICH FEIGL

ler alnmtr. Ama Mslman rehinelerin Ermeni rkn hibir muhakeme yapmadan tercih edenlerin gznde hibir anlam yoktu. Bununla birlikte, Mslmanlar mahremiyete her eyin stnde deer verirler. Sonu: Ermeniler bir millettir, Sultan ve onun askerleri de eytann krbacdr. Anglo Sakson rk da kat yrekli bir gzlemcidir. Aslnda, ngiltere ve ABDnin mdahalesi, baz Protestan misyonerleri tatmin etmemiti. Benzer dnceler, Ruslar tarafndan da ortaya atld. Yzyln sonunda, Ermeniler, byk devletlerin Osmanl mparatorluunun iilerine karmak iin en tercih ettii ara haline geldiler.
Artin Dadyan Paa, Osmanl Dileri Bakanl Mstearl (1880-1887) yapmtr ama Ermeni davasnda Sultan iin almamtr

Kanl av kpeklerinin kskacnda: Sultan 5. Murat, Osmanlnn Avrupadaki topraklarnda yaayan isyanclarla urayor: Bosna-Hersek, Karada ve Srbistan. Bu milletler, kendi snrlar iinde, aznlklara verilen btn imtiyazlardan en st seviyede yararlanyorlard. (Dier taraftan Ermeniler, Osmanl mparatorluunun hibir yerinde ounluk durumunda deillerdi.) Rus ar, Avusturya imparatoru Franz Joseph, mparator 1. Wilhelm, Yunan Kral 1. George ve talya Kral Humbert dikkatle izlerken, Alman Bismark ve ngiliz Beaconfield kavgaya dahil olmak iin hazrda bekliyorlar. Ermeni patrii 2. Nerses Vartabediyan, ngiliz bykelisine, Avrupal devletlerin sempatisini kazanmak iin, isyan etmek gerektiini ve byle bir hareketin hi de zor olmadn sylemiti. (ngiliz Bykelisi Henry Elliotun Dileri Bakanna yazd mektup. F. O. 424/46, s. 205-206; 7 Aralk 1876). Karikatr: PUNCH, 22 Temmuz 1876

ERMEN MTOMANYASI

45

Osmanl Ermenisi mimar Garabed Amira Balyan (1800-1866, st sol) Sultan Abdlmecid (st orta) ve Sultan II. Abdlhamid (st sa) iin hizmet vermitir. En bilinen eserleri arasnda Ortaky Camii, Dolmabahe Saray bulunmaktadr. Yllar getike yerli ve yabanc ticari faaliyetlerin hepsi Osmanl Ermenilerinin eline gemitir. Daha sonra bu olgu sorunlara sebep olacaktr, nk Ermeni ayaklanmalarnn liderleri, faaliyetlerini, ksmen Ermenilerin dostluu olmazsa, Osmanl mparatorluunun kecei inancna balamlardr.

46

ERICH FEIGL

19. Yzyl: Dardan Yaplan Milliyeti Kkrtmalara Ramen, Ermeniler ve Osmanllar in Altn Bir a
stanbulun fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed, kendisine bal halklarla iyi ilikiler kurmaya alm ve onlara geni zerklikler vermitir. (Halklar yerine dini gruplar demek daha doru olacaktr. O dnemde etnik ve rk kavramlar yoktu.) Fetihten tam sekiz yl sonra, Fatih Sultan Mehmed, Bursa Ortodoks Ermeni Bapiskoposu, Hovakimi stanbula davet etti. Hovakim Osmanllar tarafndan seilmiti ve Sultan ona patrik nvan verdi. Patrik Hovakim, Osmanl mparatorluundaki Rum Ortodoks olmayan tm gayri Mslimlerin dini (ve ayn zamanda laik) anlamda lideri oldu. Yetkisi, Echmiadzin ve Sis Ermeni Katolikosezlerinin yetkisinin de stndeydi. Ermeni halknn tarihinde hibir Ermeni, Patrik Hovakim (ve 19. yzyla kadar gelen halefleri) kadar g ve yetkiye sahip olmamt. Ermeniler, Osmanl Sultanlaryla her zaman Rumlara kyasla daha iyi ilikiler iinde oldular. 2. Gennadios Scholarios, 2. sidoros Xanthoulos ve 1. Sophronios Syrolopos gibi Konstantinopol Rum Ortodoks patriklerinin greve gelmeleri ve gitmeleri o kadar hzl oldu ki, turnike patriklii gibi bir grnt kt. Dier taraftan Ermeniler, ilk zamanlardan itibaren Osmanllarla doru ilikiler iinde oldular ve srekli g kazandlar. Osmanl-Ermeni ibirliinin altn a. 15. yzyldan, 19. yzyla kadar, Ermeniler Sultann sadk milleti idi ve stanbul Ermeni Patriklii, padiah-halifenin bizzat oluturduu bir makamdr.

stanbul Ortodoks Ermeni Patrii Snork Kalutsyan.

"Turkischer Hofer"den (Nuremberg, 1721) bir illstrasyon, Osmanl-Ermeni ibirliinin mutlu gnlerinden bir bamimar anlatmaktadr. Bu gnlerde, Sultan, hl Ermenileri sadk millet olarak gryordu. Bu eytani ultra-milliyetilik duygularnn Ermeni toplumu iine szmaya balamasndan nceydi. Bu duygular arttka yanl anlaldlar. Bu duygular, birok insann aslnda Haikin k oldu.

ERMEN MTOMANYASI

47

1915deki isyan ve bunu takip eden Anadoludaki Ermenilerin g etmelerine kadar, OsmanlErmeni ibirliine daha baka rnekler verilebilir:

Osmanl topraklarnda vefat eden son Osmanl Sultan V. Mehmed Reatn trbesi. 27 Nisan 1909da tahta gemi ve 2 Temmuz 1918de 1. Dnya Savann en kanl bir dneminde vefat etmitir. Trbesi, Ermeni bir mimar tarafndan yaplmtr. Eypn hemen aasnda, Hali kysndadr.

Krikor Amira Balyan bu gzel Nusretiye Camiini ina etmitir (1835)

Konstantinopoln, Fatih Sultan Mehmed tarafndan 1453te fethi ve Bursa Ermeni Ortodoks Bapiskoposuna Konstantinopol Patrii nvan verilmesi, Osmanl mparatorluundaki Ermenilerin kelimenin tam anlamyla altn ann baladnn bir iaretidir. Ermeniler, Osmanl mparatorluuda darphanecilik grevini stlendiler ve stanbuldaki ana hazine dairesinde iler Ermenice yrtlmekteydi. Ermeni mimarlara, Osmanllar tarafndan verilen projelerde emniyet duyulurdu. Sultana tam bir ballkla hizmet etme sadk Ermeni milleti imajyla Osmanl mparatorluunda deyim haline gelmitir.

Beylerbeyi Saray ve sahil pavyonu, raan Saraynn karsnda, Boaziinin gney sahilindedir ve Agop Balyan tarafndan ina edilmitir.

48

ERICH FEIGL

ngilizler, Ruslarn pervasz bir kumar oynayarak, San Stefano Bildirisi ile Avrupallardan ne istediini grmt. Berlin Kongresinde, Bismarkn bir fikri olarak, yer almalarna bir n art olarak, ngiltere, San Stefano Antlamasnn her bir maddesinin dikkatle incelenmesini ne srd. (PUNCH, 30 Mart 1878).

Osmanl Ermeni mimar Garabed Amira Balyan tarafndan ina edilen Dolmabahe Saraynn ana giri kapsndaki Sultan Abdlmecidin turas.

Salisbury Markisi (ngiliz Dileri Bakan, 1878-1880).

ERMEN MTOMANYASI

49

stanbulun en gzel kelerinden biri olan Peradaki (Beyolu) Amerikan (eski) Konsolosluu. Pera, 20. yzyln banda, zengin Ermeni ve Rumlarn yaad bir blge idi. Osmanl mparatorluunda baka hibir konsolos, ABD Konsolosu kadar eviri ve tercmelerinde olduu kadar Ermeni Amerikan misyonerliinde (istisnasz) Ermeni olan tercmanlara bal deildi. ABD ve Osmanl, hibir zaman sava etmemelerine ramen, Korkun Trk imaj Amerikan kamuoyunda zellikle ok gl idi. Bu, Konstantinopolden Washingtona deitirilerek gnderilen raporlarn sonularndan biri idi.

50

ERICH FEIGL

BYK G POLTKASI VE ERMEN SORUNU

Moollar zamannn byk gcyd. 1236da Ani ehrini harap edip, 1379da Anadolunun dou kesimini bir kez daha Timurlenk mparatorluu zamannda istila ettiler. Ermeni nfusunun durumu o kadar aresizdi ki, Katolikonun Echmiadzine tanmas gerekti. Gney Anadoludaki Sis, son Ermeni kalesiydi. Memlkler tarafndan 1375te ele geirildi. Bu tarihten itibaren Ermenilerin dini ve kltrel faaliyetleri nem tamaya devam etti, ancak g ve toprak sz konusu olunca tarihi resmin dnda kaldlar. Bir Ermeni Sorununun nasl byk g politikasnn bir etmeni haline geldiini anlayabilmek iin arlk Rusyasnn yaylmac hedeflerini ve bu hedeflere bal satran hamlelerini gz nne almalyz. Bu irkin satran oyununda Ermeniler sadece bir piyondu ve gerek Moskovadaki gerekse St.Petersburgdaki Ruslar genelde bu piyonu feda etmeyi yararl buluyordu. Rusyann ran ve Trk topraklarn ele geirmedeki hz ve azmi artcdr. Orta Asyann gney kesimlerini, Kuzey ran, Kafkasyay, Krm fethedip sonunda Balkanlara ulatlar. Bu olaylara bir gz atnca, zellikle de Rusyann en nde gelen amacnn her zaman iin anakkale Boazn zaptetmek olduunu hatrlaynca Ermeni Sorununun nemi netlik kazanyor. 1774 yl Osmanl mparatorluunun knn balad ylyd. Altmbe yl nceki Karlofa Antlamas, Trkler iin yeterince kt olmutu. Ama imdi Kk Kaynarca Antlamasnda Trkler o kadar prestij kaybettiler ki, Balkanlarda sz sahibi sadece Avusturyallarla Ruslar kald. Douda Ruslar tekti. Dou Anadolu 1515ten beri Osmanlnnd. Sultan III. Murat, Grcistan 1578te fethetti. Trklerin doudaki tek rakipleri ranllard. 1639da Trkler Safevilerle Kasr- irin Antlamasn imzaladlar ve bunu takip eden savalara ramen Trk-ran snr halen 1639da belirlenen hatt takip etmektedir. Btn Trk-ran savalar Ermeni topraklarn etkilemitir, ancak burada Ermeni tarihi bir blge olarak anlalmaldr. Bunun Dou Anadolu ve etrafndaki kabileler ve dier halklarla beraber yaayan Haik halknn resmi yetkisiyle bir ilgisi yoktur. Kasr- irin Antlamasnn imzaland 1639 ylnda Krm da, Grcistan ve tm Karadeniz sahili gibi Osmanlya dahildi. Karadeniz bir Trk-Osmanl i deniziydi.

stanbul-ihanedeki Rus mparatorluu Bykelilii. Eliliin olaanst bir boaz manzaras vardr.

ERMEN MTOMANYASI

51

Erivan 1639dan beri ranllarnd. Neredeyse tamamen slam ehriydi. Rusyann Kafkasyaya doru ilk adm, 1556 ylnda Astragann fethidir. Transkafkasya kat zerinde ranllara aitti, ama Azerbaycan gerekte Osmanl ynetimi altndayd. Ermenilerden daha dorusu Haiklerden yalnzca bu dnemde bahsedildi. Bu, 1603-1604 yllarnda ah Abbasn Ermenileri Ervan ve Culfadan rann i kesimlerine tamas zerine oldu. Fatih Sultan Mehmet, stanbul Patrikliini 1461de kurdu. mparatorluktaki tm Ermeniler ve Monofisitler stanbul patriklerine balyd. O srada rann olan Echmiadzin ve Sis Katolikolarnn Osmanl zerinde hi gc yoktu. Ruslar 1723-1727 yllar arasndaki Trk-ran savana katlp Hazar Denizine asker gnderdiler. Kuba Hanl, Baknn kuzeyi, Rus etkisi altna girdi. 1768de, Polonyadaki olaylardan hemen sonra bir Rus-Trk sava patlak verdi. Osmanl Ordusu yenildi ve 1774te Kk Kaynarca Antlamas imzaland. Bunun ardndan Ruslar ilk kez Kafkasyaya doru ilerlediler. Poti zerinden Kutaisi ve Ahskaya kadar geldiler. Bir baka deyile, gnmzdeki Trkiye-Sovyetler Birlii snrna yaklatlar. Kk Kaynarca Antlamas Transkafkasyadaki Kabartay da (Elbrus Dann dou eteklerinde) Ruslara vermitir, ancak btn bu toprak kazanlarndan da nemlisi, Ruslara Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlarn haklarn korumada sz hakk vermitir. O noktadan itibaren Rusya srekli olarak Trklere ve Osmanlya kar snrlarn geniletmeye almtr. Bu da, neredeyse her zaman Hristiyanlar koruma kisvesi altnda yaplmtr. 1783 ylnda Rusya, Grcistann Hristiyan prensleriyle bir savunma antlamas imzalayarak eski berya zerinde hatr saylr bir kontrol kazanmtr.

1787 ylnda Rus ariesi II. Katarina, Krm Yarmadasnda Khersonda, Yaltaya yalnzca 60 kilometre uzaklkta Avusturya mparatoru II. Joseph ile grt. 14 Maystan 13 Hazirana kadar Osmanl mparatorluunu nasl blebileceklerini tarttlar. Liderler Dakya ad verilecek olan bir Yunan Ortodoks devletinin kurulmasn ngren bir Yunan Projesi zerinde karar kldlar. Bu devlet Bessarabia, Moldavya ve Eflak kapsayacakt. Bu sayede Avusturya etkisindeki Balkanlarn yan sra Dinyeperin batsndaki Rus topraklarnn gvenlii de salanm olacakt. Konstantinopoln kmesi durumunda yeni bir Bizans kurulacakt. Ksa bir sre sonra Osmanllar Ruslara sava ilan etti ve bir kez daha Kafkasyada sava yaand. Ne var ki topraklarda herhangi bir deiim olmad. 1796 ylnda Ruslar ranllarn kaybettikleri topraklar geri kazanma giriimlerini bahane ederek Kuba, Bak, Derbent, irvan ve Karadaa girdiler.

SIR AUSTEN HANRY LAYARD ngiltere Bykelisi (1877-1880)

52

ERICH FEIGL

1801 ylnda Ruslar Grcistan igal etti. 1812 ylnda Ruslar, Bkre Bar Antlamasn takiben Kafkasyada Suramn batsndaki Rion Basinde kontrol ele geirdiler. 1813 ylnda Butistan Bar Antlamasn takiben Ruslar Hazar Denizindeki ran topraklarn (kabaca bugnk Rus-ran snrna yakn olarak) igal ettiler. ah Abbas Mirzan kaybettii topraklar geri almaya altnda bu sefer ok kt bir bozguna urayarak tekrar yenildi. 1828 ylnda imzalanan Trkmenay Antlamas ile ranllar (gnmzde Araratn gneydousunda zerk birer Sovyet Sosyalist Cumhuriyet olan) Erivan ve Nahcivan Hanlklarn Ruslara vermeye zorlandlar. O zaman belirlenen snrlar gnmzde halen geerlidir. Bu, Ermeni gnlllerin, daha sonra 1914-1922 yllar arasnda olduu gibi yksek katlm gsterdii ilk savat. Erivan blgesindeki Haikler artk ran yerine Rus egemenlii altndayd. Ruslar Ermenileri faydal aralar olarak nasl smrebileceklerini oktan grdklerinden bu durum ok ar sonulara yol at. Bir Ermeni Ortodoks Katolikosunun yeri olan Echmiadzin de 1828de Rus egemenlii altna girdi. Trkmenay Antlamasnn ve Yunanllar, ngilizler ve Franszlar ile batda kasvetli bir savan hemen ardndan Ruslar Erzuruma kadar ilerlemeyi baardlar. 1829 ylnda Edirne Antlamasnda Ruslar Ahiska, Ahilkalek ve Akchurun yan sra Poti ve Anapa gibi Karadeniz kalelerini de ele geirerek bugnk Rus-Trk snrn belirlediler. Bar Antlamas Haiklere ve Mslmanlara Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda seim yapma hakk verdi. 100.000den fazla Ermeni, Erzurumun ilerisindeki topraklar terk edip gnmzde Ermeni Sovyet Cumhuriyeti olan blgeye tand. Ayn ekilde Mslmanlarn byk ounluu da Kafkasyay terk edip Anadoluya

1878/79 savandaki Rus zaferi Osmanl mparatorluu iin ok kt oldu ve Balkan yarmadasndaki Trkler iin de felaketle sonuland. Sadece birka gn iinde 400.000 Mslman Trk yeni kurulan Bulgaristan Prensliinde katledildi. Bir milyondan fazla Trk mlteci stanbula kat. Mlteciler aresizlik iinde tahttan indirilen padiahlar Murat, hapis tutulduu raan Sarayndan kurtarmaya altlar. Onun savan gidiatn deitirebileceine inanyorlard. Nbetiler isyanclar katletmekten sorumluydular. (izim: Vsermiyana illustratiya, 24 Mays 1878) Byk glerin hibiri Osmanl mltecilerinin sebeplerini desteklemeye deer bulmad. Toplu katliamlar cezasz kald.

raan Saray, Osmanl-Ermeni mimarisinin bayaptlarndan biridir. Kalntlar bile byleyici bir gzellie sahiptir. Sultan V. Murat srgn yllarn Nigogosh Balyan tarafndan ina edilen, Boazdaki raan Saraynda geirdi. Gnmzde, yenilendikten sonra, lks bir otel olarak hizmet vermektedir.

ERMEN MTOMANYASI

53

yerleti. Bu zamana kadar Erivanda neredeyse sadece Mslmanlar yaamaktayd. Trkmenay Antlamasndan (1828, Trkmenay Kuzey randa, Urmia Glndedir) sonra ar, eski Erivan ve Nahcivan Hanlklarndan bir Ermenistan kurdu. Blge halknn tmn Rusya vatanda yapp, kendisini Ermeni Kral ilan etti. Ayn zamanda bir de Polonya Kral idi. 1849 ylnda Kafkasya blgesi iki blme ayrld. 1854 ylnda bu blnme, Mslmanlarn bu geni blgelerde Grc ve Ermeni Hristiyanlarn egemenliini kabul edememesi sonucu meydana gelen srekli ayaklanmalar nedeniyle iptal edildi. Blgeyi yeniden dzenlemekten sorumlu olan Prens Vorontsov buray ok sayda kk siyasi eyalete bld. Ermeniler esas olarak Tiflis ilinde yayordu, ancak ok gemeden ok sayda Ermeni Erivan blgesine de yerleti. 1854 yl ayn zamanda Osmanllarn, Ruslarn Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlar himayesi altna almasn kabul etmemesi nedeniyle kan Krm Savann gerekletii yldr. Ruslarn amac Osmanl mparatorluunu kertmekti. Boaziinin hasta adamnn lmesini salamak ve gc ellerine geirmek istiyorlard. 1854 ylnda Kars, kahramanca bir savunmadan sonra Ruslara yenik dt. 1856 ylnda Viyana Protokol Krm Savan sona erdirdi. Ayn yl imzalanan Paris Bar, Osmanl mparatorluu iin byk bir baaryd. Kars onlara geri verildi ve Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlar zerindeki nefret uyandrc himaye iptal edildi. (Bu himaye adeta daha sonra ortaya kacak olan Bezhnev Doktrininin habercisi saylr.) zellikle ngiltere Osmanl mparatorluunu blme planlarna kar kt. nk kendi karlarnn tehlikeye gireceini grmt. Bundan sadece yirmi yl sonra Rusya, Osmanl mparatorluuna bir kez daha diz ktrmeye alt.

Osmanl-Ermeni mimar Agop Bey Balyann bayapt olan Boazdaki Beylerbeyi Saray Sultan Abdlhamit ile Rus Grandk Nikolann bulumasna sahne olmutur. Savan balangcnda Ermeniler Osmanl mparatorluuna sadakatlerini resmi olarak ilan etmi, ancak Osmanllarn kendilerine en ok ihtiya duyduu zaman, gemite her zaman sadk millet olan Ermeniler Ruslara koup bu durumdan faydalanmaya almlardr. Osmanllar bu ihaneti hibir zaman unutamazd. O andan itibaren OsmanlErmeni ilikileri zorlamaya balad.

1863 ylnda bir Reglement de la nationarmenienne yaymland. Bu, Osmanl mparatorluundaki Ermenilerin statsn hibir ekilde deitirmedi. Amac, patriin haklarn, Ermeni aznlnn temsilcilerinin istekleri dorultusunda kstlamakt. Katolik ve Protestan milletlerinin oluumu, patriin gcn zaten frenlemiti. Artk Ermenilerin siyasi temsilcileri de harekete geiyordu ve Ermeni milletinde stnl salamak iin herkes herkesle savayordu. Bu, Ermenileri aka zararl ynde etkiledi, yalnzca radikaller iin krl oldu. Mantkl Ermeniler o zaman bile, eer Rus himayesi altnda bir Yunan Ortodoks Bizans kurmaya dair eski planlar gerekletirilirse bunun kendileri iin sadece korkun sonular dourabileceinin farkna vardlar. Bu planlar II. Joseph ile II. Katerina arasnda yaplan grmelerden beri unutulmamt. Gerekletirildii takdirde, Yunan (veya Rus) Ortodoks Kilisesinin yeniden Ermenileri komple kendi ynetimleri altnda topla-

54

ERICH FEIGL

ma giriiminde bulunmas kesindi. Kafkasyadaki Rus egemenlii arn Ermenilere zel haklar vermeyi hi dnmediini ve bazlarnn umduu gibi, onlara kendi bamszlklarn vermeyi hi planlamadn oktan net olarak gstermiti. Bu sadece Rus ynetimi altndaki dier uluslarda da ayn bamszlk fikrinin ortaya kmasna yol aard. Gerek udur ki; Ermeniler 1870 ylna kadar uluslararas siyasi sahnede neredeyse tamamen nemsizdi. Yaklaan felaket sessizce, neredeyse hi fark edilmeden sokuldu. 1876 ylnda stanbulda eliler arasnda yaplan bir konferansta Ermeni patriinin giriimi kesinlikle reddedildi. Ermenilere ilgi gsterenler yalnzca, Ermeni aznl zaman zaman doudaki topraklarn geniletmekte kullanan Ruslard. Ruslar Ermenileri sklkla Mslmanlar arasnda kendi ellerini kirletmeden korku ve panie yol amak iin maa olarak kullandlar. (Bunun iyi bir rnei, Ermenilerin Mslmanlarn katledilmesinden sorumlu olduu Erzurumun 1839 senesindeki igalidir.) 1877 ylnda Balkanlarn kaybedilmesiyle Ruslarn Erzurum-Alexandretta (bugn, skenderun) hattnda Akdenize ilerlemek istedii aka belli oldu. Artk Ermeniler Ruslar iin iyice nemli olmaya balamt. Ermenilerin Beinci Blk olarak hizmet etmesi bekleniyordu. Bu noktada Ruslar kendilerini artk Ermenilerin sadece ruhban snfn smrmekle snrlamadlar. Ermeni isyanc kadrosunu giderek daha fazla kullanmaya baladlar. Ayn zamanlarda ngilizler de Ermenilere ilgi gstermeye baladlar. Osmanl mparatorluunun kmesi durumunda byk gler arasnda kontrol salayacak bir Ermeni tampon devleti fikrini ortaya attlar. 1877 ylnn 24 Nisan gn Ruslarla yeni bir savan ilk gnyd. Bu en ksa savat, ama Osmanllar iin en ykc savat. 1293 felaketi (Osmanl takvimine gre sene buydu) Trkler

Mimar Sinann Edirnedeki bayapt Selimiye. stanbul Ermeni patriinin (Khirmian) temsilcileri galip Ruslarla 1878de Edirnede bulutu. Osmanllar bunu utanmazca bir ihanet olarak grd.

Konstantinopolis (stanbul) patrii (1879-1893), daha sonra da katoliko (1893-1907) olan Hayrig (kk baba) takma adl Meguerditch (veya Khirmian) (1821-1907). Haiklerin kendi evlerine verdikleri isim olan Yergir adl u grubun kurulmasndan sorumludur. Zalim bir Ermeni milliyetisi olan Khirmian dini Hristiyanlk deil, Milliyetilikti- Ermeni taleplerini sunmak iin 1878te Berline gitti. Edirnede Osmanllar tarafndan byk vatan hainleri olarak kabul edilen tarist istilaclar ile bulutu. Rus ordusuna hizmet veren Ermeni memurlarla yakn olarak alt (esas olarak Dou Anadoluda Loris Melikian, general Lazarian ve general Ter-Goukassian ile). Tm bu giriim Osmanl Dou-Anadoluya 1915 RusErmeni saldrsnn tipik bir provasyd. Khirmian, korkun sonular douran Mouvement Rvolutionnarie HAY yaratclarndan biriydi.

ERMEN MTOMANYASI

55

arasnda hala mehurdur. Balangtan itibaren Ruslar dou cephesinde avantajl durumdayd. Kars 18, Kasmda dt. Ruslar Ermeni General Loris Melikof ynetimi altndayd. Erzurum Rus saldrlarna kar koyarken Trkler Balkan cephesinde Plevne yaknlarnda korkun bir bozguna uradlar. 1878 ylnn 31 Ocak gn Edirne Atekesi ilan edildi. Osmanl mparatorluunun kaderi belirlenmi oldu. Hibir ey Ruslar Konstantinopole ilerlemekten alkoyamazd. Ermeniler Edirnedeki Ruslarla balant kurmulard. Savan balangcnda Ermeniler, Osmanlnn ata lkelerinin arkasnda dimdik durmulard. Ancak Plevne ykmnn ardndan tm Ermeniler komple Ruslarn tarafna getiler. lk grmeler Edirnede yapld. Patrik ile katolikolarn bu senaryoya dhil olup olmad ve/veya ne ekilde dhil olduu tartma konusudur. Herhalkrda, bu grmelerin sonucunda Ruslar hemen San Stefano Bar Antlamasnda Ermeniler iin araya girmilerdir. Ne var ki bu antlamann kararlar hibir zaman gerekletirilmedi. nk Ruslarn kendi bnyelerindeki Ermenilere bamszlklarn vermeye niyetleri yoktu. San Stefano (Yeilky) Bar Antlamasnn 16. Maddesi yledir: la Sublime Porte sengage a realiser sans plus de retard les amelioration et les reformes exigees par les besoins locaux dans les provinces habitees par les Kurdes et les Circassiens. Bu ii tamamen bo olan madde, Osmanllarn Krt ve erkez saldrlarna kar Ermenilerin gvenliini salamasn talep etmekten baka hibir ie yaramyor. Bu yine de bir dnm noktasyd. Ermeniler ilk kez uluslararas bir antlamada yer alyordu, her ne kadar bu antlama aslnda bir dikta olsa da. Ermeniler nemsizliine ramen bunu takdir ettiler (ve Ruslarn bunu bu kadar nemsiz klmak iin kendilerince geerli sebepleri vard). ok ksa bir sre sonra San Stefano Bar Antlamasnn olduka geici nitelikte olduu ortaya kt. Hem ngiltere, hem de Avusturya onu reddetti. Sonuta taraflar Bismarckn Osmanl Sorununu tartmak zere Berlinde bir konferans dzenleme nerisini kabul ettiler. Byk glerin temsilcileri 1878 senesinin 13 Haziranndan 13 Temmuzuna kadar Berlinde grmelerini srdrd. ki babakann, Goncharov ve Bismarckn yan sra Avusturya-Macaristan Kontu Andrassy, Byk Britanyadan Lord Beaconsfield, Fransadan Waddington, talyadan Corti, Osmanl mparatorluundan Karatheodori ve Mehmed Ali Paa da Alman bakentinde hazr bulundular. Kongrenin tek amac, San Stefano diktasnn Osmanllar iin fazla sert olan koullarn iptal etmekti. Ve yaplan da tam olarak buydu. Eski bir Ermeni Patrii olan yksek rtbeli rahip Khrimiann liderliindeki kuvvetli Ermeni Delegasyonu Berline kadar bouna gitmiti. Ermenilerin Anadolunun hibir yerinde ounluu oluturmad herkese bilinen bir gerekti. Sadece Vanda nfusun te birini oluturuyorlard. Hi kimse bylesine bir aznla zerklik vermek istemiyordu. Byle bir eylem neye dayanarak hakl gsterilebilirdi? 8 Temmuz 1878de Kongre, San Stefanonun 16. Maddesini orijinaliyle byk oranda rten 61. Madde ile deitirdi. 62. Madde de dini zgrlk ile ilgiliydi, ama hi zerklik sz edilmiyordu. Ermeni milleti bunun iin yeterince byk deildi. 19. yzyl ulus devletlerin doruk noktasna ulat yzyl oldu, ama ayn zamanda demokratik ounluun da doruk noktasna ulat yzyld. Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Romanya bamsz oldu, ama her birinde ulus ounluu oluturuyordu. Ermenilerde ise durum tamamen farklyd. Zamannda bir Ermeni kraln, Ermenilerin zerine hak iddia

56

ERICH FEIGL

ettii geni topraklar zerindeki bir Ermeni kralln ynettii doruydu, ama bu yaklak olarak iki bin yl nce tamamen farkl koullar altnda gereklemiti. 19. yzyl ounluklarn yzylyd ve Anadoluda ounluk da Mslmanlard. Baz Ermeni evreleri bu gerei kabul edemiyordu. Sadece Ruslar tarafndan deil, bir lde misyonerler tarafndan da desteklenen isyanc, entelektel ve ruhban snf gruplar ilgi ekerek, ounluk zerinde g kazanmak iin, daha da cretkr ve macera dolu yollara bavurdular.

MT VE MTOLOJDEN MTOMANYEYE BR ADIM KALA

Gerek daha izmelerini giyerken bir yalan dnyay dolar
Rev. C.H.Spurgeon tarafndan kullanlmtr
Modern Yunanca mit kavramn basite ve aka tanmlar: anlam udur, sylenegelen, masalve yalan. Bir mit geleneksel bir hikaye olabilir. Bir mit herhangi bir gerek veya kurgusal hikaye, kltrel (ve siyasi!) ideallerini somutlatrp insanlarn bilincine yaklaan, yinelenen bir temadr. Bir mit ayrca her toplumun ideolojisinin bir blmn tekil eden temel kurgularn veya yar-gereklerin biridir. Bir mit gerekten ok, gelenee veya uygunlua dayanan bir kavramdr. Klasik Yunanistan dnyasnn da ok basit bir cevab var: MTOS szck, sylenti, efsane, yalan demektir.

Pek ok insan, imparatorluk, dini kurum veya siyasi parti kendi mitlerini yaar. Japonya sz konusu olduunda mit, mparatorluk ailesinin gne-tanras Amaterasudan trediidir. inde hkmdar cennetin oludur. Romallar devlet mitlerini bir dii kurt zerine kurmulardr. nc mparatorluk boyunca Alfred Rosenbergin gnmzde alay konusu kabul edilen kitab, Der Mythos des 20. Jahrhunderts, dine dayal bir milli onur, kahramanlk mitolojisi gibi sama bir fikri ortaya att. Amac bir Germanik Ulusu Kilisesi kurulmasyd. Hitlerin en yakn ibirlikilerinden olan Rosenberg iin rassengebundenes Volkstum (rka dayal insanlk kavram) tm ilkeler arasnda en deerlisiydi. Bu yaptnn basmndan drt yl sonra, evrensel bir kilise olarak hibir rk ve kkeni bir dierine tercih etmeyen Katolik Kilisesi, Rosenbergin ifadesini Okunmas yasak kitaplar listesine koyma kahramanln gsterdi. Buna ramen rk ve ulusal bir Kilise miti halen yaamaktadr. Mitoloji insanlarn kkeni ve tarihi, tanrlar, atalar ve kahramanlar ile ilgili mitlerin toplamdr. Bununya birlikte mit ve mitoloji ile mitomani arasndaki yol son derece ksadr.
Mitomani gerei sslemek, abartmak, sonunda yalan sylemek iin iten gelen gl bir istektir. Mania tm iddetli anormal davranlar (rnein terrizm biiminde) anlamna gelir.

Eski yllara ait dini efsaneler, ou toprakla, parayla ve gle ilgili olan iddialara dair szde tarihi haklarla ilgili, gnmze ait mitlerle birleince ortaya patlayc bir karm kar. Bu yelpaze Byk Almanyadan Byk Srbistan ve Byk Ermenistana kadar uzanr. Bunun sonular burada anlat-

ERMEN MTOMANYASI

57

Alfred Rosenberg Nazi rejiminin ba ideologuydu. Kitab Der Mythos des 20. Jahrhunderts (20. Yzyl Miti) o dnemde baslan tek bildiriydi. 1946 senesinde, Nurembergde, rk nefreti yaratcs olarak idama mahkum edildi, ancak ne yazk ki korkun eylemleriyle oluturduu rnek pek etki yaratmad. Soy ve kken zerine sama retileri, tm trajik sonularyla hala ortadadr.

Saldrgan Hayastan (Ermenistan) Azerbaycann %20sini elinde tutuyor. Bir milyon Azeri evini kaybetti.

may gereksiz klacak kadar iyi biliniyor, ancak asl trajedi udur ki; saysz masum insan kanunen kendilerine ait olan mlklerini kaybederek memleketlerini terk etmeye mecbur brakld ve pek ou da bu srete hayatn kaybetti Son zamanlarda bu, Ermenilerin komu lkelerine kar iledii vahi ve saldrgan sular sonucunda gerekleti. Gnmzde Azerbaycan topraklarnn yzde yirmisinden fazlas Ermenistan tarafndan zorla igal edilmitir; Ermeni gleri bir milyondan fazla insan evlerinden ve memleketlerinden uzaklatrm, on binlerce insan da sava srasnda hayatn kaybetmitir. Buna ramen Ermeni halknn srekli olarak zulme maruz kalan bir halk olmas efsanesi varln srdryor, gerei soykrm mitinden ayran artma perdesi de son derece kaln ve delinmez. Onlarca yllk bir sre boyunca dnya tarihinin sahnesi bir kuklacnn kabininden ynetilen sama bir oyuna dnt. Ermeni propaganda uzmanlarnn baars esiz

58

ERICH FEIGL

Saldrgan Hayastan (Ermenistan) Azerbaycann %20sini elinde tutuyor. 1 milyon Azeri evini kaybetti.

59

60

ERICH FEIGL

oldu. Daha nce hibir siyasi topluluk, Ermeni Kilisesinin, Protestan mezhebinin ve Amerikan misyonerlerinin aktif yardmlaryla bu olayda, her siyasi renkten isyanc ve fanatiklerden oluturulan bu kutsal olmayan topluluun byle bir mit (bu szck burada yalan, tarihi yalan anlamlarnda kullanlmaktadr) yaratmada gnmzde bile halen baarl olmaya devam ettii kadar baarl olmamt. Ermeniler halen Azerbaycann bat blgelerindeki tm Azerileri topraklarn terk etmeye zorlamaya devam ederken, bir Alman tarihisi (Heinrich August Winker) tm ciddiyetiyle, 1915 soykrmnn tannmasn talep edenlerden sadece biri. Bu kiinin, II. Dnya Savann bitmesinden sonra geen ve milyon Sudet Almannn snr d edilmesine (ki bu sre boyunca 241.000 sivil hayatn kaybetmi, 250.000 eski Wehrmacht askeri vurulmu ve bunlarn hepsi savan bitiminden sonra olmutur) kanuni bir baz oluturan Benes Kararnamesi zerine tek bir laf etmemesi dikkate deer, yle deil mi? Gnmzde Avrupa Parlamentosu Trkiye ile grmelerinde, Ermenilere kar yaplan soykrmn tannmasn ve Krtlerin haklarna sayg gsterilmesini AB yelii iin bir koul sayyor. Ne var ki kapsaml olarak belgelendirilmi olmasna ramen 1945te ekoslovakyada meydana gelen olaylardan hi bahsedilmiyor. Prag kendisini, aslnda halen yrrlkte olan Benes Kararnamesinden hi uzaklatrmadan AB yeliini salama ald. Heinrich August Winker gibi profesyonel bir tarihinin bu gereklerin farknda olmamas zorken, gvenilirliinden phe edilmeli ve aikr sorular sorulmaldr. Bir adam neden byle bir ey yapsn? Ktln kk, hemen hemen her zaman olduu gibi, sadece o anda alglayana ho gzken eyleri

Dnya standartlarnda katiller ve ocuk karanlar, Trkler Mool-Asyal genlerini vahi yzyllar boyunca says be milyonlar bulan kanl Hristiyan kz ve erkek ocuklarn karma olaylaryla Ermeniletirdiler. Ms. Vanou Armenya Soykrmc TRKYE VE AVRUPA BRL Katliamlar TRKYE VE AVRUPA BRL HAYIR! Katil Cani TRKYE VE AVRUPA BRL HAYIRHAYIR ! asla Karadeniz Trkleri Ermenidir. Trkler BOYUNLARINA KILI DAYAYARAK BNLERCE KY SLAMLATIRDI! (Burada kullanlan resim ve yaz birlikte bir bildiri olarak baslp datlm.)

Trkiyenin Ar Dan zerinde tayan Hayastan (Ermenistan) bayrandaki Ermeni rneini takip ederek tasarlanm bir bayrak: renkli Fransz bayrann zerinde Kanada yapra bir iddia !

ERMEN MTOMANYASI

61

alglayan, tarihe arptlm bir baka dayanyor. Bunun bir rnei, Ermenilerin dorudan Nuhun soyundan geldikleri iddias ve bu soylarn kendi Devlet mitlerinin temelini oluturacak kadar nemli bir ayrcalk olarak grmeleri gereiyle ilgilidir. Bu samalktan ayr olarak (eer insan soyunun Nuhtan geldii doruysa bu durum tm insanlk iin geerlidir), bu iddia ayn zamanda byk bir siyasi tehlikedir nk eer buna itimat edilirse bu Ermeni mafyasnn talepleri iin szde-tarihi bir gereke olarak kullanlabilir. Dnya kamuoyundan ve garip bir ekilde Ankaradan fazla bir tepki grmeden, Ermenistan Cumhuriyeti devlet armasnda, phesiz Trk topraklarnda bulunan Ar Da ve Nuhun gemisi bulunuyor. Bu adeta Almanyann devlet armasnda bir Atlantik Hatt kalesinin, Fransannkinde bir Kanada aka aacnn yaprann veya Hollandannkinde, New Amsterdamn (affedersiniz: New Yorkun) hemen nnde olmas gerekesiyle zgrlk Antnn olmas gibi. Ermenistann durumunda ise bu anormallik gerek bir toprak hakk iddias ile ilgili. Bu balamda, Ermenistann Gmr Antlamasn ve Kars Antlamasn kabul etmeyi halen reddederek gelecekte bir fetih sava seeneini tabii Trkiyenin Azerbaycan olmadn da bilerek ak tuttuu unutulmamaldr. Burada unutulmamas gereken, meselenin Trkiyenin ABye ye olmas veya olmamas gerektii deil, lkede ilenen kiilik katlidir. Ermeni mitomanisi iki temele dayanr. ncelikle, tm samalna ramen Daha Byk Ermenistan iddialarna kaynak olan, ve ayn zamanda da sadece u anda Azerbaycana kar srdrlen saldr ve igal savalarn gerekelendirmek iin deil, ayrca bu gereklilii ispatlamak iin de kullanlan dorudan Nuhun soyundan gelme iddias eklindeki rk lgnlk var. Bapiskopos Mesrop Krikorian tarafnda deersiz Trkler diye bu kadar kmsenerek bahsedilen bu insanlar tam olarak kim? Ermeni mitomanisini destekleyen ikinci temel de kendi kendilerine atfettikleri ehit halk stats. Gerei bilen birka kii dnda dnyann drt bir yanndaki Ermeniler ve de kendi fikirlerini aladklar dnya kamuoyu szcs o anki ruh hallerine gre bir milyon veya milyonlarca insann hayatn kaybettii soykrma kesin olarak inanyor. Bugn, Trkiye onlarca yldr bu sulamalara tepki gstermedikten sonra gerek adna etkili bir ey yapmak ve mitomanyaklar hak ettikleri noktaya yerletirmek ok zor. Bu, yalan biimindeki mitlerin gereklerden ve hakikatten daha gl olduu anlamna m geliyor? Bu mitler uzun mrl olabilir, ama kesinlikle lmsz deiller.

Dmanlklar lmldr, ama insanlk sonsuza dek yaar.

John Wilson (1785-1854)

62

ERICH FEIGL

MARK SYKES, ZEYTUN SYANI VE PERVASIZ SYANCILAR

Mark Sykes ve gen arkada John Smith uaklar ve rehberleriyle. ocuk da uur getirmesi iin katrc tarafndan alnm. Ve gerekten de uur getirmi!

Mark Sykes, 6. Baronet, 1879-1919. I. Dnya Savandan sonra Osmanl mparatorluunun paralanmasn konu alan szde Sykes-Picot mzakerelerinde Byk Britanyay temsil eden diplomatt. Sykes Gney Afrika Boer Savanda (1889-1902) grev yapt ve rlandada ngiliz genel sekreteri George Wyndhamin zel sekreteriydi. Seneler boyunca Asyatik Trkiyeye yolculuklar yapt. Osmanl mparatorluunda stanbuldan Badata, Kudsten Vana (ayn zamanda Idr, Erivan ve Tiflisi de iyi bilirdi) yaam ve tarz hakkndaki kitaplar Sultann dnyas zerine yazlm en iyi raporlard. Sykes Trk memleketini sadece mantkla deil ayn zamanda mizah ve nktelerle betimleyen mkemmel bir gzlemciydi. DAR-UL ISLAM (1904) adl eserini ben ahsen kusursuz bir bayapt olarak gryorum. Mark Sykes, rnein, Zeytundaki Trkler ile Ermeniler arasndaki nispeten zararsz bir olay ve bunun sonularn yle anlatyor: Trkiyenin devlet ilerinin genel durumundan memnun olmayan bir syanc Topluluu, gelecek olan yardm fonu ve toplanan paralarn izini srerek 1895 ylnda yar baarl bir devrim yapma midiyle Zeytunu datarak mnasebetsizlikle sulanm ve en cesur temsilcilerinden altsn bu blgeye atamt. Bu gz dnm isyanclar Avrupann dikkatini kendi davalarna ve iane kutularna ekmeyi umduklarndan bu devrimin sonunun ne olacan pek umursamamlard.

ERMEN MTOMANYASI

63

Mark Sykesn en cesur ajanlar ve gz dnmler adn verdii isyanclardan birka: Agassi, Melhe ve Abahe, kuzu klndaki kurtlar.

Ne var ki bu kiiler kendi insanlarn isyan iin hibir anlamda hazr bulamadlar ve zerlerindeki etkileri de pek azd. Duygulu, aptalca, muhtemelen haince konumaya hazr kiiler olduklar doruydu, ancak bunlarn hibiri gerekten silahlanp bakaldrmaya hibir ekilde hazr deildi. Ancak hi beklenmezken, devletin gcn artrarak elde ettiklerinden faydalanarak vatandalar birbirine drme frsat kendiliinden ortaya kt. Ardndan Trkmenlerle aralarnda, baka koullar altnda bahsedilmeye bile demeyecek nemsiz bir olay meydana geldi. Mark Sykes yle devam ediyor: Temsilciler bu harekette olaylar bir krize dntrme ans grdler ve de binba ile muhafzn ldrp Hristiyan yeyi yanlarna alarak ya heyete saldrdlar ya da kylleri heyete saldrmaya ikna ettiler. evredeki Ermeniler de aresizce uzlaarak kanlmaz olan kabul ettiler ve isyanclara katldlar Ertesi gn isyanclar ehri, Osmanlya kar bir cihada katlmaya zorlamak amacyla (bu ehrin ahalisi bu cihada katlmaya pek de hevesli deildi) Zeytundaki garnizona saldrmaya karar verdiler. Zeytunun ei olmayan nadir fotoraflarndan biri. phesiz Mark bu olaylarn ve sonularnn, Ermenilerin Sersemlemi komutannn kabiliyetsizlii sonucunda Sykeskazandnn en gvenilir, drst tan. kan dkerek nasl para kale ksa sren bir direniin ardndan teslim oldu. Baz nemli zaferler kazanm olan Ermeni kuvveti Kurtul blgesine doru ilerledi, buralardaki Trk kylerini yamalad ve Anderimi ele geirerek hkmet konan yakt. Zeytuna dnerken, en son Ermeni krallnn ykld ukurhisarda, onun hatrasn yadetmek iin en utan verici cinayetlerini ilediler. (Bana, korkun ayrntlar anlatld, ancak bunlar bana ehirli bir Ermeni tarafndan gururla nakledildiklerinden dolay doruluklarndan pheliyim. )

64

ERICH FEIGL

Bu olayn sonras, anari oldu. Abartlm haberler dolaysyla fkelenen Mslmanlar ve Krtler, Ermenilerin kk ama zengin arsnn hazineleriyle itahlanarak onlar Marata ve dier yerlerde yenip katlettiler. Bunun zerine Trk Hkmeti Zeytuna asker gnderdi ve askerler yol zerindeki Ermenileri de nne katarak Zeytuna doru ilerledi. Bu ilerleyi srasnda her ne kadar birlikler baz ok irkin fiiller -Trk ordusundan baka her hangi bir ordu tarafndan bu fiiller ilenseydi byle nitelenmezdi - ilediyseler de, bence bu harekt sevk ediinden dolay kendisi kabahatli grlmemelidir. Zira geride dman bir halk brakmak byk bir askeri hata olurdu. Teslim olmaya ard Ermeniler artlar kabul edemeyecek kadar panik iindeydiler, ya kylerinde kalp sonuna kadar direnecek imha olmay bekleyecekler veya Zeytuna doru kaacaklard. Zeytunda da isyanc ajanlar kendi itibarlarn devam ettirmek iin, bir ngiliz askeri birliinin onlar kurtarmak maksadyla Alexandrettaya (gnmzde skenderun) kt yalann halka inandrmaya alyordu. Bu ajanlardan biri darya bir haberci gndermi, o da kendisinin kaleme ald mit vadeden bir mektupla geri dnmt. Fakat bu sahtekr ve arkadalar Zeytunlularn genel sadakatsizliklerinden endie ettiklerinden ve halkn Hkmetten merhamet beklemek midini krmak iin baz eylerin yaplmasna karar verdiler. Bylece Ali Paann srp gtrd mltecileri bir araya topladlar ve beraberce, esir aldklar garnizon askerlerini doldurduklar Hkmet konana yolladlar ve burada onlar en acmasz ekilde ldrdler. Bu alakl Zeytun halkna bulatrmamak gerektii unutulmamaldr. syanclarn rezil vicdanszl, mitsiz ve fkeli kyllerin fanatizmi bu katliama yol amtr. Bu iren kasaplktan sonra Zeytun Ermenilerinden bazlarnn srnerek Konaa yaklamalar ve silah arkadalarnn cesetleri altnda kalm yetmi askeri kurtarmalar onlarn hanesine sevap olarak yazlmaldr. Bu askerlerden elli yedisi arpmalar bittikten sonra teslim edilmitir. Btn bu kanl Ermenistan hikayeleri iinde, Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda her iki tarafn da yapt byle asil iyi iler insana ferahlk veriyor ve her katliamdan sonra benzer olaylar aa kyor. Bu aptalca katliamdan sonra isyanc ajanlar yaptklarndan vnm olmaldrlar. Zeytun her trl uyarya ramen kendini tehlikeye att ve ehir sonuna kadar bir kuatmaya kar koymak zere hazrland. Fakat bu safhada Zeytun sayfas kapand. Zira hafta iinde, eitim grm bir Trkn asil bir rnei olan Ethem Paa sava alanna ulam ve Avrupal Konsoloslarn da yardmyla ehirdeki Ermenilerle erefli bir bar yapmt. Anlama ne yazk ki btn bu rezilliklere ve dklen kanlara sebep olan sefillerin kllarna dokunulmadan Avrupaya dnmelerini salayan bir madde ihtiva ediyordu. Bu sefiller Avrupaya, muhtemelen askeri maceralar kadar mmtaz! varlklar ile de katkda bulunacaklard. Byk gler asndan bu isyanc ajanlarn kap kurtulmalarna gz yumulmas ciddi bir hata olarak grlmektedir. Zira, bu rezil ve her eyi yzlerine bulatran entrikaclar, oktan hak ettikleri ekilde aslsalard stanbuldaki Bykelilerin eli kuvvetlendirilmi olacakt.

ERMEN MTOMANYASI

65

Ya Trkler? Dnmeleri gereken bir vatanlar vard. Eer isyanclarn entrikalarna devam etmelerine msaade etmi olsalard hi phe yok ki en uygun bir zamanda korkun bir isyan patlak vermi olacakt. (Zira 1915 Martnda Vanda i sava ktnda Trklerin Dou Anadoludaki yenilgilerinden sonra byle olacak gibi grnyordu). Ayrca u da aklda tutulmaldr ki bir Ermeni isyan olaynda, komplocu Ermenilerin niyeti de benzer katliamlara girimekti. Trklerin Ermenileri ldrmelerine bir bahane bulmay bir kenara koyarken, Batda da yakn zamanlara kadar olduu gibi Douda katliamn bir siyaset ynetimi olarak kabul edildii hatrlanmaldr. Mttefik kuvvetlerin Pekindeki davranlar bu gnn meselesi olduuna gre neden yakn zamanlara kadar denmeli ki? (Mark Sykes bir asr sonra Bosnada ve Irakta gerekleecek olan olaylar nceden kestiremedi..), u da bir gerektir ki, Ermeniler karlayacaklar cesaretleri olmakszn bir tehlikeye atlmak gibi olaan d bir alkanla sahiptirler ve dardaki isyanclar, Byk Devletlerin kendilerinin yardmna komalarn salamak iin bir katliam kkrtmaya her an hazrdlar. Bu sefillerin, Amerikann Trkleri sulu bulup Trkiyeye sava ilan etmesini umarak Amerikan misyonerlerini katletmeyi gerekten planladklarna inanmak iin gvenilir sebeplerim var. Mark Sykes bu balamda Malatyada meydana gelen tipik bir olaydan bahseder: Ermeniler savamaya niyetlenmiler, bir isyana hazrlanmlar, fakat her zaman olduu gibi ilk saldrda mitsizlie kaplmlar, panie

Hindistandaki isyandan sonra giriilen katliam resmi glerle ilenmi de olsa en az bunun kadar merhametsizceydi. Btn bunlardan bir kimse Skobeleffin Orta Asyay ele geirirken (ve gnmzde Putin eenistan) en az Trklerin Ermeni isyann bastrmada gsterdii itidal kadar insafl olduu sonucunu karabilir.

General Michael D. Skobeleff (1843-1882). Mehur Rus subaylarndandr. 1877-78 Trk-Rus Savandaki cesurluuyla ne km fanatik bir panslavistti. Orta Asyada Trklere kar yaplan savata merhametsizliiyle mehurdur. Gnmzde eenistandaki kitle katillerinden biri gibidir. Aslnda Azerbaycana kar Rusyann sava olan, (Ermenistann deil!) Moskovann Hazardaki petrol blgesi zerindeki etkisini srdrebilmesi iin, Ruslarn karlar iin Azerbaycana, Bakye kar srdrlen szde Ermeni savanda olduu gibi hareket etmitir. Ermeniler, tm tarihleri boyunca olduu gibi, bir d g iin sadece (Leninin deyiiyle!) yararl ahmaklar olarak hizmet vermitir.

66

ERICH FEIGL

uramlar ve sonuta niyetlendikleri sava acnacak bir katliamla sonulanmtr. Yalnzca birka Ermeni Kilisesini teslim alarak cesur bir direnie teebbs etmitir. Fakat onlara olan takdirim bu sefil kpeklerin, manastrndan kaan bir Fransisken keiine, bir Avrupal ld takdirde Byk Devletlerin ie karaca midiyle iki yz metreden ate atklarn rendiimde yok oldu gitti. Bu oyundan daha nce bahsetmitim, bunun, Ermeni tabiatn en naho bir ekilde sergileyen beendikleri bir tuzak olduu grlyor. Saysz benzer resimden biri: Zeytunlu Ermeni asilerin silahlarn Aslnda fanatik Ermeni milliyetileri kendi kiliseleri salad Malatyal Ermeni haydutlardan alnan baz silahlar. Bu dndaki Hristiyan Kiliseleri ile dier dini topluluk- trajik hikaye 1915te Osmanl hkmetinin Ermeni nfusunu, o zamanlar imparatorlua dahil olan Suriye ve Mezopotamyaya lar arasnda hibir fark gzetmez. Hatta Ermenigmeye zorlamasyla son buldu. Katolik Kilisesine mensup Ermeni yurttalarna (Mihitaristler) bile sayg duymazlar. Bu arada iler deiti. Mihitarn miraslar da Ermeni milliyetiliinin kurban olarak zavall klelere dnt. ncelikle kiisel bir yorumda bulunmak istiyorum. Onlarca sene nce Viyanadaki Mihitaristlerle yakn ilikiler kurdum. Bu Katolik-Ermeni cemaatinin daha sonra Bakeii olacak olan Sayn Gregoris Manian en yakn dostlarmdand ve saygdeer silah arkadam (Saint Lazarus mezhebinden) Erik Engel ile hep birlikte Viyanann nl konser salonu Musikvereinde dzenlediimiz yardm konserini Katolik Ermeniler adna byk bir baarya dntrmeyi baardk.
NTKAM ALMAYA HAZIR: Kafkasyadaki Ermeni kuvvetleri (Underwood & Underwood)

ERMEN MTOMANYASI

67

Akademi, tiyatro, hkmet ve hariciye alanlarndan pek ok sekin kiinin yan sra Avusturya aristokrasisinin Regina von Habsburg, Sachsen- Meiningen gibi nde gelen yeleri de hazr bulundu. Konser, Mihitaristlerin Viyanadaki merkezinde yakn arkadamz Erik Engelin doum gn kutlamasyla devam etti.

Ermeni terrnn zel bir tr kurban olarak Mihitaristler

ansmza, tm bunlar A Myth of Terror (Bir Terr Miti) adl kitabmn basld zamana denk geldi. Dahas konuklar arasnda o zamanlar halen silah arkadam olan (Saint Lazarus mezhebinden), uzun zamandr da Orta Avrupadaki Ortodoks Ermenilerin bapiskoposu olan Viyanadaki Gregoryen piskoposu Mesrop Krikorian da vard. Kardee bir ilikimiz olmasna ramen beni orada Mihitaristlerin toplantsnda grnce bembeyaz kesildi ve yle dedi: Ne cretle o deersiz Trkleri biz Hristiyanlara kar fieklersin? Ne olduu aka ortadayd. Kitabm okumutu ve her ne kadar kitap Ermenilere kar tek bir sz bile iermeyip, sadece Ermeni terrizmine kar yazlm olsa da kendisini bana hesap sormak zorunda hissetmiti: Ne cretle ? Trkler deersiz olduu iin, Ermenilerin kendilerinin tevik ettii bir i savan zavall kurbanlar olan Ermenilerin maruz kald kayplarla, slam nfusunun sonuta deersiz Trklerden baka bir ey olmayan sayca ok fazla kurban arasnda bir karlatrma yapmann hakszlk olacann bana izah edilmesi gerekiyordu. Tm bunlar ok uzun zaman nce olmutu ama bazlar durumun deimediini dnebilirdi. Oysa gerekte pek ok ey, rnein Viyanadaki Mihitaristler ok deimiti. Gregoris Maniann lmnden sonra Viyana Mihitaristleri, dorudan yalnzca salam, efendi Mihitaristleri deil, ayrca kesinlii pratikte kantlanamasa da tm iplerin mafya benzeri tertipi ve dolap organizasyonlarn elinde olduu syleniyordu bu gelimelerin balangcndan itibaren kesinlikle daha zeki bir adam olan Bapiskopos Mesrop Krikoriann kendisini de tehdit eden bir kktenci, Lbnandan kaan kaak aknna urad. Gregoris Manian bir ara Ermeni Katolik Kilisesinin (Roma ile ortaklk iindeki Ermeni Kilisesi) Bapiskoposu olmay umuyordu. Ancak o srada Vatikan szde Uniatlar, yani iman aklamalarnda Katolik iken bir yandan da Ermeni dinsel trenlerini takip eden Dou treni Ermenileri ile balarn azaltmak iin aba harcyordu. Vatikann nihai amac Ermeni Hristiyanlar Romaya geri toplamak idi (ve halen de yledir), ancak bu sadece bo bir mit olarak kalacaktr nk Ermeni Ortodokslarn takip ettii amalarn en bata gelenleri ve en nemlileri milliyetilik esasldr. Bunun arpc bir rnei Lbnanda 1970lerdeki kargaadan beri radikaller tarafndan ilerine szlan ve alt kazlan ve yz seksen derece yn deitiren San Lazarrodaki Katolik Ermenilerle ilgilidir. Osmanl mparatorluuna kar pek ok iyilikle gsterdikleri sayglar tamamen yok edildi ve krlemesine bir nefretle deitirildi. Bu alanda San Lazarro rahiplerinin rnei esizdir.

68

ERICH FEIGL

GNMZDE SAN LAZARRO / MLLYETLK KLSEDEN LAK RGTLERE YAYILIYOR / MHTARSTLER HAKKINDA GEREKLER

Venedik Glnde, San Marco ile Lidonun arasndaki yolun ortasnda tebesine ykseltilen tek yesi Ter Gomidas, bir Katolik-Ermenidir. kk San Lazarro Adas yer alr: bir zamanlar Ermeni Ortodokslarn Ermeni ortodokslar tarafndan zulmleri srasnda Katolik-Ermeniler iin bir ka yeri, gnmzde zulm grd ve idam edildi, ve Katoliklik ve evrensel bir Kilise ile ilgili her eyi arkalarnda brakan mil- tamamen politik sebeplerden tr lanetlendi. liyeti fanatiklerin kovan, ve imdi de tamamen Mihitar okulundan, atalar kendi kutsal atalarna kanl bir biimde zulmetmi olanlar tarafndan ynetilen bir yerdir. San Lazarronun frtnal bir tarihi vardr. Yzyllar nce, zellikle Hal Seferleri zamannda ada czamllar ve czam tadndan phe edilenler iin bir karantina blgesiydi. Bu zavalllara, gnmzde halen hastalar ve hakszla urayanlarla ilgilenen Kudsl Saint Lazarus valyeleri tarikat bakt. Hal Seferlerinin sona ermesi ve czamn zaman ierisindeki kayboluu yaknda adada kmeye balayan Saint Lazarus valyelerinin evinin olmayaca anlamna geliyordu. Bu durum Katolik Ermenilerin Osmanl mparatorluunda oluan zulm cehenneminden bir kez daha kaacak bir yer aramaya balamasyla sona erdi. Ancak Hristiyan kiliseleri arasndaki atmalar pek de umurlarnda olmayan Trk Mslmanlarn zulmne deil, glerini kaybetmekten korkan ve Katolik Mihitaristlerden kurtulmak iin her yola bavurmaya hazr olan Ortodoks Ermenilerin (Gregoryenler) zulmne uramaktaydlar. Gregoryenler basksz ve terrsz, hatta cinayet bile ilenmeden durdular. Gregoryenlerin 1707 senesinde halkn gzleri nnde idam ettii rahip Ter Gomidas Keumurdjian klasik bir rnektir. Padiah ona kendi halk olan Ermenilerin kat adaletinden kurtulmas iin slama geme ans tand. Ama bouna: gerek bir ehit olarak ld ve buna uygun olarak Papa XI. Pius tarafndan 23 Haziran 1929 tarihinde Kutlu Ter Gomidas olarak aziz mertebesine ykseltildi. Bugn Mihitaristler Ter Gomidas hi

Mihitarist cemaatinin azizlik mer-

ERMEN MTOMANYASI

69

yaamam gibi davranyor ve lanetlenen ansn yok etmek iin ellerinden geleni yapyor. Romadaki Katolik-Ermeni kilisesi S. Nicolada halen Aziz Kirkor Lusavori (Gregory the Illuminator) ile Papa Silvestern arasndaki bir grmenin olduka arpc bir resmi bulunsa da, Ter Gomidasn ada bir resmi tartma konusu bile edilmeden, ekmenik gayretleri tehlikeye atmamak iin kaldrlmtr. Bugn Mihitarisler, sanki hibir zaman Ermeni Ortodokslarn vahi, kanl ve merhametsizce zulmne uramamlar gibi davranmaktalar, hatta aksine yazlarnda (rnein San Lazaroda satlan yazlarnda), Sassundaki Ermeni ayaklanmasnda en korkun gaddarlklardan sorumlu bir katil olan Andranik gibi sulular yceltiyorlar. 13 Nisan 1904te Osmanl askerleri Sassundaki isyan bastrmak zere gnderildi. ok uzun sre direnemediler ama Andranikin etesi Austosa kadar direnmeyi baard. Sonra da Kafkasyaya kat. atmalar daha sonra Ermeni arkadalar kurban saysyla gurur duyarak aka anlatt: 1904 senesinde Mays Austos aylar arasnda 932-1132 Trk ldrld. Buna karn sadece 19 Ermeni ldrld. Bunlar Ermenilerin verdii saylardr. Ancak bu isyan da kaytlara toplu katliam olarak gemitir. San Lazarrodaki manastrda satlan Armenia and San Lazarro (Ermenistan ve San Lazarro) adl kitap bu szlerle dolu. Armenia and San Lazarro (Ermenistan ve San Lazarro) kitabndaki benzer bir tasvir de yledir:

Tanaklar: stanbuldaki bir eteci eylemi Dounun en nemli ve nl bankas olan stanbul Osmanl Bankasnn iinden baka bir ey deildi. Bu cretkr olaanst eylem Tanak Partisi tarafndan dnlm ve etkili olacandan emin olunarak gerekletirilmitir. Ve beklenen sonucu da gstermitir. Byk Bat devletlerinin bykelileri isyanclarla grp Osmanl hkmetinden Ermeni aznl iin yaplacak reformlar eklinde alnacak imtiyazlar karlnda bankay terk etmelerini istemitir Bu imtiyazlarn sonular, tm dnyay ASALAdan PKKya ve El Kaideye kadar terrizmle kar karya brakan sonular ortada deil mi? Bunlar kontrolden kmadan durdurulmal!

Armenia and San Lazarro (Ermenistan ve San Lazarro) kitabndan, gelmi gemi en acmasz terristlerden birine ait bir grnt: ada Ermeni tarihinin en nl askerlerinden biri olan General Adranik. Halknn tarihinin en parlak sayfalarndan birini yazarak Ermeni nfusunun direniini dikkate deer bir beceri ve cesaretle ynetti: 20. yzyln balarnda Sassunun Trk saldrlar karsndaki savunmas. Yorumsuz.

70

ERICH FEIGL

ARMENAKAN, HINAK VE TANAKTSUTYUN HTLAL PARTLER: TERR YNTEM

Ermeni aznln nem kazanan ilk siyasi partisi Armenakan partisi oldu. 1885 sonbaharnda Vanda kurulan parti, Avrupal bir izgide dzenlenmiti ve kendi yaymlarna sahipti. Bu tamamen isyanc rgtn arkasndaki beyin stanbullu zengin bir bankerin oluydu. Ad Mgrd Portakalyan idi. Vanda at okullarla ilgili pek ok sorun yaadktan sonra Marsilyaya g etti ve partisini buradan ynetti. Marsilyada ayrca Armenia adnda bir dergi yaymlad. Amac Avrupaya dalan Ermeniler arasnda bir Ermeni devleti oluturma hevesi uyandrmakt. Tepki, para, cephane ve donanm salayan bir Ermeni Vatanperver Cemiyeti eklinde geldi. Hedefleri isyan yoluyla, Ermenilere kendi kendilerini ynetme hakk kazanmakt. Armenakan yeleri Van ve evresinde en modern silahlarla donanm ve gerilla sava sanat eitimi almlard. Dost byk glerin destei ile halk genel bir harekata hazrlyorlard. ok gemeden Trabzon ve stanbulda gizli Armenakan birimleri ve Rusya, ran ve Amerika Birleik Devletlerinde kadrolar olutu. Ermeni uzman tarihi Christopher Walkera gre Portakalyan tarafndan balatlan aydnlanma ksa srede Ermeni terrist sahnesinin verimsiz barbarlnda kayboldu. 1887de Cenevredeki Ermeniler Marksist prensiplere dayanan ilk Ermeni partisini kurdu. Simgeleri and (hnak=an). Hnaklar, kendilerine Kafkasyadan gelen militan-isyanc ruhu veren Rus Ermenilerinden yeliklerini tamamen ektiler (Stalin adyla tannan gen Dzhugashvili de bu dnyadan gelir). Parti organnn ad Hnak idi ve

Dou Anadoludaki bir Ermeni okulunun tiyatro perdesinde isyanc Ermeniler olan Habete Tavekelian ve Ka-lust Andrassian grnyor. Bunlar gibi terristler azimle ve dikkatle, dnya kamuoyunun dikkatini bir kez daha Trklerin barbarlklarna ekme amac tayan Van isyann hazrladlar. Bu i iin ok para gerekiyordu ve Van Glndeki manastrn bakeiinin de katkda bulunmas bekleniyordu. Ancak bu beklenen katkda bulunmay reddetti nk Ermenilerin Osmanl mparatorluu bnyesinde gayet iyi bir yaam srdklerine inanyordu. Bunun sonucunda yardmcs ile birlikte ldrld. Terristler cesetlerini paralayarak gle frlatt. Kendisinin yerini alan Bakei Boghos istenen paray demeye hemen raz oldu. Bir sene sonra, 1896 Hazirannda Van isyan gerekleti. ehrin Mslman ksmnn tm nfusunu yok eden 1915 yl trajedisinin kanl bir provas yaand.

ERMEN MTOMANYASI

71

1890 senesinde grup Hnak htilal Partisi, ksaca da Hnaklar adn ald. Liderleri fanatik isyanc Avetis Nazarbekian idi. Esmer, ince, oryantal tarzda, olduka yakkl olduu ve mkemmel keman ald sylenirdi. Ayrca isyanc terr, kapitalist yasalar reddetmenin doal bir sonucu olarak gryordu. Sonuta Ermeni htilalcileri Federasyonu (Hai Hegapokhakanneri Dashnaktsutiun), tm kk terrist gruplarn ve ihtilalci birimlerini bir emsiye gibi biraraya toplayacak bir rgte duyulan gereksinim sonucu ortaya kt. rgtn amac, halk sava ile Ermenilerin bamszln kazanmakt (ve halen de yledir). Tanaklar isimlerini Ermeni htilalcileri Federasyonu 21 Temmuz 1905: Sultan II. Abdlhamite (Hai Hegapokhakanneri Dashnaktsutiun) olarak deitirdiler. Bu kar yaplan Yldz suikasti isim Tanaklarca bugn de kullanlmaya devam ediyor. On dokuzuncu yzylda baz Protestan Ermeni papazlar Gregoryen rahiplerle en iyi milliyeti obanlarn kimler olduu zerine sert kavgalara giriirlerdi. imdi iki siyasi grup, Tanaklar ve Hnaklar, Ermeniler hakknda ayn ekilde yaryorlar. Hnaklar daha ok sosyalist inanlarn vurgularken Tanaklar milliyeti dnceler zerinde duruyor. kisi birlikte, ayn ideolojik inanlar paylaan dier rgtlerle tam olarak ayn fanatik biimde arpk milliyeti-sosyalist dnya grn savunuyorlar. zellikle Tanaklar amalarna ulamak iin vahi terrizmi tekrar tekrar siyasi bir yntem olarak kullandlar. Olduka yeni saylabilecek birka saldr da dahil olmak zere ok sayda saldrdan sorumludurlar. Eylemleri byk lde korkutma ve zorbalk yoluyla finanse edilir. Tanak rgtnn en irkin saldrlarndan biri de Sultan Abdlhamite suikast giriimidir. Patriotism Perverted (Boston, 1934) kitabnn yazar olan Ermeni Tanaklarn zerinde Ermeni Tanaksutyun htilal Komitesi ve zgrlk ya da lm siyasetci K. Papazian, Abdlhamite 1905 senesindeki suikast adl iki efsanesi olan bayraklar. Silahl Tanaklar Ardan gelirken grlyor. n teebbsnn Ermeni htilalcileri Federasyonunun siyasi emelleplanda patlayan bomba da Osmanl mparatorrine ldrme yoluyla ulama giriiminin son rnei olduunu luunda isyanc gruplarn almalarn simgeliyor. Bu resim Cenevrede 1909 senesinde yazyor. Suikast teebbs baarszlkla sonulandndan yaymland. sonular yalnzca naho oldu. Bombalar zamanndan ok nce patlad nk Sultan, Yldz Camiinde cuma namaz sonras eyh-l slamla ok uzun sre konutu. Sultann saldrganlar balamas bounayd. Kargaay karanlar Avrupann dikkatini ekmek amacyla sahte ayaklanmalar planlamay srdrdler.

72

ERICH FEIGL

BAB-I L GSTERS, HINAKLAR VE KUSAKTSAKAN

30 Eyll 1895 sensinde Hnak Partisi, Bab- liye yakn evrede byk bir gsteri dzenledi. Hnak htilal Partisi zel bir ey hazrlamt ve her ey tam olarak planladklar gibi oldu. Hnaklar stanbuldaki eliliklere, barl gsterilerini nceden mektupla haber vermi ve ayn zamanda tm iddet eylemlerini polisin ve askerin ii ilan etmiti. Ne var ki herkes partinin kktenci bir kolunun iyi hesaplanm bir isyan planladn biliyordu. Pek ok silahl gsterici 30 Eyll unutulmayacak bir gn yapmak zere hazr bulundu. len vakti iki bin kii oktan Kumkap semtinde Ermeni Patrikhanesinin yaknlarnda toplanmt. Abartl talepler duyuluyordu ve sonunda Sassun ayaklanmasnn liderlerinden biri kalabala doru Ya zgrlk ya lm! diye bard. Bunun zerine gstericiler Bab- liye doru yrmeye balad. Yolda bir polis memuru ldrld. Bylelikle gsteriyi dzenleyenlerin istei yerine gelmi oldu: polis ve askerler iddet kullanmaya zorlanm oldu. gn boyunca ayaklanma bakenti oyalad. 3 Ekimde Murat bile (Hampartsum Boyadjian Sasun ayaklanmasnn bir dier profesyonel tahrikisi) hafif yaralanmt. Sultan ahsen patrie araya girip yeniden dzeni salamasn syledi ama nafile. Hnak partisinin kodamanlar kaos istiyordu. Mslman nfustan beklenen misilleme sonunda geldi ama bu gibi durumlarda hep olduu gibi yine kargaay yaratanlarla ilgisi olmayan masum insanlar zarar grd. Ancak bu da Zeytun ve Sasunda olduu gibi plann bir parasyd. 10 Ekimde son Ermeniler de sndklar kiliselerinden ayrldlar. steyen herkes Rus bykelisinin kiisel korumas altna girdi. Bykeli Nelidov, yzlerce gstericinin silahl olduunu gz nnde bulundurarak kimlerin kendisinin yardmna ihtiya duyduunu biliyordu.

Marksist ihtilal rgt Hnaklarn yirminci kurulu yldnmleri ansna bir portreleri. Ortadaki an simgesinin etrafnda, tamam Hnaklar ve dini atalar tarafndan balatlan kanl ayaklanmalarn ansna bir gkkua grlyor.

1896da stanbuldaki Ermeni ayaklanmalar: Arbede her zaman ayn ekilde gerekleiyordu. nce ehrin bir noktasnda bir saldrda bulunuluyordu. Osmanl Bankas, Sultann saraynn n ya da patriin merkezi gibi. Dahilindeyse Avrupal muhabirler bu saldrlara davet ediliyordu. Ksmen d basklar nedeniyle, ksmen Bab- linin balama gsterisinin yattrc bir etki gstermesini ummasyla ayaklanmay balatanlar serbest braklyordu. Ayn elebalarnn bir saldrdan dierine tekrar tekrar ortal kartrmasnn nedeni buydu. Bu durum insanlar o kadar fkelendiriyordu ki, isyanclar sonunda istediklerini elde ettiler: l ya da yaral Ermeni isyanclar dnyada bir kez daha yank uyandrdlar.

ERMEN MTOMANYASI

73

ete ba Kavafian, Sasundaki kargaay yaratanlardan biridir. Burada bir Rus subay olarak grlyor, zaten hep yleydi, Sasundaki kargaa ortamn hazrlarken bile. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndaki ve Birinci Dnya Savana balamasna yakn Ermeni ayaklanmalar dnya basnnda sklkla manet oldu. Birinci Dnya Sava knca hemen Ermeni gnll birlikleri veya terrist gruplar olarak ortaya ktlar. Amalar yine aynyd: Trklere zarar vermek.

1896da Amerika Birleik Devletlerinde yaymlanan Turkey and the Armenian Atrocities (Trkiye ve Ermeni Zulmleri) adl kitaptan bir resim. Alnt: Sasundaki Ermenilerin katli. Bu resim masum Ermenilerin kana susam Krtler ve fkeli askerlerce katlediliinin gerek bir gstergesidir. Katliam 50.000 ya da daha fazla insann ldrlmesiyle sona erdi. Yamalamalarn ve kundaklamalarn ardndan yz binlerce insan a ve evsiz kald.

Bab- li gsterisinin sonunda yeni bir sz icat edildi: kusaktsakan. Bir kusaktsakan, Hnaklarn sadk bir takipisiydi ve partinin verdii emirlerin sebebini sormadan bu emirlere itaat ederdi. Daha sonra Rusyada bu tip insanlara aparatik ad verildi. Sasun olaylar resimli bir kitabn gerek rnekleridir. Ancak bu olaylarda grnen, Krtlerin ve fkeli askerlerin kana susaml deil, tek bir ama dorultusunda ortal kartrma tekniidir: bir aznlk grubunu uluslararas basn manetlerine zulm kurban olarak tayp siyasi muhalifleri eyleme gemeye zorlamak. Pek ok masum insann kan karklkta gerekten hayatn kaybetmesi elebalarnn umurunda bile deildi. Bu arada onlar da Hnak partisinin mensuplaryd. Ermeni tarih kitaplarnn ounda Sasun halkn ayaklanmaya kkrtanlarn adlarnn kahramanlar olarak anldn gryoruz. Bu isimler Mihran Damadian ve Hampartsum Boyadjian. Her ikisi de, Kumkap ayaklanmasn dzenlediklerinden (Nisan, 1890) kargaa karmakta deneyimliydi. Mihran Damadian, stanbuldan katktan sonra Atinada anti-Trk gsterileri dzenledi. Boyadjian Kafkasyadan stanbula eyh klnda byk miktarda para tayarak geldi. Dolaysyla silah satn almak onun iin pek sorun olmad. Asilerin ne kadar silahsz olduu, Krtlerin Ermenilerden tek bir yer almak iin on iki gn boyunca canla bala savamalar gerektiini rendiimizde ok daha net olarak ortaya kyor. 17 Kasm 1894 tarihli Timesda G. Hagopiann kaleminden, Fulhamda yazlm, Sasun olaylaryla ilgili bir makale yaymland. Christopher Walker bile Armenia The Survival of a Nation (Ermenistan Bir Ulusun Kurtuluu) adl kitabnda bu yaznn kesin olmayan detaylarndan bahseder. Ama ne nemi var ki? Dnya basn Hagopiann hikayesine sarld ve tm dnya, aslnda bir i savaa dnen isyanlarn bastrlmas

74

ERICH FEIGL

olayna tepki gsterdi. Bunlarn szde silahsz ayaklanmalar olmas gerekiyordu. Dnya kamuoyunun alntlarda geen tamamen anlamsz rasgele rakamlara (rnein 50.000, belki de daha fazla l) almas da bu zamana denk gelir. Okuyucular bu sama rakamlar, aynen gnmzn modern okuyucularnn 1. Dnya Savanda iki buuk milyon Ermeninin ld eklindeki aklamalar kabul ettikleri gibi kabul ettiler. Mslman kurbanlara ne olduunu sormak ise Turkey and the Armenian Atrocities (Trkiye ve Ermeni Zulmleri) kitabnn ilk yaymland zamanlarda bile hi ilgi ekmeyen bir eydi.

ERMEN TERRNN DORUK NOKTALARINDAN BR: OSMANLI BANKASI BASKINI

stanbul-ihanede, Bankalar Caddesindeki gsterili cephesinin ana kaps ile Osmanl Bankas hl Trkiyenin en nemli zel bankalarndan biridir. On dokuzuncu yzylda Osmanl mparatorluunun nde gelen mali kuruluuydu. Zamannda zellikle demiryollarnn ve sanayilerin inasnda nemli rol oynad. 26 Austos 1896da Ermeni terristler Osmanl Bankasn basp ieride insanlar rehin ald. Bu, haddinden fazla iddet olayna tanklk eden bir senenin zc sonlanyd. Bu kez operasyon, Ermeni Tanak Partisi tarafndan dzenlenmiti. Bu olaanst baskn, 1896daki tm dier terrizm eylemlerinden sorumlu olan rakipleri Ermeni Hnak Partisine yetimek iin bir frsat olarak grdler. Baskn o srada henz Rusyann egemenliinde olan Kafkaslardan Ermeni tarafndan dzenlendi. ete ba Karekin Pastrmacyan daha sonra

stanbulda Bankalar Caddesinde Osmanl Bankasnn ana kaps. 26 Austos 1896 basknnn mekan. Osmanl Bankas baskn halen dnyann drt bir yanndaki terristler iin klasik bir terr ve zaptetme modeli tekil etmektedir: rehin alma, bir manifesto yaymlanmas talebi, d glerin yardmyla lkeden gvenli k talebi ve de bunun yerine getirilmesi!..

Osmanl Bankasndaki muazzam basknn ardndan: Leipziger Illustrierte sadece Ermeni terristlerden haczedilen silah ve patlayclarn sergilenmesini bildirmekle kalmad, ayrca bu serginin yabanc eliliklerin araya girmesiyle hemen kapandn da bildirdi. Bu da gnmzde halen geerli olan bir baka terrist rnektir.

ERMEN MTOMANYASI

75

(1908) Erzurumdan Meclis-i Mebusan vekili seilecek ve Birinci Dnya Savanda Osmanllara kar Ruslarn tarafnda savaan bir grup Ermeni gnlly ynetecekti. 26 Austosta terristler bankaya zorla girip bombalar frlattlar, gm sikke dolu uvallarla barikat kurup her yne ate atlar. nsanlar rehin aldlar ve taleplerinin yaymlanmasnda ve karlanmasnda srar ettiler. Bu operasyon gelecekteki terristler iin bir rnek oluturdu ve bu tr terrist baskn tarz byk lde deimeden kald. Talepleri unlard: Osmanl mparatorluundaki Ermeniler iin Avrupal bir yksek komiserin tayini. Halk ordusunun ve polisin Avrupal komisere itaat etmesi. Avrupa sistemiyle uyumlu adli reform. artsz basn ve din zgrl. Vergilendirme sisteminin yenilenmesi. Vergi borlarnn iptal edilmesi. Genel af. Yukardaki taleplerin yerine getirilmesini tefti etmek iin bir Avrupa komisyonunun kurulmas. Rehin alma ve lm tehdidi durumlarna her zaman yaplan standart pazarlklardan sonra Osmanl Bankasnn genel mdr Sir Edgar Vincent, Rus mparatorluu Bykeliliinin tercman Maximoff ile birlikte ablukaya alnm binaya girdi. Pazarlklar terristlerin lkeyi gvenlikle terk edeceklerinin garanti edilmesiyle sona erdi. Bu, gnmzde halen geerli olan bir rnek tekil etti. Bu on yedi asi muhtemelen tm ngiliz ve Fransz filolarnn stanbula dnp kendilerini cokuyla karlamalarn bekliyordu. Her ne kadar byle bir ey olmadysa da ete kan bizzat Sir Edgar Vincentin zel grkemli yatyla yapt. Daha sonra da kendilerini sa salim Marsilyaya gtren Fransz sava gemisi La Girondea getiler. Terrist saldrlarn oradan planlamakta ve yrtmekte serbestlerdi. Baskn amacna ancak ksmen ulaabilmiti. Beklenen ayaklanma gereklememiti. Terristler bu ayaklanmalara ihtiya duyuyordu. nk bu ayaklanmalar, ller ve yarallarla Ermeni Davasna byk katk salayacakt. Dier terrist birimler de 30 Austosta Galatada ok sayda bombann patlatlmasn dzenleyerek yardmda bulundular. Bu sefer iler daha iyi gitti nk artk ayaklanmada 4000-6000 Ermeni ldrld gibi hikayeler uydurmak mmknd. ngiliz Bykeliliinin gizli raporlarnda bu rakamlar destekleyen tek bir kant bile bulunmuyor (F. O. 424/188, No: 149 ve 169). Ama ne fark eder ki? Gelecekteki tm terrist basknlar iin, rehin alma, talep listesinin zorla yaymlanmas, terristlerin lkeyi terk etme izni ve art tm bu eylemlere elik eden halkla ilikiler hizmetleri ile komple bir rnek oluturulmu oldu.

1980 ylnda (!) Briton Christopher Walker, Armenia The Survival of a Nation (Ermenistan Bir Ulusun Kurtuluu) adl kitabnda Osmanl Bankas baskn zerine u paragraf yazmtr: Kaan Tanaklar anslyd. Fransz gemisi Girondea binip Fransaya doru yelken atlar. Geride kalan Ermeni vatandalar pek ok kez terrist bir toplumda terr yaratmak suunun cezasn ekti.

76

ERICH FEIGL

ki minareli Medrese Erzurumun simgesidir. Ars Er Rum Rumlarn Topraklar buraya Arap corafyac bn-i Batuta tarafndan verilen isimdir. Buras ilk 1049da Seluklularn saldrsna uramtr.

632 ylnda burada Bizansllarn bir kilise meclisi bulunuyordu ve bozguna urayan Ermeni beyliklerine Rum Ortodoksluunu kabul etmeleri emredildi. Karen adyla Erzurum, Halifeye bal olan Bagratid Krallna balyd. Trkler Malazgirtteki zaferlerinden (1071) sonra Erzuruma yerletiler.

ERMENLERN TANAKLAR TARAFINDAN YOK EDLEN SON ANSI

1914de Tanaksutyun Parti Kongresi Erzurumda topland. Tanaklar Erzurumu gelecekteki Byk Ermenistann bakenti olarak gryorlard. Birinci Dnya Savann kmas, Ermenilerin tarihindeki belirleyici bir dnm noktasdr. htilalci Tanaksutyun kongresi Erzurumda toplandnda Osmanl mparatorluu (Kasm ayndan nce) ttifak Devletlerinin tarafnda savaa girmenin arifesindeydi. Kongredeki olaylar, zellikle mensuplarnn Osmanl Hkmetine kar tavr ile ilgili olarak olduka farkl ekillerde anlatld. Ancak daha sonra bamsz Ermeni Cumhuriyetinin babakan olacak olan Hovhannes Kachaznuni, Temmuz 1923te toplanan Bkre Tanaksutyun Kongresinde bu konuyla ilgili u aklamay yapt: 1914 Sonbaharnda, Trkiye henz savaa girmemi, ama sava hazrlklar yapyorken, Ermeni ihtilal eteleri Transkafkasyada (arlk Rusyasnda) byk bir heves ve tantana ile kuruluyordu. Sadece birka hafta nce Erzurumdaki genel toplantda alnan karara kart olarak Ermeni htilal Federasyonu (Tanaksutyun) bu etelerin toplanmasna ve Trkiyeye kar gelecekteki askeri eylemlerine aktif olarak katlmtr Kendisi iin ac verici olan, Transkafkasyadaki Ermeni htilal Federasyonunun kararna sadk kalmamas gereini ksaca yorumladktan sonra Ermeni Cumhuriyeti babakan yle devam etti: Gnll etelerimizin alana girip girmediini tartmak bugn yararszdr. Tarihi olaylarn kendi ilerinde reddedilemeyecek bir mant vardr. 1914 Sonbaharnda Ermeni gnll eteleri organize olup Trklere kar savatlar nk kendilerini savamaktan alkoyamyorlard. Bu, Ermeni halknn tm bir kuak boyunca kendilerini besledikleri psikolojinin kanlmaz sonucuydu: Bu zihniyet ifadesini bulmak zorundayd ve buldu da Eer etelerin kurulmas yanlsa, bu hatann kkeni ok daha derinlerde aranmaldr1914 k ile 1915 bahar Tanaksutyun da dhil olmak zere Transkafkasyadaki Ermeni-

ERMEN MTOMANYASI

77

ler iin heves ve umut dolu dnemlerdi. Savan mttefiklerin zaferiyle sonulanacandan hi phemiz yoktu: Trkiye yenilecek ve paralanacak, ve Ermeni nfusu sonunda bamsz olacakt. Rusyaya tereddtsz tm kalbimizle sarldk. Somut bir gerekemiz olmakszn arlk hkmetinin, sadakatimiz, abalarmz ve yardmlarmzn dl olarak bize Kafkasyada az ok geni, bamsz bir hkmet ve Trkiyeden bamszlatrlan Ermeni vilayetleri vereceine inandk. Bu gerekleri Ermenilere kendi ilerinden hi kimse kendi babakanlar Hovhannes Kachaznuni kadar sert, ak ve kesin bir biimde anlatmamtr. Kendi arzularmz bakalarnn kafalarna yerletirdik. derken neden bahsettiini bilir. Kendi siyasetlerinde her zaman yaptklar gibi Ruslar 1914te Ermenilerle ilgili niyetleriyle ilgili tm gerei akladlar (Leninin kapitalist dnyaya kar niyetlerini aka ortaya koymasyla ayn biimde; Batda herhangi bir kimsenin ona inanmas ayn derecede zordu). Yalnzca arn datt ilan okumak bile yeterliydi, hatta Ermeni hayallerini ne kadar bariz bir ekilde ykt dnlecek olursa onun bile ok dikkatli okunmas gerekmez: Ermeniler! Doudan Batya Byk Rusyann tm halk arma saygyla cevap verdi. Kendinizi be yz yldr yneten ounuzu katleden ve katletmeye devam eden zorbalktan kurtarmann zaman geldi. Ruslar anl Ermeni vatandalarn memnuniyetle hatrlyor. Lazarofflar ve Melikofflar ve dierleri vatanlarnn erefi iin Slav kardelerinin yannda savatlar. Onlarn sadakati sizlerin sadakatinin de garantisi. Hepinizin grevini yerine getireceinden ve silahl kuvvetlerimizin zaferine ve hakl davamza katkda bulunmak iin elinizden geleni yapacanzdan phemiz yok. Ermeniler! arn idaresi altndaki kardelerinizle birlein ve sonunda zgrlk ve adaletle kutsann!

Erzurumdaki medresede bir Seluk ift bal kartal. Zengin sembolleriyle Sivas, Erzurum, Konya gibi Seluklu ehirleri Trkiyede Anadolunun paralanmasna direni merkezleri oldu.

Bu resim 2 Mart 1915te Ermeni-Amerikan dergisi Azkta yer ald. Bu demek oluyor ki bu fotoraf Osmanlnn, cephedeki silahl ayaklanmalardan hemen sonra kard geri gnderme emrinden en az ay nce ekilmi. Fotorafta Osmanllara kar Kafkas cephesinde savaan Hnaklar grlyor. Bunlarn ou sivil halka kar zalimlikleriyle ne kan kaaklard.

ubat-Mart 1915te Osmanl cephesinde Ermeni ayaklanmas. Bu fotoraftaki yzler arasnda 1896da Osmanl Bankas basknnn dzenlenmesine yardmc olmu olan Papkene de var.

78

ERICH FEIGL

Bu ilan (Ruslarn zaferini umarak) Ermenilerin arlk rejimi altnda birletirilecei iddiasndan baka ne ieriyor? Bamszlk sznden eser yok. zerklik ya da zerk bir devlete dair bir ipucu bile yok. Buna ramen Ermeniler kendilerini Rus katliamnn iine attlar. Lendilerini Rus sper-g siyasetinin satran tahtasnda gnl rzasyla feda ettiler. Ve Ermeni terrizmi halen istekle ya da isteksizce Rus sper-g siyasetine hizmet ettiinden, Ermenilerin derslerini almam olduklar aka anlalyor. Kafamzda youn bir hayal atmosferi oluturduk. Kendi arzularmz bakalarnn kafalarna yerletirdik; gereklik hissimizi yitirdik ve kendimizi hayallerimize kaptrdk. Azdan aza, kulaktan kulaa genel valilik saraynda sylendii iddia edilen szle dolayordu; Vorontzov-Dashkovun Katolikolara yazd bir mektup, hak ve iddialarmzn sunumunda kullanlacak nemli bir mektup olarak dikkat ekiyordu. Bu, olduka belirsiz cmleler ve genellemelerle dolu, arzulanan her ekilde yorumlanabilecek, ok akllca yazlm bir mektuptu. Ermenilerin yeteneklerine, askeri ve siyasi glerine gereinden fazla deer verdik, ve insanlarmzn Ruslara verdii hizmetin nem ve miktarna da fazla nem verdik. Ve kendi mtevaz deer ve meziyetlerimizi gzmzde fazla byterek umut ve beklentilerimizi de doal olarak ykselttik. 1915 Yaz ve K meydana gelen snr d etmeler, toplu srgnler ve katliamlar Ermeni Davasna lmcl darbelerdi. Tarihi Ermenistann yars bamszlmzn temellerinin seksenlerin ilk yarsnda miras alnan geleneklere ve benimsenen Avrupa diplomasisi ynne gre dzenlenecei yar Ermenilerden yoksun brakld; Trkiyenin Ermeni vilayetleri Ermenisiz brakld. Trkler ne yaptklarn biliyorlard ve bugn pimanlk duymalar iin bir sebep yok. Bu, Ermeni Sorununu

HINAK 1914: Hnaklarn Birinci Dnya Savann banda dattklar ilan: Hnak Sosyal Demokrat Komitesi, eyrek yzyldr Trkiyedeki Ermenilerin zgrletirilmesi iin kanl bir yolda altktan sonra imdi Osmanl zulmn kendi kan iinde bomak iin, gerek siyasi olaylarn gcyle, mcadele ve ihtilal borusu alarak Toros dalar ve Ermeni snrndan sava alanna iniyor. Uluslarn varlnn tehlikede olduu bu devasa mcadelede tm Ermeni ulusu gibi Hnak Komitesi de maddi ve manevi glerini birletirecek ve ellerinde ihtilal klcn sallayarak bu dnya savana girecek. l Antlamann ve bilhassa Rusyann yolda olarak tilaf devletleri ile ibirlii yapacak, sonunda Ermenistan, Kilikya, Kafkaslar ve Azerbaycanda zafer kazanmas iin tm siyasi ve ihtilalci yollara bavuracaklar O halde ileri Yoldalar bana. lm, Ermenistan tehdit eden lm ezelim, bylece Ermenistan Sonsuza dek yaasn Paris, 1914 Sosyal Demokrat Hnak Komitesi dare Merkezi

1914 yaznda, zerinde Hnaklarn Osmanllara kar silahlanmasn bildiren ilann bulunduu Ermeni gazetesi Hnak.

ERMEN MTOMANYASI

79

Trkiyeden temizlemenin en kesin yntemiydi. Yine, bugn gnlllerin savaa katlmasnn Ermeni felaketine ne derece katkda bulunduunu sormak bir fayda salamaz Ancak bunun kant ki bu ok nemlidir Trk hkmetine kar onlarca sene nce balayan mcadelenin Trkiyedeki Ermenilerin snr d edilmesine ve yok edilmesine ve de Trk Ermenistannn perian olmasna neden olmasdr. Bu korkun bir gerektir! Ksa bir sre sonra Ermeni Cumhuriyetinin eski bakan u sonuca varr: Olaan d bir cinnet hali sonucu biz, siyasi bir parti olarak, davamzn Ruslar iin (Osmanllara kar savalarnda ve Akdenize doru ilerlemelerinde) tesadfi ve nemsiz bir sre olduunu, gerekirse bir an tereddt bile etmeden cesetlerimizi ineyerek zerimizden geebilecekleri derecede nemsiz olduunu unutuyorduk Ruslar ilerlerken bilinaltmzn derinliklerinde bizi kurtaracaklarna inanyorduk ve geri ekilirlerken bizim katledilmemize izin vermek iin geriliyorlar diyorduk Her iki durumda da sonucu ve sebebi ve de niyeti yanl anladk

17 MAYIS 1915 ERMENLER VANI GAL EDP EHRN MSLMAN TARAFINI ATEE VERYOR TEHCR KARARI: SEBEP VE SONULARI
24 Nisann Osmanl ileri Bakannn stanbuldaki parti grevlilerinin, tannm isyanclarn ve tahrikilerin tutuklanma emrini verdii gn olmas zc ama tesirli bir tesadf olmutur. (Ortada henz geri gnderme emrine dair bir sz yoktur.) Ayn gn Van valisi aadaki telgraf gndermitir:

U ZAMANA KADAR EVRE BLGELERDEN YAKLAIK OLARAK 4000 SYANCI ERMEN GETRLD. ASLER EKYALIK YAPTILAR, KOMU KYLERE SALDIRIP KUNDAKLADILAR. BUNU ENGELLEMEK MKANSIZ. BUNUN SONUCUNDA PEK OK KADIN VE OCUK EVSZ KALDI. ONLARI EVREDEK ARET KYLERNE YERLETRMEK NE MMKN NE DE UYGUNDUR. ONLARI BATI LLERNE GNDERMEYE BALAMAK UYGUN MUDUR?
Gerekten sama bir telgraf. Van valisi Mslman kadn ve ocuklar Batda gvenli blgelere tamak istemitir. O srada henz hi kimse Ermenileri tamay dnmyor, yalnzca Mslmanlarn yerlerinin deitirilmesi sz konusu ediliyordu. 8 Maysta Ermeni asiler Van evresine genel bir saldrda bulundu. evredeki tm Mslman kyleri alevler iinde kald. Bunun zerine Osmanl valisi Cevdet Paa geri ekilme emri verdi. 17 Maysta Osmanl askerleri Van terk etti. Ayn gn gelen Ermeniler ehrin Mslman tarafn kundaklayp ehri tamamen Ermeni ynetimi altna aldlar. Birka gn ierisinde Rus nc kolu Vana ulat. Ermeni birimlerinden oluuyordu. Daha sonra normal

80

ERICH FEIGL

1915 bahar. Cephaneleri Ruslar tarafndan salanan babozuk Ermeni askerleri Vann Ruslar tarafndan igal edilebilmesi iin Osmanl snrnn hemen arkasnda ikinci bir cephe oluturdular.

Her ne kadar bunun yardm toplamak iin yaplan bir propaganda olma ihtimali olsa da bu blklerin Amerika ve Avrupadaki Ermeni komiteleri tarafndan topland syleniyordu.

Kafkasya cephesinde Osmanllara kar Ruslarla beraber savaan Ermeni Hnak alaynn 8. blnden bir grup.

ERMEN MTOMANYASI

81

Rus blkleri geldi. Vann yeni Ermeni yneticisi Aram, Rus komutan General Nikolayeve ehrin anahtarlarn sundu. ki gn sonra Nikolayev, Aramn vali olduu grevdeki geici ynetimi onaylad. Bu Rus cmertlii gsterisinin amac belliydi. Ermenilerde, bunun benzeri isyanlardan sonra kendilerine ait hkmet kurma itah yaratmak. Bu grnt sadece alt hafta srd, ve ardndan Osmanllar gelip Van geri aldlar. Bo bir ehre tandlar. Mslmanlar ldrlm, Amerikan misyonerleriyle birlikte tm Ermeni nfusu da Ruslarla beraber kuzeye, Transkafkasyann gvenli blgelerine kamlard. Osmanl ileri Bakannn verdii emir 24 Nisanda Ermeni blc liderlerin tutuklanmas ve sulayc malzemelere el konmasyla sonuland. Bunun yannda beklenmeyen sonular da oldu. Ar madenler de bile yzlerce gizli silah ve cephane deposu kefedildi. Vanda gerekleen olay tara bakentinin Osmanl snr ardnda Ermeni asiler tarafndan alnmas rahatlkla Adana, Mara, Ankara veya Adapazarnda da olabilirdi. Savan ilerlemesiyle bu, Osmanllar iin lmcl bir tehdit olutururdu.

Erzurumun eski Ermeni milletvekili Karakin Pastrmacyan. Bir ihtilalci olarak Armen Garo No.1 takma adn kullanyordu. Bu resimde grup liderleri Terp ve Hecho ile birlikte grnyor. Sonrasnda bir grup gen idealistin ate hattna gnderilecei, ska yaplan bir kutsamaya katlyorlar. Armenskaya Isvetiya bizlere sekin Ermeni ailelerin kayp bir sebep uruna savaa gnderilen ocuklarn gsteriyor. Davamzn Ruslar iin tesadfi ve nemsiz bir sre olduunu unutuyorduk Bunlar, daha sonra Ermeni babakan olacak olan adamn gemie bakarak syleyecei szlerdi.

Tehcir Karar: Sebep ve Sonular

Dnyadaki tm Ermeniler 24 Nisan Ermeni soykrmnn balad gn olarak anar. Bu an pek ok sebepten tr yeniden gzden geirilmelidir. Anlan gn, 24 Nisan, sebep ve sonucu kasten birbirine kartrr. Osmanl ileri Nazr Tlt Paann 24 Nisan 1915 gn isyanclarn tutuklanmas emrini bildiren bir telgraf gnderdii dorudur. Ancak,
Vanda Osmanl hattnn ardnda ikinci bir cephenin almas Ruslara belirleyici bir avantaj salad. Ermeni isyann mmkn olduunca destekleyen tilaf Devletleri iin Van mcadelesi favori temalar oldu. blgelerde bu destek, hizmetlerini Ermenilerin emrine sunan misyonerler tarafndan saland. Geni lekte silah gnderimi ve para temin edildi. Van ilindeki azimli Ermeni ayaklanmas tara bakentinin asiler tarafndan ele geirilmesine yol at. Ayn zamanda tilaf Devletleri anakkale Boazna byk saldrlarda bulunarak Osmanl mparatorluunun bakentini tehdit ediyordu. Vandaki Ermeni ayaklanmasnn sonuna kadar Ermenilerin tehlike altndaki blgelerden karlmas talimat verilmedi.

82

ERICH FEIGL

Urartu zamanna kadar uzanan Vandaki byk kaya ve kalesi. Hisarn altnda Vann Ermeni ayaklanmasnda tamamen tahrip edilen eski Mslman kesimi bulunuyor. Sadece birka gnlk bir sre iinde burada 30.000 Mslman ld. Bir terrizm Hiroimas: Vann slam blgesinin sadece temel duvarlar ve gururlu, kuvvetli camilerin birka ayakta kalmay baarabildi. Vandaki Ermeni ayaklanmas 1915 ubatnda balad ve doruk noktasna Nisanda ulat. Asiler eski slam ehrini 17 Maysta, kk Osmanl garnizonunun ehri terk etmek zorunda kaldklar gn atee verdiler. Osmanllar Van 22 Temmuz 1915e kadar geri alamad. Bu arada Vandan zamannda kaamayan tm Mslman nfusu Ermeni terristler tarafndan ldrld.

7 Nisan 1918de Van tekrar Osmanlnn elindeydi. ehrin Trk kesimi harabeye dnmt. Vann muazzam kalesinin dibinde iddet ve terrizm korkusunun ans olarak - bir moloz ynndan baka bir ey kalmamt. 24 Nisanda verilen tutuklama emirleri ertesi gn stanbulda uygulanmaya balad. llerin bazlarnda daha ge balad.

ERMEN MTOMANYASI

83

gerekli grlmediinden henz tehcir (zorunlu g ettirme) sz konusu deildir. ifreli telgraf, Ermeni saldrlarna maruz kalan illerin valilerine ulamtr ve yledir: Zeytun, Sivas, Bitlis ve Vanda meydana gelen son ayaklanmalar bir kez daha, zellikle de devletimizin savaa girdii bir dnemde, Ermeni komitelerin, isyanc ve siyasi faaliyetleri, kendilerine Osmanl topraklarnda bamsz bir ynetim salama giriimlerini srdrdklerini gsteriyor. Savan kmasndan hemen sonra, Rusyadaki Ermenileri bize kar kkrtmak iin karlan bu ayaklanmalar ve Tanak Komitesinin karar ve Osmanl Devleti bnyesindeki Ermenilerin, Osmanl ordusunun gcn en fazla yitirdii zamanda tm gcyle isyan etmesi gibi davranlarn hepsi lkenin yaamn ve geleceini etkileyecek ihanetlerdir. Merkezleri yabanc lkelerde bulunan ve isimlerinde bile ihtilalci vasflar bulunan bu komitelerin zerklik kazanmak uruna Hkmete kar her tr mazeret ve yola bavuracaklar eylemler iinde olduklar bir kez daha kantland. Kayseri, Sivas ve dier blgelerde bulunan bombalar, lkedeki Rus saldrlarna, Rus ordusundaki Osmanl Ermenilerinden oluan gnll alaylar toplayarak katlan Ermeni komite liderlerinin hareketleri ve de bunlarn Osmanl ordusunu arkadan tehdit eden yaym ve operasyonlar bu durumu aka ortaya koyuyor. Osmanl Hkmeti doal olarak, kendisi iin lm kalm meselesi tekil eden bu komitelerin bu tr operasyonlar ve giriimleri srdrmesine gz yumamaz. Hainlik kayna olan bu komitelerin varl da yasallatrlamaz. Bu yzden de bu tr siyasi rgtleri hemen kapatmak gerekir. Yani, ilinizdeki Hnak, Tanak ve benzeri komitelerin tm kollarn kapatmanz, kol merkezlerinde bulunan tm dosya ve evraklara el koymanz ve bunlarn yok edilmediinden ve kaybolmadndan emin olmanz, hkmet tarafndan tehlikeli grlen tm Ermenilerle birlikte komite liderlerinin hepsini ve nemli yelerini tutuklamanz; dahas, blgede bulunmas uygunsuz bulunan Ermenileri, zararl eylemlerde bulunma ans tanmamak iin toplayp ilin veya sancan dier blgelerine gndermeniz; gizlenmi silahlar arama iine balamanz ve de muhtemel kar eylemlere kar hazrlkl olmak iin askeri komutanlarla gerekli temaslarnn devamlln salamanz emrediliyor. Grevdeki Bakomutan ile bir grmede kararlatrld gibi, bu emirlerin usule uygun biimde uygulanmasyla dosya ve evraklara dayanarak tutuklanarak elimize geen tm kiiler askeri mahkemelerce yarglanacak ve yukarda belirtilen admlar hemen gerekletirilecektir. Tutuklanan kii saysndan ve emirlerin uygulanmasna dair dzenli olarak hemen bilgilendirileceiz. Bitlis, Erzurum, Sivas, Adana, Mara ve Halep iin: bu operasyon sadece komitelerin operasyonlarna etki amac tadndan, emirleri nfusun Mslman ve Ermeni kesimlerinin birbirlerini karlkl olarak ldrmelerine sebep olacak ekilde uygulamamanz iddetle emredilir. 11 Nisan 1331 (24 Nisan 1915). ileri Bakan. Tutuklamalar tannm baz tahrikilerle birlikte sadece Tanaksutyun ve Hnaklarn elebalarn etkiledi. Emrin genel bir tehcirle ilgisi yoktu. Hkmetin Ermenileri grup olarak tehlikede olan blgelerden (stanbul ile zmir gvenli ve kontrol altnda sayldndan bu durumdan etkilenmemiti) tama emri ancak aylar sonra kacakt. Bu da Ermeni terrizminin ve babozuk askerlerinin Vandaki korkun saldrlar sonucunda olacakt. Bu olay Ermeni terrizminin artc bir doruk noktasdr. Asiler Van igal edip Van Ermeni Cumhuriyetini ilan ettiler ve ehrin Mslman blgesini tamamen yktlar. iddet olaylarnda yaklak 30.000

84

ERICH FEIGL

Mslman hayatn kaybetti. Yine, (sadece elebalarn deil) Ermeni nfusu tehlikede olan blgelerden tama fikri Vanda yaanan felaketin sonrasna kadar ortaya atlmad. Hkmet kuvvetleri 17 Mays 1915de Van terk etmeye zorland. O srada Van, giderek Anadolunun ilerine doru ilerleyen Ruslarn snrnn ardndayd. Rus-arlk saldr kuvvetlerinin ncleri, Dou Anadoluda Mslman nfusa vahi davranlaryla ne kan Ermeni gnlllerden oluuyordu. Bu arada Vanda yaanan felaketin gerek boyutlar stanbulda duyuldu. Bu noktada Anadoludaki Ermeni nfusunu tamamen g ettirme fikri ortaya kt. Bu zamana kadar sadece yerel olarak ete balar ve tannm terristlerin tutuklanmas sz konusuydu. Tehcir fikri, o srada grevde olan ordu komutannn Vandaki saldrnn korkun sonularndan dersini almasyla Ruslarn (Ermenilere danarak belirlendii belli olan!) admlarn Osmanl tarafndan benzer nlemler alarak takip etmeyi nermesi sonucu ortaya kt. Bu neri ileri Bakannn gizli bir bildirisinde yaplmt (No: 2049). Van Gl evresindeki ve Van Valisine bal dier blgelerdeki Ermeniler srekli olarak isyan ve ihtilal hazrlklar ierisindedir. Bu nfusun bu blgeden tanmas ve bu isyan yuvasnn yklmas gerektii grndeyim. nc Ordu Komutannn verdii bilgiye gre Ruslar Nisann 7 sinde Mslman nfusu, eyalarn bile almalarna izin vermeden snrlarmzn dna iterek kovmaya balamtr. Bu (Rus) eylemine karlk olarak ve de yukarda belirttiim amalar dorultusunda Ermenileri, Ruslara karlk, snr d etmemiz veya aileleriyle birlikte Anadolunun dier blgelerine g ettirmemiz gerekmektedir. Bu ihtimallerin en uygununun seilmesini ve uygulanmasn talep ediyorum. Eer kimsenin bir itiraz yoksa bu isyan yuvalarnn yaratclarnn ve ailelerinin snrlar-

1915 baharnn Ermeni ayaklanmasnn Mslman kurbanlar iin bir Trk ant. 5000 Mslmann cenazesi Van Glne alan bir oluktaki bu antn altnda yatyor. Mslmanlar bu noktada toplanp katledilmilerdi.

Vann Ermeni ayaklanmas srasnda tahrip edilen saysz slam binasndan biri. Dou Anadoludaki Ermeni binalarnn restore edilmesi iin tekrar tekrar (ve hakl olarak) taleplerde bulunulurken, dnya kamuoyu blgedeki bu Osmanl camisi gibi eit derecede tehlike altnda olan slam abidelerine hi ilgi gstermemektedir. Mslman binalarna kar bu ilgisizlik, Ermeni ayaklanmasnn Mslman kurbanlarna kar halen geerli olan tutumdan hi de farkl deildir. slam tarafndaki hayat kayb ok byk olmasna ramen bu konu Trkiye dnda halen gndeme getirilmeyi beklemektedir.

ERMEN MTOMANYASI

85

mzn dna atlmasn ve bunlarn yerlerinin snrlarmzn dna itilen Mslman mltecilere verilmesini tercih ederim. 19 Nisan 1331 (2 Mays 1915). Bu belgenin nemi, Bakomutann niyetini aka ortaya koymasnda yatyor. Ruslar, Mslman nfusunun tamamn, srtlarndaki gmleklerden baka bir eyalar olmakszn Kafkasya blgesinden Dou Anadoluya gndermilerdi. Bu srada Osmanl mparatorluunun dou blgelerindeki (zellikle Vandaki) Ermeniler de byk g kazanarak Mslmanlar ldrmlerdi ve Van Ermeni Cumhuriyetini ilan ediyorlard. Bu koullar altnda (Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde yaayan) Ermenileri Anadoludan g ettirme (tehcir) karar anlalr bir durum. Daha gvenli olduu dnlen blgelere, Ruslarn ve Avrupann tilaf Devletlerinin etkisine ok ak olmayan blgelere g ettirileceklerdi. Birka hafta sonra 19 Mays 1331de (1 Haziran 1915) Osmanl hkmeti resmi bir Osmanl gazetesi olan Takvim-i Vakayada aadaki kararnameyi yaymlad: 1. Madde. Sava zaman ordu, kolordu, blk komutanlar ve vekilleri ve de bamsz komutanlar, lkenin savunulmas ve dzenin salanmas iin Hkmet tarafndan verilen emirlerin uygulanmas iin gerekletirilen operasyon ve alnan nlemlere halk tarafndan gsterilebilecek tm muhalefet, silahl direni ve hcumlara en sert biimde karlk vermek ve askeri kuvvet kullanarak muhalefet ve direniin tm izlerini silmeye yetkili ve bununla ykmldr. 2. Madde. Ordu, kolordu, blk komutanlar askeri gereksinimlere bal olarak ve herhangi bir ihanet veya ele verme belirtisine kar, ky ve kent halkn, tek tek veya toplu halde gndermeye ve g ettirmeye yetkilidir. 3. Madde. Bu geici yasa, yaymlandnda yrrle girecektir. Pek ok masum insann, ok sayda Ermeninin ve daha da fazla Mslmann 1915teki tehcirde maln mlkn, saln ve hatta hayatn kaybettii dorudur. Bylesine bir sava zaman trajedisinde suu birilerine yklemeye almak phesiz anlamszdr, ancak her eyin Korkun Trklerin suu olduu eklindeki neredeyse evrensel kannn nda, zamann Osmanl Ermenilerinin ezici ounluunun pasif davran hakknda da bir eyler sylenmesi gerekir. Her eyin tesinde sadece bar istiyorlard ve terristlerle yzlemek istemediklerinden sessiz kalyorlard. Onlarca sene boyunca kendi ilerinde bamszlk adna sama, uygulanmas imkansz ve tamamen adaletsiz (adaletsiz, nk Osmanl mparatorluunun hibir blgesinde Ermeniler ounluu oluturmuyordu) hrslar tayan kk bir grup fanatiin bulunmasna gz yumdular. Kktenciler giderek glendiler, Mslmanlar ve Ermenileri yldrdlar ve sonunda Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte aka i sava ilan ettiler. Savan kargaas ierisinde Osmanl mparatorluu kendi varln srdrmek iin savarken tehciri gerekletirmekten baka seenek kalmamt. Sava takip eden olaylar tilaf Devletlerinin Anadolunun ilerine girmesi ve Yunanllarn Ankaraya kadar ilerlemesi - tehciri gerekletirenlerin ne kadar adaletli davrandn kantlad. Eer Osmanl Ermenilerinin sessiz ounluu kktencilerin lgnca planlarna ve misyonerlerin hayali temennilerine kar ksayd, ok sayda Ermeni, hatta daha da fazla sayda Mslman byk eziyetlerden kurtulabilirdi. Ne var ki aznln hatasnn cezasn ounluun ekmesi gerekti. Genelde bir felaketin bir ulusu etkileyip etkilememesi mantkl, saduyulu ounluun kktencilerden, fanatiklerden ve hayalcilerden oluan mantksz aznla galip gelmedeki baarsna baldr. Kendisini bir aznlk tarafndan ayartlmaya veya susturulmaya teslim eden bir ulus kurtarlamaz. Louisville niversitesinden Profesr Justin McCarthynin Nasyonal Sosyalistler zerine aratrmasnn sonular yledir:

86

ERICH FEIGL

Osmanl mparatorluundaki Ermeniler ile ilgili sylenenler arasnda birtakm yanl bilgiler vardr. Bu bilgiler zellikle Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin says ve Ermenilere ne olduu hakkndadr. Aadaki haritada tarihi olarak Ermenistan ad verilen bir blge var orada ok sayda Ermeni yaam olsa da olmasa da bir zamanlar Ermeniler tarafndan ynetilmitir. Rusya snrndan Akdenize kadar uzanan bu blgede -1912 veya 1925 senesinde Osmanl mparatorluu sona erdiinde vilayet ismi verilen alt il vard. Bu illerde ok sayda Ermeni yayordu ama hibirinde Ermeniler nfusun te birinden fazlasn tekil etmiyordu, hatta ounda oranlar nfusun te birinden de dkt. Aslnda Birinci Dnya Savann balarnda dnyadaki tm Ermeni nfusunu toplayp Ermenistan denilen bu blgeye yerletirseniz, Mslman nfusu yine de Ermeni nfusunu sayca geerdi. Tabii ki tm Ermeniler orada deildi ve bu da demek oluyor ki Mslmanlar Ermenilerden alt kat fazla saydayd. Birinci Dnya Savann balarnda Osmanllar tehlikeli olarak grdkleri Ermenileri yaamakta olduklar blgelerden gneydeki dier blgelere tamaya karar verdiler. Zorla g ettirilen tm Ermenilerden ok daha fazla Ermeni, Ruslarla birlikte kuzeye kat ve Birinci Dnya Savanda ok sayda korkun lm yaanan bir sre oldu. Kolera ve tifo salgn yaand hatta topraklar sene hi mahsul vermedi. Bu yzden bu blgede yaayan insanlar eer daha hastalktan ya da cinayetle lmedilerse - neredeyse alktan krld. Cinayetle, Rus ordusunun blgeyi igal etmesiyle balayan adam ldrmeleri kastediyorum. Dorudan, kendi hkmetlerine kar Ermeni ihtilalciler tarafndan igal altnda tutulan Vana geldiler. Rus ordular gelince byk Rus gruplar ve ok sayda babozuk Ermeni askeri ok sayda Mslman katletti.

Profesr Justin McCarthy almalarnn byk ksmn Osmanl mparatorluu nfusunun istatistiklerine adad. Osmanl mparatorluunda Ermeni aznlnn hibir vilayette, en fazla bulunduklar Vanda bile ounluu oluturmadklarn kantlad Muslims and Minorities The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire (Mslmanlar ve Aznlklar Osmanl Anadolusunun Nfusu ve mparatorluun Sonu) adl kitabn yazardr. Kitap New York University Press tarafndan 1983 senesinde basld.

Anadolu illerinin 1912deki nfus dalmn gsteren grafik temsili. Muslims and Minorities The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire (Mslmanlar ve Aznlklar Osmanl Anadolusunun Nfusu ve mparatorluun Sonu) kitabndan. New York University Press, 1983.

ERMEN MTOMANYASI

87

Bunu takip eden sene boyunca sava, bir ileri bir geri devam etti ve Ermeniler Mslmanlar tarafndan, Mslmanlar da Ermeniler tarafndan ldrld. Her iki ordu da geri ekilince kendi insanlar, kendilerine onlar ile zdeletiren ve onlara umut balayan insanlar da onlarla birlikte gitti. Yani Ruslar geri ekildiinde Ermeniler de onlarla birlikte ayrld. Mslman Osmanl ordular geri ekildiinde de Mslmanlar zellikle de Trkler onlarla birlikte ayrld. Anadolunun tamam zerinde, Ege ve Akdenizden Karadeniz ve Kafkaslara kadar uzanan blgede yaklak 600.000 Ermeni ld. Ayn blgede ounluu Trk 2.5 milyon Mslman ld. Sadece bu blgede bile (Ermenistanda) bir milyondan fazla Mslman lmt. Bir ksm baka rklardand ama byk ounluu Trkt, yani Ermenistan ad verilen bu blgede len Ermenilerin saysndan yz binlerce daha fazla sayda Mslman ld. imdi bu blge Ermenilerin katledildii blge olarak tantlyor. Bu, bir noktaya kadar doru, ama tarihi doruluk adna burann ayn zamanda Mslmanlarn da hatta Ermeniler den daha fazla sayda Mslmann, katledildii yer olduunu belirtmemiz gerekir. Ve Birinci Dnya Sava zamanndaki bu dnemi, Birinci Dnya Savandan biraz ncesi ve sonras da dahil olmak zere, byk bir insaniyetsizlik dnemi, sadece Ermenileri veya sadece Trkleri deil, tm insanl etkileyen korkun katliamlarn ve lmlerin dnemi olarak grmeliyiz. Bu, hizipsel bir sorun sadece Ermenilerin sorunu olarak deil, bir insanlk sorunu olarak grlmedike o dnemde gerekten yaananlar asla anlayamayacaz. 1915 senesinin ilk aylarnda tam olarak bu zamanlarda Ermeniler, Trk vatannda sadece Vanda ve dou blgelerinde deil, ayn zamanda anakkale Boaznn yakn evresinde de saysz ayaklanma kkrtmakla megullerdi: Yalova, Bursa, zmit ve Adapazarndaki ayaklanmalar,

Trkleri saldr iin yumuatmak amacyla Alman mttefikleri ve Avusturya-Macaristan toplaryla anakkale Boazndaki Osmanl takviyelerine, 36 santimetrelik HMS Canopus silahlaryla alan ate.

BOUVET adl sava gemisi Franszlarn anakkale Boazndaki mcadeleye destek olarak gnderdikleri filonun bir parasyd. Su hizasnda, sertletirilmi zrh vard, bu da onun dneminin en gl ve iyi korunan sava gemilerinden biri olmasn salyordu. 18 Mart 1915te Trk toplarnn sekiz atna hedef oldu. Erin Keui Koyunda BOUVET bir mayna arpt ve iki dakika ierisinde 600 kiilik mrettebatyla birlikte sulara gmld. Gnn ilk kayb olan Bouvete ramen ngilizler mayn tarlasndan habersiz kaldlar ve patlamann bir arapnel ya da torpilden kaynaklandn sandlar. Bunun ardndan ayn mayn tarlasnda iki ngiliz sava gemisi, OCEAN ile IRRESISTABLE batt, MS INFLEXIBLE ile SUFFREN ve GAULOS da hasar grd. Yine de anakkale Boaznn piyadeler tarafndan igali 24 Nisanda balad.

88

ERICH FEIGL

Osmanlnn destek gndermesini engelleyerek tilaf Devletlerinin blklerinin kartma yapmasna yardmc olma amac tayordu. Bu dramatik dnem stanbuldaki Yunanl ve Ermenilerin byk bir heyecan yaamasna tanklk etti: ngilizlerin, Franszlarn ve mttefiklerinin yaknda Osmanl bakentine muzafferane bir giri yapmasn bekliyor ve buna kesin gzyle bakyorlard. 24 Nisan 1915te Trkler son dakikada, oktan stanbulda bir darbe planlayp ve gcn devredilmesini hesaplam olan toplam 235 Ermeni ete ban tutuklad.

ERMENLERN KATLEDLDNE DAR EFSANENN DAYANDII K AYAK VARDIR: 24 NSAN 1915 TARH VE FRANZ WARFELN EN NEML EDEB ESER OLAN MUSA DAINDA 40 GN. AMA BUNLAR SALAM DAYANAKLAR DELDR, TAKMA BACAKLARDIR.
Bu konuda ne Trk edebiyatnda elbette ne de Ermeni edebiyatnda, 23 Nisan 1915te tam olarak ne olduuna dair bir sylemin olmamas artcdr. Erivan veya Bostonun bak asna gre, bu gayet mantkl, nk ne Hayastan Cumhuriyeti ne de Ermeni diyasporasnn gereklerle pek ii yoktur ama, Atlantikin her iki tarafnda, yldnmlerinde kutlayarak ve bunca cevapsz sorularn olduu bir konuya tarihi bir grnt vermeye alarak, aldatc bir soykrm yaratma abalar srmektedir. Her eyden te, ncelik, sadece anavatanlarndaki Ermenilerin deil, tm dnyadaki Ermeni aznln saldrgan var olma (raison d'tre) sebeplerini canl tutacak efsaneyi srekli klmaktadr. Takma bacak no.1: 23 Nisan 1915 23-24 Nisan 1915te tam olarak ne oldu? Ve niye oldu? Bu dramatik saatler iinde, Ermeni cemaatinden nde gelen 235 kiinin stanbulda tutuklanp, ounun, daha sonra her hangi bir tehlikeye maruz kalmad Ankarann kuzeyindeki ankr ve Ayvasa gtrld gereine dair hibir phe yoktur. Hamburger Abendblatt gazetesindeki baz gazeteciler dahil olmak zere gnmzdeki birok yorumcu sfrn ne nemi var deyip, bu sayy 10 ile arpp, 235 yerine 2350 yazarken veya Neue Zrcher Nachrichten gazetesindeki baka bir yazar gibi binler basama fantezisi yaparken hibir vicdani rahatszlk duymamaktadr. Tam bir maniplasyon. Osmanl yetkililerinin bakentte byk bir blgede tutuklama operasyonu yapamad ok aktr; kald ki, bu operasyonu ehir dna, Anadolunun merkezi bir blgesine kadar geniletsin. Planlama en az on

ERMEN MTOMANYASI

89

Hamburger Abendblatt gazetesinden bir kupr, 22 Nisan 2005. Trkler onlar yok etmek istedi. Soykrm: Ermenilerin planl bir ekilde yok edilmesinden 90 yl sonra bile, korku ve gereklerin basks Ankarann konuya bakna hakim olmaktadr. (...) Thomas Frankenfeld ve Stefan Fuhrin haberi Hamburg/Frankfurt am Main "Ermenilerin yok edilmesini imdi kim dnyor? Bu alayc soruyu 22 Austos 1939 tarihinde kk bykl adam, Wehrmacht subaylarnn ve SS komutanlarnn bulunduu bir toplantda sorduunda tasdik edileceinden emindi. Ermenilerin yok edilmesi unutulal ok olduu iin, Nazilerin Yahudilere yapt soykrm da seneler sonra kimsenin hatrlamayacana inanmt. ... 24 Nisan 1915te soykrm balad: Konstantinopolde Ermenilerin tm lider kadrosu 2350 erkek - idam edildi. Takip eden aylarda, Osmanl Trkiyesindeki hemen hemen btn Ermeniler, Trk jandarma ve askerleri tarafndan zorla, bu ama iin zel olarak oluturulan toplama kamplarna gtrldler.

gn srd ve uras da bir gerek ki, en iyi yetkililerin ou birok cephede devam etmekte olan savalarn birinde arpyordu ve bu da tutuklanan Ermeniler daha nceki yllarda defalarca eytani eylemlere imza atan militanlardan bazlar ise, Osmanl yetkililerinin ok dikkatli hareket etmeleri gerektii anlamna geliyordu. Ermeni yerleimleri ve idari merkezleri, Marmara Denizi kysndaki, bugn hl Ermeni Gregoryan Patrikhanesinin bulunduu Kumkapda toplanmt. Zengin Ermeniler, Rumlar gibi, Pera (Beyolu) olarak bilinen yeni yerleim alannda yayorlard. Tarihi yarmada (Konstantinopol), Nisan 1915te harekete geecekleri saati bekleyen muhalif yerleimcilerin dilerin arasndayd. 1915 ylnn ilk aylarnda, Osmanl yetkilileri, Konstantinopoln, hem anakkale nlerinde hem de Dou Cephesinde bekleyen Fransz ve ngiliz birliklerinin tehditi altnda olduu gereiyle karlatlar. Enver Paa komutasndaki 3. Ordunun, Ruslara kar Kafkasyada youn k artlarnn da etkisiyle ald yenilgiden sonra, Dou Anadolu, savunmasz bir ekilde Rus saldrlarna kar tamamen kaderine terk edilmiti. 95.000 kiilik 3. Ordudan sadece birka alay sa kalmt. Zaiyat yaklak 75.000 asker civarndayd. uras ok aktr ki, bu zaiyatn tek sebebi askerlerin yetersiz donanm deil, ayn zamanda blgede bulunan ve denildiine gre bo yere umutlarn Ruslara balayan Ermenilerin kitle halinde ihanet etmeleriydi. Enver Paann daha ubat aynda Konya Gregoryan Rahibine gnderdii teekkr mektubu, paann Ermeni glerinin nemini ok iyi bildiini kantlamaktadr. Mart 1915te, dikkatli bir hazrlk dneminden sonra Zeytunda patlak veren isyan, Osmanl cephesini arkadan vurdu. Bu saldrnn

Konstantinopol haritas Ermeni karargahlar Kumkap civarnda gsterilmitir.

90

ERICH FEIGL

arkasndaki dnce, Ermenilerin ok iyi bir ekilde tasarlad ve Osmanlnn ok az askerinin bulunduu skenderun evresini ele geirip mparatorluu iki paraya ayrma planyd. Birka ay sonra, Temmuz 1915te, bu saldr Fransz desteiyle Musa Dana tat ama muhafz glerin savunmasyla baarya ulaamad. Hibir yerde ounlukla olmadklar gereine ramen ylmayan Ermenilerin amac, bamsz bir devlet kurmakt. Ve Saint Petersburgtaki Rus yetkililer ne ar Nikolas ne de Ermenilerin bamszlk ryalarnda onu takip eden Kzl arlar, Konstantinopole muhtemel bir saldry ve scak denizlere inme yolunu cazip bulmamlard. Bunlarn hepsi Ermenilerin mparatorluun dou ve gney dousundaki isyan ve mttefik Fransz ve ngiliz glerinin anakkale zerinden stanbula ilerlemesi ve daha sonra da zel bir yolla Ermeni gruplarn stanbul ve evresinde yardmlaryla mmkn olabilirdi. Model, Van olmalyd. NGLZ - FRANSIZ BRLKLERNN ANAKKALE NLERNDE LERLEMELER VE VANDA BAARIYA ULAAN ERMEN SYANINA BENZER BR ERMEN SYANIYLA BRLEP N KONSTANTNOPOLE GRME ABALARI. anakkaleyi Osmanlnn elinden alp, mparatorluu sava dnda brakma amac tayan Gelibolu seferi, Nisan Aralk 1915 arasnda oldu. 60.000 Avustralyal, 18.000 Yeni Zelandal asker, ngiliz glerinin bir blmn oluturuyordu. Seferin sonunda, 26.000 kadar Avustralyal, 7.500 kadar da Yeni Zelandal yaraland, ve 7594 Avustralya ve 2431 Yeni Zelandal ld. Hibir amacna ulaamayan sekiz aylk Gelibolu seferinin sonunda toplam 33.000 mttefik askeri, 86.000 Osmanl askeri hayatn kaybetti. 253.000 askerini kaybeden Trk milleti, mttefik glerine kar durmay baard. Bu, Winston Churchill ve mttefiklerin en byk hatasyd elbette. Mustafa Kemal Atatrk ve cesur askerlerinin askeri kabiliyetlerini kmsemilerdi. Mttefik birlikleri anakkale Boaznn giriindeki Trk bataryalarn 3 Kasm 1914de bombalamaya balad ve bombardman aralklarla 12 Mart 1915e kadar devam etti. Kafkasya ve Sveyteki taarruzlardaki malubiyetlerden sonra Osmanl imdi, mttefik glerin taarruzlaryla kar karya kalmt. 1915 ylnn bandan itibaren, alnan istihbarat bil-

Bu resim, 1915te Ermeni etelerinin eline geen Vandaki isyanlarla tamamlanmtr ve Mu, Samsun, Erzincan, Erzurum, Harput, Sivas, Diyarbakr, Ankara ve Trabzon, stanbul snrlar (Bursa, Yalova, Adapazar) iindekileri sylemeye gerek bile yok.

ERMEN MTOMANYASI

91

Doru yerde, doru zamandaki doru adam: 3. Ordunun tam anlamyla sadk ve istekli askeri Mustafa Kemal (parlak niformal). Mart aynda sonbahara kadar sren ve Osmanl mparatorluunun bakentini tehdit eden ve en kanl atmalarn Nisan 1915te yaand anakkale Savann genel bir haritas.

gilerine gre Fransz ve ngiliz mparatorluk gleri, anakkale nlerindeki adalarda zellikle de mrozda toplanyorlard. ANGLO-FRANSIZLARIN, MARMARA BOAZLARI VE DENZ ZERNDEN KONSTANTNOPOLE SALDIRMALARI ARTIK OK YAKIN. TARH: 24 NSAN! 18 Mart 1915 gn, Amiral de Robeck komutasndaki anakkale Seferinin gerek balangcdr. stanbuldaki Trk halknn halet-i ruhiyesi en dk seviyeye inmiti. nce Kafkasya ve Msr Seferlerindeki yenilgiler, imdi de Osmanlnn bakentinin tehdit altnda olmas Konstantinopolde halkn bazlar ve Trkler, mitsiz bir biimde, ehrin zaptedilmesinden konuuyorlard. Yapabilen veya Anadoluda akrabas olan Trklerin ou ehri terk edip Anadolunun i ksmlarna gidiyorlard. Hkmet, padiah ve mahiyetindekiler iin iki zel tren hazrlam ve ynetim, Osmanl Bankasnn altnlarnn zaten Eskiehire tanmas iin hazrd. Bu tehlike dolu gnler, biri srad biri de normal karlanan, iki sonu kard ortaya. Kafkasyadaki yenilgi sebebiyle halkn gznden uzak tutulan Enver Paann yeniden ortaya kmas artc bir olayd. Birden, padiahn damad, gerek bir Osmanl ehzadesi gibi davranmaya balamt. Mttefiklerin anakkalede baarl olmasnn mmkn olmadn, nk buradaki tahkimatn zaptedilemeyecek kadar gl olduunu bildirdi. Hareketlerinde tam bir skunet ve kendinden emin olma hali vard ve sonunda Enver Paa hakl kt.

92

ERICH FEIGL

Normal olan, Konstantinopoldeki Ermeni vatandalarnn davranlaryd. Yunan halk, olaylarn dnda sessiz bir ekilde beklerken, onlar mttefiklerle omuz omuza savamaya hazrd. O gnlerde bakentin nfusu yaklak 1.000.000 idi; bunun %55inden biraz fazlas Trk,150.000i Rum, aa yukar ayns Ermeni, 150.000 kadar yabanc ve geri kalan da Yahudi idi. (Bu saylar tahminiydi nk hane saysna gre hesaplanmt.) Trklerin says, Mart 1915te belirgin bir ekilde derken, Ermeniler kendilerini atmalara hazrlyor ve mttefik glerinin anakkalede galip gelmelerini drt gzle bekliyorlard. Rusya, Fransa veya Boston dndaki Ermeniler tamamen Konstantinopole younlamlard. Ruslarn yardmyla 17 Maysta Vanda olduu gibi, darbe iin her ey hazrd. 20 Martta, Osmanl hkmeti, Ermeni isyannn tm dou illerine yayldn duyurdu. Tam bir ay sonra 20 Nisan 1915te vali, Vandaki Mslman mahallelere saldrlar dzenlendiini bildirdi. Bu artlar altnda, stanbuldaki Osmanl hkmetinin kendini korumasndan ve bakentteki Ermeni liderleri tutuklayp gvenli bir yere gndermesinden baka seenei yoktu.

Ermeni asilerden bazlar, Osmanl Bankas ve baka saysz saldrnn sorumlusu olan Tanak Partisinin nde gelen isimleriydi.

Bu durumda, dnyadaki hibir hkmet farkl davranmayacaktr. Pearl Harboura yaplan saldrdan sonra, Japonyadan binlerce kilometre uzakta yaayan Japonlar, tutuklanm ve ok utan verici artlarda kamplara gnderilmilerdir. Franszlar da Almanca konuan vatandalarna farkl davranmamlardr. Muskovitler de Volga Almanlarna ayn ekilde davranmlardr. Liste sonsuza kadar uzatlabilir.

24-25 Nisan gn Avustralyallar Anzak Koyuna ktlar.. Hedefleri, stanbuldu. Ayn gn, Osmanl yetkilileri, bakentteki Ermeni terr ann nde gelen isimlerinden 235ini tutuklad. Ermenilerin, hayali, ngiliz ve Fransz igalcilerin yardmyla stanbulda ynetimi ele geirmekti. Ama bu hayal, kabusa dnt: Gelibolu Sava 33.000 Avustralyal, Yeni Zelandal ve 83.000 Trkn hayatna mal oldu. Ermeniler de stanbulun hakimi olma umutlarn kaybettiler ve daha neler neler.

Tabii ki, bunlar blge yneticileri veya ekya Krtlerin savunmasz mlteciler zerine, sadece kendi zenginliklerini dnerek eskiden kalma uygulamalara dayanarak yaptklar saldrlar hakl karmak iin sylemiyorum. ok garip bir elikidir ki, yllar sonra, bu iki taraf ASALA ve PKK glerini Ankaraya kar birletirmiler ve yaptklar eylemlerde hayatlarn kaybedenleri hie sayan bir motivasyon-

ERMEN MTOMANYASI

93

la hareket etmilerdir. Ancak, Trkler ve Ermeniler arasndaki fark udur ki, Osmanl mmkn olan her zaman mdahale etmi, hapse atm veya idam etmiken, Ermeniler, Mslman halka yaplan saysz byk aptaki saldrlara kar hibir zaman tek bir knama bile sergilememitir. Bu belki 24 Nisanda hatrlanabilecek bir dncedir. Ermeni isyanclarn gzetim altna alnmaya baland, 18 Martta, on sekiz sava gemisi anakkale Boazna girdi. Bunlarn arasnda Queen Elizabeth, Lord Nelson, Agamemnon, Inflexible, Irresistable adl ngiliz gemilerinden baka Gauloise, Suffren ve Bovet adl Fransz gemileri vard. nce baar gsterdiler, ta ki Bouvet bir mayna arpp sulara gmlene kadar. Ksa bir sre sonra Irresistable ve Ocean adl gemiler de mayna arpt. Mttefik gleri geri ekildiler; 700den fazla asker ve gemi kaybetmilerdi ve gemi de ar yara almt

Takma bacak No.2: FRANZ WERFELN ROMANI, MUSA DAINDA KIRK GN. En iyi satanlar listesindeki SAHTE BR NCL.
NCL ne demek? Hi phesiz, Hristiyanln kutsal kitab demek. Ama ayn zamanda, bir dinin kutsal metinlerinden oluan bir kitap veya koleksiyon ve ayn zamanda kendi alannda otorite saylabilecek bir kitap anlam da vardr. Maalesef, Werfelin Musa Danda Krk Gn adl kitabna da bu anlam yklenmitir. Aslnda, tarihi bir paradokstur ki, ncil (Bible) kelimesinin kkeni, papirs katlarnn getirildii, Musa Da denen yerden pek de uzak olmayan bir liman kasabas olan Phoenicia Byblosa dayanmaktadr ki, Musa Dann Ermeni sahtekrlarn ve onlarn kurbanlarnn ve de Franz Werfelin anlattklaryla hi de ilgisi yoktur. Dnya edebiyatnda, Werfelin Krk Gn adl kitabndan baka, bunca yanl anlalmaya sebep olan ve bir milleti bu kadar yanl ynlendiren, istisna olabilecek ve Yahudi dnyasnda birok talihsizlik getirmi olan Sionun Yallar hari, bir kitap yoktur.
Franz Werfel, 1890da, Avusturya-Macaristan mparatorluunun en gzel kentlerinden biri olan Prag, Bohemyada dnyaya geldi. Adolf Hitlerin, unutulmu Avusturya milliyetilii Almanyada iktidara getii yl olan 1933te kan Krk Gn kitabn yazdnda en iyi yllaryd.

Werfelin biricik, harika roman, Caroll&Graf Publishers adl yayn evi tarafndan bir seks ve cinayet hikayesine dntrlmt. Krbalar, her trl vahet, snr d etmeler, geri planda minareler potansiyel okuyucuyu etkileyebilecek hibir ey unutulmamt:

ERMEN MTOMANYASI

95

Gerekler: thrilling novel (nefes kesici bir roman) ifadesi doru. Werfelin bu ba yapt gerekten nefes kesici ama gereklerle pek bir ilgisi yok. Bu kitap kapa bir ekilde, Ermenilerin yalanlarn ortaya koyuyor ve maskelerini dryor. 1. Musa Da, bir volkan deil, ama pek tehlikeli olmayan bir sra da. 2. Dan eteklerindeki eli krbal kanl Trkn hibir anlam yok. 3. Tecavz sahneleri. Tecavzn ne olduunu biliyoruz. Seven Pillars of Wisdom adl eserde kurban Lawrence idi. Ama 4. En byk hilekrlk ise, elinde bayrak olan adam. Andoniann kurban olan Werfele gre, Ermeniler, Franszlardan yardm, zerinde Christian in Need (Zor durumdaki Hristiyanlar) yazan yatak araflar(!) sallayarak istemiler. Ne byk bir yalan. Ermeniler, Fransz donanmasnn galip gelmesini ve igal etmesini ummulard. Asiler ve mterileri arasnda irtibat telsizle saland, yatak araflaryla(!) deil.

96

ERICH FEIGL

Trkler katil, Ermeniler masum kahramanlard. Bu baskda, hassas Tarihi blmlerin kartldna dair hibir not yazlmam. Okuyucular bir dolandrcnn kurban durumundalar, nk en nemli blmlerin kitaptan kartldna dair hibir uyar yaplmam. Aslnda bu, bu ilerin arkasndaki sansrn yani Ermeni mafyasnn ok iyi bildii gibi, Werfelin, Morgenthau, Pastor Lepsius, Andonian ve dierleri gibi anlaldnn bir teyididir. Gney Anadoluda bir Protestan Ermeni Cumhuriyeti iin uzun sredir mcadele eden Protestan Kiliseleri, bir eytani partiye byk bir Musa Dandan getirilen Ermeniler Fransz gemisi Foudrenin gvertesindeler. Grnlerine bir bakn ve kendiniz karar verin. istekle dahil oldular. Kaybettiler ve Trkiyeye ve Trklere kar verdikleri savata 15 iinde yl yeni bir balang noktasna geldiler. Werfelin bayapt olan Krk Gn ile yepyeni mutlak bir standarda ulald: poetik adan mkemmel bir sanat, kusursuz bir ekilde sunulan tarihi kurguyla birlemiti. Hibir okuyucu, Osmanl mparatorluunun hibir blgesinde Ermenilerin ounluk olduunu dnemezdi. Ayrca, Ermenistan denen tarihi blgenin, burada bulunan halkn kkeniyle hibir alakas olmad gerei de unutulmutu. Ermeni Hnak Alaynn 8. Blnn birinci takmnn asker ve komutanlar ve beraberlerindeki profesyonel Kzl Ha grevlileri: Amerikada, Amerikal denen, talyanlar, Bu, Amerikan Protestanlar ve Rus emperyalistlerin verdii paralar Almanlar, rlandallar, ngilizler, Hindistanllar, sayesinde, tm Osmanl mparatorluunda iyi donanml ve eitimli Ermeni asilere tannan bir imtiyazd. inliler ve Afrika kkenliler yaar. Ermenistanda da, Trk, ranl, Grc, Azeri kkenli ve ounluu, alkanlk olarak Ermeni deniliyor olmay kullanan Haikler yaar. Franz Werfelin kitab ktnda, daha ilk batan itibaren, sanki bir tarih(!) sunuyormu gibi olaanst bir ses getirdi. nce Almanca konuulan lkelerde, ksa bir zaman sonra da eitimli okuyan halkn tamamnda Krk Gn kitabn bilmek bir ncil gibi grlmeye balad. Mesaj ok akt: "Daha ne kadar, YCE TANRIM, dnyay zaptedenlerin zerindeki kanmzn cn almayacaksn? Werfel bu ayeti, bayaptnn bir slogan gibi semiti. Maalesef, bu slogan ve kitap ile, birok masum insan ldren ama suu tm bir millete mal edilen sava sonras Ermeni terrnn babas oldu. Gz kara bir ekilde (Orly Havaalanndaki) tamamen masum yolcular ve (1. Dnya Savandan yllar sonra doan dostum Erdoan zen gibi) Trk diplomatlar ldren terr gruplarnn ve fanatik katillerin ortaya kartlmas sadece, Werfelin uydurma hikayesi zerine kurulan bir beyin ykamayla mmkn olabilir.

ERMEN MTOMANYASI

97

MUSA DAI VE ALMANIN ETEKLER VE FRANZ WERFEL

Kayalar ve uurumlar Musa Dann bir zellii olsa da, genel manzara, Werfelin okurlarna izdiiyle hibir ekilde rtmemektedir. Arazi, her trl imha teknii kullanan Franszlarn tahriki ile ortaya kan isyan gerei gibi hibir kahramanlk zellii tamyor. Fransz sava gemileri, Ermenileri nce Sveye getirdi daha sonra da Suriye cephesine ama davranlar yznden, ngiliz ve Franszlar tarafndan faal grevden el ektirildiler. En sonunda Werfel, am skenderun kavana yani Anadolu Suriye snrndaki yakn bir yerdeki Ermeni yerleiminin (tarihini deil!) hikayesini anlatmaya karar verdi. Ermeniler kurban olarak, Trkler de katil olarak gsterilmeliydi. Aslnda Werfel tam olarak vicdansz Jn Trkler ve masum Haik demek istememiti Bir air ve en hassas sismograf olarak, Yahudileri yok eden soykrm yapacak olan Alman Nazilerinin sebep olduu gelmekte u olan depremi hissederek ansn denedi. Sessiz sinema m? Hayr. Alegorik hikaye mi? Evet. Btn suu Trklere atarak Franz Werfelin hi aratrma yapmam olduunu dnemeyiz. Osmanlnn yzbinlerce yaklak 200.000 Yahudiyi, 1494de, spanyadaki Katolik kraln terrnden kurtardn kendi de renecektir. Bununla birlikte, Hitler zamannda, 30.000 Alman, Avusturyal, Avrupal Yahudi, Trkiyeye snmlardr ve biri bile geri evrilmemi veya ciddi Alman tehdidine Fransz sava gemisi Desaxin gvertesindeki Musa Dandaki Ermeniler, hl silahlarla ve ramen, Nazilere teslim edilmemitir. (Bu sorunu zme arazi drbnleriyle oynuyorlar ve gayet iyi bir ekilleri svireli yetkililer iin tam bir utan sebebidir haldeler. Yahudi mallar ve paralar kabul edildi ama ya Yahudiler? Tekrar Krk Gn konusuna gelirsek: Werfel Nazileri hedef aldnda, onlara Trk, Yahudilere de Ermeni diyerek Franz Werfel bir su ilemitir.. Bir su ilemitir Almancada Rufmord diye bir kelime vardr, bir kiinin itibarnn katili demektir. nk Trk milletinin adn karalayarak, itibarn kirletmitir. Bazen Rufmord, katilden daha kt anlama gelir. Daha baka sulara sebep olur, tpk bugne kadar Trkiye ve Trklere kar alnan tavr gibi.

Yaral bir ekilde evlerine dnmekte olan birok Trk askeri, 25 Temmuz 1915te, Diyarbakr, Lice dolaylarnda, Kum ve um havalisinde, Ermeni eteler tarafndan pusuya drlp vahice ldrlmtr. "Ermeni ml ve Herekt-i Ihtalliyesi; Tesvir ve Vesik. Ermeni lks ve Devrim Hareketleri Albm No: 1 ve 2. 1919dan alnmtr.

98

ERICH FEIGL

Krk Gn kitabnn giri blmnde, Werfel yle yazar: Bu kitap, 1929 Mart aynda, amda kaldm sre zarfnda tasarlanmtr. Kimisi sakat, kimisi a bir halde bir hal fabrikasnda alan mlteci ocuklarnn iler acs durumlarn grmek bende, Ermeni milletinin bu talihsiz kaderiyle ilgili nihai bir etki yapt. Sonunda Werfel, okumalarn Mart 1933te Almanyada, Enver Paa ve Pastr Johannes Lepsius arasnda geen konumann tarihi bir vesikasndan setiini belirtmektedir. Bu konumann kayna Dr. Johannes Lepsiusun hatralardr. Ama bu kadar hassas bir air, nasl oldu da byle bir tuzaa dt? Buna tevik eden kars Alma Maria Mahler-Werfelmi gibi gzkyor.

ALMA, FRANZIN KNC AHSYET

Alma Werfel, hi phesiz zamannn en etkileyici kadnlarndan biriydi. 1879 ylnda, Viyanal manzara ressam E. J. Schindlerin kz olarak dnyaya geldi. Gustav Klimt veya mzik hocas Aleksander Zemlinski gibi sanatlarn bulunduu bir evrede byd. 22 yandayken, kendisine 8. Senfonisini adayan, dnyaca nl besteci Gustav Mahler ile evlendi. Bu evlilikten yllar sonra, (yine dnyaca nl) evlendii Walter Gropius veya Werfel veya kendisine Die Windsbraut (Rzgarlarn Gelini) adl tablosunu adayan Oskar Kokoka gibi birok ayla kaamaklar yapma gibi bir araya girdi. Alma Werfel byle bir fenomendi. Frtna diye de evrilebilecek bu resim, frtnal hayat hikayesinin, aklarnn ve gzelliinin anlatld bir Hollywood filmine de ilham kayna oldu. Aklarnn listesi gerekten ok uzundu. Erich Wolfgang Korngold ona bir keman konertosu ithaf etmiti. Gabriele dAnnunzio, Toscanini, Arnold Schn-

Oliver Hilmes tarafndan yazlan WITWE IM WAHN (Deli Dul) isimli kitap, Alma Mahler-Werfelin gnlklerini incelemekte ve histeriye yatknln ve her geen gn artan Yahudi kartln ortaya koymaktadr. Bu tutum, mparatorluunun iyi gnlerinden kalan bir kalntdan ok, Aryan/Nazi stnlne olan inancnn kart bir delilidir. Kltrel-tarihi bilincimizde, Alma Mahler-Werfel, Zemlinski, Mahler, Kokoka, Werfel ve Gropius gibilerin, ikinci cinsel karakeri idi ve Hilmesin almasndaki gibi muamele grmtr. Sanatlarn anlattklar bir kenara braklrsa, kitap zeki, zarif ve hassas bir frsatnn hayatn anlatan ucuz bir kitap haline gelir. Ama bu kitap ayn zamanda, kendini kabul ettirme ve cinsel tatmin uras iinde olan, ge Romantizm ve zlenimcilikin gelip geici kokular iindeki bir kadnn psikogramdr.

ERMEN MTOMANYASI

99

MusaDandan gelen Ermeni askerlerinin Suvey yaknlarndaki kamp; gen, salkl, bir sonraki lmcl saldrc iin hazr. Nasl oluyor da bakanlar Boghos Nubar, 1919da yle diyebiliyor: Aslnda onlar savan bandan beri, savan nde gelen bir ulusu. Bu ve dier fotoraflar Paris, Muse dhistoire contemporaine mzesinden alnmtr. Tamamen gerektir.

berg, Darius Milhaud, Poulenc, Marc Chagall, Thomas Mann ile arkadalk(?) etmi, Bernhard Shaw, H.G. Wells, Romain Rolland, Auguste Rodin ile tanmtr. Bu batan kartc kadna tutulan nemli isimlerin bulunduu liste ok daha uzatlabilir. Onlar tam anlamyla bylemitir. Maalesef, zel hayatnda bir anne olarak pek ansl deildi. (Gustav Mahlerden olan) kz, Anna Maria, 5 yandayken ld. 1916 ylnda Bauhausun mehur yaratcs Walter Gropiustan, Manon isimli bir kz daha oldu. O da ok gen yata ld. 1918 ylnda Walter Gropius ile evliliini srdrrken, Franz Werfelden hamile kald. Martin ad verilen erkek ocuk sadece 10 ay yaad. Tam bir trajedi serisi. Peki btn bu hikayelerin, bizim Franz Werfel ile olan sorunumuz ile ne ilgisi var? Bu olgular Musa Danda Krk Gnn anahtar durumundalar. Werfel bizzat kitabna yazd giri blmnde anlatt a bir halde, hal fabrikasnda alan ocuk gibi, Alma Mahler-Werfel de hatralarn anlatt Mein Leben (Hayatm) adl kitapta 1929da, amda geen gnleri yle anlatmaktadr: "Bu hal fabrikasnn sahibi, bizi kendi iyerine gtrd. Dokuma tezgahlarnn yanndan geerken, a, El Greconun resimlerinde rastlanan donuk suratl, gzleri prtlemi ocuklar grdk. Yerlerde yuvarlanyor, makaralara tutunuyor ve bazen de yerleri spryorlard. Franz Werfel, fabrikann sahibine bu ocuklar sordu. Aa, bu zavall yaratklar, onlar sokaklardan topladm. Onlara gnde bir dilim ekmek veriyorum, bylece alktan lmyorlar. Bunlar, Trklerin ldrd Ermenilerin ocuklar. Eer onlar korumasaydm, alktan lrlerdi. Kimse onlar umursamyor. Hibir ey almyorlar, ok zayflar Werfel ve ben oradan ayrldk, artk hibir ey nemli veya gzel gelmiyordu bize Bu duygulandrc an, ironinin dnda, iki soruyu sormamza sebep oluyor: Nasl oluyor da, 1929 ylnda, yani 1915deki trajik olaydan 14 yl sonra, alk iindeki bu Ermeni ocuklar, yani anne-

100

ERICH FEIGL

babalar 1915te Trkler tarafndan katledilen bu ocuklar, drt ya da be yandan daha byk olmuyorlar!.. Ve: Bu fakir ocuklar zerinden kim para kazand? Onlarn bir dilim ekmee bir hal fabrikasnda almasna kim gz yumdu? Trkler mi? Yoksa Ermeni bir kle sahibimi? Sonu, yukarda bahsettiimiz bu fakir ocuklar grnce Alma Werfel neden bu kadar duyguland? Drt ocuundan n kaybetmiti ve Werfeller amda iken, baka bir doum iin ya oktan gemiti. Her neyse, kendi kiisel trajedisini, kendi fanatik liderlerinin sebep olduu tamamen trajik bir Ermeni hikayesi ile bir ekilde tamamlam olabilir. Bugnn Taliban ve ASALAs ile, kendi rklarn veya rk ve milliyeti dncelerini makul snrlarn dna karak Tanak ve Nazilerden ok az fark var. Ayrca,1915 ve daha sonra olan olaylar yznden, Ermenilerden ok daha fazla ac eken Trkler ve onlarn ocuklarnn korkun kaderleri hakknda bulunan olgular kimse umursamyor. Ermeni fanatiklerin kkrtmas ile kan i savata lenlerin oran, Ermeni tarafnda 1, Mslman tarafta ise 3 oranndadr.

BR AR VE DNYASI
Franz Werfel ve Krk Gn kitabn anlamak iin, kklerini ve evresini bilmemiz gerekir. 1880de, Hapsburg hanedanndan, Kayzer 1. Franz Josephin hakimiyeti altndaki Bohemya Krallnn bakenti olan Pragda dodu. Zengin bir Yahudi eldiven tccarnn olu olan Werfelin etrafnda ato, Dava gibi nl eserlerin sahibi olan Franz Kafka veya Rainer Maria Rilke gibi airler vard. 1911 ylnda ilk iir kitabn yaynlad. Avusturya-Macaristan monarisi iin normal olan bir ekilde, gen air, savan banda, yani 1914te, dier yazar ve sanatlar gibi Askeri Basn Brosuna gnderildiler. Werfel bu, hogr alametini hibir zaman unutmad. ok gemeden, Werfel, bir dizi oyun yaynlad ve hem zengin hem de mehur oldu. Ama 1929da ve daha sonraki yllarda, onun ve toplumun dnya tarihine bak yeni bir boyut kazand.

1915te Ermenilerin byk srgn baladnda, Orta Anadoludan gelen demiryolunun ulat son nokta, Toros Dalarnn ortasndaki Pozant idi. Buradan, Suriyeye kara yoluyla devam ediliyordu. Almanlar, demiryolunu Halepe 1916da ulatrmlard. Pozantdan sonra, btn yolcular yrmek veya arabalara binmek zorundaydlar. Askeri ulam aralar, ok basitti. (Fotorafta , Toros Dalarndan Suriyeye giden birlikler grlmektedir.)

Dr. Joseph Goebbels gibi bir adam, Franz Werfelin ne kadar tehlikeli olduunu anlamada zorluk ekmedi ve kitaplar, sadece bu ynteme bavuran alak karakterli ynetimler tarafndan kabul edilen bir ekilde halkn gzleri nnde yakld. Kitaplar, Arius ve Savonarolann kitaplaryla ve Martin Lutherin yaktrd Papal

ERMEN MTOMANYASI

101

Musa Dandaki Fransz Donanmas

bull Exurge Dominenin eserleriyle ayn kaderi paylayordu. Ama Franz Werfelin bayaptnn sansrlenmesi haince bir kitap yakma idi, nk Ermeniler adna vlrken, bir taraftan da ksaltlm, tahrif edilmi ve metnine mdahale edilmiti. Ancak bugn, zellikle orijinal metinden kartlan blmler, dikkatli okuyucular iin, Werfelin bu kitab yazarken kurban olduu aldatmacay ortaya koyan deliller sunuyor.

102

ERICH FEIGL

Hapsburglar ve Yahudilerden nefret ettii kadar hi kimseden nefret etmeyen cahil ve isiz gsz Avusturyal Adolf Hitler Almanyada giderek daha da gl hale geliyordu. Baarsnn srlarndan biri, (yoksul yllarnda, Viyanada bir yurtta kalrken ona yardm eden) Yahudilere kar verdii fanatik mcadeledir. Naziler, 1938de Avusturyay igal ettiklerinde, Werfel, (1. Charlesn olu) Avusturyann gen imparatoru Otto von Habsburga yardm etmek iin Parise gitti. O gnlerde, Nazi saldrlarna kar ve bamsz bir Avusturyann yeniden domas iin mcadele eden bir avu imparator dostundan biriydi. Werfel ve kars, tpk Otto von Habsburg ve ailesi gibi, Paris zerinden Amerikaya kaabilmiti. Werfel burada da byk bir yazar olmay baarmt. (rnein The Song of Bernadette adl eseri, yaklak bir milyon satmt ve yayn haklar iin sadece 20th Century Foxtan 125.000 ABD Dolar almt. Film de dnya apnda baar salad.) Maalesef, Lourdes mucizelerini anlatan Song of Bernadette gibi bir kitap, ona tm Hristiyan dnyasnda, Ermeni davasnda bir otoriteymi gibi bir gvenirlik getirdi.. 1945 Austosunda Beverly Hillsde bir villada ld ve mezar Viyanada Zentralfriedhoftadr (Viyana Merkez Mezarl).

Ermenilerin gerek gc: daha iyi eitim, motivasyon, zorunluluk ve ulus. AC. Swinburne, belki buna benzer grntlere yzyl nce deinmitir: Hayalle deil, kanla ve demirle, bir ulus en sonunda ekillenecektir. Ne trajik bir sz, ne trajik bir sonu

Sadece yardm arsn takip ettiler: O gnlerin en modern donanmna sahip Fransz filosu, Osmanl mparatorluunu iki paraya blecek olan, Anadolu ile Suriye arasndaki yolu ele geiremeyen Musa Da Ermenileri iin alarma geti. Musa Dandaki Ermeni ayaklanmasnn baarsz olduu anlalr anlalmaz, be sava gemisi ve bir ulatrma gemisinden oluan Fransz filosu Samanda Krfezine geldi ve Ermeni paral askerilerini buradan tahliye etti. Yaklak 4000 gen erkek, bir kez daha Trkiyeye kar savamak iin askeri eitimlerine devam edecekleri Svey ve Kbrsa gtrldler. Fransz filosundaki gemiler unlard: Guichen, Desaix, Jeanne DArk, DEstres, Foudre ve Charner. Eer burada, aresiz denebilecek birileri varsa, onlar ellerinde tek bir sava gemisi bile olmayan ve sadece bar dolu deil ayn zamanda mreffeh bir hayat srmelerini saladklar kendi Ermeni vatandalaryla yaptklar i savaa hazrlkl olmayan Osmanllardr. Bu vakalar hakknda

ERMEN MTOMANYASI

103

Werfelin kitabnda delil ararsak, ngilizce ve Franszca basklarnda - inanlmaz ama gerek bulunmayan blmleri okumamz gerekir. Bu anlamda Ermeni mafyas kendilerince iyi bir i yapmlar. Ellerinde Werfelin Krk Gn kitab olduu halde gerek bir prgatoryum (temizleme) iine girimiler kitapta okuyucu veya her hangi bir tarihinin kafasnda phe uyandracak btn blmleri temizlemiler. ok tipik olmalarna ve Werfelin beyann mmkn olduunca makul hale getirmelerine ramen, kartlan kk blmleri bir tarafa brakalm. rnein, eer Werfel, Enver Paay, kadns ellerini ve kol dmelerini, byk (yalanc) Pastr Lepsiustan ok sevdiini syleyecek kadar ileri giderse, bu kelimeleri kartyorlard. Bu yaplan tipik bir ey olmasna ramen, gerekli bir ey deildir.

Musa Da Takviye Kuvvetlerinden, Sveyteki Ermenistan Lgion d'Orient (Dou Lejyonu) iin gelen Ermeniler. En salkl erkekler, burada eitilip, Suriye cephesine gnderiliyordu ama ksa bir sre sonra canilikleri ve korkaklklar sebebiyle geri hizmete alnmlardr. Bunlarn hepsi gereklik temelinden mahrum bir efsanenin arta kalanlardr. Musa Dandan gelen binlerce asker, Msr ve Kbrsta eitildi ama davranlar o kadar zalim ve acmaszd ki, Fransa ve ngiltere, onlar cepheden geri ekme karar ald.

Bu hikayenin arkasndaki gerek u: Ermeniler, i savaa, Rus ordusu, Vana doru ilerlemeye balad gn m baladlar? Asl mesele bu. imdi, orijinal Almanca metinden evrilmi olan, Franz Werfelin szlerini dikkatli bir ekilde okuduumuzda, Werfelin tuzaa dt baz tahrifatlarn iine gizlenmi baz mesajlar gryoruz. yi donanml Ermenilerin Musa Danda daha nceden kazand zaferden bahsediyor: Bu yzden malubiyetle sonulanan bir sava, bu gibi yarta on yllarla anlatlabilecek bir geri kalma anlamna gelirken, askeri ynden geri olanlar da bu sre iinde bu eksikliklerini giderebilirler. Ama kavgac bir s snf iin en utan verici ey, kanl bir dersin ierideki bir dman, yani aa bir aznlk tarafndan verilmesidir Byle bir ara iin zr dilerim ama imdi karmzda daha dzgn bir ekilde sylenmesi gereken sansasyonel bir ey var: yani, ticaret, zanaat ve eitime odaklanm bir aznlk Ve Werfel devam ediyor: Bu, silahlarndan gurur duyanlarn hayatlarndaki btn amalar alt st eder, nk, savan ticari erefi ciddi bir ekilde zora sokulur ikinci bir ara iin ok zr dilerim ama Werfelin szleri gayet yumuak, basit bir entelektel yar, profesyonel kahramanlara, bir bo zaman faaliyeti diyebileceimiz gl bir yenilgi tattrr. Azerbaycann topraklarnn %20sinin igal edilmesi, Hocal katliam, bir milyon Azerinin topraklarndan kartlmas entelektel bir yar olsa gerek.

104

ERICH FEIGL

Krk Gn ve i sava sebeplerine geri dnelim. Werfel, Trklerin Urfa ve Vandaki yenilgisinin, Trkler iin Musa Dandaki kk ve geici yenilgi kadar nemli olmadn, nk Van ve Urfadaki Ermeni isyanlarnn Rusya desteinde olduunu, sylyor. Doru! Yabanc politika asndan bakldnda, Vann azalan cazibesi, yaklaan mparatorluk ordusunun da iine geldi, dnyann gz nnde, Ermeni milletine kar ilenen cinayetler daha inandrc sebeplere kavumutu. Burada, Ermenilerin hain olduunu ve onlardan kurtulmamz gerektiinin ok ak delillerini gryoruz. Var olma sebebi, sebepten sonu karmay hibir zaman nemsemedi. Dnmekten aciz dnya, basnn gc ve kafas bulanm okuyucular, konuyu hep onlarn istedii gibi anlad. Belirli yerlerde Van hakknda alayc eyler yazabilir ve hatta daha alayc eyler okuyabilir: Evet, Ermeniler, ok ciddi bir sava iinde olan ve Ruslara yenilen, hakim ulus Osmanlya kar silahl isyana giritiler. Hatrlatma: Bu sadece ciddi bir sava deil (ki hangi sava ciddi deildir), ayn zamanda Svey, Sina, Mekke ve Medine, Basra ve Badat, anakkale, Karadeniz kylar, Dou Anadolu, Kafkasya cephelerinde birer lm kalm sava veriliyordu Ermenilerin yaad vilayetler, bu halkn snr d edilmesi sebebiyle botu. Benzer ifadeler, Trke yaynladklar bildirilerde de grlebilir, ama doru olan tam tersiydi. "ok nce balayan snr d edilme srasnda, Vandaki Ermeniler, Ruslar tarafndan kurtarlana kadar, Trk ordusuna kar kendilerini savundular. Ermeniler veya onlarn uaklarnn, tercmelerinde bu nemli blm kardklar bir gerektir: uras ok aktr ki, Vandaki Ermeniler, Rus saldrsn beklerken, isyana Osmanl snrnn dnda ubat 1915te balamlardr. Ruslar Vana gelmeden nce, Vandaki ve evredeki tm kylerdeki Mslman halk (Trk ve Krtleri) katlettiler. Bu arada, bu katliamn kant olarak, yaplan kazlarda bulunan toplu mezarlardan kartlan birok Mslman kurbann kimlii tehis edilmitir. lk iareti, iyi donanml, gen ve gl Ermeniler vermiti. Trkler, kendi topraklarn, jandarmann sava gc ve kabiliyetinin ok stnde bir beceriyle savunmulardr. ok kr ki, Ermenilerin baarlar, kendi belgelerince belgelenmi, fotoraflar ve raporlar Entente dergilerine gnderilmitir. Bu vahetin kayna hakknda hibir phe yoktur ve bir tane ama nemli bir gerek var ki, Ermeni mafyas, Werfelin Van ile ilgili ifadelerinden kurtulmak istemitir.

Abraham Sever: Musa Danda Krk Gn kitabn yazan sevgili merhum dostum, bunlar yazmak iin hibir zaman bu blgeye gitmemitir. Yazdklar eyler, Ermeni dostlarnn ona anlattklarndan kaleme alnmtr. lmnden nce, Werfel bana, bu kitab yazd ve Ermenilerin uydurduklar eylere kand iin utan ve pimanlk duyduunu syledi. Ama Tanak terristleri tarafndan ldrlmekten korktuu iin bunu kamuoyuna aklamaktan ekindi.

ERMEN MTOMANYASI

105

MUSA DAINDAK SAVAILARIN YATAK ARAFLARI

air airdir, romanc da romancdr. Ama nasl olur da, yatak araflar, Akdenizin bir yerlerinde seyir halinde olan bir sava gemisine mesaj olabilir? imdi sahneyi hayal etmeye alalm: Musa Dandaki Ermeniler, beyaz(?) yatak araflarn aldlar, stne byk harflerle (o artlarda mrekkebi nereden buldular?) HIRSTYANLARA YARDIM, yazdlar ve bunlar sahile astlar. Ve bir mucize oldu: Jeanne dArc (Jan Dark) komutasnda bir Fransz donanmas, birden Musa Dann sahilinde belirir, zavall Ermenileri kurtarr ve kaybolur. Hikaye o kadar ocuka ki, HIRSTYANLARA YARDIM bile gerek kabul etmek mmkn deil. Gerek olan, Musa Da ayaklamasnn, Ermeniler ve Mttefikler tarafndan ok iyi planlanddr. Ama, Osmanl mparatorluunu ikiye blmek ve Anadoluyu, Suriye ve Sveyten ayrmakt. Bunu yapanlar o gnn artlarnda, Musa Dana yakn bir yerde, harekete gemek iin hazr bekleyen Fransz filosu ile haberleecek kadar iyi donanma sahipti. Zavall, sefil ve alktan krlan Ermeniler, kurtarldktan hemen sonra gen ve gl savalar olduklarn ispat etmilerdi ve Fransz ve ngilizler de onlar hemen Svey ve Kbrsa gndermilerdi. Ermeni komandolarla birlikte Osmanllara kar savatlar ve acmasz davranlar sebebiyle Fransz ve ngiliz yetkililer tarafndan geri alnmak zorunda kaldlar. Yine de, Werfelin roman bir bayapt, dnya edebiyatnn kymetli tacnda deerli bir prlantadr. Ama ayn zamanda utan duygusundan yoksun bir kurgu ve Ermeni terr ve

Svey Kanalndaki Lejyonez eitim kampnda ekilmi gln bir fotoraf. Bu fotoraflar, Parisdeki Invalides Mzesinde, daha nce dier birok belge ve resmi yok eden Ermeni mafyasnn mdahalesinden nce buldum

Musa Da, GUICHET gemisinin topu, Ermeni asiler, salkl ve bir sonraki savaa hazrlar. Aln ve srgn edilmi olmann hibir izi yok zerlerinde. Ermeniler, Osmanl mparatorluunun, Anadolu ve Suriye arasndaki topraklarnda, her seferinde Franszlarn desteini aldklar yerde, ok iyi hazrlanarak isyan etmilerdir. Gerek kurbanlar olan Samandandaki Trk iftilerden ve ailelerinden kimse bahsetmemektedir.

106

ERICH FEIGL

saldrganlnn yolunu am olan bir hikayedir. Azerbaycanda amzn en byk katliamn yapan bir millet iin, ehitlik gibi bir bel kemiinden mahrum bir ekilde yaayamayacak, sama bir var olma sebebi (raison dtre) ortaya atmtr. Bu anlamda Musa Danda Krk Gn bir ncil deil, Hitlerin Kavgam adl kitabndan daha iyi olmayan bir risale veya brordr. Samaln ulaabilecei en st noktadr, nk Werfel ve onun yani bizim dnyas, bu brorn kurban olmutur. Krk Gne geri gelirsek, Hi phe yok ki, air Werfelde eytani bir nsezi kabiliyeti vard. Bir hikaye ararken, kars Alma, amda iken, Ermeni yetimlerini dokuma tezgahlarnda alrken grdkleri hal fabrikasna yaptklar ziyareti hatrlad. Ermeni arabulucular hemen, Aram Andonian belgelerinin de iinde olduu bir malzeme bulduklarnn farkna vardlar.

WERFELE GRE GEREN TEMEL

1980lerin bandan inasi Orel ve Sreyya Yuca, Tlt Paann Telegraflar Tarihi Gerekler veya Ermeni Kurgusu (K. Rustem&Brother, Levkosa) adl, Ermeni iddialarn tamamen yalanlayan bir mavi-kitap yaynladlar. yle yazyor kitapta: Yllardr, 1. Dnya Sava srasnda, Ermenilerin, Osmanl hkmeti tarafndan katledildii ynnde, Trkiye aleyhine bir propaganda yrtlmektedir. 2. Dnya Savandan sonra bu katliam lafna, Nazilerin Avrupal Yahudilere yaptklar soykrm akla getiren Soykrm (Genocide) kelimesi de eklendi. Bunun amac, Osmanl snrlar iinde bir blgenin Ermenilere braklmasn temin etmekti. Bildiimiz gibi, gller vatana ihaneti severler ama ihanet edenleri sevmezler ve Ermenilerin eli birden bo kald. Bu durumda, pek de tannmayan bir Ermeni olan Aram Andonian, Naim Beyin Hatralar: Ermenilerin Srlmesi ve Katledilmesi le lgili Resmi Trk Belgeleri adn tayan ve Trkleri, katil ve kendi devletlerine sahip olmay hak etmeyen bir millet olarak vaftalayan resmi belge dedii bir koleksiyon retti. Andonian bu almasn 1920de Paris, Londra ve Bostonda yaynlad ve Franszca, ngilizce ve
inasi Orel ve Sreyya Yuca, Ermenilerin Osmanllar tarafndan katledildiini syleyen Andoniann iddialarnn maskesini drdler. Dzmece tarihi belgeleri derlediler. Aslnda bu dzmece belgeler, dnya kamuoyunu yanltmay amalayan nadide bir almann tarihi belgeleridir.

ERMEN MTOMANYASI

107

Ermenice olarak tm dnyaya datt. O gnlerden beri, bu belgeler iddialarnn belkemiini oluturmaktadr diyor inasi Orel kitabnda, ve bu zamana kadar kimse Andoniann yalanlarna itiraz etmedi. Ama inasi Orel ve Sreyya Yucann, Ermeni sahtekrlnn maskesini drmek iin yapt, yarm yzyl geciken, bilimsel yaklam sonucu, Andoniann n bir utanca dnt. Bu kitabn ilk sayfalarnda, kitabn asil yazarlar, kendi Trk hkmet(ler)ini sulamak istemediklerini belirten bir not dmler: Modern Trkiye Cumhuriyetinin Ermeni propagandasyla uramaktan daha nemli ileri vardr. Zannetmiyorum. Bence, bu katlar ortaya ktktan sonra, Trk yetkililerin en nemli ilerinden biri, bundan hemen Ermenileri sorumlu tutmak olmalyd. Ancak hibir ey yaplmad, Andonian yapt tek ey fotoraf hilelerini gstermekti. Bunlarn hepsi, yalanlar hakkndaki gerek renilmesin diye bir anda ktphanelerden kaldrldlar. Ama maalesef, bu belgeler Werfelin eline gemiti. Kendi kitabndan alnan birok blmde grlebilecek bir gerekti bu. rnein, Tlt Paann, Ermeni rkn yok etme kararn verdii an anlatrken: (Tlt Paann) ayn samimi ve bodur parmaklar, valiliklere gnderilen bir emir yazd: Bu srgnn amac, imha etmektir. Bu dramatik szler, Andoniann sahte katlarnda 1 Nolu belge olarak geen u szlerle tam rtmektedir: Tabii ki, hkmet, valilerine, gerekli katliamlar iin gerekli bilgileri verecektir. Dier belgede de yle deniyor: 18 Kasm 1915te Ermeni varlnn ortadan

Osmanl devletinde sadrazamlk ve iileri bakanl yapm olan Tlt Paa, 15 Mart 1921 tarihinde Berlinde, bir Ermeni renci, Soghomon Teilirian, tarafndan vurularak ldrlmtr. Yaplan yarglama sonucu, suikast Berlin mahkemesi tarafndan susuz bulunmutur. Jri, elikili bir savunma yapm ve katilin deil de maktuln sulu olduunu sylemitir. ddialarna gre Tlt Paa, Ermenilerin srgn edilmesinden sorumlu idi.

kaldrlmasna dair kutsal projenin en geni anlamda anlalmasn salamak hepimizin grevidir

Musa Dandaki Ermeni Mezarlnn bir blm: 1923den kalan bir lahit gvdesi. Musa Danda varln bugne kadar srdren zengin bir Ermeni topluluu var. 1915teki trajik olaylardan kim sorumlu? Osmanllar deil, Ermeni toprak aalar, Fransz, ngiliz ve Rus kuklaclar yararna alan aptallar.

108

ERICH FEIGL

Elbette, bir sahtekrn, yaklak bin yldr birlikte yaayan Trkler, Mslmanlar ve dier halklar hakknda syledii bu zrvalara inanmadan nce iki defa okunmas gerekir. Ama Werfel inanyor gerekte doru olduuna inanyor mu? Bence, sonunda esas amacnn, yani glenen Nazilerle savamann, Osmanl mparatorluu ile ilgili hi yaanmam bu eski hikayelerle uramaktan daha nemli olduunu anlyor. Elbette, Ermenilerin Trk diplomatlara ve bu iddialarla hibir ilgisi olmayanlara kar gerekletirdikleri terrn temeli olarak kitabn alacaklarn beklemiyordu. Elbette, romannn, Almancada RUFMORD denen, birine suikast yaplmasnn temeli olacan ummuyordu. Rufmord kelimesi, daha geni anlamlara da sahip nk Ruf bir kiinin n, inanlrl, erefi; Mord ise cinayet demektir. Eski DAMNITIO MEMORIAE, daha hogrl olabilir. Bu arada, Werfelin roman, tarih ile hibir ilgisi olmayan bir hikayeden ok, bir eit kamuoyu fikri haline geldi, tarihi bir gerek olarak kabul edildi. Morgenthau, Aram ve Agop Andonian veya Pastr Johannes Lepsius gibi, dirilen cesetler, zombiler bir sre daha saltanat srecekler ama sonunda, parlayan gnein klar altnda, yok olup gidecekler.

Asl meslei avukatlk ve gayrimenkul uzmanl Henry Morgenthau (1856-1946), Ermeni soykrm srasnda, Osmanl Devletinde Amerika Birleik Devletlerinin bykelisi olarak grev yapmt. ABDnin savaa girmesini umarak, bykeli, byk bir rahatlk iinde, ounlukla Ermenilerin ve misyonerlerin iddialarna dayanan, Trklerle ilgili eletirel raporlar, sanki ABDde konsolosluklarnn bal olduu adan geliyormu gibi kabul etmiti. Trklere aalk varlklar ve hibir Hristiyan ynetmemesi gereken yar insan bir rk olarak grmeye balad ki, bunlar, iinde konsoloslarndan ounun bulunduu adalarnn paylat bir dnceydi.

Sahtekrlar etesi
Yahudi olmasna ramen Morgenthau, Ermeni davas iin (zellikle para kazanmak iin Trklere iftira atan bir kurulu olan ve Amerikan tarihinin en baarl yardm kuruluu zelliini tayan, Yakn Dou Yardm Dernei Bakan yardmcs olarak) srekli yazd yazlardan ve 1919da yaplan, TECAVZ EDLEN ERMENSTAN adl bir filmde kendini oynamak iin egoist bir dnce sonucu ald rolden
Bykeli Morgenthaunun sa kolu olan kii, Bykeli Morgenthaunun Hikayesinin uydurulmasnda nemli rol oynayan Agop Andoniandr. Morgenthaunun notlar arasnda, Gnlk diye adlandrlan nshalar yazmtr. Ayrca, Morgenthaunun ailesine yazd haftalk mektuplar da hazrlamtr. Bu bykeliyi herhangi bir hatann sorumluluundan kurtarmtr ve bunlar kitabn temelini oluturan yazlardr. Morgenthau daha sonra, sekreterinin hizmetlerinin vazgeilmez olduunu yazmtr.

ERMEN MTOMANYASI

109

anlald gibi, kendini Hristiyanlarn bir kahraman olarak grmekteydi. (Kitabnda, daha rtbeli bir Amerikal, Tlt Paaya, iinin oyun deil, ok nemli olduunu sylediinde Tlt Paa bu lafa karlk veremediini yazyor). Ermeni sekreterinin yazlarna karmasna izin veriyor hatta bunu yapmasn tavsiye ederek bylece yanl yapmasn engelliyor. Hayalet bir yazar, zerine kurulduu mektup ve gnlklerin izgisinden sapan ve ticari olarak tannan Bykeli Morgenthannn Hikayesi adl kitab yazyor. Uydurma eyleri, Trk yetkililerin azndanm gibi alntlayan bu kitap hl, soykrmn en byk delillerinden biri saylyor. Kitapta unun gibi birok rk ifade var: ou ilkel insanlar gibi, Trkler duygularn ortaya kartyorlar; Ermenilerin bu adam kahraman olarak grdne hi phemiz yok. Andonian patronuyla birlikte Amerikaya gitmi, onun evinde masasna misafir olmu hatta ona 1918deki zorunlu askerlik hizmetinde elik etmitir. Morgenthau, dostunun yapt hizmetlerin vazgeilmez olduunda srar ederek, onu farkl bir yere koymutur. Andonian, uydurmada mahir Aram Andonian ile ilgili olabilir, nk Andonian Ermeni toplumunda ok kullanlan bir isim deildir.

Yazar ve sahtekr sfatlarna sahip Aram Andonian, 1920 ylnda Naim Beyin Hatralar, adnda bir kitap yazm, bunu dilde ngilizce, Franszca ve Ermenice yaynlamtr. Kitapta sz edilen szde belgeleri Osmanl liderlerine, zellikle Tlt Paaya ml etmi, ama hibir zaman asllarn gsteremedii bu belgeleri daha sonra da kaybettiini belirtmitir. 1. Dnya Savann galip devletleri, daha sonra kimisi Maltada alkonacak olan Osmanl liderleri sulayabilecekleri belgeleri ke bucak ararken, Andoniann rettii bu telgraflara hi itibar etmemilerdir. Aram Andonian sonunda, (26 Temmuz 1937 tarihli) Cenevre de (svire) oturan bir Ermeni hanmefendiye (Mary Terziyan) yazd mektupta, kitabnn bir tarih kitab deil, bir propaganda almas olduunu ve dier kimselerin bu kitab nasl istiyorlarsa yle kullandklarn itiraf etmitir.

110

ERICH FEIGL

ARAM ANDONAN VE JOHANNES LEPSUSUN SAHTEKRLIKLARI

1. Dnya Savanda, Osmanl mparatorluu, ngiltere ve Fransa ile mttefiklerinin oluturduu ittifaka kar, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristann bulunduu cephede savat. O zamandan beri, Osmanl, Ermeni aznla kar bilinli bir yok etme politikas uygulamakla sulanmaktadr. Sava srasnda, bu tip sulamalar, her zaman her lkenin kulland, sava propagandalar arasndadr. Ancak Osmanl ve Trk miraslar sz konusu olduunda, durum her zamankinden daha ciddi bir hal almaktadr. Trkiyeye yaplan saldrlar bitmek bilmedi. Aksine, Osmanl son zamanlarna kadar katliam yapmakla suland ve 2. Dnya Savandan sonra bu kelime soykrm haline dnt. Buradaki ama, 1. Dnya Savann kargaas iindeki Ermenileri kaderi ile Hitlerin toplu imha politikas uygulad Yahudilerin kaderi arasnda bir paralellik kurmaktr. Osmanllara (ve daha sonra da Trklere) kar yaplan sulamalarn temelinde, Aram Andoiann 1920 tarihli, Naim Beyin Hatralar: Ermenilerin Srlmesi ve Katledilmesi le lgili Resmi Trk Belgeleri Franszcas, Documents Officiels concernant les mass acres armeniens adl kitab yatmaktadr. Kitap ayn anda Paris, Londra ve Bostonda ngilizce, Franszca ve Ermenice olarak yaynlanmtr. Bu zamandan beri, bu belgeler Ermenilerin, Osmanl ve onun miraslar olan Trklere kar yaptklar sulamalarn belkemiini oluturmaktadr. Aram Andonian, ngilizlerin igalinden sonra Halepteki bir Trk yetkilisiyle bir araya geldiini iddia etmektedir. Bu yetkili ona iinde lm emirlerinin bulunduu katlar vermi. Bu resmi belgelerin Franszca ve ngilizce basklarndan ciddi farkllklar zerinde fazla durmadan her iki bask da okunduktan sonra bunlarn Naim Beyin mi yoksa Aram Andoniann hatralar m olup olmad pek belli olmad sylenebilir.
Pastor Johannes Lepsius (1858- 1926) Trk kart Ermeni mafyasna ekil verenlerden biridir. Son yllara kadar, Andonian ve Morgenthau irketinin maskesi dtkten sonra, son snaklaryd. Ancak biz biliyoruz ki, Lepsius da vicdansz bir ahsi menfaat dkn hilekrd. (Bkz. Cem zgnln "Der Mythos eines Vlkermordes" adl almas). Lepsiusun verdii zarar o kadar fazladr ki, Franz Werfel, Lepsiusun yalanlarnn kurban olmutur.

ERMEN MTOMANYASI

111

ngilizce metinde, kitap iine yaylm krk sekiz Resmi Osmanl Belgesi bulunmaktadr. Bu belgeler u

Kii / Kurulu Belge Says ileri Bakan Talt Paa Halep skn Komisyonu Bakan, Abdlahad Nuri Bey Halep Valisi, Abdlhalik Bey (Enver ve Talt Beylerin de dahil olduu ve o zamann iktidar partisi olan) ttihat ve Terakki Cemiyeti Savunma Bakan Enver Paa ileri Bakanl Deir es Zor Blge Valisi Antep Blge Valisi Zeki Bey Ahmed Bey (bilinmiyor)

30 8 3 2 1 1 1 1 1

isim ve kurumlara ml edilmektedir: Bu belgelerin hibiri tam deildir. Bazlarnda tarih, bazlarnda seri numaras bazlarnda da her ikisi de bulunmamaktadr. Yani yars bir ekilde eksiktir. Andonian tarafndan oaltlan katlarn orijinalleri hi grlmemitir. Kitabnda, 14 belgenin fotoraf bulunmaktadr. Orijinalleri sorulduundan, kaybettiini sylemitir. Andonian tarafndan retilen bu belgelerin bugn hibiri yoktur. Byk ihtimalle, sahtekrlklar ortaya kmasn diye yok edilmilerdir. Ancak, orijinalleri olmasa da sahtekrlklarn ispatlamak mmkndr. Yanl Tarihler: Sahtekrln en basit ve en su gtrmez ispat, Andoniann yanl tarih bilgisi kullanmasdr. Bir rnek vermek gerekirse, Andonian eline Halep valisinin imzasn tayan henz postaya verilmeden ve o da stanbuldayken ulayor. Tabii ki, sahtekrlklar iin Andonian, o sralarda Osmanl mparatorluunda kullanlan Rumi takvimi kullanmtr. Osmanllarn kullandklar Rumi (Roma) takvimi, Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye (Miladi 622 ylnda) hicretini balang kabul eden Hicri takvimin zel bir uyarlamasdr. Ay yl kullanld iin, Gregoryan takvimi, Rumi takvime evirmek iin 584 yl karmak gerekir. rnein, miladi 1987 yl Rumi takvimde 1403 ylna karlk gelir. Ama bir baka oyun daha vardr. 584 yla ilaveten, on gnlk fark da gz nnde tutulmaldr. Dahas, Rumi takvim 1 Martta balar. Yani Rumi takvimin son iki ay (Ocak ve ubat), Hristiyan (Miladi) takvimin ilk iki aydr.

112

ERICH FEIGL

Hristiyan takvimine gre, Rumi takviminin son iki ay iin doru tarih, 584 yla bir yl daha eklenerek bulunur. rnein, Rumi 1331 ylnn 5 Ocak gn, Miladi 1916 ylnn 18 Ocak gnne gelmektedir (1331+584+1 ve 13 gn). Ancak btn oyun bu deildir. Yukarda da belirtildii, Osmanlda yl, her zaman 1 Martta balamtr. ubat 1917de, bu dnm kolaylatrmak iin, Rumi takvimi ile Gregoryan takvimiarasndaki 13 gnlk fark kaldrlmtr. Ama 584 yllk fark devam etmitir. Yani 16 ubat 1332 (ubat 1917) tarihi birden 1 Mart 1333 (Miladi 1 Mart 1917) olmutur. Ayn zamanda, 1333 yl (1917) sadece on ayda 1 Marttan 31 Aralka geilerek bitirilmitir. Yani 1 Ocak 1334, Miladi 1 Ocak 1918 olmutur. (Not: Trkiye Cumhuriyeti, 1925 ylnda Gregoryan takvimini kabul etmi ve bylece Rumi 1341 yl, Miladi 1925 yl olmutur.) Bu takvim hesaplar fazla teknik ve skc gelebilir. Ama Musa Danda Krk Gn adl kitap ve ilk olarak Franz Werfeli kandran Aram Andoniann sahtekrlklar sz konusu olunca ok nemli hale gelmektedir. Andonian katlarnn tarihlenmesi (ve ardk olarak numaralandrlmas) ve de esas belgeler ele alndnda, unutmamalyz ki, gelen ve giden evraklarn numaralar her zaman 1 Martta (Rumi 1333 = Miladi 1917) ve ardk olarak (Rumi yln son gn olan) 28 ubata kadar devam eder. Daha sonra yeniden, 1 Martta yeni yla girilir. Bu en nemli belgelerinden en nemlisi dedii No.1i retirken, Aram Andonian ok ciddi bir hata yapm. te belge-lerinin en nemli blmnn metni: Belge No. 1 Bismillahirrrahmanirrahim. Adana vekili Cemal Beye. 18 ubat 1331 (2 Mart 1916). (Not: Bu Andoniann orijinal Trk belgesinde yer almaktadr. ngiliz ve Fransz belgelerindeki farkllklar iin aaya bakn.) Trkiyede, ttihat ve Terakkinin siyasi hayatn engelleyebilecek tek g, Ermenilerdir. Kahireden alnan haberlere gre, Tanaklar, Cemiyete kar bir saldr planlyormu. Ksa bir geiten sonra, Belge No.1de yle bir sonuca varlmaktadr. Cemiyet, anavatan bu lanetli rkn amalarndan korumaya ve Osmanl tarihini karalayacak lekeyi kendi vatansever omuzlarna almaya karar vermitir. Gemite yaayan aclar unutmayp, gelecee umutla bakmak iin, Trkiyede yaayan btn Ermenileri, yaayan tek bir fert kalmayacak ekilde katletmeye karar vermi ve hkmete bunun iin geni yetkiler vermitir. Elbette hkmet, valilere bu gerekli katliam iin, gerekli emirleri verecektir Baz detaylardan sonra, belge, okunamayan bir imza ile bitmektedir. Tamamlayc olmas asndan unu da belirmemiz gerekmektedir ki, Andoniann koleksiyonun en nemli paras olan bu mektup, kitabn orijinal Franszca basksnda 18 ubat 1331 (18 ubat 1915)tarihi tarken, ngilizce basksnda 8 ubat 1331 (25 Mart 1915) tarihini tamaktadr. Ancak, (szde) orijinal Trke metin 18 ubat 1331 tarihini tamaktadr. imdi bir hatrlayalm: takvimlerin evrilme kuralna gre, 18 ubat 1331, 2 Mart 1916 tarihine denk dmektedir. (1916 artk yl olduu iin, ubat 29 eker.) Ne Franszca baskdaki 18 ubat 1915, ne de ngilizce baskdaki 25 Mart 1915e denk dyor. Bir baka deyile, Aram Andonian, gerek tarih zerinde sahtekrlk yapmak istediyse, 1331

ERMEN MTOMANYASI

113

yerine 1330 yazm. 2 Mart 1916da yazlan bir mektubun, dokuz ay nce olan olaylarla ilgisinin olmas biraz g! Bunun bir kaza olduu veya resmi belgede yaplan bir hata olduu dnlse de Andonian koleksiyonundaki 2 numaral belgeye bakmakta yarar var. Koleksiyondaki 2 numaral belge doal olarak, 25 Mart 1332 tarihli olmaldr ama stndeki tarih, 25 Mart 1331dir. uras ok ak ki, bu sahtekr, Osmanl takvimi hakknda ok az ey biliyor ve bu dntrme detaylarn pek nemsemiyor. Trk tarihiler, inasi Orel ve Sreyya Yuca, Aram Andoniann sahtekrlklaryla alakal olarak 1983 ylnda bilimsel bir alma yaynladlar. Bu baarsz sahtekrlklardaki binlerce detay ortaya kardlar. Bunlarn arasnda yanl tarihler, sahte imzalar, gln hale getirilmi, hibir Mslmann yazmayaca besmeleler vardr. Sahte Andonian
Andonian tarafndan uydurulan 18 ubat 1331 (2 Mart 1916) tarihli bir mektup, bir Mslmann hi yazmayaca bir ekilde Besmele ile balamaktadr. Ama, sahtekr Andonian, en byk hatasn tarihte yapm. Osmanl Rumi takvimini evirirken, Rumi takvim ile Gregoryan takvimi arasndaki 13 gnlk fark hi hesaba katmam. Mektubun zerine koyduu tarih tam bir sene ileride. 1330 (1915) yerine, 1331 (1916) yazm. Mektubun ierii, 1915teki srgnn uzun sreli bir planlamann delili olarak gsterilmek istenmi.

katlarnn sinsi bir blmnde zellikle ocuklarn da dahil edilmesi iin katliamn geniletilmesinden bahsediliyor. Bu blm, psikolojik bir dayanak noktasndan klarak zekice hazrlanm. Bu tip bir belgede yle diyor: Belge No. 4 ileri Bakanlnn ifreli bir telgrafnn zlm kopyas. No. 502, 3 Eyll 1331 (16 Eyll 1915). "Size yapmanz emrettiimiz operasyonun ad geen halkn (Ermeniler) erkeklerinden balanarak yaplmasn tavsiye ediyoruz ve kadn ve ocuklar da dahil etmelisiniz. Bunun iin gvenilir kiileri grevlendirin.

Sahtekr Andoniann elindeki cinayet aleti: O zamann Morse telegraf.

ileri Bakan, Tlt

114

ERICH FEIGL

Not: Abdlhalad Nuri Beye. 5 Eyll. Jandarma komutanyla grtnz m? Vali, Mustafa Abdlhalik" Valinin imzasnn ok ak (ve kt) bir ekilde taklit edilmi olmas gerei bir yana, Andonian ii biraz savsaklam ve telgrafn yazlmasnda baka bir gaf daha yapm. 3 Eyll veya 5 Eyll tarihinde, Vali Mustafa Abdlhalik Halepte herhangi bir idari i yapamaz. O zamanki Halep valisinin ad Bekir Sami Bey. Mustafa Abdlhalik, Eyll balarnda hl stanbulda. Halepte greve 10 Ekim 1915te balam. Aslnda Osmanl arivlerinde, Halep Valisi Bekir Sami Beye ekilen 3 Eyll 1331 tarihli bir telgraf var. Seri numaras da Andoniann hayali numaras olan 502 deil, 78. yle gzkyor ki, Franz Werfel Musa Danda Krk Gn adl kitab yazarken, Andoniann katlarndaki Katliam geniletme blmnden ok etkilenmi. (Andoniann sahtekrlklarna gre) artk ldrlen sadece erkekler deildir. Artk kadnlar ve ocuklar da ldrlecektir. Andonian belgelerinin on iki tanesi bu konuyla ilgilidir. Be tanesini Tlt Paa kendisi gndermitir. Ama ok kr ki, (tarih, imza, isimler, seri numaralar gibi) baz kriterleri gz nne aldmzda bu telgraflarn kt bir sahtekrlk rnei olduunu hemen anlyoruz. Franz Werfel, nceleri Aram Andoniann sahtekrlklar tarafndan tamamen kandrlm durumdadr. Ayrca, ona Trklerin iledii cinayetlerle ilgili raporlar veren Viyanadaki evresinin anlatt hikayelere de hibir phe duymadan inanmtr. Bu yzden, slam mistisizm veya Mevlevi tarikatna mensup dervilerinin amalaryla ilgili hibir ey bilmeden Mevleviler hakknda yarglarda bulunmutur. Franz Werfelin yorumlar zaman zaman belli bir igdy dar vuracak niyetle yaplmtr. rnein, Osmanl Savunma Bakan Enver Paadan bahsederken, Osmanl mparatorluunun marur apkn tabirini kullanmtr. Dier bir rnek olarak da Mevlevi dervilerinin ayinlerini anlatrken kulland kelimeler verilebilir. Werfel, Ak ifadesi akli ve ruhsal bir yerden deil, vcudun arpk hale sokulmu vahi eklinden ortaya kyor diyor, sanki Mevlevi dervilerinin semsnn vahi arpklklarla bir ilgisi varm gibi. Ama Franz Werfelin kendine ykledii abidevi grevin nda bunlarn hepsi kk grlebilir.

FRANZ WERFEL, SAHTEKRLAR TARAFINDAN KANDIRILDIINI BLYORDU

Abraham Sou Sever, 1. Dnya Savandan nce zmirde domu olan bir Seferad Yahudisidir. Daha sonra Amerika Birleik Devletlerine gm ve imdi Kaliforniyada yaamaktadr. Abraham Sou Sever, Ermenilerin soykrm iddialar ve kendi tecrbe ve bilgilerine dayanarak Ermenilerin propaganda metotlaryla ilgili gereklerden bahsettii yazl bir fade ve ehadetname kaleme alm.

ERMEN MTOMANYASI

115

fadesinin nemi Franz Werfel ile ilgili olmasndan geliyor. Severin noter tasdikli ifadesi, Ermeni soykrm iddialaryla ilgili yazl ve szl tarihi koleksiyonun bir paras olarak Amerika Birleik Devletlerindeki aratrma kurulularna gnderilmi. Burada Severin dedikleri Franz Werfel ve Musa Danda olanlarla ilgili: Musa Da, eer gerekse, Ermeni ikiyzllnn ve isyannn en byk delilidir. Hepsi silahl elli bin Ermeni, kuatmaya kar tedbir olarak bu dan zirvesine km. Silahl gruplar, dan zirvesinden yaptklar ani saldrlarla Osmanl ordusunu arkadan vurmu ve daha sonra da dada kendilerini kaybettirmilerdir. Sonunda Osmanllar, Ermenilerin hazrlad tahkimat kefedince, saldrp hcuma geememilerdir. ttifak Devletlerinin Yenilmesi ve Kuatma krk gn srd, bu da Ermenilerin Osmanlnn burnunun dibinde ne kadar iyi bir hazrlk yapm olduunun iyi bir gstergesidir. Ayrca Ermeni asilerin, Ruslar tarafndan beslendiini, organize ve finanse edildiini, silah ve mhimmat saladn gstermektedir. Ermeni kurtulu rgt, Tanakn liderleri, Rusyann bamszlk ve yeni bir Ermenistan vaadleriyle kandrldklarn, para ve silahlarn Rusyadan geldiini, 1. Dnya Savana girmeden nce, kendi vatanlarn savunan Osmanl ordularna sabotaj dzenlemek iin Ermeni kurtulu gruplar tertip ettiklerini kabul etmilerdir. Osmanl ordular, dan n tarafn kuatm haldeyken, Musa Dann zirvesinde krk gn kalan binlerce Ermeni, Akdeniz e alan gizli bir k vastasyla kamlardr. Ermeniler, Akdenizde devriye gezen Fransz ve ngiliz sava gemileriyle mealeler ile iletiim kurmulardr. Kurtulan bu binlerce Ermeni, Msrn skenderiye limanna gtrlmek zere ngiliz ve Fransz gemi-

Andoniann bu imzal belgeyi aldnda henz grevine balamam olan Vali Mustafa Halikin sahte imzas

Eski bir takvim yapra, Osmanl mparatorluundaki hayat ekli gibi ok kltrl ve ok dilli: kat Andoniann kendi tuzana dmesi hi de artc deil

116

ERICH FEIGL

lerine bindirilmilerdir. Ermeniler, ilerine yle geldii iin, bu binlerce kiinin ngiliz ve Franszlarca kurtarlmasn gizleyip, ldklerine dair bir yalan uydurmulardr. Dadaki Ermenilerden sadece kk bir grup, sonunda Osmanllara teslim olmutur. Musa Danda Krk Gn adl kitab yazan merhum dostum Franz Werfel, yazd eyleri aratrmak iin hibir zaman bu blgeye gitmemitir. Sadece, Viyanadaki Ermeni arkadalarnn ona anlattklarn kaleme almtr. lmeden nce Werfel, bana, Ermenilerin, onun zerine yktklar birok yalan ve yanllarn bulunduu byle bir kitap yazd iin pimanlk ve utan duyduunu sylemiti. Ama Tanak terristlerinin, onu ldrmesinden korktuu iin bunu kamuya aklamamtr. Hristiyan misyonerler, Ermenileri, Ortodoksluktan, Protestan ve Katolik inanca dnme konusunda istekli ve kolay kandrlr grmlerdi. Bu deiimin vermi olduu bir sempati ile, katliam hakkndaki uydurma hikayelerin tm Bat dnyasnda yaylmasna yardm ettiler. Gnmz Ermenileri bu uydurma hikayeleri, orada hi bulunmayan ama ar ve Boleviklerle ibirlii yapan Tanak etelerinden duyan byklerinden dinlediler. Kurduklar cumhuriyet, Tanak fanatiklerinin entrika ve oyunlar yznden l dodu. Yalan soykrm iddialar, Bat Dnyasnda onlara kar byk bir sempati domasna sebep oldu. Bu iddialarn rtlmesine asla tahamml edemediler. Halen bu yndeki almalar tehditle bastrmaya ve engellemeye alyorlar.

ttifak Devletlerinin Yenilmesi ve Osmanl Devletinin Direnii

Atekes antlamas Balkanlarda bozuldu. 2 Ekim 1918de, Bulgar bat cephesi, tilaf Gleri karsnda yenilgiye urad ve Sofya, Selanikte teslim oldu. Hemen hemen ayn zamanda, ngiliz ve Franszlar, Os-

ERMEN MTOMANYASI

117

manlya kar Filistin cephesinde, Ermenilerin de desteiyle bir yark atlar. Osmanl ile tilaf Devletleri arasnda, 30 Ekimde Mondros Atekes Antlamas imzaland. Hemen sonra, Fransz ve ngiliz sava gemileri, 1915te byk bir yenilgiye uradklar anakkale Boazndan getiler. Elli be para sava gemisinden oluan gl donanma artk Sultann ehrinde demir atmt. Mondros Atekes Antlamasna ngiliz taraf adna imza atan Amiral Calthorpe, stanbula tilaf Devletlerinin ba komiseri olarak geldiinde, Osmanl mparatorluundaki en gl kii olmutu. Avusturya-Macaristan, 3 Kasmda Paduada teslim oldu. Alman temsilciler, teslim artlarn, 11 Kasmda imzaladlar. Bunu Versay ve St. Germen Bar Antlamalar takip etti ve 28 Haziranda, Almanlar malup taraf olarak zorunlu bar kabul ettiklerinde, yirmi bir yl sonra kacak 2. Dnya Savann da en nemli faktrlerinden birini yaratm oluyorlard. Avusturya temsilcileri, 10 Eyll 1919da imzaladlar. Bulgarlar, 27 Kasm 1919da attklar imza ile ayn zamanda Balkan Savanda Osmanldan aldklar ve Ege Denizine alan topraklar da kaybetmi oldular. En son, Macar Krall veya ondan ne kaldysa 4 Haziran 1920de teslim oldu. Galip tarafn zaferi, Sevrde en st noktasna ulat. Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristann yeni yneticilerinin, zor koulan bar artlarn kabul etmekten baka areleri yoktu. Artk ayn ey, Osmanl mparatorluunun temsilcilerinden de bekleniyordu. Hayal krkl yaratmadlar. Sevr, utanlacak bir ey deildi. En kt haliyle, Avusturyann St. Germende kabul ettikleriyle kyaslanabilirdi. Osmanl mparatorluunun snrlar, 1912deki byklne gre on kat kld. arlk ynetiminin devrilmesinden sonra kefedilen Ermenistan, tilaf Devletlerinin kendi aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Rusyaya ayrdklar topraklar alabilirdi. Osmanl heyetinin bu sama antlamay imzalamas manidar ve de ac verici bir olaydr. Tek bir mazeret vardr: Osmanl mparatorluunun bakenti, tilaf Devletlerince igal edilmitir ve padiah tamamen, kazanan tarafn insafna kalmtr. Ama Osmanl heyeti bu anlamaya asla imza koymamalyd. Yaplacak bir itiraz, Sultann iinde bulunduu durumu daha da kt duruma sokmayacakt. Trklerin ve dier btn Mslmanlarn gznde Sultan, hl Halife idi! Bu, imaj sadece daha gl hale gelirdi. Kaybedecek bir ey yoktu. Her neyse, Sevr, daha nce imzalanan Brest-Litovsk gibi etkili olmad. stanbuldaki halk adna hibir ey yapacak durumda olmayan Osmanl hkmetinden bamsz olarak, Orta Anadoluda, daha sonra Trklerin babas anlamna gelen Atatrk soyadn alacak olan, Mustafa Kemal nderliinde yeni bir Trk ynetimi ortaya kt.

Trkiye ve Ermenistann Varolma Mcadelesi: Her ki Millet de Varln Devam Ettiriyor Trkler Geneneksel Bamszlk eklinde, Ermeniler de Snrl Bamszln Eit Datld Bir ekilde
Versay, St. Germen Bar antlamalarndan sonra, var olma mcadelesi balad. Bu, tkenmi, yoksul dm bir halkn var olma mcadelesi iken, kazanan taraflar iin, snrlarn gvence altna alma mcadelesiydi.

118

ERICH FEIGL

Dier taraftan Trkler iin, her bir bireyin sadece var olma mcadelesi deil, ayn zamanda varlklarn srdrecekleri bir toprak paras iin yaplan bir mcadele idi. Galip devletlerin planlarna gre, Ankara evresindeki kk bir blge Trklere braklyordu. Geri kalan her yer, kolonilere blnp galip devletler arasnda paylalyordu. Osmanl topraklar iinde iki g blgesi ortaya kt. Birincisi, Sultann ve hkmetinin bulunduu stanbuldu. Galip devletler tarafndan btn gleri ellerinden alnmt. Ama hl Anadolu, Trklerin elindeydi ve direni buradan balad. Osmanl mparatorluunun mirasndan pay almak isteyen Yunanllar igale baladlar. Mondrosun ardndan daha bir yl dolmadan, 15 Mays 1919da, gl Yunan ordusu, galip devletlerin de desteiyle zmire kt. Amalar, Megali dea denen Byk Yunan mparatorluunu sonunda gerekletirmekti. Bu yeni ve beklenmeyen dmana kar Anadoluyu kim savuabilirdi? 19 Mays 1919da Mustafa Kemal Paa Samsuna ayak bast. Milli direnii tekilatlandrmaya ve idare etmeye kararlyd. 11 Eyll 1919da Sivasta bir kongre topland. Burada, delegeler, 30 Ekim 1918de Mondros Atekes Antlamas imzalanmadan nceki snrlarn btnln kabul ettiler. 30 Ekim 1334de (1918) yani Devlet-i Ali Osmaniye ile tilaf Devletleri asnda imzalanan atekes tarihindeki Osmanl snrlar ve Mslmanlarn ounlukta bulunduu btn blgelerin bir btn olduunu ve hibir artla blnemeyeceini ilan ettiler. Sivas Kongresinde alnan kararlarn gc ve tarihi etkisi, birok kiinin takdirini toplad. Bamsz Sivas Kongresinden alnan kararlarn tm, son Osmanl Meclisi tarafndan da kabul grd. Bu durum, gnmz Trkiyesince Misak- Milli olarak bilinir.

Sultan tarafndan atanan ve Damat Ferit Paann bakanlndaki Osmanl heyeti, 6 Haziran 1920 tarihinde, Democratic adl Fransz sava gemisiyle stanbuldan ayrld. 10 Austosta, daha nce Avusturyann Versayda, Almanyann St. Germende yapt gibi, galip devletlerin zorlamasyla bar antlamasn imzalayacaklar Sevre doru yola ktlar. Ancak, Trkiye Byk Millet Meclisi bu anlamay kabul etmedi.

ERMEN MTOMANYASI

119

Mustafa Kemalin nderliinde, Ankara, milli mcadelenin merkezi haline geldi. ehrin eski grn.

Her yerde ortaya kmaya balayan direni ruhuyla, ngilizler, 16 Mart 1920de Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulu igal etti. Osmanl Meclisi cebren datld. Osmanlnn nde gelenleri, Osmanl Ermeni ispiyoncularnn verdii isimlere dayanlarak ngilizlerce tutukland. Bu st rtbeli yetkililer, sava srasnda Ermenilere kar yaplan yakksz muameleden sulanyorlard ve hepsi Maltaya gtrldler. Buna cevap, 23 Nisan 1920de kurulan ve Mustafa Kemalin bakan olduu Trkiye Byk Millet Meclisi ile verildi. Bu gnden sonra Ankara Trk ulusal direniinin merkezi haline geldi. Bu zamana kadar, Trkler hep, ulusal Trk devletinin halk olarak deil de, ulus-st kavram erevesinde dnld. artlar Trk halkn, ok uluslu devletler iinde, son ulusal grup olarak, ulusal kavramlarla dnmeye zorlad. Var olmak iin, tam milli bir yap gerekliydi. Anadolunun byk bir blm hl igal altndayd. Anadoluyu savunabilmek iin, igal glerinin hakim olduu cephede savaabilecek dzenli bir ordu kuruldu. Batda Yunanllarn igali Ankaraya yaklayordu. Franszlarla ittifak halindeki Ermeniler, gneyde ilerliyorlard ve Kilikya blgesinin byk bir blmn kontrolleri altna almlard. Douda, Osmanlnn yenildiini gren Ermeniler, yaknda gereklemesini bekledikleri k ile Byk Ermenistan Ryasna iyice kaplmlard.

120

ERICH FEIGL

SAVAIN BTMEYEN KARGAASI

Brest-Litovsk Antlamas (Aralk, 1918) ve Gmr, Moskova ve Kars Antlamalar (Ekim 1921) arasnda Trkler ve Ermeniler
1917 1918 arasnda arlk Rusyasnn kmesi, Batl glerin Doudaki mttefiklerinin kaybolmasna sebep olurken, ttifak Glerine kk bir nefes aldrmt. Ermeni asiler, Dou Anadoluda ve MsrArabistan cephelerinde Trklere dolaysyla Avusturyallara ve Almanlara kar savamaya devam ettiler. Bu dnemde, Ermeniler, Osmanl mparatorluu, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Almanyaya kar verilen savata Batl glerin hesaba kattklar bir faktr haline geldiler. Sykes-Picot Antlamasnda, arlk Rusyasna verilen imtiyazlar (sadece politik olarak deil, abartl beklentileri olan Ermenilerin deil) sadece arn iine yarad. Komnist-Bolevik Rusya, uzun bir sre bilinmez bir varlk olaAnadolu ile Trklerin anayurdu rak kalacakt. (Kimse, politikalarnn, ar politikalarndan hibir fark olmadan devam edeceini dnemezdi; bunu en son dolan Orta Asya arasndaki yol necek olanlar Ermenilerdi.) arlk ykldktan sonra, Sykes-Picot 15.000 yandadr. Eer dou Antlamasnda ara vaat edilen her ey, imdi Ermenilere vaat Anadolu zerinde hak iddia ediliyordu. imdi onlardan kendilerini Osmanl mparatorluedecek bir millet varsa, bu Trk una kar verdikleri savata daha ayr bir konuma getirmeleri milletidir. beklenirdi! Lloyd George, o ok mehur aal tarzyla, Ermenistan masumlarn kanyla ykanm bir lke olarak tanmlad. Bilmedii bir ey vard ki, bahsettii kan, Hristiyan Ermenilerden daha ok, yas tutmaya hakk olan Mslmanlarn kanyd. Lloyd George, tpk Wilson ve Clemenceau gibi iki yzl biriydi. Romantik kurbanlarn seer ve artk kullanlmayacak hale gelir gelmez bir kenara atarlard. Cebri yaptrmlara hazrlk konferansndan baka bir ey olmayan bar konferans Ocak 1919da Pariste topland. Sanki Ermeni mfritlerin bekledii an gelmi gibiydi. Ermeniler, bar konferansna iki delege heyeti gnderdiler. Birinci heyetin banda, yllardr Osmanl mparatorluunun paralanmas iin alan, profesyonel gmen Boghos Nubar vard. Dieri de (28 Mays 1918 Bak Antlamas ile sadece Trklerin tand) Ermenistan Cumhuriyetindendi. ki delegasyon da hemen ak artrmaya balad toprak talepleri srekli artyor, makul tartmalar birbirleri ardna atlatyorlard. Politikay, hal pazarl ile kartrdklar ok akt. stekleri o kadar rndan kt ki, mzmin hal merakllar Avrupal gler bile gerek teklif yapmakta ilgisiz kalmaya baladlar. Sonunda Ermeni hals olmas gerekmiyordu. Trklerinki, daha eski, daha deerli ve daha gerekiydi. Boghos Nubarn banda olduu delegasyon, Dou Anadoluda bir Ermenistan kurulmasn istemeye baladnda, (Ermenistan Cumhuriyetinden Avetis Aharyonn liderliindeki) birleik delegasyon hemen Nubarn delegasyonuyla birleti ve toprak taleplerini, Karadenizdeki liman ehri Trabzondan, Kilikyaya kadar geniletti. Bu Byk Ermenistandaki Ermeni nfusu hibir zaman blgedeki toplam nfusun bete birinden fazla olmamt ve bu oran 1914 rakamlarna dayanyordu! Dahas, 1914ten ncesinde bile, tm dnyadaki Ermeni nfusu-

ERMEN MTOMANYASI

121

Boghos Nubarn, Fransz Dileri Bakanna gnderdii mektubun bir rprodksiyonu. (lk sayfa tamamen, ikinci sayfada da sadece selamlama ve Boghos Nubarn imzas grlmektedir.)

122

ERICH FEIGL

Dileri Bakan Stephen Pichona yazd mektupta, ayn anda be cephede birden savaan, bir de Ermeni isyanclarla uramak zorunda kalan Osmanllarn, kendilerini savunmak iin Ermeni nfusunu neden tehlikeli blgenin dna karmak zorunda kaldn yle zetliyor: Sayn Bakan, Ermeni Ulusal Delegasyonu adna, size aadaki deklarasyonu yapmaktan ve unlar hatrlatmaktan onur duyuyorum: Savan bandan beri, Ermeniler, sizin de bildiiniz gibi, fiili savalar olarak, Batl glerin yannda her cephede savam ve ortak amaca ulamak iin byk kurbanlar vermi ve aclar ekmitir. Fransada, Fransz bayra altna girerek, Yabanc Lejyona daha ilk gnde katlm, Cumhuriyetin ricas zerine, Ulusal Delegasyon tarafndan greve alnan Filistin ve Suriyede yer alm ve General Allenby ve komutanlarnn da resmi olarak aklad gibi kendisinin kazand zaferlerde byk rol oynamlardr. Kafkasyada, arlk Rusya ordusundaki, 40.000den fazlas gnll 150.000 Ermeni, Ermeni vilayetlerinin bamszl iin yaplan mcadelede, kumandanlar Antranik ve Nazerbekoff emri altnda, Trk ordularna kar savam ve bu mcadeleyi Boleviklerin geri ekilmesinden atekese kadar geen sre iinde srdrmlerdir. (Mektupta Fransz Dilerine ulat tarih olan 3 Aralk 1918 tarihi bulunmaktadr.) Bu balamda, Boghos Nubar, Ermenilerin 1 Kasm 1914ten, Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918e kadar olan sre iinde Osmanl mparatorluuna kar kendi ifadesiyle fiili savalar olarak savatn belirtmektedir.

Van Glnn st ksmndan grnt. (Yedi Kilise)

nun hepsi Dou Anadoluda toplansa bile, blgede bir Ermeni ounluunun olumas imkanszd. Peki ne oldu? 19. yzylda, birok Ermeni kilisesi, birbirleriyle kimin En Ermeni olduuna dair kavgaya tututular. Daha sonra, Tanaklar ve Hnaklar, bunu en iyi terrist olma mcadelesine dntrdler. Ve imdi, Ermenistan Cumhuriyetinden gelen delegasyon ile Ermeni diasporasnn delegasyonu da birbirleriyle benzer bir mcadeleye girdiler. Yukarda da belirtildii gibi, verilen ortak muhtra sadece Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas ve Erzurumun iinde bulunduu (ve Ermenilerin hibir zaman ounluk olmad) alt vilayeti deil, Trabzon ve de hi Ermeninin yaamad Karaba, Sansegr, Grcistann byk bir blm ve Kilikyay da kapsyordu. Ayn zamanda, bar sever kurbanlar olarak, savunmasz ve aresiz bir durumdayken, kana susam Osmanllar tarafndan ldrlen (veya g ettirilen) Ermenilerin hreti de sarslyordu. Sonu: Gen, zerk Ermeni Cumhuriyeti, bir seri fetih sava yapmaktan daha iyi bir ey dnememiti. Ermeni Ulusal Delegasyonunun bakan, Fransz

ERMEN MTOMANYASI

123

ERMEN CUMHURYETNN SAVALARI

Grcler, gen Ermeni Cumhuriyetinin ilk kurbanlar oldular. Grc-Ermeni anlamazlnn kkleri, Ermenilerin, M.. 6. yzyldan 4. yzyla kadar sren glerine gitmektedir. Grcler ile Ermeniler arasnda srekli savalar ve kan davalar olagelmitir. Bu anlamazlk en st seviyeye 1920 ylnda, Ermeniler, Alaverdiyi getiklerinde ve Lori blgesinin kuzeyine doru ilerlediklerinde kmtr. Eer Grcler, Ermenilerin isteklerini kabul etselerdi, bu Grcistann sonu anlamna gelirdi Grcistann bakenti Ermeni terristlerce tamamen kuatma altna alnmt. Lori blgesi zerine yaplan iddialar, Kars, Erzurum ve Adanaya yaplanlar kadar ftursuzdu ama daha ykcyd, nk daha yeni bamsz olan bir devlet olarak binlerce sorunla urarken komularndan gelen bir talepti bu. Lori blgesinde, Tanak kontrolnde bulunan yer iin belki kk bir mazeretleri olabilirdi, nk Tiflisin kuzeyinde az da olsa Ermeniler vard. Ama Mslmanlarn bir zamanlar hkmettii btn yerlerde olduu gibi, burada da Ermeniler aznlk durumundayd. Byle bir durumda hibir hukuki iddia ortaya atlamazd.

124

ERICH FEIGL

1919 lkbaharnda, Ermeniler, Anadoluda igalci eylemlere baladlar. lk saldrlar Oltuya oldu.

General Dor komutasndaki Ermenistan ordusu, kendini sadece Ermeni iftlik ve kyleriyle snrlandrmad; artk hi Ermeninin bulunmad yerlere de girdi. Ermeni birlikler, dorudan Tiflis havalisine girdi. Sava, ancak bu kritik seviyeye gelince, Grcler, Ermeni igaline kar mcadele etmek ve Ermenileri geri pskrtmek iin ayakland. Ermenilerin Tiflisi igal etmesi, dnya kamuoyunun gznn almasna sebep oldu. lk defa, Ermenilerin komularnn karsnda zulme uram, masum, silahsz, barl, Hristiyan bir millet olmadn, aksine karlarnda terrist bir kurulu olduu anlald. Ad Tanak olan bu kurulu, g ve toprak iin, bu topraklarda Ermenilerin yaayp yaamadna bakmadan, yorulmak bilmez bir ekilde savayordu. phesiz, nce Dou ve sonra Gney Anadoluda daha sonra da Kafkasyada Byk Ermenistan ryasn bitiren ey de bu arlk oldu. HristiyanErmenistann, Hristiyan Gen Ermeni Cumhuriyetinin bir sonraki kurban, dou Grcistana 1920de yapt saldrnn komusu Azerbaycan oldu. ngilizler, Kafkasya blgesinden biramac snrlar geniletmekti. Sadece liklerini Austos 1919da geri ektiler ama Ermeni yandalarna bunun, son kez bir ordunun, Ha semda ok sayda modern silah braktlar. Kafkasyada Batl devletboln kullanarak Hristiyan bir lerin g bulundurduklar tek yer, Batumdu. Bu ss kullakomusunu hakimiyeti altna almaya narak, ngilizler, Ermenilere byk destek veriyorlard. Batl almas olmasn umabiliriz. glerin Kafkasya blgesinden ekilmesiyle, Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki dmanlk hemen ortaya kt. Ermenilerin hak iddia ettikleri topraklar iinde sadece (Trk, Krt ve erkes, vb.) Mslmanlarn bulunduu Trk snrlar iindeki blgeler deil, Azerbaycann bir blmyle, Tatarlarn yaad topraklar da vard. Nahcvan ve Karaban dalar ve vadileri, Ermeni igaline kar Tatar direniinin gsterildii yerler oldu. Mslman toplumun ayaklanmas, ksa bir zaman iinde, Erivann kendi evresine ulat. (Unutmamalyz ki, daha sonra Ermenistan Cumhuriyeti olarak anlacak olan blgeler de

ERMEN MTOMANYASI

125

dahil olmak zere, blgede Mslmanlar hep ounluk durumundayd.) Ermeni kaytlarna gre Norashen, Tatar asiler tarafndan fethedildi ve savunmasz Ermeni kyller Tatarlar tarafndan katledildi. Ermenistann Karaba ve Nahcvan igal ettii dramn ilk perdesinden pek bahsedilmez Ermeni vahetinin en kts, cezai yolculuk ad altnda krk (!) kyn ve nfusunun tamamnn yok edildii, Zangezurda grld. Kanl ve acmasz saldrlar, 1920 Knn sonuna kadar devam etti ve hem Azerbaycan hem de Ermenistan zayflatt. Ermenilerin, Hristiyan komular Grcistan Cumhuriyetine yapKafkasyada Bolevik devrinin ilk klar grlmeye tklar saldrlarn amac, Azerbaycana kar yaplan saldrlarn yaylmac amacyla aynyd. Bu gibi saldrganlklar, Ermenilerin balamt ve blgedeki lkelerin, Osmanllarn sadece barcl, ehit millet imajna deil blgedeki saysz kilise ve manastrn da zarar grmesine sebep oldu. salad ksa sren bamszlklarnn zevkini srmeleri iin pek de uzun zamanlar olmad. Ermenistan ile yapt sava yznden ok zayf den Azerbaycan, Nisan 1920de Sovyetlere yenik dt. Sovyet yardm ve arabuluculuu ile Zangezur ve Karaba, Azerbaycann oldu ve yerel Mslman halkn varl gvence altna alnd. Daha sonra Trkler aleyhine Ermeni propagandas balad. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesinden ksa bir sre nce, Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl garantrlnde kuruldu. Atekes imzalanr imzalanmaz, Ermeniler, Dou Anadoluya saldrmaya baladlar. Bir Grc kartal. Kafkasya ve Dou Anadoludaki (hem kronolojik hem de corafik) siyasi Grcler, Ermenilere kar 1920de yaplan savata boluk zarfnda, Ermeniler btn kozlarn oynadlar. Kimisi Tatar uluslararas yardmla ayakta idaresinde olan yerel Mslman birlikler, para ve malzeme asndan ok kalabildiler. zayft. ngiliz ve Ermenilerin mterek glerine kar varlk gsteremediler. Nisan 1919da, Ermeniler, ngilizlerin de yardmyla Karsa kadar geldiler. Oltu ve Ardahan, (en azndan dtan) ngiliz ynetimine girerken, yeni smrgeci patronlar, Kars tamamen Ermenilere braktlar. Ayn zamanda, Ermeniler, Mslman Nahcvan igal ettiler. Nisan 1919da gen Ermenistan Cumhuriyeti, en gl durumuna geldi. Son hedef, Kars, (Karadenize k salayacak olan) kuzeydeki Trabzonun igaline kprba olarak kullanmak ve daha sonra da Adanadan kuzeye doru ilerleyen Fransz-Ermeni igal kuvvetleriyle birlemekti. Bu, (Paris Bar Konferansnda yksek sesle istenen) Karadenizden Akdenize kadar uzanan Byk Ermenistann gereklemesi demekti. Ermeniler sayca en kalabalk duruma geldikleri zamanlarda bile, blge nfusunun sadece 1/6sn oluturmulardr. En kalabalk olduklar Van ilinde bile, nfusun sadece 1/3 Ermeni idi. Peki ne oldu? Kars; Erzurum ve Sivas, Batda Trabzon ve gneyde Adanaya devam etmesi planlanan igalin balang noktas oldu. Ermenilerin bu planlar, Mustafa Kemalin ihtiyatl dehas ve Kzm Karabekirin askeri zekasnn birlemesi sonucu bozuldu.

126

ERICH FEIGL

KARSIN KURTULUU VE ERMEN YAYILMASININ SONU

1920de Austosun ilk, EylIn son gnlerinde, Bakde, Uluslaras bir ar ile, Dou Halklar Konferans dzenlendi. Bu kongrede, Kafkasya halklar ve Kafkasya ve evresinde yaayan Trki topluluklarn oluturduu birleik bir cephe ortaya kt. rili ufakl, temsil edilen btn airet ve etnik gruplarn ortak bir drts vard: Ermenistan korkusu. Sovyetlerin de, Rusya Ermenistann, kendi kontrolleri altna almak gibi bir hedefleri vard; tpk Beyaz arlk dneminde olduu gibi. Sonuta Ermeniler iin deien bir ey olmad. Hesaplanamayacak miktarda Mslman ve Ermeni kan aktktan sonra, Ermeniler eskiden olduklar yere baml veya baka bir ekilde geri adm attlar. Tek fark, imdi arn deil, Rus Boleviklerin hakimiyeti altnda olmalaryd. Bu srada, uluslararas cephede, gen Ermenistan Cumhuriyeti btn gvenirliini kaybetti. Grc ve Azeri komularyla yaptklar ard arkas kesilmeyen savalar, silahsz, bar amal ehit kandrmacasn ortadan kaldrmt. Bu kandrmacay olutururken, Ermeni banazlar, on yllarca sren terrist saldrlarn dnyaya unutturmada byk beceri sergilediler. Bir zamanlar, terrist gruplar yneten ayn Tanaklar imdi (daha kk de olsa) btn bir devlet mekanizmasn idare ediyorlard. Yenilip geri ekilmeleri gerekirken, 30 Haziran 1920de Oltuya topu saldrs dzenlediler. 8 Temmuzda Dn Tepeyi ele geirdiler ve birka gn sonra Cambara girdiler. Hemen sonra gzlerini, Nahcvan ve Kazmana diktiler ve Kulpa kadar ilerlediler. Dikkatli ve itinal bir hazrlk dneminden sonra, Kzm Karabekir, Eyll 1920de kar saldry balatt. Trklerin elinde sadece eski moda, ikinci el silahlar vard ve hi hava gc yoktu.

Nisan 1919da Ermeniler, ngilizlerin yardmyla Kars igal ettiler ve buray Anadoludaki saldrlarnn merkezi haline getirdiler. Amalar, Trabzon ve Adana zerinden iki denize k elde etmekti. Bu Byk Ermenistann Karadenizden Akdenize kadar yaylmas anlamna geliyordu. Ermeniler bu blgede her zaman aznlk durumunda olmulardr.

ERMEN MTOMANYASI

127

Ermenilerin kk bir hava filosu vard. 29 Eyllde Trkler Sarkam geri aldlar ve 1 Ekimde, Karsn seksen kilometre gney-dousundaki nemli bir kale olan Kazmana ulatlar. Karstaki saldrlar, 27 Ekimde balad ve gn sonra kale, tm ganimetleriyle birlikte Trklerin elindeydi. Alnan esirlerin arasnda kabineden bir bakan, general, alt albay ve on iki vali vard Ele geirilen Ermeni sava bakan, Aratov, sonunda Karadeniz ve Akdenize almann ok kr ki kanl olmayan bir hayal olduunu anlamt. Birka gn sonra Trkler Gmrye ulat ve 6 Kasmda atekes istediler. Maalesef, atmalar ksa bir sre daha srd ama 1920, 2 Aralk, 3 Aralka balayan gece bar saland: antlama Gmrde imzaland. ay sonra, Gmr Antlamas, Moskovada tekrar imzaland. Bu sefer, Sovyet Rusyann da anlamada sz hakk vard. Moskova Antlamasnda ad geen lkeler, Kzm Karabekir Paa Ermenistan ve Grcistan davet edilmediler veya fikirlerine mracaat edilmedi. Bir kez daha Rusyann tebas olmulard. lgin bir not olarak belirtmekte yarar var ki, Gmr Antlamas, sadece Moskovada deil, Byk Millet Meclisinin onayndan sonra, 22 Eyllde 1921de Karsta da imzalanmtr. 26 Eyll 1921de, Kafkasya lkeleri arasndaki genel bar grmeleri Karsta balad. Rus delegasyonun yan sra, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandan da temsilciler vard. Trkiyeyi Kzm Karabekir temsil etti. Mzakereler 13 Ekime kadar devam etti ve sonra bir antlama daha imzaland. O gn, nihayet, sava yorgunu Dou Anadolu-Kafkasya blgesine bar gelmiti. Baz kk Ermeni terrist saldrlar dnda, salanan bu bar, 2. Dnya Savann tehlikeli artlarnda bile devam etti. 2. Dnya Savanda sonra, Sovyetler Birlii, daha nceki arlk dnemi gibi, Kars ve Dou Anadoluyu ele geirmeyi denemek istedi. ok kr ki, 1915deki trajik olaylar hl ok net bir ekilde hatrlamakta olan blge halk, yeni bir savatan kurtuldu. 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamas, (hl deimemi olan) snrlarn geerlilii ve bu antlamaya uygulanacak dier antlamalarn hkmszl ile ilgili detaylarla doludur. (Sevr ve Lozan Bar Antlamas bile, Kars Antlamasn etkilememitir.) Antlamada Ermenistan tarafndan bile yasal olarak imzalanan bir madde vardr: Madde 15: Bu antlamaya imza koyan hkmetler (Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Trkiye) dier tarafn sava srasnda iledii sular ve saldrlar iin genel aff kabul etmitir... Ve Ermeniler, aslnda, Ermenilerin kendileri verdikleri bilgilere dayanarak, Austos 1914ten itibaren fiili sava idiler. Gerekte, Ermeni halkn liderleri Rusyann yardmyla, Osmanl mparatorluunu etkisiz duruma getireceklerini dndkleri 1878den beri fiili sava idiler.

128

ERICH FEIGL

GNEY CEPHESNDE BENZER BR TRAJED

1915de Mu ve Vandaki lm saan Ermeni ayaklanmalar, mparatorluk snrlar iinde, Osmanlya kar baka bir cephe amak anlamna geliyordu. Bu artlar altnda, Osmanl hkmeti, Anadolunun tehdit altndaki bu blgesini savunmann yolunu, Ermenileri baka bir yere srmekte buldu. Yzbinlerce Ermeni Suriyeye srld. Mondros Mtarekesi sonulanr sonulanmaz, bu insanlar evlerine geri dnmeye baladlar. Artk, amalar yeni bir Kilikya Ermeni devleti kurmakt ama bu devleti kurmak istedikleri blgede, daha nce olduu gibi savatan sonra da aznlk durumundaydlar. Savan tli detaylarna daha fazla girmek mmkn olmad iin, tek bir olay anlatmak yeterli olacaktr. Bu olay, hatrlanmak istenilen ve de baarlan(!) Hal gelenei kampanyasnn boyutlarn anlatmaktadr. Fransz-Ermeni igalciler, Trkler tarafndan geri pskrtldkten sonra, Mersin ve Toroslar, FranszErmeni ynetimini istemeyen sahiplerinin eline gemi oldu. Ermeni fanatiklerden oluan bir ete, Seyhan ve Ceyhan nehirleri arasndaki blgeyi zerk ynetim ilan etmeye karar verdiler. Bu sama operasyonun lideri Mihran Damatyan gzden dm bir terristti. lk kanl tacn, Sasundaki isyanlar kkrtt iin almt. Franszlar onu eski gnlerine geri getirmek istediklerinden, 5 Austos 1920de Bamsz Kilikya Ermeni Devletini ilan etti. Bir avu kanl sadk takipisiyle, terrist bir saldr ile Adana Vilayet Konan igal etti. (Sanki Kilikyada byle bir ey varm gibi) Ermeni Ulusal Delegasyonunun temsilcisi olarak, kendini Fransa garantrlnde Ermeni valisi ilan etti. Bu talihsiz samalk, Fransz komutan ondan ve hkmetinden bu sama komediyi bir an nce bitirmesini isteyince bir saat sonra sona erdi. Franszlar, Kilikya maceralarna ksa bir srede son verdiler. 11 Aralk 1918de, drt yz Ermeniden oluan bir Fransz taburu, Musa Da ve Zeytun civarndaki Ermeni isyannn mehur blgesi olan Drtyolu igal ettiler. 20 Ocak 1920de Franszlar Maratan ekilmeye baladlar. (6 ubatta stanbuldaki patrik, Parise iki bin Ermeninin Trkler tarafndan katledildiini syleyen bir telgraf ekti ve 25 ubatta Reuters, tm dnyaya, Marata 70.000 Ermeninin Trkler tarafndan kesildiine dair bir haber geti) uras bir gerek ki, durum, Reutersin satmaya alt dedikodulara hi benzemese bile, Trkiyenin gneyindeki sava, sava zamannda atlan geleneksel iftiralarla zel bir sava karakterine brnyordu. Sava, en iyi artlarda donanm Ermeni birlikler ve Ankaradaki hkmet tarafndan yeni kurulan Trk birlikleri arasnda oluyordu. Trkler ekipman ve ulam eksikliklerini, vatan aklaryla telafi ettiler. 20 Ekim 1921de, Trk hkmetiyle, Fransay temsilen M. Frankli Bouillon arasnda bir antlama imzaland. Bu antlama, Fransz birliklerinin kaytsz artsz geri ekilmesini gerektiriyordu. 1918de Kilikyaya geri gelen Ermeni nfusunun byk ounluu, geri ekilme srasnda Franszlara katld. Bu, Trkiyenin gneyindeki Ermenilerin, Trk toplumunun kymetli bir parasn oluturmasna ve Anadolunun her yerinde ho karlanacak olmasna ramen gereklemitir. Btn olgular, Ermenilerin Kilikyadan kitle halinde g etmesinin, tek bir ama dorultusunda plan ve programlandn gstermektedir. Birileri, aptal ve beceriksiz Trklere, Ermeni elementi olmadan bir eylerin ilemeyeceini ispatlamak istemiti. Ticaret zellikle uluslararas ticaret kalc olarak ellerinden gidecekti.

ERMEN MTOMANYASI

129

Anadolu Orta Dou Medeniyetinin bir merkezi. Elaz yaknlarndaki Keban Baraj, Fratn sularn tutarken, Keban Glnn hemen gney dousunda Dicle akmaktadr. Arkeologlar blgede, Asyadan gelen ve Urartu kltryle yakn balar olan, Anadoluda doup Kafkasya ve randa yaylan Hurrian kltrne ait, erken bir neolotik kltrn izlerini bulmulardr.

Ama tam tersi oldu.Eski Osmanl mparatorluu zerine kurulan devletlerde yzbinlerce yetenekli Ermeni bulunmaktadr. (1915te g etmediler; srekli dolayorlard). Ancak, bu dier lkelerin hibiri, Trkiyede gerekletirilen baaryla kyaslanamaz. Sadece Trkiye, onu bar dolu bir gelecee gtrecek olan bar dolu bir mevcut durum yaratabildi. Dier lkeler, zellikle Suriye ve Lbnan, kan gl ve terr iine battlar. Lbnandan sz almken: Kilikyadaki Fransz bakomutan,

Van kaps. Gmr, Kars ve Moskova Antlamalar (1920 ve 1921) Dou Anadoludaki Trk hakimiyetini salamlatrmtr.

130

ERICH FEIGL

General Dufieux, nl bir Trk dman idi. Son ana kadar, tek bir Trkle bile temasa gemekten kand. Adanadan 24 Kasm 1921de ayrld. Ayrlmasndan hemen nce, Fransz sava mezarln ziyaret etti ve elenk brakrken ac bir biimde yle dedi: Kanlar bo yere aktan Fransz askerlerine. Lbnandaki terrn ve felaketin kurbanlarn hatrlamak isteyen tm Franszlara bu szleri hayalen sylemi olabilir. Zaman iinde, Lbnanda yaylan anlalmaz terr dalgalar Fransa ve Parise, saysz masum kurban hedef alr bir ekilde ulat. Aslnda hepsi, Fransann, Ermeni terrne gz yummak ve hatta destek vererek Osmanl mparatorluu ve Suriye ve Lbnan zerinde g ve etki sahibi olabilecei dncesine dayanan Fransz politikasnn zel kurbanlaryd. Bu arada, Pariste birok masum Fransz vatandann lmne sebep olan saysz Ermeni bombas patlad. Bu bombalarn ou, bir zamanlar, Osmanl mparatorluu zerinde hakimiyet kurabilmek iin, Franszlarn yapay bir ekilde ortaya kard Lbnandan gelmiti. Ermeni terristler ve yandalar, Lbnandaki trajedi ile hibir ilgisi olmayan, Franszlarn bugn yaadklar katliam, gecikmi bir intikam olarak grmektedirler. Ancak, bugn Trklerin, demek zorunda olduklar diyetle hibir alakas yoktur. Orta Dounun bugnk durumu iin Franszlardan daha az sorumludurlar. Hepsinin tesinde, Franszlar, Ruslara, ngiliz ve Amerikal misyonerlere, talihsiz Ermenileri, i sava cehennemine atmada yardm etmilerdir 1 Aralk 1921 aramba gn, Trk birlikleri sahile ulatlar ve Adanann idari otoritesi Franszlardan Trklere geti. Bu, Fransz igalinden sonra ortaya kan gney cephesindeki, talihsiz i savan sona erdii anlamna geliyordu. Ama Trkler, bat cephesinde hl savayorlard. 15 Mays 1919da balayan igal ile, Yunanllar, Bat Anadolunun yarsn igal etmiler ve artk gzlerini Ankaraya dikmilerdi.

GMR, MOSKOVA VE NHAYET KARS ANTLAMALARI

Kzm Karabekir komutasndaki birliklerle, Ermenistan arasndaki etin sava ok ykc olmutu. Sava ilk olarak, Trklerin Kars geri alp, Gmrye ilerlemeye balamasyla, Ermenilerin atekes ars zerine yapld. Sert mzakerelerden ve yeniden balayan Ermeni saldrlarndan sonra, modern silahlarla donanm Ermeni ordusu, ahtaht yaknlarnda, 15 Kasmda yenilgiye uratlmt. Ermeniler bir defa daha atekes talep etmilerdi. Gmr bar grmeleri 10 gn sonra balad. 2 Aralk 1920de Trkiye (o zamanki adyla Osmanl mparatorluu) ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda bar imzaland. (Tam metin, Mavi Boncuk Arivleri ve Bir Terr Miti adl kitabmda, Kzm Karabekir ve Aleksandr Hatisyann imzalarn tar halde ngilizce ve Franszca olarak mevcuttur). Hl geerli olan anlama u cmle ile biter: Erivan hkmeti, Sevr Antlamasnn geersiz ve hkmsz olduunu bildirir. Bir sre sonra, 16 Mart 1921de, Trkler, Moskova Antlamasn imzaladlar. Daha nce Ermeniler, Sovyet Rusya temsilcisi Legrand ile Ermenistann snr sorunlarnn zmnde Rusyann aracln kabul ettiini kabul eden bir antlama yapt. Gmr Antlamas, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr, Ararat (Ar) Dann kuzey-dou snr da dahil olmak zere, net bir ekilde belirtmitir. Ar, Trkiyenin en yksek dadr. Ancak, Sovyet Ermeni Cumhuriyeti, Ary kendi snrlar iinde gstermektedir. Bu, orada bulunan bir Srp manastr yznden, Srbistann, Atos Dana bayrak asmas kadar samadr. Karstaki son oturumda, Moskova Antlamas, net bir ekilde onaylanm ve 13 Ekim 1921de, bugnk Trk-Ermeni snr, tasdik edilmitir. Ermeniler, Aniyi almak iin her eyi yaptlar. Ama bouna. O

ERMEN MTOMANYASI

131

gnden sonra, Trkleri, hibiri doru olmayan saysz Ermeni iddiasndan biri olarak, bu blgeyi tahrip etmekle itham ettiler. Bu artlar altnda Ermenistan tipik bir ekilde, Azerbaycann bir paras olan ve halknn ounluunu Azerilerin oluturduu Zangezuru igal ettiler ama en azndan Karaba ve Nahcvan kurtarlabildi. Ancak, Ermeni ve Rus gleri, Mays 1992de, Karaba ve Laini kesin bir ekilde fakat geici olarak igal ettiler.

ERMEN YUNAN GALNN SONU

Ermenilerin, Dou Anadoludaki (zellikle Van) ykc isyan, Osmanl hkmetini, dou illerini koruyabilmek iin, Anadolu Ermenilerini srgn etmeye zorladnda, stanbul ve zmirdeki Ermeni nfusu bunun dnda braklmtr, nk bu blgelerde her hangi bir tehlike ortaya kmamtr. 1919 lkbaharnda, zmirdekilerin de bir an nce srgn edilmesinin herkes iin iyi olaca, Yunan igali srasnda, Trklere zarar vermek iin ellerinden geleni yaptklar ortaya kmtr. Belli bal Ermeniler, kendilerini, Yunanllarn zmiri igal ettikleri daha ilk gnde, Trklere kar yaptklar saldrlarla belli etmilerdir. zmirdeki terr tamamen kontrolden ktnda, Yunanllar, cinayet ve yamalarn nne geebilmek iin, kendi destekilerine kar baz nlemler almak zorunda kaldlar. Bunlarn arasndan iki Ermeni provokatr idama mahkum edildi. Washingtondaki Library of Congresste mevcut olan, Bristol Komisyonu raporunda, bir mttefik (Batl) gleri subaynn durumla ilgili fikirlerini iermektedir. stanbul ile zmir arasndaki blgede, zellikle Yalova ve Gemlik civarndaki Trk kylerinin, Ermeni ekiyalar tarafndan yamalandn ak ak anlatmaktadr. Bu ekiyalar, ayrca gelecekte Yunanllar ve Ermenilerin hakimiyetine girecei iin, blgeyi Trklerden temizlemilerdir. Daha sonra, Trk delegasyonunun bakan bu olaylar, Lozan Bar Konferansnda dile getirdiinde hi kimse aksini iddia edemedi. Yunanllarn Trklere beklenmeyen saldrs, Bat Anadoluyu igal amacyla 15 Mays 1919da balad. Sonunda, - iki bin yl sonra (!), Byk Yunan mparatorluu, uzun zamandr Trk topra olan Anadoluda yeniden ortaya kacakt. Batl gler, Yunan macerasna byk destek verdiler. Ama bu, bu megolamaninin kurbanlarna kar seyirci kalacaklar anlamna gelmiyordu. Bu, ksa bir sre iinde Yunan ve Ermeni mltecilerinin kaderiyle aka ortaya kt. Ermeni igali, en gelimi silah ve snrsz para desteinde devam edip Haymanaya Ankara il snrna kadar devam etti. Bu noktada, igal Anadolu Trkln tehdit eder hale gelmiti. Sava meydanndaki top sesleri Ankarada duyuluyordu. Hkmet teslim olmay deil, Sivasa tanmay dnyordu. Ancak, Yunanllar, kapasitelerini oktan amlard. Ankarada nlerinden balayarak, Trkler, tedricen ilerlemeye baladlar. 21 Austos 2 Eyll 1921 arasndaki 11 gnlk savatan sonra, Yunan saldrlarn Ankara dna tamay baardlar. Trkler, Yunanllara kar batya doru ilerliyorlard. Trkler, yaln ayak ve yetersiz donanmlyd ama zaferi kazanan taraf oldular. Franszlar, gelgitin tersine dndn hemen anladlar ve Ankara ile iyi ilikiler kurma telana girdiler. Dileri Bakan, Henri Franklin-Bouillon, gelecekte mzakere edilecek tarafn, hl gsz bir hkmetin varln devam ettirdii stanbulda deil, Ankara olduunu bilerek hemen Anadoluya geldi. Fransa yeni Trk Milli Misak kabul etti ve ayn zamanda Sevrin maddelerini geersiz ve hkmsz saydklarn belirtti. Bu Fransa, btn glerini Ermenileri savaa ve terrizme tahrik etmek iin kullanan Fransa idi. Ama artk Osmanl iin hedefleri deimi ve bu yolla sonu alamayacaklarn

132

ERICH FEIGL

anlamlard. Ermenilerin amalar bir gecede unutuldu tpk, ansn zorlayan Byk Yunan mparatorluu gibi. Austos 1922de, itinal bir hazrlk dneminin ardndan, Trkler Yunanl igalcilerine saldrya getiler. Bu arada, Yunanllar, Anadoluda kirpi savunmas kurmulard ve her eylerini zafere balamlard. Kral Konstantin, 13 Haziran 1921de, Anadoludaki sava tiyatrosunu ziyaret etti. Sembolik anlamlar tayan bu hareketle, Hal ordularnn, yzyllar nce ayak bastklar kylara ayn yerden ayak basyordu (ama nafile). 2 Eyll 1922de, Trk ordular, Eskiehiri Yunanllardan kurtard. Bir hafta sonra, Yunanllarn ayrlmadan nce atee verdii Manisaya ulatlar. Ksa bir sre sonra zmirde de ayn eyler olacakt. Trklere yanm bir dnyadan baka bir ey brakmyorlard. Mustafa Kemalin komutasndaki gler, zmire girmeden ksa bir sre nce, ehrin Ermenilerin bulunduu kesiminde byk bir yangn kt. ehrin hemen hemen yars demek olan 25.000 bina kl oldu. tfaiyeciler, aresiz bir ekilde oradan oraya koturup su aradlar. Su sarnlar botu, yangn hortumlar kesilmiti ve su sistemi tahrip edilmiti. Bu soykrm, antik dnyann kurulduu topraklardaki en byk yanYunan igalinin korkun sonu: Alevler gn emriydi. Tanaklar da yapm olabilirler. Eer byleyse (1915 lkiindeki zmirden kaan insanlar. Birok kii, Yunanistan ve baharnda) Vanda yaptklar ve dnyaya yaylmasn istedikleri imha Trkiyedeki evlerini kaybetmitir. hareketinin sadece ikincisiydi. Kundaklar, tm dnyaya Trklerin Yunan igalcilerinin hesaplar, Ermeni terristlerinki kadar ileri gitmitir. Anadoludaki en byk, en zengin ve en gzel ikinci ehri yerle bir ettikleri dedikodusunu, Trklerin zmire girdikleri gn yaydlar. Dnya kamuoyu bu samal da daha nceki samalklar gibi byk bir afiyetle yuttu. Korkun Trk masal yzde yz garantisi olan bir att. 11 Ekim 1922de, galip Trkler ve malup Yunanllar arasnda Mudanya Atekes Antlamas imzaland. Bu antlama ile, stikll Sava, zaferle sonulanm oldu. Hl stanbulda igal kuvvetlerinin elinde esir bulunan padiahn hkmeti zaferi tebrik etti. Bar grmeleri, 22 Kasm 1922de Lozanda balad. nn savalarnn muzaffer komutan smet Paa, Trk delegasyonunun bakanln yapyordu. Kendini Anadoludaki sava cephelerinde ispatladktan sonra imdi mahir bir diplomat grevi stlenmiti. Grmelerin Trkler adna eit gemesi ynnde byk baar salad. Milliyetilii ortaya kard. Bu yzden Ermeni kelimesini kullanlmad bile. Lord Curzon, en sonunda, Ermeniler konusunu atnda (nk artk onu ilgilendirmeseler de igal glerine verdikleri destek yznden kendini mecbur hissediyordu), smet nn laf fazla uzattrmad: Bir i siyaset meselesi olarak, aznlklarn ulusal istekleri, kendi zgrlkleri ile ilgilidir, ama iyi bilinmelidir ki, Osmanl mparatorluu, bundan daha fazla klemez ve kendi topraklar iinden baka bir bamsz devlet karmas sz konusu deildir. Milliyetilik prensibi, her yerde eit bir uygulamaya ulaana kadar, iinde makul sayda gayri Trk bulunan Osmanl topraklarnn bamszl iin tasarlanan ayrlk hareketler hakl grlebilir. Marsilyadaki Yunanllar, nasl bamsz veya anavatanlarna bal bir Yunan devleti kurmay dnemiyorsa, Trkiyedeki Rum-

ERMEN MTOMANYASI

133

lar veya Ermeniler de, Trkiyede zerinde benzer isteklerini hakl gsteremezler. Yunan Babakan, Venizelos da konumasnda Ermeni konusuna deinmeyi dnmt. Yunan igali srasnda Anadolunun kan glne dnmesinden ve daha sonraki sorumlu olan bu adamd. (Btn iltica trajedisinin sorumlusu da o idi.) smet nn ona cevabn verdi: Hi phe yok ki, Venizelos, Anadolunun igal edilmesinin Ermeniler iin yeni bir sefaletin sebebi olduunu grmezden geliyor. Bu zavall toplum, Yunan ordusunun saflarna katlmaya zorlanmtr Ermeniler cepheye gitmeye ve Trklere kar savamaya zorlanmlardr. Yenilgiden sonra birok yamalama oldu. Dahas, Yunan yetkililer bunlar Ermeniler yapt, diye gsterme abas gsterdiler. Sonra, Yunanllar Anadoluyu terk edince, Ermenileri de beraberlerinde srklediler. Kabul etmek gerekir ki, dnyada Ermenilere acma cretini gsterecek en son hkmet, Ermenilerin bana bu kadar bela aan Yunan hkmetidir. Lord Curzon, bir zamanlar Anadoluda yaam olan milyon Ermeni zrvasndan bahsetmeye baladnda, smet nn yle cevap verdi: Tarihin hibir dneminde Anadoludaki Ermeni nfusu milyon olmamtr. (1. Dnya Savandan nce say bir buuk milyondur.) nn, Ermeni ihtilal komitelerinin, Kilikya Ermenilerini, memleketlerini terk edip, Suriyedeki Fransz glerine katlmak iin zorladn ac bir ekilde belirtti. Zorla yaplan byle byk bir gn arkasndaki itici g, Trk ekonomisinin, Ermeni altyaps ve Ermenilerin uluslararas ticaret tecrbesi olmadan tamamen kecei inancyd. Bu inan, ksa bir sre iinde gerekler tarafndan rtld. nnnn belirttii gibi, 6 Ocak 1923te Ermeniler ayaklandklarnda, Ermenilerle ilgili tm sorumluluk Batl glerindi. Ermenileri Trkiyeye kar kkrtan ve politik bir alet olarak

15 Mays 1919: Yunanllar Anadoluyu igal ettiler. Ayn gn, tam donanml ilk birlikler, Bat Anadoluyu Ankara kadar igal edip, megali idea dedikleri hayalleri, Byk Yunan Kralln geree dntrmek amacyla zmire ktlar. Mays 1920de Bursay, Temmuz 1920de Edirneyi igal ettiler. Aslnda, ngiltere ve Fransann yardmyla, Ankara nlerine kadar geldiler ama sonunda smet nn ve kahraman askerleri tarafndan yenilgiye uratldlar.

9 Eyll 1922. Trk ordusu, zmire girdi. Bir gn nce Ermeniler ehri atee verdiler. Trklerin hl ayakta olan antik bir kent ve mkemmel bir liman deil bir kl yn ele geirmelerini istediler. (Almanlar da Rus topraklarndan 1944/45de geri ekildiklerinde, arkalarnda kavrulmu bir dnya (verbrannte Erde) brakmlard.) Bu ok basit bir gerektir ve (Ciceronun Lucius Cassiusa sorduu) eski bir sorunun cevabdr: Kimin yararna? (Cuibono?)

134

ERICH FEIGL

kullanan, Batl glerdi. Ermenileri ala, salgn hastala ve en sonunda da ge srkleyen Batllard. Bu yzden bizi sulayamazsnz. Eer Ermenilere bir deme yaplacaksa, bunu siz yapn! Bu dramatik gnden sonra, Batllarn vaadlerine kanan, talihsiz Ermenilerin konusu bir daha konferansta almad. Ruslar, San Stefano ve Berlinde (1878) bir Ermeni maddesi ekleterek eytani bir bahane yaratmlard. Ermenistan ve Ermeni kelimesi, Lozan Antlamas metninde yer almad iin, bu eytani bahane de ortadan kalkmt. Bu Trkiyede ve Trkiyedeki dier insanlar gibi ayn hak ve sorumluluklarla yaamaya devam eden Ermenilerin lehineydi. 24 Temmuz 1923te, taraflar Lozan Anlamasn imzalad. Ermeni delegasyonu, zaten Lozan 2 ubatta, mttefiklerinin aresizliin ve abalarnn ie yaramayacan anladklarnda terk etmilerdi. Eksik kalmamas iin belirtmemiz gerekir ki, Rusya Ermenistannn kontroln, Sovyet Sosyalist Ermenistan Cumhuriyeti, 29 Kasm 1920de kurulduundan beri elinde bulunduran Sovyet Rusya dileri bakanlar Chicherin vastasyla Volga veya Sibiryada Ermeniler iin ulusal bir fuayeden bahsetmekteydi. 1930larda, Stalin, Trklerin anayurdu Altay blgesine, Ermenileri byk gruplar halinde yerletirdiinde, bu sinizmi korkun bir geree dntrd. Ermeni trajedisi ile ilgili olarak genellikle nemsenmeyen bir ey vardr Lozan Antlamasnn 31. Maddesi. Bu maddede, Osmanl mparatorluunun btn eski vatandalarnn, yeni bamsz devlet olarak Trkiyede iki yl iinde Trk vatanda olaca art vardr. 31. Madde, doal olarak, sava srasnda yer deitirmi veya herhangi bir sebepten savatan sonra Trk toprandan bulunmayan btn Osmanl Ermenilerine uygulanmtr. 31. Madde, yerleri

Eski zmir: Btn dinlerin, rklarn emsiyesi: herkes iin mkemmel bir liman. Bunlar, Trk, Ermeni, Yahudi ve saysz yabanc iadamnn mutlu ve mreffeh bir hayat srd Osmanl zmirinin mutlu ve mreffeh gnleriydi. 1915 lkbaharndaki kargaa srasnda, zmirden kimse srgn edilmedi; Osmanl yetkilileri, yarsna yakn Rum veya Ermeni kkenli olan 200.000 civarndaki vatandalarnn sadakatine inanyordu.

lmnden 50 yl sonra baslan bir Yunan pulu (1986). Yeni yani eski artlar altndaki portre daha iyi anlatlamazd: Venizelos, banda bir Ermeni papaz apkas tayor. Ne tuhaf tesadf veya tarihi bir iaret. (yle bir hatrlayalm: gnmzde, calann kanl PKKs ile katil ASALA ibirlii yapyor).

deitirilmi ve artk Trkiyeye geri gelmek isteyen Ermeniler iin biilmi kaftand. Bu madde uyarnca, bir zamanlar Osmanl vatanda olan btn Ermeniler, dier Trk vatandalaryla ayn hak ve sorumluluklar ile, bir Trk vatanda olarak 24 Temmuz 1925e kadar Trkiyeye gelmeliydi. zellikle, dou Anadoludaki isyanlardan sonra Ermenilerin hibir zaman Osmanl mparatorluu dna kartlmad, sadece mpa-

ERMEN MTOMANYASI

135

ratorluk snrlar iinde daha tehlikesiz blgelere gnderildikleri gerei nda bakldnda, btn kovma iddialarnn hibir temeli yoktur. Sonunda Trkiye ile Bar Yapld Lozan Bar Konferansndaki lider kiiliklerin altnda bu manet var. tilaf Devletleri, Yunanistan ve Trkiye arasnda imzalanan anlama, 24 Temmuz 1923te Lozanda tasdik edildi. (Sadaki ncden balayarak srasyla) delegeler: Alexander Stamboliyski (Bulgaristan), General Pell (Fransa), smet Paa (nn, Trkiye), taraf gzlemci svire Federal Bakan Scheurer, Sir Horace Rumbold (Byk Britanya), M. Diamandy (Romanya), di Garriona markisi (talya) ve Bykeli Ochiai (Japonya). En solda, imza koymayan, Srp, Hrvat ve Sloven Krall delegesi. Trk delegasyonu, smet Paann sagrl, becerikli ve kendinden emin liderlii sayesinde, anlamadan ei grlmemi bir sonu karmtr. Bu sonu, onun kendini hakir deil, eit haklara sahip taraf olarak grmesinin bir sonucudur.

Housepiann hikayesi tamamen yalanlar dolu, tarihi gereklerle hibir ilgisi olmayan bir rmcek a gibi: Eyll 1922de, Trkiyenin devrimci muzaffer lideri, Mustafa Kemalin (Atatrk) birlikleri, mttefik glerin 27 sava gemisinin 3 Amerikan destroyeri de dahil gzleri nnde nfusunun ou Hristiyan olan Smyrna (zmir) ehrine girdi. Trkler hemen yama, tecavz ve ikencelerine baladlar ve Trkiye ile olan petrol ve ticaret ilikilerini bozmak istemeyen Batl gler sessizliklerini bozmadlar ve mdahale etmediler. Daha sonra Trkler, efsane ehri atee verdiler ve tamamen yerle bir ettiler. Bunu, Batl glerin szsz gz yummasyla bunlarn rt bas edilmesi takip etti. 1923de Smyrna (zmir) ld ve tarihin hafzasndan kartld. Tarihin hafzasndan karlmak m? zmir, cvl cvl faaliyetleri, ekonomik gc, NATO ss, modern liman ve Orta Dounun en nemli fuarna yapt ev sahiplii ile byyen bir ehirdir.

ada yorumcular onlar Lozan Bar Konferansnn Bykleri olarak vse de, tarihin sunduu arka plandan bakldnda, pek talihsiz grnyorlar: Lord Curzon, Hindistan genel valisi iken yapt gibi, Orta Avrupay istila etmi, kendini beenmi, mantksz ve saldrgan bir diplomat. Benito Mussolini, ayn zamanda talyan babakan ve M. Poincar mehur sava haini ve Rhineland igalcisi (Ocak 1923), dolayl olarak, Almanyadaki Nasyonel Sosyalizmin ykselmesinden ncelikli olarak sorumlu tutulmas gereken kii.

136

ERICH FEIGL

SAVAIN KANLI GEREK FANTEZ EKL: TERRZM

Terrizm, fantezi-sava iinde kullanlan bir sava tekniidir. Terrizm ve fantezi-sava, baz insanlarn sanki gerekten sava varm gibi zannetmelerine ve iindeki herkesi ldrmeye haklar varm gibi davranmalarna sebep olan olaan d bir durumdur. Dier taraftan (genellikle bir lke olan) dman genelde, olup biteni bastrmak, ilan edilen fantezi-sava yokmu gibi davranmak iin olanlar inkr etme eilimindedir. Eer yetkililer, terrist dman tarafndaki birini yakalarsa, para yknden kurtulmak iin mmkn olan en ksa srede onu serbest brakarak bu sorundan kurtulmaya alrlar. Fransa, bu tip davranlar, zellikle Ermeni terristlere sergilemek asndan artc bir rnektir. Bu fantezi-sava iin, en az iki, iyi organize olmu grup gerekir. (Bu yzden lkeler sanki organize olmam gibi davranmak yolunu seerler.) Bu savata yer alan devlet, (kaanatini glendirmek iin, yaama, zgrlk ve lm, vergi toplama ve hatta medyay etkilemek demek olan tam yetkili) hkmetin belli bal davranlarn benimseyen byk ya da kk tekilatn saldrlarna maruz kalm bulur. Terrist gruplar, egemenlikleri ve tannmasn istedikleri kanunsuzluklar adna en iren sular ilerler. Terristlerin fantezi-savalar, bir tarafn yenilmesi, ou zaman devletin yklmas veya irenliklerinin on yllarca ya da Ermeni terrnde olduu gibi yz yldan fazla bir sre devam etmesi demek olan sonularla biten gerek savalara yol aabilir. Ermeni terrist gruplar gibi organizasyonlar, belli bir sevgi nesnesine kar duyulan kendilerine zel sevgi ba ile karakterize edilebilir. Ermeni terristler, byle bir ey iki yz yl nce ok ksa bir sreliine ve tarih boyunca hibir zaman bir Ermeni ounluun yaamad bir blgede gereklemi olsa da, byk bir Ermeni devleti istiyorlard. Bunun yannda, hi de dedikleri ekilde olmayan baz tarihi hadiselerin cn almak istiyorlard. te bizim ele aldmz ey, bu mantksz gd ve dier terrist gruplarla kyaslandnda en azndan gerein ve tarihi donanmn az da olsa izlerini tayan tehlikedir. Terristler zellikle Ermeni terristler bizim aramzda yayorlar ve kendi alt kltrlerini, kendi deer sistemiyle birlikte kuruyorlar. Her zaman yeni mrtedler aryor, kendi terrist kiliselerini, Ermeni Ortodoks bir kilisesine veya baka bir barl Ermeni tekilatna tercih edecek olanlar gzlerine kestiriyorlar. Ermeniler normalden daha zeki olan insanlardr ve ok alarak ve kabiliyetleri sayesinde, normalin stnde gelir ve eitim artlarna kavuurlar. Bu sebeplerden dolay, Ermeni terristlerin eline geen kadrolar, gzle grlr etkinlikleriyle hemen kendilerini belli ederler. lerini o kadar iyi yaparlar ki, gazeteciler, tarihiler, film yapmclar, televizyon yneticileri, Ermeni terrn ve onun dayand yanl kavramlar etkileyecek g ve bilgileri olsa da, bu katilleri engellemekten korkar. Ana sebeplerden biri budur. Ana sebep deilse, Ermeni terristlerin yaptklar yeni bir bombalama veya silahl saldr ile ilgili her raporun sonuna eklenen standart bir satr neden var? Yerlemi bir tren gibi: Saldrnn sorumluluunu stlenen terrist grup, 1915 soykrmn kabul edilmesi istediklerini belirtti. Bu, sradan bir halkla ilikiler haberinin, para yerine kanla denmi halidir. Hi olmam olan ama medyada srekli tekrar edilen bir olay hatrlanan bu anlamPKK terrnn kurban ettii 30.000 sz, bu affedilemez cmlenin kartlmas, terrist suikastlara gerekli olan gdy kurban, sadece PKKya deil, hamisi ve akl hocas Erivan ve Atinay da yok edecektir. Bu mesaj tersine evirmek kolay olsa da, bu merkezlerde tasarlanan terrist saldrlarn devam edeceinden emin olabiliriz. Bir insann varln devam etsank sandalyesine koymutur. tirecei normal artta, biyolojik varln srdrme gdsnn nemli bir rol

ERMEN MTOMANYASI

137

vardr. lm ve mutlak son dncesinin bastrlmasnda barol oynar. Bizi kandrmak iin bin tane mekanizma kullanr ve sonuta insan, her an karlaabilme ihtimali olsa bile, sanki hi mutlak son yokmu gibi yllarca yaamaya devam eder. Baz durumlarda, lmszlk dncesi veya lmn sadece bu fani dnyadan ebedi bir dnyaya gei ekli olduuna dair umut (veya kesin inan) yardmc olur. Hemen hemen her insan, lm dehet verici, mmkn olduunca ertelenmesi gereken bir ey olarak grr. Doktorlar arasra bu erteleme adna insanla smayan eyler yaparken, papazlar, daha uzun ve ebedi hayat iin dua ederler veya ayin dzenlerler. Dier taraftan, terristler, ister kendilerinin ister bakalarnn hayatlar olsun, umarsz bir davran iine girerler. ldrdkleri insanlar yollarna kan, ortadan kaldrlmas gereken moloz talar, kendi hayatlar da, ister Ermeni topyas iin ister gerekten bir intikam sebebi olmasa bile basit bir intikam iin demeleri gereken erefli bir bedeldir. Baz istisnai durumlarda, toplum, byk miktarlardaki lmlerde, ne kadar byk olursa olsun, ona kar besledii korkudan kurtulur. Bu istisnai durumda, lme byk bir evkle gidilir. Dostlar ve akrabalar, kendi hayatlarn kurtarmak iin mmkn olan en fazla dman ldrmek iin lmeyi erefli ve takdir edilmesi gereken bir eylem olarak grrler rnein, yolcu dolu bir uan drlmesi, geminin batrlmas veya bir ehrin tamamen yaklmas gibi. Bunu yapanlar onurlandrlr ve eref madalyas ile dllendirilirler. Verilen nian ve madalyalar mezarlarna konulur. lmn yaamaktan kamusal olarak stn olduunu gsteren ey, savatr. Bir toplumun baka bir toplumu yok etmesini, gelimi bir toplumun ge-

Terr kahramanlarnn resimlerinin bulunduu ada Ermeni kartpostallar. st srann ortasndaki, Osmanl Bankasna yaplan saldrnn lideri, Papkenyan.

Belli Ermeni evreleri, zellikle Amerika Birleik Devletlerinde, ada terristleri teslim alan, 19. yzyldaki dedelerinin ruhlarnn yan sra, ada kahraman kltleri olutururlar. Bu kitabn ad Sessizliin Suu. Sessizliin gerek suu, kamuoyunda byk kitlelerin dikkatini geen ama Ermeni terristlerden korktuu iin tarihi gerekleri sylemeyen ve Ermeni halknn kt talihine kar hibir ey yapmayan yazar ve tarihilerin iledikleri sutur.

138

ERICH FEIGL ri kalm bir toplumu ezmesini makul gsteren ey savatr. Savataki her bir asker, kar tarafta olduu srece, istedii kadar insan istedii gibi ldrme hakkna sahiptir, yeter ki, kar tarafta olsun. Sava, onurlandrlm sava mahkumlarnn, gslerini kabartarak ne kadar lmcl olduklarn anlatmalarn mmkn klar. Yakalanan bir terrist, terrist cepheden ele geirilen bir katil, onu yakalayanlardan sava esiri muamelesi yapmalarn isteyebilir. Bunun tek sebebi, daha iyi hapishane artlar deil, mahkum olarak tutulmann zorluu ve daha erken salverilmenin artan ihtimalidir. Her terrist, bu onun kendi fantezi-sava olsa da, aslnda (nesnel olarak) savan iindedir. Durumu gerek bir savaa tamak iin, en azndan snrl da olsa bir egemenlie sahip, en az iki tarafn varl gerekmektedir. Ayrca, taraflardan en az biri dman olmaldr. (Trkler ve Ermenilerin mevzusunda ise, bu son nokta bir sorunsaldr, nk, Trkler, hl Ermenilere kar sayg ve iyi niyet beslerler. Trkiyeyi ziyaret eden herkes, bunu kendi grebilir.) Bahaneleri ne olursa olun, terristler, aslnda insanla kar sava amaktadrlar. Ermeni terrizminin geliimini incelerken karlalan, baz Ermeni cemiyetlerinin terrist eyleme takndklar tavr ok artcdr. Bu zellikle, Ermenilerin, nemli bir finansal g ve entelektel evre oluturduklar, ABD ve Fransa iin dorudur. Bu lkelerdeki Ermeni kulpleri ve dernekleri, terrizme ak ak destek vermeseler de, yattrc bir rol oynamaktadrlar. Halka ak bir ayin srasnda, ldrlen veya tutuklanan terristler iin bir dakikalk sayg duruu yapld bile bilinmektedir. Ayn sempatik izlenimler, laik dnyada da gzlenebilir. Buradaki mantk, birok Ermeninin kendi terrist kurulularnn terrist antajnn kurban olduu gereine atfedilecei ynnde deildir. ok daha nemlisi, Ermeni dias-

Korkun propagandann ok eidi vardr. En kts, gizli yalandr. "Der Volker - mord an den Armeniern vor Gericht" (Mahkeme nndeki Ermeni Soykrm ki bu baln kendisi bile yalandr) baln tayan bu brorn kapanda sulu Talat Paann ve bir kurukafa tepesinin resmi vardr. Tesadfen bu brore bakanlar ki ounluk olduklar iin nemli olan onlardr kanlmaz bir ekilde Talat Paa ile dier resim arasnda bir balant kuracaklardr. Onlar bile, Talat Paann bu resimdeki grntden sorumlu olduunu dneceklerdir. Ama gerek tamamen farkldr: Kurukafa tepesi, Rus ressam Vasili Vereshchaginin, (1842-1904), 1871 Prusya France Sava iin izdii "The Apotheosis of War (Savan Zafer Ant) adl eseridir. Bu resim, Ermeni sorunu denen ey, daha ortada yokken, yani Ruslarn, 1878 San Stefano Anlamasna madde olarak koydurmalarndan nce, izilmitir.

ERMEN MTOMANYASI poras tarafndan yaynlanan gazete ve dergilerin propagandas ile yanl anlalan tarihin abartlmasdr. Bir yerde 1915de BR milyon Ermeni ld baka bir yerde ki veya iki buuk milyon kurban verildi eklinde kmas, editrleri pek de rahatsz etmez. Baz Ermeni entelektelleri, tarihi gr kendilerinden farkl olan akademisyenlere belirgin bir hogrszlk gstermektedirler. Profesr Justin McCarthynin, Anadoludaki gerek nfus rakamlarnn ilk defa ele alnd, Mslmanlar ve Aznlklar isimli ok nemli ve bilimsel olarak aksi iddia edilemeyecek olan bir almas vardr. Derslerini, youn bir polis korumas altnda verebilmektedir. J. Shawun Stanford niversitesinde sunduu tarihi olaylar, baz Ermenilerin iddialarna hi uymamaktadr. Gzda vermek ve daha sonraki yaynlarn engellemek iin evi bombalanmtr. Bu gzda yle bir noktaya varmtr ki, bir Ermeni yaync Louise Nalbandiann Ermeni Kurtulu Hareketi gibi bir kitap bulaca phelidir. Bir kitap Ermeni yanls olmasna ramen, iinde baz objektif ve kritik ifadeler bulunmaktadr.

139

ERMEN TERRST RGTLER

Ermeni terristler, saldrlarn yapmak iin, birok deiik tekilat isimleri kullanmaktadrlar. Birok artc ksaltmalar ve gsterili isimler kullanlsa da, hepsinin arkasna iki tekilat vardr. En eski Ermeni terrist tekilat, Rus anaristlerin etkisiyle, Tanak Partisinden km ve en gl haline Rus Ermenistannda ulamtr. Parti, mfritlerin, Osmanl mparatorluu iindeki Ermeni aznla kendi devletlerini verme abalarnn baarszlna kar kendi verdikleri bir cevaptr. Bu abalar, Dou Anadoludaki nfusun kk bir blmn oluturduklar iin batan baarszla mahkumdu. Bu ilk Ermeni terristler, Shte ntihar Mangalarna ok benzerler. (Osmanl mparatorluunda 19. ve 20 yzyllardaki Ermeni terryle ilgili geni bilgiler, bu kitabn dier blmlerinde bulunabilir.) Tarihi olarak, ba miraslar JCAGdr (Justice Commandos of the Armenian Genocide Ermeni Soykrmnn Adalet Komandolar). JCAGn terrist eylemleri bu tabir komik gelebilir ama muhafazakrlar tarafndan yrtlmektedir. Uzmanlk alanlar, Trk diplomatlarna ve ailelerine suikast dzenlemektir. ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia Ermenistann zgrl iin Gizli Ermeni Ordusu), tam tersine, Marksist bir terr rgt olarak bilinir ve Sovyet Rusyann kontrol altndadr. Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin varlk idealini, Dou Anadolunun Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile birlemesi olarak grmektedirler. Sovyetler bu amaca baz snrlandrmalar getirerek gz yumabilirler, nk daha byk bir Ermenistan, ok rahatlkla isyankr hale gelebilir. Ancak, (NATOnun nemli bir yesi olan) Trkiyeye kar ASALAnn eylemlerini destekliyorlar. ASALA, uzun yllardr, Lbnandaki Shte terrist gruplarndan yardm ve destek grmektedir. Ermeni terristlerle Shteler arasnda zel bir benzerlik vardr. Bu, masum kurbanlarn hayatlarnn hibir ekilde dnlmedii, radikal eylemlerde lmek isteinde aka grlebilir. Manevi ynden, yaamann deeri anlayna (veya anlayszlna) Shtelerin bakna

Katil ve suikastlarn savunuyorlar nce 20 yanda bir delikanly byk bir saldr yapmas iin zorluyorlar. Sonra da, sonu olmayan kanl bir efsane iin hayatn feda eden bu zavall genci savunuyormu gibi yapyorlar.

140

ERICH FEIGL bu kadar benzerlik arzetmelerine ramen, ASALA, yayn organlar olan ARMENIAda, Glerimiz, zaten bamsz olan, Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine kar savamayacaktr beyannda bulunmulardr. Bu tamamen Sovyet Rusyann menfaatine karlk gelmektedir. arlk taraftar selefleri gibi, onlar da scak denizlere inmek istiyorlar ve bu da, (Krfeze kpr olarak) Dou Anadolunun ve (Akdenizin kaps olarak) stanbul Boaznn kontroln elde etmek iin btn imkanlar kullanmak anlamna geliyor. Stalin zamannda, Ermenilerin kitle halinde, Asyann ilerine srlmesine ramen, Ermeni entelekteller, Sovyet sistemiyle gayet iyi geinmilerdir. Anastas Mikoyan ve Yuri Andropoy gibi Sovyet hkmetinin bana geenler, bu ykseliin en bariz rnekleridir. lenen onca cinayete ad geen dier saysz terrist gruplar, bu iki byk rgtn farkl isimlerdeki hallerinden baka bir ey deildir. Bunu, ksmen kamuoyunu gleri hakknda yanltmak iin, ksmen de yeni bir terrist grubun lideri olmak isteyen yelerini tatmin etmek iin yapyorlar. Kamuoyu, gndelik tartmalar ve ekimeleri ile kandrlmaya izin vermemelidir. (Mesela, JCAG ve ASALA, kimin, kimi, nerede ldrdn tespit etme iini tartmaktadr.) Glgelerin ve aynalarn bu tuhaf dnyasnda, bu haksz rekabet, haksz kanl ticaretin sadece bir parasdr. Sonunda tek bir ama vardr: terr uruna terr. kilde kullanlyorlar. rann Trkiye ile olan resmi ilikileri gayet iyi ve Anadolu zerinden yaplan tamacla dayanyor. Trkiyenin Irak ile olan ilikileri gelimeye baladndan beri, ran Trkiye kart bir tutum taknd. Ermeniler, bir kere daha, kendi menfaatinden baka bir ey dnmeyen bir lkenin yneticilerinin elinde uslu kuklalar gibi hizmet ediyorlar. ASALA, gemite randa baz kstlamalar altnda tutuluyordu ama artk, Ebu Nidal gibi terrist gruplarla ibirliklerini gelitirmek iin rann resmi desteini alyorlar. Aratrmaclar, srekli Ermeni ve Shte terrist saldrlar arasndaki benzerliklere deiniyorlar. (Viyana, Roma ve Paristeki havaalan saldrlar buna en iyi rnek.) Pariste yaynlanan Ermeni gazetesi GAMK , yakn bir zamanda silahl mcadeleyi destekleyen bir makale yaynlad. GAMK, u etkili soruyu soruyor: Baty zayflatma abalar Ermeni sorunuyla m ilgili? Cevap da yle: Trk Ermenistannda Amerikan ve NATO sleri var. Bu yzden, ABD, blgedeki bu istikrar bozmaya ve mevcut durumu deitirmeye ynelik her gce kar kacak ve onunla savaacaktr. Dier bir deyile, Ermeni topraklarna zgrlk getirmek iin, sadece Trk hkmeti ile deil, NATO ve ABD ile de uramamz gerekiyor. Ermeni kurtulu mcadelesi younlatnda, ABD hkmeti, ABD iinde ve dndaki Ermenilerin zgrlne ynelik sk kstlamalar uygulayacak ve Ermeni kurtulu mcadelesini ezmek iin her trl arac kullanacaktr. Ya Ermeni topraklarnn kurtuluu ryasndan vazgeip Trkiye ve ABDye boyun eeceiz ya da Ermeni topraklarnn kurtuluu iin savap Trkiye, NATO ve ABDyi yeneceiz Zayf bir NATO ve zayf bir ABD, Ermeni topraklarnn kurtuluunu kolaylatracak ve nc Dnyay Amerikan emperyalizminin boyunduruundan kurtaracaktr. En gl Ermeni terrist rgt, ASALA her zaman Sovyetler Birliine gvenmitir Ancak son zamanlarda, randa da byk destek grmlerdir. ki kk Marksist grup ASALAdan ayrld. DF-PMLA (Ermenistann Bamszl in Yaygn Demokratik Cephe Hareketi) ve JCAG (Ermeni Soykrmnn Adalet Komandolar) olarak bilinen ARA (Ermeni Kurtulu Ordusu). ASALA, 400.000 kiilik bir zengin grup olarak etkin olduklar Fransadan destek almaktadr. 500.000 kiiyi akn Ermeni, ASALAnn Fransada dzenledii protesto yryne katld ve birou bu terrist rgtn rozet ve bayraklarn tayorlard. Birok ASALA destekisi, Ara

ERMEN TERR RGT ASALANIN SYAS GEM

O gne kadar benzeri grlmemi bir terrist zirve ubat 1986da, Ayetullah Humeyninin yapt devrimin yedinci yldnm sebebiyle Tahranda topland. randaki smailin Devrimcileri, Lbnan Hizbullah Hareketi liderleri, Hseyin Musavinin adamlar, Suudi Arap Mcahitler, Bahreynden Shte Amal grubu, Filipinlerden Moro etesi temsilcileri ve Libya istihbarat rgt grevlileri ile bir araya geldiler. Tahrandaki bu terrist konferansnda Batl ararmaclar zellikle ilgilendiren ey, burada Ermenilerin de temsil ediliyor olmasyd. randa aa yukar 200.000 Ermeni yayor. Ayetullahn fanatik Shteleri tarafndan hi rahatsz edilmiyorlar. Bu Ermeniler, Trkiyeye kar youn bir e-

ERMEN MTOMANYASI Toraniannn liderliini yapt Ermeni Milli Hareketi ile balantldr. Yakalanan Ermeni terristler, ASALAnn, George Habashn PFLPsinden destek grdklerini kabul etmilerdir. PFLP ayrca, Yakn Doudaki ayrlk Krt hareketlerini de desteklemektedir. Hem ASALA hem de ARA, Filistinlilerin yan sra ayrlk Krt gruplarla ibirlii yaparak, dnya apnda eylem yapabileceklerini defalarca gstermilerdir. ABD ve NATO ile birlikte esasta Trkiyeyi zayflatma amalar, btn Ermeni terr eylemlerinin arkasnda Sovyetlerin olduu phesini glendirmektedir. (Kaynak: "Confidential Early Warning", Vol. IV, No. 1, ubat, 1986. Bu tartmalarn geerlilii, Eyll 1986daki korkun seri saldrlarla ispatlanmtr. Early Warning, Sovyetler Birliinin, Ermeni terristlerin mutlak destekisi olduuna iaret eden birok delil olduunu kabul etmitir.) Terristlerin, ei grlmemi bir ekilde yceltilmesi, James Frazerin yazd The First Genocide of the 20th Century (20. Yzyln lk Soykrm) (New York: T&T Publishing, Inc.) adl kitapta bulunabilir. Sanki siyasi cinayetler, yargsz infazlar bir millete yarar salyormu gibi, suikastlar Arshavir Shiragian, Soghomon Tehlirian, Aram Yerganian ve Missak Torlakian Ermeni milli kahraman ilan edilmitir.

141

Varujian Garabedian. 15 Temmuz 1983te Orly Havaalannda toplu cinayet ileyen etenin lideri. Bombal saldrda, sekiz kii lm, altm kii de yaralanmtr. Yaralananlarn birou, hayatlar boyunca sakat kalmlardr. Garabedian, mr boyu hapis cezasna arptrlmtr. Baz aratrmaclar, Hagop Hagopian takma ismiyle eylem yapan Garabediann, ASALAnn bandaki isim bile olabileceine inanmaktadrlar. Yetkililer, Hagopiann gerek ismini ve kimliini hibir zaman tespit edememilerdir.

142

ERICH FEIGL

ERMEN NEFRET SYLENTLERNE BRKA RNEK: DNYA KAMUOYUNUN ZEHRLENMES: ZHNSEL TERR MT
Trk kart korku propagandas bir gelenektir: 1576 yllarnda Jacopo Ligozzi, orijinal ismi Mufti - Papa Delli Turchi (Mft Papa Deli Trk) olan, zalim bir minyatr yapt. Bu isimde kullanlan mfti kelimesi, Trkiyenin papas anlamna geliyor ve dorudan Halifeyi yani Padiah iaret ediyor. Resimde, Trk padiah, canavarlarn efendisi olarak gsteriliyor. Tabii ki, ktaya yaylm Osmanl mparatorluundaki lkelerin ve halklarn sadece dillerini deil, dinlerini de muhafaza edebiliyor olmalar gerei kimsenin umurunda deil. Tuhaf miras: Hibir sanatsal deeri olmamasna ramen, Ermeniler, Trklere amur atmak iin, kirli kampanyalarn tm dnyaya yaydlar. Her ey propaganda, gereklerin hibir anlam yok. Daha 1919da Ermeniler, zamparalk ve rntgencilik dolu bir Amerikan filmini piyasaya srmler. Ba kadn oyuncu bir Ermeni kz, Aurora Mariganian. Trk askerlerinin elinden (bir

ERMEN MTOMANYASI

143

Ermeni propagandasnn mkemmel bir ra olarak, Julius Streicherin yaynlad "Der Strmer", Nazilerin en zalim bltenidir. Bu arada, Streicher, 1946 Nurenberg mahkemesinde lme mahkum edilmitir. Ban zerindeki TALMUD (Tevrat) yazs bugn KURAN olarak yazlmaktadr.

mucize eseri!) kurtulmu, ABDye iltica etmi ve bandan geenleri kamera karsnda sergilemi. Film, Ermenistandaki Bryce Komisyonunun resmi raporundan alnan alntlarla desteklenmi. Lord Bryce ve Lord Glastone, muhtemelen seyircilerden birinin rlanda veya Afrikan katliam diye barmasn engellemek iin, filmin Queens Halldaki zel bir gsterimine katlm. Bugn, Krtler de Trklere kar ayn ekilde, Ermenilerden renilen ekilde, suiistimal ediliyorlar.
Bakan George W. Bush bile, Ermeni mafyasnn kurban olmutur. Dier resimleri gsteremiyoruz nk gerekten ahlak d. lgilenenler internette aratrabilirler.

144

ERICH FEIGL

Auction of Souls, H.G.Gatesin Ravished Armenia (Irzna Geilen Ermenistan) adl kitabna dayanlarak yaplan Amerikan yapm bir film ve Trklerin elinden kurtulup, ABDye iltica eden bir Ermeni kz olan Aurora Mardiganian,n bandan geenleri anlatyor. Trk basks altnda Ermenilerin ektikleri aclar Amerikan ve ngiliz kamuoyuna anlatmak iin tasarlanan bu filmde kendisi de oynuyor. Sahneler, Ermenistandaki Bryce Komisyonunun resmi raporundan alnan alntlarla desteklenmi. Lord Glasstone ile birlikte, ksa bir sre nce filmin Queens Halldaki zel bir gsterimine katlan Lord Bryce, gereklerden baka her eyden bahsetti; Bayan Mardiganian, bandan geenleri anlatmak zere bu lkeye bir ziyaret yapmay planlam.

"Suyun deerini, susuz kalana kadar bilemeyiz

Atasz

SU ve PETROL: TRKYE, 3. BNYILIN ENERJ KPRS

Gelin en az nemli olan kaynaktan balayalm: Petrol ve gaz. Petrol ve gaz veya dier doal enerji kaynaklar olmadan yaayabiliriz, ama su olmadan asla yaayamayz. Aslnda, dnyadaki petrol ve gaz rezervlerinin 1/3 Trkiyenin etrafnda. Bu balamda, Hazar havzasndaki rezervler tahminen 16 milyar varil petrol ve 3.3. milyar metre kp hatta daha fazla gaz. Ama hepsi bu deil. Orta Asyada da Bak ve Trkiye zerinden Batya tanacak muazzam petrol ve gaz rezervleri var. Bu, hepimizin menfaatine olan bir ekilde, Rusyadan daha fazla bamsz olmak demektir. Dnyann enerji blgelerinin merkezinde olan Trkiye, ekostrateji asndan byk neme sahip. Modern ve Batl deerleri ile, Avrupann bir paras ve mttefiki olan Trkiye, kta, deniz, birok deiik kltr, dini miras ve politik gelimelerin bulutuu bir kavakta bulunuyor. Bu ok hassas, dnyann son zamanlardaki (ve muhtemelen gelecekteki) gndemindeki sorunlarn ounun corafik adan merkezi olan bir blgede olmasna ramen Trkiye, Avrupann en gvenilir dostudur. Trkiye, Avrupa ve Asya arasnda, yani Avrasyada enerji kprsdr. Politik istikrar ve corafi yaknl sebebiyle, Trkiye, Hazar petrol ve gaznn ve de Trkmenistan ve Kazakistann kaynaklarnn, dnya pazarna almas iin yeni ve bamsz bir gei yoludur. Bu mnda, Trkiyenin teklif ettii, Hazar Denizi Akdeniz arasndaki boru hatt projesi, tedariki, kullanc ve tayc lkeler arasnda sadece ekonomik bir canllk ve ba yaratmakla kalmayacak, ayn zamanda bir bar, istikrar, gvenlik gibi sadece bu hassas blgede deil tm Avupada ihtiya duyulan deerlerin hakim olduu bir ortam da oluturacaktr.

ERMEN MTOMANYASI

145

ERMENLERN, AZERBAYCANA KARI GRT SAVA

Yeni demiryolu, saldrgan Ermeni Cumhuriyetinin dndan geiyor ve Kars ile Tiflisi balyor. Gelecekte, bu demiryolu, Azerbaycan topraklarn igal eden Erivann sava lordlaryla hibir iletiime girmeden, Trkiye ve Avrupay, Bakye ve Asyaya balayacak.

Erivan Halk niversitesi retim yesi, Aram Arutunyana gre, Bak-Tiflis-Ankara stratejik blou, Ermenistan iin byk bir tehlikedir. Petroln ilk defa boru hattna pompaland tarih olan 25 Mays 2005te, Ermenistan Babakan, Andranik Margaryann demeci, bu lkede yaanan endieleri gstermektedir. Aslnda, Margaryan, boru hattnn, blgedeki g dengesini olumsuz etkilediini ve Ermenistann bu dengeyi tekrar kurmak iin alternatifler aradn syledi. Yeni bir sava m? Erivann, Ermenistan ve Rusya tarafndan yaratlan endieleri anlalabilir, nk Gney Kafkasyada yaplan bir boru hatt Ermenistan topraklarndan gemiyor. Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattnn yan sra, Kars-Tiflis-Bak demiryolu da ksa bir zaman iinde alacak. Bu u demek oluyor: Ermenistan, blgedeki avantajlarn ve lke iin byk nem tayan ulam yollarn giderek kaybederken, komularnn ekonomik gc artacak. Politik aratrmaclara gre, Eer Ermenistan, Karabadaki igali sonlandrsa, Azerbaycan ile ibirlii yapsa ve Trkiye ile ilikilerinde tarihi imtikamn tesine geseydi, durum, Ermenistan iin ok farkl olurdu.

WILLIAM TELL VE HAKN OCUKLARI ARASINDAK TUHAF BENZERLK: MTOMANYA ETM

Ermeni terristlerle svireli su ortaklarnn ve akl hocalarnn balants ok eskiye dayanr. Aada greceimiz gibi, ayn amaca hizmet etmektedirler. Bakunin ve Leninden, kendi cebinden anaristlere destek veren imparatorie Elizabethin anarist katillerine kadar birok anarist, Marksist ve milliyetiye yataklk yapan Cenevre, tarihi bir ehir olarak Ermeni entrikalarnn merkezidir. Bu listeye dahil olan dier bir isim de, kendini devrime ve propagandaya adam olan Avetis Nazarbekiandr. O ve halefleri, Osmanl mparatorluu, Krtler ve Trklere yaplanlar yannda saysz cinayet

146

ERICH FEIGL

ve iddet eyleminin sorumlulardr. Nazarbekian (1866-1936) ilk olarak (baka bir fanatik) olan Portugaliann yayn organ Armeniada yazm, daha sonra ayrlarak, alt ibirlikisi ile, Cenevrede Austos 1887de Hnak Partisini kurmutur. Her zaman olduu gibi, bu adamlar, henz bir baar elde edememi, ama Nazarbekiann Ermeni devleti planlar gibi, Rusya zerine planlar yapan Uljanov, yani Lenin ile, terr ve cinayet deil de benzer ama ortak paydas sebebiyle temas halindeydiler. Nazarbekiannn hayali, mevcut imparatorluklar zerinde tam bamsz sosyalist bir Ermeni devleti kurmakt. Zil dedii Hnak adndaki, konuan trompeti ok tiz sesli bir aletti. Zil denildiine bakmayn, tam bir bomba idi. svireli ibirlikileri, terr eylemlerinde yer aldklar iin sulamayacaktr, ama PKK terrnn ortaya kt gnlerde, Neue Zrcher Zeitung (NZZ) gibi nl bir gazete, Krt halknn ounluunun hibir destek vermediini grmezden gelerek, bu terr rgtne olan sempatisini bazen st rtl bazen aka belli etmitir. Sonunda birok Krt asll Trk, bu delilerin kurban olmutur. Her ne ekilde olursa olsun, NZZ bu yalanlardan dolay hibir utanma duymuyor ve bunu, ikisi aada verilmi olan, ev yapm veya uyarlama olan resimlerle gsteriyor. Sol taraftaki resimde, yalanclar arkadaki dalar gizlemiler ama ortadaki binalar gizlerken, yksek binann penceresini grememiler.Bu maniplasyonlarn daha nce yaplm olmas veya NZZde retilmi olmas pek de nem tamyor. Her halkrda iyi eitim almayan biri bile, bu uydurmalarn, kasti olsun veya olmasn, doru olmadn grebilirdi.

ERMEN MTOMANYASI

147

Bu tuhaf sempati nereden geliyor? Bu sempatinin altnda belki derin bir psikoloji veya svire ve Ermenistann kurucularnn kurgulad efsaneler olabilir mi?

ADALETN TEMELLER
I I. GEREKLER
1. 26 Eyll 1995te, Ermeni Anma Komitesi, svire Parlamentosuna, Ermeni katliamyla ilgili gereklerin bilinmesi iin gerekli siyasi admlarn atlmas ve bunun soykrm olarak tannmas amacyla bir dileke verdi. Dilekede, 1915 ylnda Osmanl mparatorluunda yzlerce Ermeni entelektelin tutuklamasn takiben, planl bir soykrm ile 1.5 milyon Ermeninin ldrld iddia ediliyordu. 2. Buna tepki olarak, sviredeki Trk dernekleri birlii, svire Parlamentosuna 30 Ocak1996 tarihli u dilekeyi verdi: Aada imzas olan bizler, Ermeni Komiteciler tarafndan 100 yla yakn bir sredir srdrlen bu karalama kampanyasn knyoruz. Ermeni soykrm ifadesi, tarihi gereklerin topyekn yok saylmas demektir. 1.5 milyon Ermeni yalannn istatistiklerinin hibir temeli yoktur ve Boghos Nubar tarafndan Fransz Dileri Bakanlna verilen ilk verilerle tezat oluturmaktadr. Bu belge, bu cevabn so-

nunda bulunabilir. Dahas, Justin McCarthy, birka yl nce, Mslmanlar ve Aznlklar adl kitabnda, Osmanl ve Ermeni milliyetilerinin bir deerlendirmesini yapm ve kitabn bir blmn tamamen bu konudaki detaylara ayrmtr. Verilen aydnlatc bilgilerde, Ermeni diasporasnn Mslman kurbanlarla ilgili bir kelime dahi etmedii grlmektedir. Aslnda, alk, hastalk ve saldrlar yznde hayatn kaybeden 2 milyonun zerinden Mslman vardr. Ermeni politikaclar bu rakamlar tartmaya amay hi dnyorlar m? Cevap olarak, Parlamento, 1894 1922 yllar arasndaki isyanlar ve savalar srasnda yaanan kitle gleri ve snr d edilme gibi trajik olaylar ve zellikle (iddialara gre saylar 800.000 ile 1.5 milyon arasnda deien) Ermenilerin lmn knad. Tarihi olaylarn aratrlmasndan ve svirenin verdii tepkilerden sonra, Parlamento, 29 Austos 1985 tarihinde Birlemi Milletler, nsan Haklar Alt Komisyonu ve 18 Haziran 1987 tarihinde Avrupa Parlamentosunun bu olaylar soykrm olarak tandn duyurmutur. b) Zeiglerin 11 Haziran 1998de yapt eylem yle olmutur: "Parlamento, svire adna, 1915

148

ERICH FEIGL

ylnda Osmanl Hkmeti tarafndan yaplan canavarln 1.3 milyon Ermeninin lmyle sonulandn ve bunun soykrm olarak tanmaya arlmtr.

Burada rakamlar nedense yuvarlatlmtr. Daha hayali bir rakam olan 1.5 milyon 1.3 olarak ifade edilmitir.
Ermeni Soykrm Mahkeme nnde: Talt Paa davas: 1980 ylnda, Tehdit Edilen Halklar Derneinden gelen bir grevlendirmenin ardndan, Tesse Hofmann tarafndan, Soghomon Tehlirian isimli Ermeni bir rencinin tm ailesini sorgu srasnda kaybetmesiyle ilgili yasal davay anlatan bir kitap yaynland. Ermeniler, Trk ileri Eski Bakan, Talat Paa suikast sebebiyle mahkemedeydi. Dava, Talat Paann 1915 ve daha sonra Ermenilere yaplan katliamdan sorumlu olmasna getirildi. Kitapta sadece grg tanklarnn ve uzmanlarn ifadeleri deil, grsel belgeler de bulunmaktadr. Kitap, mesele ile ilgili birok detay ve davann gemiiyle ilgili birok ayrnt da veriyor. Esas metin yle devam ediyor: 1. Art. 261bis Abs. 4 StGB uyarnca(StGB:Strafgesetzbuch = ceza kanunu): Her kim, szle, yazyla, resimle, hareketle ve baka bir ekilde, bir kii veya grubu, rk, etnik kken, din sebebiyle kk drr veya kiilik haklarna saldrarak veya bu sebeplerden dolay soykrma kalkr veya uygularsa cezalandrlr.
Erivann ortasnda duran bu sanat eseri, bir Haik sunumudur. Kimdir bu? nceleri Haik bir pagan tanrs idi. Ama daha sonra Hristiyanln etkisiyle birden Nuhun torunlarndan biri haline geldi ama adnn ncilde gemiyor olmas bir sorun tekil etmedi. Haik(ler) lkeye HAYASTAN diyecek kadar ileri gittiler. Dnyada ismini tarihi ahsiyetlerden alan birka lke (Kolombiya, Bolivya Suudi Arabistan, vs.) vardr. Ama bir efsanede ad geen kiinin isminin verilmesine ne demeli? Bu soru ilk nce gereksiz veya alakasz gelebilir ama HAYASTAN byle bir eydir ve konunun ne kadar akld olduunu gstermesi asndan on ikiden vurmutur. Buna verilecek tek cevap udur: Hayastan ve diasporasnn, kendi politikalarna mantkl gerekeler bulmak.

ERMEN MTOMANYASI

149

Belirtildii gibi, sulananlar, tarihiler deildir ve ilgili dnemle ilgili hibir uzman gr bulunmamaktadr. Kullandklar tek tarihi olgu, Trk hkmeti tarafndan tek tarafl olarak aka belirtilen ve Trk tarafnn kendi gr olan tarihi grten alnmtr. Bu genel gr, medya tarafndan kamuoyunda uzman raporlarnca tasdik edilmesiyle srekli teyit edilmi ve pekitirilmitir. Burada sadece sakat dncelerin ve ideolojik temelli tarih bilgisinin da vurulduu, ispat yntemlerinden de anlalmaktadr ve konuya tam hakim olmadan veya rk bir motivasyon olmadan, onlar temkinli davranmakla sulayamaz. Nesnel sularn gsteren yeterli bir belirti olmad iin, davallar rk ayrmndan dolay sulu bulunamazlar.

Bu, bu davada hangi tarafn hastalkl bir dnce ve ideolojik temelli tarih bilgisine sahip olduu sorusunu gndeme getirir
Bu gsterili heykel, Friedrich Schillerin oyunu ve Giuseppe Verdinin operas hari, gerekte var olmayan Willian Telli gstermektedir. Schiller, Don Carlos ad eserinde baka bir efsane yaratm ve Verdi yine onu kendine mal etmitir. Bir ekilde bunlarn hepsi dier bir bayapt, Musa Danda Krk Gn hatrlatmaktadr ve gerekle hibir ilgisi olmamasna ramen gerek gibi etki yapmaktadr. William Tell hikayesi bir efsanedir ve svirelilerle efsanevi Tell karakteri veya Ermenilerle (yani Haik ile) onlara var olma sebebi veren HAIK hakknda konumann yanl bir taraf yoktur. birlikiler, kendilerini dmana kar yayla korumulardr. Birok svireli bilir ki, bu bir farkllk meselesidir. Bu nemli hikayenin temelinde, Haike kar duyduklar sama sempati olabilir mi?

svire gibi, bata Kzl Ha olmak zere saysz uluslararas kurulua ev sahiplii yapan bir lkenin, byle saptrlm bir tartmaya tek tarafl bir destek vermesini anlamak mmkn deil. Ya da bunun aklamas, eski bir sz olan en iyi savunma saldrdrda m yatyor? 2. Dnya Sava srasnda, svireye, Yahudi mlteciler vastasyla (byk bir blm hl burada duran) ykl miktarda para girdi ama paralar ho karlanan mlteciler snrdan ieri giremedi. Tam tersine, Trkiye, Hitlerin ciddi tehditlerine ramen, insani grevini yerine getirmi ve hibir mlteciyi geri evirmedii gibi, tek bir mlteciyi de Nazilere vermemitir.

150

ERICH FEIGL

Kr ve plak cahillik Kavgal grltl, aymaz bir adaleti Durup dinlenmeden her yere bulatrr.
Alfred Lord Tennyson (1809-1892)

Johannes Lepsius (1858 - 1926)

BR CAHLLK BAYAPITI
liam durdurmak iin hibir ey yapmamasn utan grmekte ve reddetmektedir. ok ge olsa da Ermeni kurbanlarn ans nnde eilmek asil bir davrantr. Bu brorn yazarnn nemsemedii (veya bilinli olarak belirtmedii gerek udur ki, Ermenilerin tahriki ile kan bir i savata, Mslman nfusun kayb, Ermenileden kat kat daha fazladr. Hayatlarn kaybeden Mslmanlardan kimse bahsetmemektedir. Justin McCarthynin Mslmanlar ve Aznlklar kitab okuyan tek bir Alman Federal Parlamento yesi yok mu? Yoksa, bunun sebebi belki sadece ngilizce yaynlanmas olabilir. ARMENIA Gazetesi: Bir Alman Papaz ve Soykrm. Ermenilere yaplan soykrmn grg tandr. e Dier Avrupallar sessiz kalrken, o saduyunun sesidir. Potsdamdaki bir grup insan, ona eref dl vermek istiyorlar ama bir direni sz koe nusu

Alman Federal Parlamentosu, 15. Dnem Basl belgeleri 15/5689 / 15.06.2005 Dilekeyi veren parlamenter gruplar: SPD (Sosyal Demokrat Parti), CDU/CSU (Hristiyan Demokrat Partisi/ Hristiyan Sosyalist Parti), BNDNIS 90/DIE GRNEN (Yeiller Partisi) ve FDP (zgr Demokrat Parti) (En nemli ve en komik anlatmlar ieren bir blm) 1915te Ermenilere uygulanan snrd ve katliamlarn ansna: Almanya, Trkler ve Ermeniler arasndaki uzlamaya bir katkda bulunmaldr. Alman Parlamentosunun onaylamas istenmektedir: Alman Federal Parlamentosu, 1. Dnya Sava ncesinde ve srasnda uygulanan iddet, katliam ve srgn sebebiyle hayatn kaybeden Ermeni kurbanlarn ans nnde eilmektedir. Osmanl mparatorluunun JnTrk hkmetinin, Anadoludaki Ermenilerin topluca imha edilmesine sebep olan yaptklarndan ac duymaktadr. Alman Devletinin, Ermenilere yaplan planl katliam ve srgnlerden defalarca haberdar edilmesine ramen, kat-

Grg tan deildi. Dou Anadoluya admn bile atmam utanmaz bir hilekrd, ve belge ve raporlar arptmt.

ERMEN MTOMANYASI

151

Katilleri ortaya karmak iin kendini hal tccar olarak tantt. Ermeni blgelerindeki gezileri srasnda, grg tan olarak raporlar yazd ve istatistikler toplad. Sululara kar, Armenien und Europa (Ermeniler ve Avrupa) adl belgeselini tamamlamak iin, bunlar kiisel fikirleriyle birletirdi..

verilen bir dldr. Burada ama, Ermenileri kurtarmak iin canla bala alan Dr. Johannes Lepsiusun almasn unutulmaktan kurtarmak ve bu almasn, Ermeni, Alman ve Trk halk arasndaki ilikileri gelitirici bir ara olarak kullanmaktr. Bu pasajn yazarnn belki Pastor Lepsiusun, merakllarn internette bulabilecei birok delilde de aka grld gibi, kurnaz bir dzenbaz olduundan haberi yoktur. uras kesin ki Lepsius, sorun yaanan bu blgelerde hi bulunmad. Yararland kaynaklar, stanbul dna admn atmam olan ABD Bykelisi Morgenthau ve zellikle Ermeni evirmenlerden ald bilgilerdi. Bunlara ilaveten, Aram Andoniann ok zekice kaleme ald bu kitap ve Franz Werfel gibi zeki birinin bile, bayapt Musa Danda Krk Gn adl kitabn yazarken dt tuzaklar, Alman Parlamentosunun bilgilerini oluturan kaynaklardr. Ama bu tarihi olaylar hakknda yaplan aratrmalar ve bu olaylarn deeri, blgenin gelecei asndan nem tayan Trkiye Cumhuriyeti ve Ermeni Cumhuriyeti arasndaki ilikilerin normale dnmesi asndan ok byk bir ehemmiyet arz etmektedir. AGT (Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat) prensiplerinde kullanld anlamda, gven artrc tedbirlerin alnmas acilen gereklidir. rnein, Trkiyenin snr kapsn amas, Ermenistann izolasyonunun bitmesi ve diplomatik ilikilerin kald yerden devam etmesi anlamna gelir. Bu noktada, yazar veya yazarlarn ele ald konular, her zamanki cahilliklerinin ulaabilecei noktay ortaya koymaktadr. Haritaya bakan herkes rahatlkla grebilir ki, Hayastan (Ermeni) Cumhuriyetine uygulanan bir izolasyon sz konusu de-

Grg tan m? Bu adam stanbuldan dar admn bile atmad; Rapor ettii eylerin hepsi Ermeni kaynaklarndan geldi, tpk Morgenthaunn Ermeni tercmanlardan ald raporlar gibi. Bunlar stanbuldan hi ayrlmayan, gerekler ve hakikatla hi ilgisi olmayan Lepsiusin efsanesinin en nemli noktalar.
"Chrismon- ARMENIEN Ein deutscher Pfarrer und der Genozid" internet adresinde balucanz ey, tarihi gereklerin klasik bir ekilde arptlm ve manipule edilmi bir rneidir ve bu parlamentoya verilen teklife kaynak olarak kullanlmtr. Lepsius, tek bir iddet eylemine bile grg tan olmamtr. Yazdklarnn hepsi, Ermenilerin azndan duyduklar eylerdir, tpk ABD Bykelisi Morgenthau gibi. Hal tccar kimliindeki papazn yazdklarndaki kiisel dnceler ksm gerei ortaya karmaktadr. Bu, daha sonra Talat Paa ve birok kiinin hayatna mal olan uydurmalar yazan Aram Andonian tarznda bir belgedir. Chrismon internet sitesi, Techlirian davas ile ilgili u yorumlar yapyor: Lepsiusun raporlar, suikastnn beraatine katk salamtr. Gnmzdeki dnya apndaki terrn kkleri ite buraya dayanmaktadr. Alman Parlamentosunun bu anma eylemi, zor artlar altnda Ermeni kadn, erkek ve ocuklar koruyan btn Alman ve Trklerin abalarna kar-

152

ERICH FEIGL

ildir. Karadeniz tarafndaki Grcistan snr ve gneydeki ran snrlar aktr. Bu brorn yazarlar, (Gmr Antlamasna aykr olarak, Trk snrlar iinde olan Ar Dan kendi snrlarnda gsteren) Ermenistann Trkiyeye kar olan hastalkl niyetlerinden, teklifle yakndan ilikili olan Mntefering, Merkel, Gring ve Gerhardt isimli ahslar gibi pek de haberdar deillerdir. Ermenilere uygulanan ihra ve srgnler hakknda yaplan aratrmalar ve bu olaylarn deerlendirilmesini, 20. yzyldaki etnik anlamazlklar tarihinin bir paras olarak ele alnmasn salamak eitim politikamzn bir sorumluluudur. BeneS Decrees hakknda konumaya veya Sudeten Almanlarna uygulanan toplu katliam anma treni dzenlemeye ne dersiniz? Bu ynde hibir adm atlmamtr. ek Cumhuriyeti, BeneS Decrees hl devam etmesine ramen, Avrupa Birliine alnmtr ki, bu zenginlere baka fakirlere baka kural geerli olduuna iaret eder. Trkiyeye geldiimizde, ek topraklaryla ilgili herkes her eyi bilirken, Almanya gerekleri bilmeden yarg roln oynamaktadr. Bu, pragmatizm mi? Yoksa basit bir adaletsizlik mi? Alman Federal Parlamentosu, gemiin yeniden deerlendirilmesi yoluyla, - Trkler ve Ermeniler arasnda eit ilikilerin balamas, bir uzlamaya varlmas amacyla, - Trk parlamentosu ve hkmeti ve Trk halknn, Ermenilerle olan tarihi ve bugnk ilikilerini deerlendirmek iin kaytsz artsz almas salama amacyla, - Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikileri normale dndrmek amacyla Federal hkmete ba vurdu. Berlin, 15 Haziran 2005 Franz Mntefering ve parti grubu, Dr. Angela Merkel, Michael Glos ve parti grubu Katrin Gring-Eckardt, Krista Sager ve

parti Grubu, Dr. Wolfgang Gerhardt ve parti grubu.

Teeyyt
90 yl nce 24 Nisan 1915te, stanbuldaki Ermenilerin siyasi ve kltrel sekin isimleri, Osmanl mparatorluunun ynetimini elinde bulunduran Jn Trk hkmetinin emriyle, tutuklanm ve ldrlecekleri, Anadolunun i ksmlarna gtrlmlerdir. Her yl bu tarihte, tm dnyadaki Ermeniler, 1. Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorluu vatanda olan Ermenilere uygulanan srgn ve ikenceleri hatrlyorlar. Nisan 2005te Alman basn, 23 Nisan 1915 gn, stanbulda toplam 2350 Ermeninin tutuklandn ve srgne gnderildiini duyurdu. Maalesef, Alman hassasiyeti, gerek say olan 235e bir sfr koymutur. Peki ya gerek tutuklanma sebepleri? ngiliz-Fransz filosu ve muazzam bir igal ordusu, Ermenilerin Osmanly arkadan vurmak iin isyan hazrl yapt stanbulu ele geirmek iin anakkale Boazndan giriyorlard. Her yl 23 Nisanda yaplan soykrm anma trenleri, tarihi gerein suratna vurulan bir tokattr. Bamsz raporlara gre, bir milyondan fazla Ermeni, srgn ve kitle imha eylemlerine kurban gitti. Birok bamsz tarihi, parlamenter ve uluslararas kurulu, Ermenilerin srgn ve snr d edilmesini soykrm olarak grmektedir. Alman Parlamentosunun saygn hanmefendileri ve beyefendilerine, ngilizce biliyorlarsa, Justin McCarthynin Mslmanlar ve Aznlklar adl kitabn okumalarn tavsiye ediyoruz. Osmanl mparatorluunun yasal halefi Trkiye Cumhuriyeti, gereklerle elierek, bu olaylarn planl olduunu ve kitle lmlerinin, bu planl yer deitirme ve katliam srasnda olduunu ve bunun da Osmanl hkmetinin iradesiyle gerekletiini

ERMEN MTOMANYASI

153

Muslims and Minorities

The Population of Ottoman Anatoliya and the End of the Empire

Justin McCarthy

Bu kitapta, ada Ermeni ve Osmanl istatistiklerini (o zaman bile bunlar vard) bulacaklar ve kurbanlarn bir milyondan fazladan milyonlarcaya deien saylarnn ne kadar sama olduunu anlayacaklar, nk ad geen blgede hibir zaman bu kadar Ermeni olmad.

ifade etmektedir. Ermenilere ok kt muamele edildii, bunun nce 1878 daha sonra 1914/15 yllarnda Ermenilerin Trkiyeye kar Rusyann yannda savat ve Osmanl mparatorluu karsnda ciddi bir Ermeni tehlike olduu gerekesiyle yapld kabul edilmitir. Trk tarafnn sunduu dier gerekelerin iinde, Ermenilerin, Trk srgn birliklerine silahl direni esnasnda yapt zorbalklar kapsamaktadr. Ermeniler, Trklere terrist saldrlarn srdrmlerdir. () Ermenilerin, Trklere yapt terrist saldrlar 1980lere kadar devam etti. Bu konu tam bir tabudur. Bu teklifi yapan evrelerde acaba, 1915teki olaylarla yalar itibariyle hibir ilgisi olmayanlara saldran bu katillerin ce-

zalandrlmad gereini dnd m acaba? Bu ii daha banda durdurmak daha iyi olmaz myd? Ama, kurbanlar sadece Trkler olmad iin, Almanyadaki her hangi biri cinayetlerle daha az ilgilenemez. u an dnya o zaman gsterilen ilgisizliin faturasn dyor. Trkiyede yaplan katliam ve tehcirin boyutlar hl kmseniyor ve tartlyor. Trk tarafnn bu tavr, Avrupa Birlii tarafndan savunulan deerlerden en nemlisi olan uzlamaya kar gsterilen tavrdr. Bugn bile Trkiyedeki tarihiler, Ermenilerin katledilmesi ve ihra edilmesini aratrrken zgr davranamyorlar ve zgr aratrma yapmak cezalandrlacak bir su olmamasna ramen, hl byk bir baskya maruz kalyorlar. Alman Reich tarafndan uygulanan bu kastl unutturma politikas, tarihin bu blmne Almanyada bile pek nem verilmediini gstermektedir. Doru. Tamamen doru. Alman Parlamentosunda yaplan teklif, (kimin olduunu sormamz gereken) tek tarafl kabul edilen bir karalama abasdr. Bak Tiflis Ceyhan boru hattnn alndan beri ok ey deiti. Petrol, Ermenilerin propagandasn yapmaktan daha nemli. Almancada eski bir atasz vardr: Trkeye yle evirebiliriz: Menfaatimin olduu yer bana daha yakndr. "lmn milliyeti olmaz, ama lmden sorumlu insanlar vardr. Onlar asla unutmayn ve yaptklarnn yanlarna kalmayacan bildirin.

154

ERICH FEIGL

SOYKIRIM KTLE MHA TERR nsani Vahetin eytan geni SOYKIRIM

"Soykrm" yapay bir kelime, televizyon gibi yar Yunan yar Latin kkenli. GENOS, soy, dl veya nesil demek ama insana uzak bir anlam var. CAEDO ise vurup indirmek, drmek veya ldrmek demek. Tm dnya dillerine giren bu kelimenin mucidi, o zamanlar Rusya, imdilerde ise Polonya snrlar iinde bulunan bir blgenin insan. Hayat, bandan itibaren, Rus Yahudilerine yaplan eziyetle gemi. Korkun bir kelimenin etkisini tm varlyla hissediyor: pogrom (Yahudi Soykrm). Yapay genocide (soykrm) kelimesinin babas lan Raphael Lemkin 1900 ylnda Beyaz Rusyann Bezvodne kasabasnda dodu. Erken yalarnda yaadklar arasnda onu en ok etkileyen, zamann Rus mparatorluu tarafndan Yahudilere uygulanan planl kitle imha eylemleriydi. Bu katliamlarn sebebi sadece dini deil, arlkl olarak ekonomik idi. Katliamn arkasndaki en gl motivasyon sebebi, dini inan ve entelektel stnln yan sra kskanlk olmutur. 1915 ylnda Dou Anadoluda, Rusyann desteiyle, Osmanl Ermenileri byk bir ayaklanma balatt. St. Petersburg, Osmanl mparatorluundaki katliamlarla ilgili ok planl ve tamamen kurguya dayal yanl bir bilgilendirme propagandas yrtyordu. Ama Osmanl Mslmanlarnn ektii aclarla ilgili tek bir kelime bile kullanmyorlard, nk ABDdeki Protestan mezhepleriyle birlikte, bu aclarn sorumlusu kendileriydi. Propagandalarnn amac, halkn dik-

Feliz Nussbaum tarafndan 1944 ylnda yaplan "Threesame" leme adl resim. Nussbaum burada, lm korkusu, lm ve mulak umut arasnda bir yerlerde gidip gelen durumu anlatyor.

"Genocide" Soykrm teriminin yaratcs Raphael Lemkin.

katini, kendi iren eylemlerinden baka tarafa ekmekti. Dier btn vatandalar gibi, gen Raphael Lemkinin de Osmanl mparatorluunda olanlarla ilgili, Ruslarn verdii yanl bilgilerden baka bildii yoktu. Okuduu eyler onu oke edi-

ERMEN MTOMANYASI

155

yordu. Birka yl sonra, Soghomon Tehlirian (1896-Kemah / 1960 San Fransisko) adyla bilinen kiralk katil, Talat Paay yolun ortasnda ldrdnde bu fke, Raphael Lemkinin de tasvip ettii bir ey halini ald. Raphael Lemkinin hikayesi, Ermeni kaynaklarnda yle anlatlyor: Bialystoktaki meslek okulundan mezun olduktan sonra, Lwwdaki Casimir niversitesinde dilbilim okumaya balad. Lemkin burada, 15 Mart 1921 tarihinde, Almanya, Berlinde Trk ileri eski bakan Talat Paaya Ermeni soykrmnn imtikamn almak iin suikast yapan Ermeni Soghomon Tehlirianin davasyla ilgilenmeye balad. Lemkin, bir insan ldrerek cinayet ilemekle bir halka yaplan soykrma karlk olarak birini ldrmenin ayn ey olmad dnyordu. Bu ifade kendi kendini rtyor. Ne Talat Paann ne de Enver Paann byle bir katliam emri verdiine dair hibir delil yok: Sunulan belgelerin hepsinin Aram Andonian, Johannes Lepsius veya Henry Morgenthau tarafndan, Ermenilerin etkisi ile uydurulduu uzun zaman nce ispatlanmtr. Sava yllarndaki en korkun olay, Lenin, Stalin ve Berija tarafndan, Ukrayna halkna, direni gsterdikleri iin yaplan katliamdr. Halkn a kalmas iin yaplan ablukalarla, amalarna ulamlardr. Kulaks denen ve nispeten rahat ve bamsz olan Ukrayna kylleri, Komnist lkede kapitalist olarak grlyorlard. Mallarn korumak iin direnmi olmalarna ramen, Komnistler, vahice uygulamalarla programlarn srdrmlerdir. 2 milyon aileleriyle birlikte toplam 8 milyon Kulaks, topraklarndan srlm ve bu srgn srasnda ou ldrlmtr. Sibiryada biten bu srgn srasnda birok kii alktan lmtr. 1918-1929 yllar arasnda, Komnistler, - alkPOGROM: Mahvetmek, vahice yok etmek, belli etnik veya baka zellikteki gruba kitle eklinde saldrmak anlamlar tayor.

ABD Bykelisi Henry Morgenthau, en yakn ibirlikileriyle bir arada. kinci srada, deniz ataesinin stnde, Morgenthaunun muhbirlerinden biri olan Agop Andonian grlyor. Muhtemelen, Talat Paann olduu iddia edilen cinayet emirlerini uyduran Aram Andoniann akrabasdr.

156

ERICH FEIGL

tan lenler hari kendilerine direnen 10-15 milyon kiiyi ldrmlerdir. Sovyetler, Baltk lkelerinde de benzer katliamlar yapmlardr. Sovyet rejiminin, Polonyallarn, Ukraynallarn, Azerbaycanda zellikle entelektellerin ve dier aznlk gruplarna mensup insanlarn toplu olarak katledilmesinden sorumlu olduu bilinmektedir. Ama bu rejimin ne kadar cani olduu Katynde bulunan toplu mezarda daha iyi anlalmtr. Dier savclar bir yana, Sovyetlerin, Nazilerin yapt katliamlar glgede brakacak katliamlarndan, ba savc Jacksonn haberi vard.
Hocal: 26 ubat 1992de Ermeni igal gleri, eski Sovyet birlikleriyle birlikte kk bir kasaba olan Hocaly igal etti. Bu katliam, Ekim 1944de Kzl Ordu, Dou Prusyadaki Nemmersdorf kyn birka saat iinde tamamen katlediini hatrlatyor. Burada ekilen fotoraflar, ky ksa bir zaman sonra geri alndnda ekilmitir.

Ama buradaki motivasyon tamamen politik bir zellik tayordu. Jacksonun en yakn danmanlarndan olan RAPHAEL LEMKINin gereklerden dier savclardan daha fazla haberi vard. Ama Sovyetlerin milyonlarca kadn ve erkei katlettii katliama en kk bir gnderme bile yapmamtr. "Soykrm" en st seviyede, btn etnik gruplarn yok edilmesi, Yahudilerin imha edilmesidir. Nuremberg Mahkemelerinde cezaya arptrlanlar madalyonun sadece bir yzdr. Batl gler, Raphael Lemkinin davranlar iin anlalmas g bir politika gderek, Sovyetlerin yapt katliamlara gzlerini kapamlardr. Bu gnlerde Almanyadaki Nasyonel Sosyalistler, insanlk tarihinin en kt suunu ilediler. Yahudi rkn yok etmek iin 6 milyon Yahudiyi sistematik bir ekilde ldrdler. Bunu herkes biliyordu Dierleri gibi Stalin de biliyordu. Ama kimse umursamad. Alman ehirlerini bombaladlar ama Auschwitz ve dier toplama kamplarna giden demiryollarna dokunmadlar.

1941, Litvanya, Rainiai: Komnistler, Marksist retiye ka koyacan dndkleri herkesi kesmilerdir. Ancak, bu insanlk aybndan kimse sorumlu tutulmam veya cinayetten sulu bulunmamtr.

ERMEN MTOMANYASI

157

BU DAVADA GERYE DNK YASALAR DA NEMLDR Stalin konusunda, geriye dnk yasalardan konumamza gerek yok onun katlettikleri cennete gittiler. Ama Churchill ve Roosevelt meselesi baka. Onlar, seleflerinin sava srasnda yapt, nlerinde engel oluturan tahribatlarn varisleridirler. Soru: u anki Amerika Birleik Devletlerinin bulunduu topraklarn ilk sahipleri nerede? Kzlderililer nerede? Hepsi yok edildi. Birka tanesi, hayvanat bahesindeki hayvanlar gibi koruma altnda varlklarn srdryorlar. 9 Aralk 1948de, Soykrm Engelleme ve Cezalandrma Antlamas, Birlemi Milletler Genel Kurulunda oy birlii ile kabul edildi. Uzun bir sessizlik dneminden sonra, sularnn farknda

KATYN 1940, Rusya: Smolenske yakn bir mesafede bulunan Gnezdovo ky yaknlarndaki ormanda yaplan Katyn katliam. Binlerce Polonyal subayn ldrlmesinde ama, Stalin, Berija ve Mareal Voroschilof ve Stalin zamannn en sorumsuz yaratklarndan biri olan Ermeni Anastas Mikojann iinde bulunduu yandalarnn dnda bulunan herkesi temizlemekti. Ad hala antik Knigserg kasabasyla birlikte anlan Kalinin ve birok sava esirinin ldrlme emrini veren Kaganovic kaybolmutu.

Rudenko: Btn bu olgular, Nurembergdeki basavc Roman Rudenkonun bilgisi dahilindeydi.

Yalta, 4 Kasm 1945. Yalta grmelerinde ele alnan tek konu, Almanyann ikiye blnmesi ve Orta ve Dou Avrupada Sovyet terrnn insafna braklan milyonlarn kaderi deildir. Gerek soykrmn sorumlular gibi dier konular ansa kalmt. Orada oturanlar kimdi? Churchill (yorgun ve bitkin), Roosevelt (hasta) ve Stalin (elik adam) adyla bilinen vahi bir barbar Dschugaschvili. kinci srada, Stalinin solunda Roman Rudenko duruyor.

158

ERICH FEIGL

Avustralya: Avustralyann ngiliz kaifleri ktann gerek kaifleri olan Aborijinlerden binlerce yl sonra, bu yerli halk insanlamam canl olarak kabul etmilerdir. ABDdeki Kzlderililer gibi, vahice katledilmiler ve birkann yaamasna ktalarnn yeni efendileri tarafndan kltrel nesne olarak izin verilmitir. ngilizler (Britanyallar), rlandallara kar farkl davranmamlardr. Amerikaya kap kurtulamayanlar, Londrann alk ablukasna kurban gitmilerdir. Ayn muamele, ngilizlerin her trl imkan kullanp boyunduruklar altna aldklar Hindlilere de yaplmtr. Eer btn bunlar mahkemeye getirilip, tazminatlar istenebilseydi, eski Almanya, Hererosun (Gneybat Afrika Namibya) sekin insanlarnn katledilmesinden sorumlu tutulabilirdi.

WOUNDED KNEE (YARALI DZ) Btn bir rkn yok edilmesinin bir sembol: 29 Aralk 1890, Gney Dakotann Wounded Knee blgesinde bulunan bir ceset. Dini inanlar sebebiyle ldrldler. O gn, 200 kadn ve ocuk olmak zere 300 Kzlderili ldrld. Bu adamn cesedi, kartpostal olarak satmak iin bu resmi eken fotoraf tarafndan dier llerin zerine konmu ve tfei de yanna braklm. Birok beyaz ekimleri seyretmek iin buraya gelmi.

olarak, Ermeni banazlar ve propagandaclar, sihirli soykrm kelimesini kendi sonlar iin kullanmaya yelteniyorlar. Amalar Ermenilere soykrm yaplmad gerei bir yana dnya kamuoyunun dikkatini ilenen gerek cinayetlerden baka taraflara ekmektir. Ruandadaki benzer olaylara da benzer sonu ve benzer tepkileri dourmutur. Soykrm terimi (George Orwellin kulland mnda) uydurma bir kelimeydi ve Ermeni propagandaclarn elinde bir silah gibiydi. Zamannn en nemli dinbilimcilerinden biri olan Giordano Bruno, iki yllk bir hapis sresinden sonra, 17 ubat 1600 ylnda bir soykrm yaplarak - yaklmtr. Engizisyon yarglar tarafndan, dizleri stnde

ERMEN MTOMANYASI

159

Yeni Bir Teknik Terim, SOYKIRIM ve Bu Terimin Yaratcs Raphael Lemkin

Raphael Lemkin (1900-1959), genocide (soykrm) terimini reten kiidir. 1945 ylnda Nuremberg Sava Mahkemelerinde ABDde ba savc R.H. Jacksonun danmanlarndan biridir. Her ikisi de, Sovyetlerin iledikleri sular biliyorlard ama tek bir kelime dahi etmemilerdir. Davalarda sadece sava sular ele alnd ve bu artlar altnda bar zamannda yaplan soykrm su saylmyordu. Bu durum, Lemkini, soykrmn, uluslararas hukukta bir su olduunun kabul iin bir kampanya balatmasna sebep oldu.

Binlerce Kamboyal Hristiyan ehit olmutur. Avrupa tepki gstermemi, Birlemi Milletler tepki gstermemi, kimse umursamamtr.

1975 1979 yllar arasnda, Pol Potun babakanl ve onun lideri olduu Khmer Rouge dneminde, 2 milyon Kamboyal, eski Kamboya kltrnn yok edilip, yeni bir insan rk oluturma amacyla ldrlmtr.

kp mahkumiyetini duymas iin hapiste bekletilmitir. Bruno, yaklarak ldrlme cezasna cevap olarak unlar sylemitir: Belki siz, yarglarm olarak, bu cezay okurken benden daha fazla korkmusunuzdur.

Hocal Kk bir Azerbaycan kasabas, ba bozuk Sovyet askerlerinin desteini alan Ermeni askerleri tarafndan yere bir edilmitir. Bu, 20. yzyln sonunda gerekleen en korkun olaylardan biridir ve Srebrenikada olanlara ok benzemektedir. Ama birka istisna hari, Srp katiller, uluslararas kanunlara teslim edilirken, Hocal katliamndan sorumlu bu Ermeniler, dnya kamuoyu karsnda hala balarn dik tutabilmekte ve onlara hl kurban gzyle baklmaktadr.

160

ERICH FEIGL

Hayastan Cumhuriyetinin en bariz cinayetlerinden biri birka yl nce olmutur: Azerbaycan topraklarnn %20sinin igali, bir milyondan fazla mltecinin lkenin baka kesimlerine gmesiyle sonulanmtr. Tabii ki, bu Ermeni saldrs srasnda on binlerce kii de hayatn kaybetmitir. Dnya kamuoyu bu olayn az ok farkndayd. Soykrm kelimesi etrafnda dnen her ey Ermenilerin tekelindedir ve 1915in kurbanlar olduklarn gstermek iin kullanlmaktadr. Bu yzden i sava srasnda kurban edilen Mslmanlarla ilgili hibir ey sylenmemektedir.

Robespierrein sonu: Modern bir terim olan terrn mucidi, kendi icadnn kurban olmutur. YORUMSUZ

Hayastan Cumhuriyeti Bakan, Koaryan ve Ermeni Papazlar: HOCALI HAKKINDA TEK BR KELME BLE YOK! 26 Nisan 2005de Karabada, daha nce Ermeni terr rgtlerinin liderliini yapm olan Hayastan Cumhuriyeti bakan, Trkiyenin, Osmanl mparatorluunda ldrlen Ermenilerin aratrlmas iin ortak bir akademik alma yaplmasn resmen geri evirmi ve Ankaraya bunun yerine Erivan ile olan ilikilerini normale evirmesini sylemitir. Bat Azerbaycann igali ve bu igal sebebiyle len ve g etmek zorunda kalanlarla ilgili bir ey dile getirmemitir. Bunun yerine, soykrmn tartlmaz bir gerek olduunu iddia ederek teklifi geri evirmitir

ERMEN MTOMANYASI

161

1915 ylndaki i sava srasnda len Ermenilerin gerek says hakknda belki de en nemli belge: Fransz Dilerine hitaben, srgn edilen Ermenilerin ba olan Bogos Nubar tarafndan yazlp imzalanan bir mektup. reste de deports disseminds encore dans le dsert diye geen cmlede, dsert (l) kelimesini kimsenin nemsemeyeceini dnerek, lde terk edilenlerin kaderi hakknda hibir bilgisi olmadan sylemitir ki, bu da altnda yatan niyeti gstermektedir. Ve sonu olarak:, 1912deki TRKYE ERME-

NSTANINDAK ERMEN NUFSU, Ermeni Patrikhanesinden alnan istatistiklere gre, her zaman abartlmtr. (Justin McCarthynin gvenilir kitab Mslmanlar ve Aznlklar kitabna gre 1.018.000 kii! Kaynak: Fransz Dileri Banl Arivleri, (Serie Levant, Armenie, 2, folio 47) Yine ayn arivlerden alnan bir mektupta Bogas Nubar, Ermenileri, savata ba eken millet olarak tanmlyor.

162

ERICH FEIGL

Ermenistan, Rusyann Kafkasyadaki doal ve tarihi mttefikidir. Ermeniler; AngloSaksonlar, Siyonistler ve Trklerden oluan korkun Pan-Trkist lnn nnde engel oluturmaktadr. Rusya, Ermenistan, Grcistan, Srbistan ve dier Hristiyan milletlerin tek kurtulu yolu nc Romay yeniden kurmaktr. Nash Sovremennik. 1993 / Cilt. IV.

Trk uza ildi bariy dan lunu

ERMEN MTOMANYASI

163

Trkiyenin dmanlarnn gznde, Ermenistan tek bana Trkiyeyi evresindeki komularndan ve uzandaki Trk topluluklar ve Trk kltrne bal milletlerden koparmak iin yeterince gl deildir. Bu yzden, Atina ve Erivan arasndaki izilen, iki eksenli byk tasarmn Anadolu etrafnda bariyerler oluturmas amalanmaktadr. Bundaki ama, Trkiyeyi kendi soyundan olan akrabalarndan koparmaktr. Kuzeydeki yardmsever aptal Yunanistann mttefiki Srbistandr. Fakat Anadolunun dousunda, Ermenistann yannda kurulmas dnlen Krdistan bulunmaktadr.

1. Trkiye 2. Kbrs 3. Nahcvan 4. Azebaycan 5. Trkmenistan 6. zbekistan 7. Kazakistan 8. Krgzistan 9. Altay zerk Cumhuriyeti 10. Hakas zerk Cumhuriyeti 11. Tannu-Tuva zerk Cumhuriyeti 12. Saka (Yakut) zerk Cumhuriyeti 13. Bakortostan zerk Cumhuriyeti 14. Tataristan zerk Cumhuriyeti 15. avusistan zerk Cumhuriyeti 16. Bosna Hersek 17. Dou Trkistan 18. Sar Uygurlar ve Salurlar 19. Dastan 20. Kumuk Trkleri 21. een Ingu Cumhuriyeti 22. Kabarda Balkar zerk Cumhuriyeti 23. Karacay erkez zerk Cumhuriyeti 24. Abaza zerk Cumhuriyeti 25. Acar Trkleri 26. Ahska Trkleri 27. Krm Trkleri28. Gagavuz Trkleri 29. Balkan Trkleri 30. skp Trkleri 31. Kosova Trkleri 32. Almanyadaki Trkler 33. Finlandiyadaki Trkler 34. Saka (Yakut) Trkleri 35. Dou Sibirya Trkleri 36. Tobol Trkleri 37. Tatar Trkleri 38. Bakurt Trkleri 39. Mier Trkleri 40. Magaylar 41. Stavrpol Trkleri 42. Azeri Trkleri 43. Irak Trkmenleri 44. Suriye Trkleri 45. Horasan Trkleri 46. Afganistan Trkleri 47. Tacikistan zbekleri 48. Kagay Trkleri 49. Hamse Trkleri

164

ERICH FEIGL

Bibliografya
Ermeni konusunu ele alrken kullanlan yaynlar bir hayli fazla. Bu zellikle 1915teki olaylar konusunda geerli. 1915-1916 yllar arasnda sava sz konusu olduunda, konunun Osmanl-Trk tarafn anlatan literatr hemen hemen hi yok. Bir istisna olarak sadece askeri kaynaklardan yararlanlarak 1917 ylnda stanbulda yaynlanan Aspirations et Agissements Revolutionnaires des Comites Armeniens avant et apres la proclamation de la Constitution Ottomane adl eser vardr. Aram Andonian, iinde Osmanl ileri Nazrnn verdii(!) lm emirlerinin bulunduu uydurma telgraflarn yaynladktan sonra, bu konuda srekli yaynlar yapld ve bunlarn istisnasz hepsi Ermeni tarafnn grlerini yanstmaktadr. Ama Trkler bu masumiyet durumunu yanl anlayarak sessiz kalmlardr. Trkler, sava ortamnda kaba olmu olsa bile, sava biter bitmez, eski dmanlarn affetmilerdir. Yzyllar boyunda devam eden ibirlii srasnda Trklerde Ermenilere kar oluan sayg, Ermenilerin bu sama propagandalarnn anlalmasn engellemitir. Trkler, brakn kendilerini savunmay, Ermenilere olan sayglarndan dolay bu iddialar ciddiye almamlardr. Sonuta dnya kamuoyu tek tarafl bir propagandaya maruz kalm ve Ermenilerin sylediklerine inanmlardr. Dnya, Ermenilerin savata bir taraf olduunu ve Osmanldan toprak koparmak iin savatklar gereini gzden karmaktadr. (Ermeniler, bu gerei savatan hemen sonra ortaya koymular ama ilerine geldii iin silahsz olma gibi bir yalan uydurmulardr.) Aadaki kitaplarn listesinin abartld dnlmesin. Konuyla ilgili hem Trk hem de Ermeni tarafnn kitaplar bulunmaktadr. Ek ksmnda belirtilen yaynlar, Trklerin nerede durduunu gstermektedir.

Aghasse. Zeitun depuis les Origines jusqu' lInsurrection de 1895. Paris, 1895 Allen, W. E. D. and Muratoff, Paul. Caucasian Battlefields. Cambridge, 1953. Andonian, Aram. Les Mmoires de Nairn Bey; Documents officiels turcs relatifs la deportation et au massacres des Armniens. Paris, 1920. The Assembly of Turkish American Associations. Myth and Reality. A Handbook of Facts and Documents. Washington, 1986 Bedrosian, Robert. Armenia in Ancient and Medieval Times. New York, 1969. Bliss, Edwin M. Turkey and the Armenian Atrocities. Philadelphia, 1896. Bryce, Viscount. The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916. London, 1916. Carzou, Jean Marie. Un gnocide exemplaire. Paris, 1975. Erzen, Afif. Eastern Anatolia and Urartians. Ankara, 1984. Tozer, Rev. Henry Fanshawe. Turkish Armenia and Eastern Asia Minor. London, 1881. Grn, Kamuran. The Armenian File. The Myth of Innocence Exposed. K. Rustem & Bro. and Wiedenfeld & Nicolson Ltd., London, 1985. Hamlin, Carus. My Life and Times. Boston, 1893. Harbord, Maj. Gen. James G. Report of the American Military Mission to Armenia. Senate Doc. No. 226 (1920). Hartunian, A. H. Neither to Laugh nor to Weep. Boston, 1968. Hofmann, Tessa Das Verbrechen des Schweigens. Die Verhandlung des trkischen Vlkermordes an den Armeniern vor dem Stndigen Tribunal der Vlker. Pogrom Taschenbcher 1012, Gttingen und Wien, 1985 Hovanissian, Richard G. Armenia on the Road to Independence. Berkeley and Los Angeles 1978. Howard, Harry N. The Partition of Turkey. New York. 1966. Husepian, Marjorie. Smyrna 1922. The Destruction of a City. London, 1972. Katchaznouni, Hovhannes. The Tasnaks Have Nothing More To Do. Mechitaristendruckerei; Vienna, 1923. Katchaznouni, Hovhannes. The Armenian Revolutionary Federation (Dashnagtzoutiun) Has Nothing To Do Any More. Armenian Information Service, New York, 1955. Khebof, Twerdo. Journal de Guerre du 2me Regiment d'Artillerie de forteresse Russe d'Erzroum, et notes d'un officier Superieur Russe sur les atrocites d'Erzroum. 1919. Traduit du manuscrit original russe. Korganof. La Participation des Armniens la Guerre Mondiale sur le Front du Caucase 1914-1918. Paris, 1927. Krikorian, Mesrop. Armenians in the Service of the Ottoman Empire 18601908. London, 1978. Lang, David Marshall. Armenia, Cradle of Civilization. London, 1980.

ERMEN MTOMANYASI
Lowry, Heath W. The U. S. Congress and Adolph Hitler on the Armenians. Carne, Russak & Co., New York, 1985. Lang, D. M. The Armenians, A People in Exile. London, 1981. Lepsius, Johannes. Deutschland und Armenien. Tempelverlag, Potsdam, 1919. Lepsius, Johannes, ed. Die Grofie Politik der Europdischen Kabinette 1911-1914. Berlin, 1922-1927. Lepsius, Johannes, L'Armenie et I'Europe. Lausanne, 1896. Mansfield, Peter. The Ottoman Empire and Its Successors. The McMillan Press, London, 1979. Maywski. Les Massacres d'Armnie. St. Petersburg, 1916. McCarthy, Justin. Muslims and Minorities. The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire. New York University Press, 1983. Moser, Pierre A. Armniens - o est la ralite? Editions Mallier, Saint Aquilin de Pacy, 1980. Nalbandian, Louise. The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties Through the 19th Century. Berkeley, 1963. Nazer, James, comp. The First Genocide of the 20th Century. New York, 1970. Norman, C. B. Armenia and the Campaign of 1877-1878. London, 1878. Orel, inasi and Yuca, Sureyya. Les "Telegrammes" de Talt Pacha. Fait historique ou fiction. Socit turques d'Histoire, Ankara, 1983. Papasian, K. S. Patriotism Perverted. Boston, 1934. Schemsi, Kara. Turcs et Armeniens devant I'Histoire. Geneva, 1919. Sever, Abraham Sou. What is the truth about the Armenian claims of genocide by the Turks. United Turkish Americans, Wheaton. 111. Sonyel, Salahi Ramsdam. The Ottoman Armenians, Victims of Great Power Policy. K. Rustem & Brother, London 1987 Simsir, Bill, ed. British Documents on Ottoman Armenians. (2 vols.) Trk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1982. Shaw, Stanford J. und Ezel Kural. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. (2 vols.) Cambridge University Press, 1978. Toynbee, Arnold J. A Study of History. Oxford University Press, 1963. Toynbee, Arnold J. Armenian Atrocities: The Murder of a Nation. New York, 1975. Turabian, Aram. Les Volontaires Armeniens sous les Drapeaux Fran-cais. Marseilles, 1917. Walker, Christopher. Armenia - The Survival of a Nation. Croom Helm, London, 1980. Williams, Rev. A. W. Bleeding Armenia. Publisher's Union, Boston, 1896.

165

Recent Turkish Publications

imsir, Bilal. Apergu Historique sur la Question Armenienne. Ankara, 1985. Ataov, Trkkaya. A British Report (1895): The Armenians Unmasked. Ankara University, 1985. Ataov, Trkkaya. "A 'Statement' Wrongly Attributed to Mustafa Kamal Atatrk". Ankara University, 1984. Ataov Trkkaya. "An Armenian Author on 'Patriotism perverted'". Ankara University, 1984. Ataov, Trkkaya. "Documents on the Armenian Question: Forged and Authentic". Ankara University, 1985. Ataov, Trkkaya. "Hitler and the 'Armenian Question'". Ankara University, 1984. Ataov, Trkkaya. "The Andonian 'Documents' Attributed to Talat Pasha Are Forgeries". Ankara, 1984. Cem zgnl: "Der Mythos eines Vlkermordes". Kln: nel Verlag 2006. Trkaya Atav "The Armenians Ottoman Period". Ankara 2001. Selahi Diker "And the whole Earth was of one Language", Izmir 2000. Documents on Ottoman Armenians. Prime Ministry, Directorate of Press and Information, Ankara, 1978. Grn, Kamuran. Le Dossier Armenien. Societe Turque d'Histoire, Ankara, 1983. International Terrorism and the Drug Connection. Ankara University, 1984. Karal, Enver Ziya. Armenian Question. Ankara, 1975. Armenian Terrorism and the Paris Trial. University of Ankara, 1984. imir, Bilal. The Deportees of Malta and the Armenian Question. Ankara, 1984. Terrorist Attack at Orly, Statements and Evidence Presented at the Trial: February 19-March 2, 1985. University of Ankara, 1985.

166

ERICH FEIGL

Sonsz
Ermeni terrizmi: Tarih hem zehir hem de panzehirdir. Tarihiler genellikle gnmzdeki terr olaylaryla pek ilgilenmezler. Ortadoulu tarihiler, konuyu kendilerine uzak grp, Ermeni terryle ilgili yorumda bulunmazlar. Ancak, ama Ermeni saldrganl sz konusu olduunda tarih gz ard edilemez, nk tarih hem sebep hem de zmdr. Sadece bu grn dzeltilmesi bile Ermenileri malup edecektir. Bu yzden terrizme kar pek kullanlmayan bir metot neriyorum: Tarih aratrmalar. Her terristin bir var olma sebebine ihtiyac vardr- ldrrken veya lrken bir felsefeye ihtiya duyar. Tarih burada nemli bir rol oynar, nk terristler hem kendi halklarnn gemiine hem de tarihi gerek veya uydurmalara bal kalrlar. Ama terristlerin esas amac her zaman, kendi halklarnn yabanclarn smrsnden kurtarmaktr. Bu Viet Kong iin byleydi, gnmzde RA (rlanda Kurtulu Ordusu) iin de byle. Bugnn Ermeni terristlerinin tarihte bir baka benzeri yoktur. Son gnlerde, RA pek nemli gzkmyor gibi. Kosova veya spanyann ETA ile yaad zgrlk savalar sorunu da benzer bir durum. Ortadouda Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal etmi olmas da unutuldu. Ama Azerbaycann igal edilen topraklarndan kaan mlteciler bunu hi unutmayacak. Ermeni terristler iin bamsz olmas gereken insanlar, diye bir ey yok. Ermeni terristlerin sadece bir amac var: intikam Trklerin yaptn iddia ettikleri eyin intikamn almak. Yukarda Ermenilere kar kullanlacak en etkili silahn, tarih zerinde almak olduunu sylemitim. Ama belki yle sylemek daha doru: En iyi silah, hakikattir. Belki daha sonra stanbul Gregoryan Patrii, Snork Kalutsiann szleri gerekleebilir: Her lkede meydana gelen bu tatsz olaylar bir son bulsun. Allahn nimeti olan bar, iyi niyetli herkesi kuatsn.

ERMEN MTOMANYASI
Kiisel Bir nsz Giri Urartular: Dilleri ve Miraslar Ermenistan: Efsane ve Tarihi Gerek Dou Anadolunun Tarih ncesi kltrleri Anadolunun Tarihini Anlamak iin Bir Anahtar Seluklular, Mool stilaclar ve Osmanllar Osmanl mparatorluundaki Yahudiler Rum Ortodoks Patrikhanesi Ermeni Ortodoks Patrikhanesi Osmanllarn Dou Anadolu ve Kilikyadaki Zaferi Ermeni Trajedisinin Sebebleri Osmanl Ermenilerinin Beenisini Kazanmak in Kiliseler ve Mezhepler Arasndaki Mcadele Sonun Balangc-Protestan Bir Ermeni Milletinin Oluumu Katolik Ermeniler 19. Yzyl Dardan Yaplan Milliyeti Kkrtmalara Ramen, Ermeniler ve Osmanllar iin Altn Bir a Byk G Politikas ve Ermeni Sorunu Mit ve Mitolojiden Mitomaniyeye Bir Adm Kala Mark Sykes, Zeytun syan ve Pervasz syanclar Ermeni Terernn zel Bir Tr Krban Olarak Mihitaristler Gnmzde San Lazarra-Milliyetilik Kiliseden Laik rgtleri Yaylyor Mihitaristler Hakknda Gerekler Armenokan, Hnak ve Tanaktsutyun htilal Partileri Terr Yntemi Bab- li Gsterisi, Hnaklar ve Kusaktsakan Ermeni Terrnn Doruk Noktalarndan Biri : Osmanl Bankas Baskn Ermenilerin Tanaklar Tarafndan Yok Edilen Son ans 17 Mays 1915 Ermeniler Van gal Edip ehrin Mslman Tarafn Atee Veriyor. Techir Karar : Sebeb ve Sonular Ermenilerin Katledildiine Dair Efsanenin Dayand ki Ayak Vardr : 24 Nisan 1915 Tarihi ve Franz Warfelin En nemli Edebi Eseri olan Musa Danda 40 gn Musa Da ve Alma Etekleri ve Franz Werfel Alam, Franzn kinci ahsiyeti Bir air ve Dnyas Musa Dandaki Savalarn Yatak araflar Werfele Gre Gerein Temeli Sahtekarlar etesi Aram Andanian ve Johannes Lepsiusun Sahtekarlklar ttifak Devletlerinin Yenilmesi ve Osmanl Devletinin Direnii Savan Bitmeyen Kargaas Ermeni Cumhuriyetinin Savalar Karsn Bitmeyen Kargaas Gney Cephesinde Benzer Bir Trajedi Gmr Bar : 2 Aralk 1920 Ermeni Yunan galinin Sonu Savan Kanl Gerek Fantezi ekli : Terrizm Ermeni Terr rgtleri Ermeni Terr rgt ASALAnn Siyasi Gemii Ermeni Nefret Sylentilerine Birka rnek: Dnya Kamuoyunun Zehirlenmesi Zihinsel Terr Miti Su ve Petrol Trkiye 3 Binyln Enerji kprs Ermenilerin, Azerbaycana kar Giritii Sava William Tell ve Haikin ocuklar Arasndaki Tuhaf Benzerlik Mitomanya Eitimi Adaletin Temelleri Bir Cahillik Bayapt Soykrm Kitle mha Terr

167

12 18 19 26 28 30 32 38 39 39 41 41 46 50 56 62 67 68 68 70 72 74 76 79 81 88 90 97 98 100 105 106 108 110 116 120 123 126 128 130 131 136 139 140 142 142 144 145 145 145 147 150 154