ZET Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin, anakkale Boazn ele geirmeye ve stanbulu igal etmeye ynelik ngiliz-Fransz

ortak harekatna kar yrtt ve Trk Askeri Tarihinin en nemli savunma savalarndan biri olan anakkale Savalarnda Hava Kuvvetleri her ne kadar ok incelenmese de, zaferin kazanlmasnda nemli bir rol stlenmitir. Bu kapsamda eitli olanakszlklara ramen, zellikle Almanyann desteiyle gelime aamasnda olan Trk Hava Kuvvetlerinin, ilk ve nemli baarlarndan biri olan anakkale Hava Harekatnn incelenmesi gerekli olmutur. alma drt temel blmden olumaktadr.Giri ve Birinci blmde Havaclk Tekilatnn kurulu aamasnda ve Birinci Dnya Savandaki faaliyetleri incelenmitir. anakkale Cephesinin almas sonras taraflarn harekat planlar ve hava kuvvetlerinin kurulu almalar ikinci blmde ele alnmtr. nc ve en nemli saylabilecek blmde hava savalarnda yaanan temel safha detayl ve kronolojik olarak anlatlmtr. Son blmde ise Mttefiklerin yenilgisi ve anakkale Savalarnn sona ermesiyle gerekleen havaclk faaliyetlerine yer verilmitir. zetle almann genelinden kardmz sonu; kara, deniz ve hava savalarnn yaand anakkale Cephesinde, dier aamalarda olduu gibi hava harekatnda da genel anlamda Mttefiklerin yenilgiye uratlddr. Bu adan dmann stnlne ramen havada yaanan savalarda da anakkale geilememitir.

ABSTRACT Even though it has not been examined well before, the Dardanelles Air Wars performed an important role to win a victory in the Dardanelles Wars which is accepted as most important Turkish defense war against French-British joint operation in order to occupy Istanbul and Dardanelles Bosporus in the First World War. For this reason explaining the Dardanelles Air Wars which are accepted as one of the most important successes of Turkish Air Forces in developing phase by means of German assistance has came into prominence. This work contains four main chapters. In the introduction and first chapter of this work, the Aircraft Committee which is core of Turkish aviations activities and developments in military aviation in First World War explained. After the Dardanelles campaign opened, in the second part that is called as plans and establishments of the parties and air forces, plans and powers of the parties are generally examined in the Dardanelles campaign. In third part which is last and most important, detailed air wars in three phases of the Dardanelles Wars were examined as chronologically. Finally the last chapter is about aviation activities after failure of enemies. Summarily, the basic result of this work, Allied Armies were failure in air wars in the Dardanelles like as naval and land wars. So that although dominance of Allied Armies the Dardanelles is impassable in wars lived in airs.

ZET Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin, anakkale Boazn ele geirmeye ve stanbulu igal etmeye ynelik ngiliz-Fransz ortak harekatna kar yrtt ve Trk Askeri Tarihinin en nemli savunma savalarndan biri olan anakkale Savalarnda Hava Kuvvetleri her ne kadar ok incelenmese de, zaferin kazanlmasnda nemli bir rol stlenmitir. Bu kapsamda eitli olanakszlklara ramen, zellikle Almanyann desteiyle gelime olmutur. alma drt temel blmden olumaktadr.Giri ve Birinci blmde Havaclk Tekilatnn kurulu aamasnda ve Birinci Dnya Savandaki faaliyetleri incelenmitir. anakkale Cephesinin almas sonras taraflarn harekat planlar ve hava kuvvetlerinin kurulu almalar ikinci blmde ele alnmtr. nc ve en nemli saylabilecek blmde hava savalarnda yaanan temel safha detayl ve kronolojik olarak anlatlmtr. Son blmde ise Mttefiklerin yenilgisi ve anakkale Savalarnn sona ermesiyle gerekleen havaclk faaliyetlerine yer verilmitir. zetle almann genelinden kardmz sonu; kara, deniz ve hava savalarnn yaand anakkale Cephesinde, dier aamalarda olduu gibi hava harekatnda da genel anlamda Mttefiklerin yenilgiye uratlddr. Bu adan dmann stnlne ramen havada yaanan savalarda da anakkale geilememitir. aamasnda olan Trk Hava Kuvvetlerinin, ilk ve nemli baarlarndan biri olan anakkale Hava Harekatnn incelenmesi gerekli

ABSTRACT Even though it has not been examined well before, the Dardanelles Air Wars performed an important role to win a victory in the Dardanelles Wars which is accepted as most important Turkish defense war against FrenchBritish joint operation in order to occupy Istanbul and Dardanelles Bosporus in the First World War. For this reason explaining the Dardanelles Air Wars which are accepted as one of the most important successes of Turkish Air Forces in developing phase by means of German assistance has came into prominence. This work contains four main chapters. In the introduction and first chapter of this work, the Aircraft Committee which is core of Turkish aviations activities and developments in military aviation in First World War explained. After the Dardanelles campaign opened, in the second part that is called as plans and establishments of the parties and air forces, plans and powers of the parties are generally examined in the Dardanelles campaign. In third part which is last and most important, detailed air wars in three phases of the Dardanelles Wars were examined as chronologically. Finally the last chapter is about aviation activities after failure of enemies. Summarily, the basic result of this work, Allied Armies were failure in air wars in the Dardanelles like as naval and land wars. So that although dominance of Allied Armies the Dardanelles is impassable in wars lived in airs.

ii

ZET ABSTRACT NDEKLER NSZ GR

I II III VI 1

BRNC BLM BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVA KUVVETLER I. OSMANLI DEVLETNN BRNC DNYA SAVAINA DAHL OLMASI . 6 II. SAVA SIRASINDA TRK HAVA TEKLATI . 10 III. BRNC DNYA SAVAI SIRASINDA CEPHELERDE HAVACILIK FAALYETLER 18

KNC BLM ANAKKALE CEPHESNN AILMASI SONRASINDA TARAFLARIN SAVA DZENLER VE HAVA KUVVETLER I. ANAKKALE HAREKAT ALANININ CORAF DURUMU 24 A. anakkale Boaz .. 25 B. Gelibolu Yarmadas 26 C. Tabyalar ... 27 D. Adalar 28 II. ANAKKALE CEPHESNDE TARAFLARIN HAREKAT PLANLARI 28

iii

A. anakkale Cephesinin Almas . 28 B. Osmanl Devleti Harekat Plan 30 C. tilaf Devletleri Harekat Plan 33 III. ANAKKALE CEPHESNDE TARAFLARIN HAVA GC ... 35 A. anakkale Cephesinde Trk Tarafnn Hava Kuvvetleri .. 35 B. anakkale Cephesinde tilaf Devletleri Hava Kuvvetleri .. 36

NC BLM ANAKKALE CEPHESNDE HAVA HAREKATI VE SAFHALARI I. BRNC SAFHA: MTTEFKLERN ANAKKALE BOAZINA SALDIRII ... 39 A. Sava Balamadan Gerekleen Hava Faaliyetleri ... 39 B. anakkale Deniz Sava Sresince Hava Faaliyetleri 41 II. KNC SAFHA: GELBOLU IKARMASI SRESNCE HAVACILIK FAALYETLER .. 49 A. Gelibolu karmas ncesi Hava Faaliyetleri ....49 B. Gelibolu karmas Sresince Hava Harekatlar ...51 III. NC SAFHA: SUVLA (ANAFARTA) KRFEZNN GAL VE ANAFARTA MUHAREBELER .65 A. Anafartalar karmas Sresince Hava Harekat .65 B. Bulgaristann Savaa Dahil Olmasnn Ardndan Uzunkpr Birlii Faaliyetleri 71

iv

DRDNC BLM MTTEFKLERN EKL VE ANAKKALE CEPHESNDE TRK ZAFER I. MTTEFKLERN ANAKKALEDEN EKLMES SRESNCE HAVA HAREKATI .. 78 II. EKLME SONRASI VE FOKKER AV BL HAVA FAALYETLER 81 SONU . 91 KAYNAKA ... 94 EKLER . 98 FOTORAFLAR 110

NSZ Yaklak 250 bin askerin hayatn kaybettii anakkale Cephesi; Birinci Dnya Savann tm iddetiyle devam ettii srada savan seyrini deitirerek nemli sonular dourmas bir yana, askeri havaclk asndan da birok ilkin yaanmasna neden olmutur. 1911 ylnda temelleri atlan ve o dnemde kiisel abalarla gelitirilmeye allan Trk Hava Kuvvetleri, Yeilkyde Kara Tayyare Mektebi ve Deniz Tayyare Mektebi kurulmas ardndan havac personel yetitirmeye de balam ve Balkan Savalar ardndan en nemli zaferini anakkale Cephesinde kazanmtr. Bu cephede her ne kadar taraflarn havada karlamas snrl olsa da, gerekleen hava muharebelerinde stnlk salanmtr. anakkale Cephesinde Trk ve Mttefik Hava Kuvvetleri genel olarak keif ve bombardman amal olarak grev almlardr. Bu adan hava harekatlar, deniz ve kara savalar ncesinde balam ve dmann kesin olarak ekildii Ocak 1916 sonrasnda da youn olarak devam etmitir. Yaklak sekiz buuk ay sren deniz ve kara savalar ile birlikte sregelen hava savalarnda, askeri havaclk alannda birok ilkler de yaanm; sonu olarak Mttefiklere kar kayda deer bir stnlk salanmtr.

vi

GR 20. yzyldan itibaren savalarn art gstermesi dnya havaclk faaliyetlerine hz kazandrm, Osmanl Devletinde de bu almalar izlenmeye balanmt. rnein Fesa Bey, 1909 ylnda belgesini Fransz Hava Kulbnden alarak ilk brveli pilotumuz olmu, sonrasnda talyann Trablusgarp Savanda uaklardan faydalanmas zerine devlet ierisinde havacln nemi iyice anlalmt. Bu nedenle 1910 ylnda dnsel anlamda temelleri atlan Trk Hava Kuvvetleri, Birinci Dnya Sava ncesi ilk faaliyetlerine balam ve bu kapsamda Balkan Sava srasnda grev yaparak dnya askeri havaclk tarihindeki yerini almtr. Askeri alanda hava kuvvetlerinden yararlanlmas fikri 20. yzyln banda tartlmaya balanm, Avrupada da askeri alanda uaklardan faydalanlmas fikrinin domas ile pek ok lkede 1900l yllardan itibaren askeri havaclk faaliyetlerinin balamas gerektii Osmanl mparatorluunda da taraftar bulmutur. Avrupadaki gler tarafndan kullanlan ve en nemli rn uaklar olan bu teknolojilerin kullanlmas, Osmanl Ordusu iin de kanlmaz olmutu. Trk Hava Kuvvetlerinin ekirdeini oluturan Havaclk Komisyonu da, 1911 ylnda zamann Harbiye Nazr Mahmut evket Paann ileri gr ve Kurmay Yarbay Sreyyann nerilerinin kabul edilmesi ile kurulmu, kurulan bu ube daha sonra Ktaat Fenniye ve Mstahkeme Mfettiliine (Fen Birlikleri ve Mstahkem Mevkileri) balanmtr. Bylece Trk askeri havaclnn da temelleri atlmtr.
1

Havaclk

Komisyonu, uak istasyonu ve hava okulunun kurulmas iin Yeilky yaknlarnda Sofraky semi ve ksa zamanda uak pisti ile iki uak hangar yaplmtr. Satn alnarak 15 Mart 1912de stanbula gelen iki uakla, eitimlerini bitirip yurda dnen ilk pilotlarmz Fesa ve Kenan Beyler umaya balam ve uu okulu da 3 Temmuz 1912de resmen almtr. 2 Trk askeri havaclnda bir dnm noktas kabul edeceimiz uu okulunun almas sonrasnda orduda havaclk faaliyetleri hz kazanm, personel ve uucu
Hikmet Ser, anakkale Muharebelerinde Trk Pilotu, anakkale Muharebeleri: 75. Yl Armaan, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1990, s. 135. 2 Trk Hava Kuvvetlerinin Tarihesi, Atatrk ve Trk Havacl, Ankara: Hava Basm ve Neriyat Mdrl, 1981, s. 13.
1

says artt gibi hava blkleri kurularak yetien havaclar greve balamlardr. Bu dnemde subaylar arasndan seilen personel eitli Avrupa lkelerine pilot olarak yetitirilmek zere yollanm, Fransa'da yetien 8 pilot ve ngiltere'den gelen drt aday bu dnemdeki havaclarmz tekil etmitir. Bu dnemde yetien havaclarmz Yzba Fesa, Salim, Cemal, Refik, Mithat, Fevzi, Nuri Beyler ve Temen Salim olmutur. Pilotlarmzn hibiri arazi ve uzun mesafe uuu yapmaya imkan bulamam, sadece Nuri, iki defa stanbul zerinde 1500 metreden umu ve bir defa da Hadm kye kadar gitmitir. Bu nedenle stanbul zerinde ilk dolaan Trk Pilotu Nuri kabul edilmektedir. Bu dnemde pilot durumundaki zaaf yznden Fransa'dan 3 pilot, 3 makinist getirilmi ve ayrca 4 Alman pilotu ve 2 makinist grevlendirilmitir. Orduda askeri havacln nemini deerlendirerek ilk hava tekilatnn kurulmasna yardm etmi olan Mahmut evket Paa grevden ekildikten sonra, Yeilkyde kurulan ve geniletilmesi iin aba harcanan hava uu okulu tesisi iin lzumlu denek Nazm Paa tarafndan verilmemi, bu okulun gelitirilmesi ve geniletilmesi abalar da bir sre durmutur. 3 Birinci Dnya Savann balamasna kadar geen devrede Trk havaclnn ilerlemesi snrl olmu, ancak buna ramen zellikle Balkan Sava tecrbesi ile tekilat eksikliklerini gidererek nemli baarlara imza atmtr. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana dahil olmasnn ardndan Almanya ile imzalanan ittifak anlamas ile Osmanl Ordusu havaclk tekilat Almanya tarafndan desteklenmeye balanm ve 1915 Ocanda Alman Ordu subay Yzba Serno Osmanl havacln dzenlemek zere stanbula gelmi, Mays aynda Almanyaya giderek uak teminine alm ve Yeilkyde bir pervane imalathanesi kurulmasn salamtr. Yl sonunda uak okulu istasyonundan baka oluturulan yedi uak birlii ve grev yerleri ise u ekilde olmutur:4
3

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, IX. Cilt, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No: 3, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1969, s. 6. 4 Yavuz Kansu, Sermet ensz ve Ylmaz ztuna, Havaclk Tarihinde Trkler, Ankara: Hava Kuvvetleri Basm ve Neriyat Mdrl, 1971, s. 181, Mazlum Keysk, Trk Havaclk Tarihi: 1912-1918, Eskiehir: Uu Okullar Basmevi, 1950, s. 56, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 33.

1 nci ve 6 nc Tayyare Blkleri anakkaleye, 2 nci Tayyare Bl Iraka, 3 nc Tayyare Bl Uzunkprye 4 nc Tayyare Bl Adanaya, 5 nci Tayyare Bl 2 nci Orduya, 7 nci Tayyare Bl Kafkas Cephesine gnderilmek zere hazrlanmtr. Bir tayyare bl amda, bir tayyare bl de Keanda bulunuyordu. Ayrca bir de sabit balon bl kurulmutu. Bahriye Nezaretine bal deniz tayyare birliinde 2 Niyaport (eitim), bir Curtis ve 8 Gotha olmak zere toplam 11 uak bulunmaktayd. Tayyare blkleri tahsis bakmndan Harbiye ve Bahriye Nezaretine, tedarik, idari ve ikmal bakmndan 13 nc ubeye, muharebede kullanlma, iskan ve iae bakmndan emrine verildikleri ordular grubu ve ordu komutanlklarna bal olmulardr. leriki blmlerde de greceimiz gibi havaclk tekilat ksa srede idari

anlamda yeniden yaplandrlm, yurt genelinde uak blklerinin faaliyetleri arttrlmtr. Havacln gn getike nem kazanmas zerine 1915te Karargah- Umumiyeye bal olmak zere 13 nc ube (Sahra Seyhi ubesi) alm ve ubenin ad da 29 Kasm 1915te Umur-u Havaiye ubesi olarak deitirilmitir. 5 1911 ylnda Trk Hava Tekilatnn kuruluu ardndan balayan 1911 1912 Trablusgarp Savanda uaklar sava alannda ilk kez kullanlm, Osmanl Ordusu bu savata tekilat artlar uygun olmad iin uaklardan yararlanamamasna ramen talyan Yzba Riccardo Moizo tarafndan kullanlan Nieuport tipi bir uak Osmanl hattna mecburi ini yaptndan ilk kez bir dman uan ele geirerek havaclk tarihine gemitir.
6

Bu sava srasnda talyanlar 28 uak ve 4 balondan

oluan hava gcyle savaa katlmtr.

Keysk, a.g.e., s. 58, Kansu, ensz ve ztuna, s. 181, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 34. 6 Blent Ylmazer, anakkale Hava Savalar, Ankara: Mnch Trkiye Yaynclk, 2005, s. 31.

Trablusgarp

Savanda

talyanlarn

uaklardan

keif

amal

olarak

faydalanmas, bir bakma Osmanl Devletinin Balkan Savalarndaki faaliyetleri iin bir rnek tekil etmitir. Ancak Trablusgarp Savanda hava kuvvetleri henz tam anlamyla gelimedii iin talyan kara kuvvetleri seferberlik blmnde seferi kuvvet birliinde (kolordu) bir sabit balon ve uak mfrezeleri de yer almtr. 7 Bu adan bu dnemde kar taraf iin hava kuvvetleri hibir zaman bamsz olarak ele alnmam, uaklar sadece kara ordularna yardmc bir kuvvet olarak grlmtr. Balkan Savalar dnya havaclk tarihinde birbiriyle atan taraflarn karlkl olarak hava gc kulland ilk sava olmutur. Ancak Osmanl Ordusu iin ngilterede uak fabrikalarnn havaclk okulunda eitim gren subaylar, bu eitimlerini tam olarak tamamlamadan savaa dahil olmu, buna ramen sava sresince Trk havaclarndan hibir kayp verilmemitir. Bu savata cephe zerinde ve dman hatlarnn gerisinde havada drt saatten fazla uu gerekletiren Trk havaclar grevlerini baaryla yerine getirmi, bunun dnda dost birliklerin ateinden korunma amacyla 6 Mart 1913 tarihli bir emirle Trk uaklarnn kanat altlarna milliyeti gsterme amacyla ay yldz izilmesi de dnya havaclnda bir ilk olmutur. 8 Osmanl Devletinin askeri havaclk tekilatn oluturmas ardndan girilen Balkan Savalarnda Hava Uu Okulundaki planlamann tam olarak salanamamas nedeniyle uaklar ve havaclarn farkl blgelere dzensiz dalm neticesinde savan ilk evresinde uaklardan yararlanlamam, uaklar ancak ikinci devrede keif hizmetinde kullanlmtr. Savan ubat 1913'den sonraki 2 nci dnemi ile Temmuz 1913'den sonraki 3 nc dneminde ise pilotlar deneyim kazandndan daha baarl keif almalar yaplabilmiti. Bu dnemde pilot olarak Fesa, Fethi, Salim, Nuri, Fazl Bey'ler, rast olarak da Kemal, Kenan, Tahsin, Mehmet ve Sadk Bey'ler atalca'dan Edirne'ye kadar Trakya'nn eitli yrelerinde baarl keif grevleri yaparak atalca muharebesinin kazanlmasnda nemli roller stlenmitir.
Osmanl Devri Osmanl talyan Harbi, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No: 5, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1969, s. 104. 8 Ylmazer, s. 33-35.
7

Balkan savalar srasnda stemen Fethi Bey Osmanl adl ua ile dman hatlar zerinde bir saati akn kefinde dmann yeni bataryalarn tespit etmi, atalca Muharebeleri ncesinde de Fesa ve Kenan Beyler Silivri kesiminde atee maruz kalmalarna ramen iki saat sreyle keif uuu gerekletirerek nemli bilgiler salamlardr. 9 Balkan Savalar tecrbesi Osmanl havaclnda, uakta pilotun yannda gzetleme grevini yrtecek ayr bir rast (gzetleyici) snfnn oluturulmas gereini ortaya karmtr. Mays 1913te kurmay subaylarn rast olarak yetitirilmesi ve bamsz bir rast snfnn tekilatlandrlmas iin emir yaynlanm ve havadan gzetleme ve eitim program oluturulmas iin bir talimatname hazrlanmtr. 10 Balkan Savalar sonrasnda Trk pilotlarnn Toroslar aarak Kahireye ulamas ile dnyada ilk irtifa rekoru krlmtr. Bu srete ve Birinci Dnya Savana kadar geen devrede Trkiyede kullanlan uak tipleri R.E.P, Deperdussin, Bristol, Harlan, Bleriot, Curtis, Nieuport olmutur. 11

Erden Canda(ed), 1911den 2000lere Hava Kuvvetleri, Ankara: Hava Kuvvetleri Komutanl, 1993, s. 25. 10 a.g.e.,s. 35. 11 Cemal Anadol, Trk Havaclk Tarihi, stanbul: 1990, s. 97, Fikret Alasya, Trklerde Havaclk, Trk Kltr, Say: 34, Austos 1965, s. 727.

BRNC BLM BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVA KUVVETLER

I. OSMANLI DEVLETNN BRNC DNYA SAVAINA DAHL OLMASI 19. yzyln banda Avrupada sanayilemenin gelimesi sonucunda youn bir faaliyet alanna ulaan smrgecilik, byk devletlerinin karlarnn Afrika ve Uzakdouda atmasna neden olmu, lkeler bloklar evresinde blnm ve bu durum dnya apnda o gne kadar grlen en kanl ve geni sava olan Birinci Dnya Savann arka plann oluturmutur. ngiltere 1871 sonrasnda Almanyann Avrupadaki stnl karsnda bata fazla tepki gstermemi, fakat 1900l yllarn banda dengenin Fransann aleyhine dnd ve Almanyann deniz silahlarnda ngiltere ile rekabet edecek konuma ykselmesi neticesinde Fransa ile yaknlamaya balamt. 1898 yaznda Fransz Dileri Bakanlna gelen Delcasse Almanyann Avrupa ii emellerinden ok korktuu iin smrgeler konusunda ngiltere ile anlaarak Avrupada l ttifak karsnda tam bir denge kurma yolunu denemitir.12 Bu dnemde srekli silahlanan devletler mttefik aray iine girmilerdi. 1870 yenilgisinin Fransay yeniden harekete geireceini dnen Almanya, evresini garantiye almak amacyla nce Avusturya-Macaristan daha sonra da talya ile 1882de l ttifak anlamasn imzalamtr. Buna karlk Fransa, Almanyann iki cephede savamasn salamak iin Rusya ile anlama yolunu semi ve Fransa, Rusya ve ngilterenin bu anlamasyla da tilaf devletleri ortaya kmtr. Tm bunlarn tesinde glenen Almanya, ekonomisi iin kendisine hayat alan olarak Osmanl Devletini semiti. Bu nedenle Osmanl Devleti ile yakn ilikiler kurup, ngiltere'nin Hindistan yolu iin byk tehlike olan, "Badat Demiryolu"
12

Haluk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, Ankara: mge Kitabevi, 2002, s. 224.

projesini kabul ettirmiti. Bylece l ttifak'la, l tilaf'n att temel alan da Osmanl Devleti oluyordu. Bunun yannda Avrupada sava, devletlerin farkl amalar dorultusunda silahlanmaya balamas ve Fransz Devriminin yaratt milliyetilik hareketlerinin de etkisiyle, Avusturya-Macaristan veliahdnn Saraybosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesi gibi basit bir olayda kvlcmn bulmu ve Avusturya-Macaristann Srbistana sava ilanyla beraber resmen balamtr. Milliyeti hareketler zincirinin ve 19. yzyldan itibaren kurulmu olan ittifak sistemlerinin sonunda ortaya kan sava, aslnda kkeni ok eskilere dayanan siyasal, ekonomik ve smrgesel gerginliklerin bir sonucu olmutur. Bununla beraber 1914 yaznda byk taarruzlarn baarszla uramas, bir yldrm sava umudunu yok etmi, taraflar tm gleriyle ve tm kozlarn seferber etmek zorunda brakan bir mevzi savana srklenmilerdi. 13 Tm bu nedenlerin dnda Avrupay Birinci Dnya Savana gtren nedenlerden biri de Osmanl Devleti miras zerindeki atma olmutur. Savan teki nemli nedenlerinin yannda 19141918 Sava Avrupann byk devletlerinin Osmanl Devleti zerindeki atmalarnn da bir sonucudur. Balkanlarda Avusturya Rusya atmas, Boazlar zerinde Alman Rus stnlk mcadelesi, ngilterenin Hindistana giden Yakndou yollarn korumak istemesi ve Fransann Suriye zerindeki tutkular diplomasiyle deil, savala zme balanacak sorunlar ortaya karmt. Bu adan savan Balkanlarda ortaya kmas bir rastlant saylmamaktadr. 14 Savan banda lke iinde, tilaf devletlerini oluturan ngiltere, Fransa ve Rusya tarafna, ttifak devletleri olarak anlan Almanya ve Avusturya-Macaristan safna katlma ynnde tartmalar yaansa da, Osmanl Devleti ilk aamada tarafszln ilan etmiti. Bu dnem ncesinde Almanya ile yakn ilikiler kurulmasna ramen, Osmanl Devleti ngiltere ile ittifak giriiminde bulunduysa da,
S. Pacteau, F. C. Mougel, Uluslararas likiler Tarihi, (ev: Galip stn), stanbul: letiim Yaynlar, 1995, s. 7576. 14 Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 6. Bask, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 311
13

bu lkenin gerek Rusya ile olan ilikilerinin zedelenecek olmas gerekse hasta adam olarak adlandrlan Osmanl Devletinin ykn zerine almak istememesi neticesinde Osmanl idaresi yava yava Almanyaya doru ynelmeye balamt. Osmanl Devletinin politik bakmdan savan banda iki temel seenei vard. Bunlardan ilki tarafszln ilan etmek ve dieri de taraflardan birinin yanna girerek dengenin paralarndan biri olmakt. Balkan Savalarndan yeni km olan lke ekonomik, siyasi ve askeri bakmdan gsz durumdayd. Bu nedenle savan banda tarafsz kalmak en mantkl seenek olarak duruyordu. Ancak bu kez sava sonras galip gelen tarafla baz sorunlar yaayabilecei de gndemdeydi. tilaf devletlerinin sava kazanmas halinde Osmanl Devletinin bu galip devletlere kar koyabilecek ekonomik ve siyasi gc yoktu. te yandan ttifak devletlerinden Almanyann, sava kazanmas halinde de tarafsz bir Osmanl Devleti iin besledii amalar ve istekler net deildi. Bu nedenle Avusturya-Macaristann da dahil olduu devletler blounun, sava kazanmas halinde Osmanl Devletinin dier devletler gibi bu devletin isteklerine de boyun emesi gerekecekti. Osmanl Devleti savan ilk aylarnda sava d kalacan ilan etmitir. Bu durum Boazlardan geebilecekleri iin tilaf devletlerinin de lehine bir durum yaratmt. Bu nedenle Almanyann bu tarihlerden sonra tutumu, bu devleti savaa sokma temeline dayanacak ve iki Alman sava gemisi bu yolda uygun bir ara olarak kullanlacakt. 15 Almanya, Osmanl Devletinin yannda savaa dahil olmasyla boazlarn kapanacan ve bylece Rus ikmal yollarnn tkanacan, Osmanlnn savaa dahil olmasyla Kafkaslarda, Sveyte, Irakta yeni cepheler alarak kendi cephe yknn hafifleyecei hesabyla Osmanl Devleti ile ittifak amacyla grmelere balamt. Bu kapsamda Osmanl Devleti Avrupada sava devam ederken 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile bir antlama imzalam, bu anlamann 2 nci maddesine gre de Rusya Avusturya-Macaristan aleyhinde fiilen askeri tedbirler almak suretiyle Almanyay savaa girmeye zorlad takdirde bu durumun

15

Sander, s. 327.

Trkiyenin de savaa katlmas iin bir neden olaca vurgulanmt.

16

Bunun

anlam Almanyann Rusya ile savamas durumunda Osmanl Devletinin de Almanya yannda savaa dahil olmasyd. Bylece Almanya ile ittifak yaplm ve ayn gn seferberlik ilan edilmitir. Bu srete Osmanl Devletinin Almanya ile ittifak gerekletirmesinin en temel nedenleri, lke idaresindeki ttihat ve Terakkinin Alman blounun sava kazanacana olan inanc, ngiltere ve Fransann ekonomik basksndan kurtulma ve Rusyann douda bir tehdit olarak varlnn engellenmesiydi. Almanya ile antlamann imzaland tarihte Osmanl Hkmeti genel bir seferberlik ilan etmi ve parlamentoyu da Kasm ayna erteleyerek bu politikann tartlmasn engellemiti. Bylece Almanya ile yapt antlamay gizli tutan Osmanl Hkmeti tarafszln ilan etmi ve tilaf devletleriyle olan ilikisini srdrmtr.17 Almanya savan balamasyla beraber Osmanl Devletine kar ikili bir politika izlemeye balamt. Limon Van Sanders gibi nemli bir generali Osmanl hkmeti zerinde etki yapmak ve orduyu glendirmek iin Osmanl Devletine gndermeleri, Badat demiryolu ayrcalklar Yakndouda Almanyaya stnlk salyordu. Ancak politikasnn dier ynnde ise Almanlarn 1914te ngiltere ve Fransa ile gizli olarak yapt demiryolu antlamas yer alyordu. Bu, Osmanl Devletini etki alanlarna blyordu ve aslan payn alacak lkelerden biri de Almanyayd. tilaf devletlerinin Osmanl Devleti politikas ise birlikten uzak bir grnmdeydi. ngiltere ve Fransann Almanya ile yaptklar demiryolu antlamas, Rusyann Osmanl Devleti ile ilgili konularda statkocu bir tavr almasna neden olmutu. nk Ruslar Boazlarda gl bir Almanya istemiyordu. Rusya, Balkanlarda ise kendi denetiminde bir Balkan ttifak kurmak peindeydi. 18 Tm bu gelimelere paralel olarak Austos 1914te ngiliz Donanmasndan kaan Goeben ve Breslau adl Alman sava gemilerinin boazlardan gemesine izin
16 17

Erol Mtercimler, Bu Vatan Byle Kurtuldu, 4. Bask, stanbul: Alfa Yaynevi, 2005, s. 65. Andrew Mango, Atatrk, stanbul: Sabah Kitaplar, 2000, s. 131. 18 Sander, s. 325326.

verilmesinin ardndan, bu gemilerin nceden satn alnd ilan edilmi, bunlarn Yavuz ve Midilli adyla Osmanl Donanmasna dahil olmalarnn ardndan; Yavuz zrhlsnn, tatbikat amacyla kt Karadenizde Ruslara ait Sivastopol ve Novorosisk limanlarn bombalamas ardndan 1 Kasm 1914te Rusya Osmanl Devletine sava ilan etmi ve bylece Osmanl Devleti resmen Birinci Dnya Savana dahil olmutur. lk saldr giriiminden sonra Osmanl Hkmeti kaamak davranmaya alarak bu saldrnn Rus sava gemilerinin Osmanl Donanmasnn manevralarn karlamasndan kaynaklandn ileri srm; ancak Rusyann ardndan ngiltere ve Fransa da Osmanl Devletine sava ilan etmiti. 19 Osmanl Devletinin savaa dahil olmas Almanya iin ok nemli avantajlar salayacakt. Her eyden nce Osmanl Devletinin Kafkaslarda aaca bir cephe, Rusyaya kar yrtlecek sava kolaylatracak, zellikle Avusturyann Galiya cephesindeki ykn de hafifletecekti. Ayrca Osmanl Devletinde Padiahn halife sfatyla tm Mslmanlar iin ilan edecei kutsal cihat ngiltere ve Fransann smrge imparatorluklarnda yaayan Mslman halk ayaklandracak ve bylece tilaf devletleri byk zorluklarla karlaabilecekti. 20 II. SAVA SIRASINDA TRK HAVA TEKLATI Birinci Dnya Sava sresince yabanc kuvvetlerin Trk Hava Kuvvetlerinin ok stnde sayda ve yetimi hava gcyle savaa katlmas, Trk havaclnn da gelitirilmesi gerektiini gzler nne sermitir. Bu nedenle askeri havaclk alannda sava srasnda zellikle Almanyann destei ile nemli gelimeler kaydedilmitir. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana dahil olmas ardndan Bakomutanlk Vekaleti tarafndan verilen seferberlik emrine gre Yeilky hava uu okulundaki tayyare blnde bulunan uaklarn ve havaclarn da hazr hale getirilmesi istenmi, bylece Osmanl Devleti de katld cephelerde uak kullanan lkelerden biri olmutur.

19 20

Mango, s. 133. Sander, s. 327.

10

Balkan savalar sonrasnda Trk Ordusunda grev yapan az sayda havacyla, ordu iinde bamsz bir hava birlii kurma imkan olmamas nedeniyle eldeki tm uak ve havaclar Yeilky Uu Okulunda toplanm, ncelikli olarak havac yetitirilmesi ile bir hava birlii kurulmasna karar verilmiti. Bu amala Yeilky kara uu okuluna ek olarak, donanma iin Bahriye Nezaretine bal bir deniz uu okulu almtr. Ancak yeni kurulan deniz uu okulunun yeterli ekipman ve personelinin olmamas nedeniyle bu okula gnderilen deniz subaylarnn kara uu okulunda eitilerek deniz havaclnn ekirdeini oluturmak amacyla daha sonra deniz uu okuluna gnderilmesi karar alnmtr.
21

Havaclk asndan byle

olumsuz bir ortam iinde, 2 Austos 1914 gn seferberlik ilan edilmi ve buna paralel olarak Yeilkyde bulunan deniz uaklarndan ikisi zmir, birisi de anakkale Mstahkem Mevzi Komutanl emrine verilmitir. Birinci Dnya Sava baladnda uak temin edilmesi en nemli problem olmutu. Halkn balaryla hava gcnn arttrlmas amacyla Fransaya smarlanan uaklara el konulmu, bunlardan bir ksm Foudre gemisiyle Antivariye gnderilmi ve Kataro Limann kontrol iin kullanlm, dier bir blm ise Svey Kanalnda Trk Ordusuna kar kullanlmt.
22

Bu nedenle savan balangcnda

Osmanl Ordusuna uak temin edilebilmesi iin deiik yollara bavurulmutu. Bu dnemde stanbulda bulunan A. Viktor isimli bir komisyoncu, talyada lisansla yaplan Farman tipi uaklardan iki tanesinin satn alnabileceini bildirerek bir sat antlamas yapmt. Fazl Bey ve Temen Hseyin Avni tccar pasaportu kararak talyaya uaklar teslim almak zere gitmi, ancak talya o devirde savata tarafsz olduu iin savaan lkelere silah satn yasakladndan bu uaklarn gizli ekilde lkeye getirilmesi uygun grlm, ancak planlar istenildii gibi gitmeyince havaclar snr d edilmilerdi. 23 talyadan uak temin edilememesi zerine Almanya seeneine ynelinmi; Osmanl Devletinin Almanya ile savaa girmeden nce yapt anlama uyarnca Trk Ordusuna ihtiyac olan malzemelerin ve personelin gnderilmesi karara
21 22

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 17. Anadol, s. 94. 23 Kansu, ensz ve ztuna, s.171.

11

balanmt.

Bu

kapsamda

Almanya

Trk

askeri

havaclnn

yeniden

tekilatlandrlmas iin daha nce de belirttiimiz gibi Almanyadan stemen Erich Sernoyu grevlendirmiti. stemen Serno ncelikli olarak dnemin kanunlar gerei yzbala ykseltilmi, sonrasnda Yeilky Tayyare Mektebi Mdrl ve Osmanl yksek komuta kademesinde havaclk danmanlnn yan sra Tekilat Havaiyenin de bana getirilmitir. Yzba Sernonun Trk askeri havaclnn gelimesi ynnde nemli katklar olmu, idaresi dneminde 3 faal uak ve birka pilotla devrald askeri havacl savan son ylnda 17 blkten oluan bir kuvvet haline getirmi, birok Trk pilot ve rasdn yetimesini salam, meteoroloji tekilat, onarm ve bakm atlyeleri am ve Osmanl Ordusuna uak temini iin almtr.
24

Yzba Sernonun yardmcln ise Svari stemen

akir Fevzi Bey getirilmiti. akir Fevzi Bey Almanyada kendi imkanlar ile pilotluk eitimi grm, Temmuz 1914te yeni kurulan 4 nc Orduda grevlendirilmi ve gtrd Rumpler tipi uak Halepte krm geirince 1914te stanbula dnmek zorunda kalmt. 25 Bu dnemde Almanlarn salayaca uaklar, 12er adet olmak zere Rumpler BI ve Albatros BI tipi iki kiilik ve ift sathl uaklardan oluuyordu. 100 beygirlik Mercedes motorlara sahip bu uaklar, silahszd ancak bomba tayabiliyordu.
26

Almanyadan gelecek bu 24 uaktan 12si hemen gnderilecek

ekilde hazr durumdayd. Dier 12sinin ise ubat 1915te hazr olabilecei bildirilmi, bunun dnda Avusturya-Macaristan hkmetinin satn almaktan vazgetii 12 adet LVG tipi uan alnabilmesi iin de temaslara geilmiti. 27 Trk Hava Tekilatnn bu dnemdeki en nemli problemlerinden biri de personel sknts eklinde ba gstermitir. Osmanl Devletinin savaa girmesiyle birlikte eldeki uak ve pilot saysnn yetersizlii zerine Almanyadan yardm istenmiti. Savan ilk ylnda Almanya askeri pilot yerine sivil pilotlar gndereceini bildirmi, bu neri Enver Paa tarafndan kabul edilmiti. Osmanl

24 25

Ajun Kurter, Trk Hava Kuvvetleri Tarihi, Ankara: 2002, s. 239. a.g.e, s. 241. 26 Kansu, ensz ve ztuna, s. 181. 27 Kurter, s. 242.

12

Ordusu askeri havaclnda grev yapacak olan Alman sivil pilotlara, meslek ve renim durumlarna uygun decek subay ve astsubay rtbeleri verilmiti. Genel olarak ordu ierisinde Alman sivil pilotlar subay ve makinist, teknisyenler ise astsubay olarak grev almlardr. 28 Almanyadan salanacak bu uaklar konusundaki en nemli problem bu uaklarn nasl sevk edilecei zerine olmutu. nk Berlin stanbul demiryolu hatt olmasna ramen bu sralarda savata tarafszln ilan etmi olan Bulgaristan ve Romanya zerinden gei yaplabilmesi mmkn deildi. Ancak yaplan temaslar sonucu bu sevkyatn yine bu gzergahtan yaplmasna karar verilmiti. Romanya ve Bulgaristan zerinden sevkyat karar verilmesi ardndan, sandklanan uaklarn sirk eyas ve Kzlha malzemesi olarak deklare edilmesi, her uak sandna tccar ve ii pasaportuyla seyahat edecek bir pilot ve iki teknisyenin refakat etmesi kararlatrlmt. Uaklarn Macaristan Romanya Bulgaristan snrna yakn Mehadia kasabasnn gneydousunda ve Orsovann 25 km kuzeyinde bulunan Herkulesbadda kk bir askeri alanda monte edilmesi ve buradan havalanarak Bulgaristan iinde Lom Plaksa kasabas civarnda bir dzle indikten sonra tekrar sklerek stanbula gnderilmesi karar alnmt. Bu noktada Bulgarlar yaplan temaslar sonucu sevkyata gz yummay da kabul etmiler, ancak Bulgar basnnda olayn ortaya kmas zerine bu plan baarszla uramtr. 29 (EK-1) Birinci Dnya Savanda Trk havacl nce kara ve deniz olmak zere iki taktik ksmda faaliyetlerde bulunmutur. Bunlardan kara havacl Harbiye Nezareti emrinde bulunan hava birlikleri; ordular iin keif, gzetleme, bombardman nleme, himaye ve destek grevini yrtrken; deniz havacl Bahriye Nezareti emrinde bulunan hava birlikleri; ordularn harekatlarn, keif, gzetleme ve harekat grevlerinde destek vazifeleri iin grevlendirilmitir. 30

28 29

a.g.e, s. 241. a.g.e., s. 242243. 30 Alasya, s. 728, Anadol, s. 97.

13

Bu dnemde deniz havaclnn ihtiyalarnn karlanmas iin Donanma Cemiyeti tarafndan uak fabrikasna deniz ua siparii yaplmtr. Bu fabrika kara ua yapmakta olduu iin yaplacak bu uaklar ayn zamanda ilk deniz uaklar olacakt. Yzba Savminin bakanlnda ve stemen smailden oluan heyet ubat 1915te uaklar teslim almak zere Almanyaya gnderilmi, ancak uaklar hazr olmadndan bu askerler nce kara, sonra deniz ve hava ua eitimine yollanmlar, bylece daha sonra diplomalarn almlard. Bunun yan sra tamamlanmayan uaklarn yerine Gotha uaklar verilmitir. 3 Ekim 1915 itibariyle Bahriye Nazrl emrinde iki adet Niauport eitim ua, bir Curtis ve drt Gotha olmak zere on bir uak faal durumda grev almtr. 31 Hava Kuvvetlerinin iki ayr nezarete bal olmas idari adan sorunlara neden olduundan Nisan 1916da Serno Donanma Bakan Cemal Paaya bavurarak ordu ve donanma havaclnn tek bir komuta altna alnmasn nermi, Mays 1916da da Enver Paann emriyle donanma havacl da tekmil ve komuta konularnda 13 nc ubeye balanmtr. Lojistik ve idari konular ise Donanma Bakanlnn sorumluluuna alnmtr. 32 1916 ylnda tekilat ierisinde getirilen yeniliklerden biri de pilotlarn yetitirilmesi konusunda olmutur. Bu tarihe kadar pilotlar sadece subaylardan yetitiriliyordu. Yaplan hava muharebelerinde ve meydana gelen arzalar nedeniyle den her uakta iki subay kaybedilmekte, bylece yetitirilmesi uzun zaman isteyen subay says gittike azalmaktayd. Bu nedenle 1916da alnan bir kararla hava birliklerine astsubay ve sivil personelden pilot yetitirilmesi de kabul edilmitir.33 Yeilky Uu Okulundaki pilotluk ve rastlk kurslarna zaman zaman Trkiyeye grev yapmak iin gelen sivil Alman pilotlar da katlmt. Cephe grevlerinden arda kalan zamanlarda bu pilotlar okulda ders veriyordu. Yzba Serno da ayn ekilde anakkalede bulunmad zamanlarda renci subaylarn yetitirilmesine destek amacyla okulda grev yapyordu. Bunun dnda okulda
31 32

Keysk, s. 5657. Ylmazer, s. 103105. 33 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 71.

14

grev yapan eiticiler genelde Trkt ve stemen Mitat (Tuncel) ve Yzba Fevzi Beyler de bu kiilerin banda geliyordu. Eitim almalar ise yerde REP ve Bleriot Pingoum, havada ise Osmanl Deperdussin ua ile yrtlyordu. 34 Osmanl Devletinin uak kulland ilk sava olan Balkan Sava tecrbesi, uaklarda pilotlarn yannda ayr bir rast snfnn oluturulmas gerektiini gzler nne sermiti. Bu nedenle pilotlarn yannda havada gzlem zerine odaklanan ayr bir rasdn yetitirilebilmesi iin bir okul oluturulmutur. 1916da rast kurslarna sadece subaylar kabul edilmitir. Okulun retmenliine Alman Yzba Keiper tayin edilmiti. Telsiz, seyrsefer, bombardman, fotoraf, pratik motor bilgisi gibi derslerin verildii okulda 1916 yl iersinde ciddi kazalar da meydana gelmitir. 3 Maysta Ali Rza ve retmen Preussnerin utuklar Gotha ua dm, uucular lm, 17 Maysta da bir baka kazada Emin Nihat kurtulmu, 22 Kasmda ise Hayrettin Fokker uann dmesi sonucu lm, 27 Aralkta da Fethullah ve makinist Haimin ua dmtr. 35 Birinci Dnya Sava baladnda eldeki uak ve havaclar Trk Ordusunun ihtiyacn karlayacak sayda olmadndan Alman hkmetine bavurularak uak, havac, yedek malzeme ve eitim iin personel istenmi, Osmanl Devletinin Almanya yannda savaa dahil olmas sonrasnda istenilen uak ve pilotlar gelmeye balamtr. Birinci Dnya Savann ilk yllarnda 50ye ulaan uak says, sonraki yllarda art gstererek drt yllk sava sresinde 100 pilot ve 400 aan uaa ulam ve bunlar Trk hava gcnde grev almtr. Osmanllarn savaa girmesi 1914te havaclk slahat yrtld zamanlara rastlamtr. Bu srete, Fransa smarlanan uaklar teslim etmedii iin, faal, ikisi tamirde be kara ve iki deniz ua ile savaa girilmi, bu kuvvet 1915 sonunda 40 uaa, sonraki yllarda ise 100 uaa ykseltilmitir. Tm sava boyunca 450 uak Trk Ordusunda grev almtr. Bu rakama Alman Paa Blklerinin 150 ua da dahildir. Balangta on pilota sahip olan Osmanl hava gc, savan sonunda 100e yakn pilot ve rasda
34 35

Kurter, s. 245246. Kansu, ensz ve ztuna, s. 227.

15

ulamtr. Savan sonunda da drder uaklk 17 blk ve 3 deniz bl tekilatlanmtr. 36 Sava sresinde havaclk alannda getirilen yeniliklerden biri de rasat ubelerinin almas olmutur. 1914 lkbaharnda Kahire seyahatine balayan Nuri, Yafaya kadar gelmi, ancak arkadan esen rzgar yznden uan havada tutunamayacak oranda sratsiz kalmas sonucu, denize derek ehit olmutur. 37 Bu nedenle bu gibi kt tecrbelerin en aza indirilmesi ve havacln gerektirdii artlar dolaysyla Alaimi Cevviye ubesi ad verilen rasat merkezlerinin almas dnlm ve ilk olarak stanbul ve Edirnede de birer sabit Alman Rasad kurulmutur. 1915 Aralk aynda Geliboluda bir nc Alman hava rasat ubesi kurulmu ve rzgarn istikametinin ilgili makamlara iletilmesi amalanmtr. faaliyetlerini arttran Trk Alman uaklarnn uu emniyeti de salanmtr. Birinci Dnya Savann banda, seferberlik srasnda uak durumu u ekilde olumutur.39 Rumpler (ad Fethi), Pilotu stemen akir. Bleriot (adlar Edremit, Tark Bin Ziyad), Pilotlar stemen Salim, Yzba Fesa. Nicuport Deniz (ad Mahmut evket Paa), Pilotlar Fazl ve yeni yetien bahriyelilerden biri. Pannier ile I Bleriot (ad Erturul), tamirdedir. Okul ua olarak Bleriot Pingouin, I Deperdessin 35 Blik. Osmanl mparatorluunun savaa girmesi ardndan ilk aamada Alman hkmetine mracaat edilerek, 12 uak ve bunlar kullanabilecek pilotlar istenmitir.
38

Bylece bu ubelerin oluturulmasyla 1916 ylnda anakkale ve Karadenizdeki

36 37

a.g.e., s. 167, Anadol, s. 95. Ser, s. 136. 38 Keysk, s. 59. 39 Kansu, ensz ve ztuna, s. 171.

16

Bununla beraber Ali Rza, Tahsin, Abdullah ve Mehmet Ali Beyler pilotaj eitimi iin Almanyaya gnderilmi ve 18 ubat 1915te pilot brvelerini almlardr. 40 1916 ylna gelindiinde Trk cephelerinde uak saysnn artmas, yedek para ve malzeme ihtiyacn da ortaya karmt. Bu nedenle artan uaklarn bakm ve onarm iin hava tekilatnn geniletilmesi ihtiyac ortaya kmtr. Bununla beraber Balkan yollarnn almasyla Almanyadan salanan destekle Trk havacl savan bandan beri en faal durumuna gemiti. Bu nedenle Bakomutanlk karargah 13 nc ubesi olarak grev alan Hava Mfettilii dnda, Harbiye Dairesi 9. Umuru Havaiye ubesi kurulmu, ikmal ve tedarik konular ile bu ube grevlendirilmitir. Umuru Havaiye Mfettilii tmen kumandan yetkisi alm, bar zamannda Harbiye Nazrlna, sava durumunda Genel Karargahn 13 nc ubesi olarak Ba Komutanla bal olaca hkme balanmtr. Bu ube genel olarak cephelerde grev yapan hava birliklerinin ikmallerinin rahat yaplabilmesi iin ikmal depolar yapmak, havacln o anki ihtiyacna gre siparileri dzenlemek, yeni uak birlikleri ve balon takmlar oluturmak, hava gzetleme merkezleri kurmak ve stanbulun hava savunmasn dzenlemek ile grevlendirilmiti. ubenin emrindeki hava ktalar da u ekilde oluturulmutur. 41 Tayyare Ktaat (stasyon ve blkler), Balon Ktaat, Uaksavar Ktaat, Topu lme Ktaat, Deniz Tayyare Ktaat, Depolar ve Parklar Ktaat, Fotoraf ve Fotogrametri ubesi, Rasadat Havaiye ubesi,

40 41

a.g.e., s. 172. a.g.e., s. 219, Kurter, s. 314.

17

Sava devam ederken, Mfettilik Bakomutanlk Karargahnn lzum grd cephelerdeki komutanlklar emrine ve nemli blgelere birer uak bl verilmiti. Bu blkler u ekilde oluturulmutur: 42 1 nci ve 6 nc Tayyare Blkleri 5 nci Ordu emrinde anakkalede, 2 nci Tayyare Bl 6 nc Ordu emrinde Irakta, 3 nc Tayyare Bl Kuvay Mrettebe emrinde Maanda, 4 nc Tayyare Bl 4 nc Ordu emrinde Adanada, 7 nci Tayyare Bl 3 nc Ordu emrinde Suehrinde, 8 nci Tayyare Bl Yeilkyde bakomutanlk Vekaleti emrinde olup 3 nc Ordu iin Suehrine gnderilmek zere hazrlanmakta, 9 ncu Tayyare Bl Bakomutanlk Vekaleti emrinde stanbul hava savunmas iin Yeilkyde, 300 nc Paa Tayyare Bl 4 nc Ordu emrinde Filistinde, 5 nci Tayyare Bl ve Deniz Mfrezesi zmirde, ki uakl Kavak Tayyare Mfrezesi stanbul Boaz Komutanl emrinde ve bir deniz ua Erelide, Sekiz uakl bir blk Bakomutanlk Vekaleti emrinde Yeilkyde, Be uakl bir Deniz Tayyare Bl anakkalede Boazlar Genel Komutanl emrinde bulunuyordu. Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savanda yenildiini kabul etmesi ve ardndan imzalanan 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes Antlamas hkmlerinin uygulanmasyla askerler terhis edilip, silahlara el konulmu ve nem1i gr1en yerler gzetim altnda bulundurulaca hkme balanmt. Bu arada Yei1ky'deki askeri kurulu1arda ngiliz ve Franszlarn gzetimi altna girmi ve Alman havac personel lkeden ayrlm; Temmuz 1918de yeniden yaplanmaya alan Kuvayi Havaiye Mfettii Umumilii (Hava Kuvvetleri Genel Mfettilii) kadrolar boalm, sadece kat zerinde bir ad olarak kalmtr. Bylece bu artlar altnda Trk havacl, Birinci Dnya Sava gibi ykc bir savan ardndan Kurtulu Savana girmitir.
42

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 69.

18

III. BRNC DNYA SAVAI SIRASINDA CEPHELERDE HAVACILIK FAALYETLER Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana katlmas ile beraber, Trk Hava Kuvvetleri de az sayda uak ve personelle cephelerde yer almtr. Trk pilotlar bu savata anakkale, Filistin, Irak, Medine ve anakkale cephelerinde grev yapm, eitli olanakszlklara ramen zellikle keif almalarnda nemli baarlara imza atmtr. anakkale dndaki cephelerde havaclk faaliyetleri baka bir almann konusunu olutursa da, Birinci Dnya Savanda Trk havaclnn geldii noktay anlamak asndan bu cephelere de ksaca yer vermek gerekmektedir. Birinci Dnya Sava baladnda Osmanl Devleti ilk olarak Kafkas cephesinde keif hizmetlerinin yrtlmesi iin iki havacy, Yzba Salim lkuan ve Fessah Evrenseli Bleryo uaklar ile Trabzona gnderilen ikmal gemisiyle yollam, ancak Ruslar tarafndan geminin batrlmasyla iki havac esir alnm ve sava sonuna kadar bu havaclardan yararlanlamamtr. 43 Karadenizde savan ilk aamasnda Ruslar Karadeniz zerinde keif ve bombardman faaliyetlerine balamlardr. 1915te boazlarn dman kuvvetleri tarafndan hem kuzeyden hem de gneyden tehdit edilmesi dolaysyla, stanbulda gl birlikler bulundurulmu blgenin kefi iin de Yeilky uak okulunda bulunan uaklar sahil kefi yapmaya balamtr. 5 Maysta Karadeniz Boazna yaklat haberi alnan dman donanmas zerinde keif amacyla havalanan Yzba Fevzi ve Rast Temen Sami idaresindeki Deperdessin tipi uak Belgrat ormanna dm, havaclar Birinci Dnya Savandaki ilk hava ehitlerimiz olmutur. 44 Kafkas cephesine 1915 ylnda uak gnderilememesi nedeniyle Trk tarafndan uu yaplamam ancak Ruslar bu cephede havaclardan yararlanmlardr. 1917 ylnda Rus uaklarna kar Douda 2 nci Ordunun 35
43 44

Keysk, s. 29, Kansu, ensz, ztuna, s. 174. Keysk, s. 60, Anadol, s. 105, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 37.

19

faal uakl 10. bl ile 3 nc Ordunun 23 faal uakl 7 nci Bl grev yapmtr.
45

Drt personel ve iki uucudan oluan 7 nci Tayyare Blnn Rus

taarruzunun balamas ile bu blgeye sevk edilmesi karar ardndan, Yeilkyde hazrlanan iki Gotha ua Yavuza yklenerek 6 ubat 1916da Trabzona karlmtr. Bu srada Ruslarn Erzurumu igal etmek zere olmalar nedeniyle Trabzondan uaklarn Erzuruma sevki istenmise de, kt hava koullar nedeniyle sevkyat gerekleememi, 26 ubat 1916da havalanan iki uan arzalanmalaryla bu uaklardan da faydalanlamamtr. Mart 1916da 3 nc Ordu, Rus taarruzu sonrasnda 7 nci Tayyare Blne Erzurum Tercan dolaylarndaki dman durumunu kefetme grevi verilmi, bu amala havalanan iki uak hava muhalefeti nedeniyle geri dnmlerdir. Bunun dnda Mays ay boyunca da Tercan, Akale, Pnarkapan, Yeilky dolaylarnda keifler devam etmitir. 25 Temmuz 1916da Erzincann igal edilmesi sonrasnda 7 nci Tayyare Bl Suehrine tanmtr. Bu kapsamda hava keifleri srdrlm, 30 Temmuz 1916da Kelkitte dmann durumunu renmek iin grev alan uak, dman ordugahlarn bombalam Rus tmeninin douya hareket ettiini kefetmitir. Eyllden Aralk ayna kadar Rus cephesinde birok muharebe yaplm, 12 Aralkta da ok sayda Rus ua Kemah ve Refahiyeyi bombalamtr. Bunun yan sra dou cephesinde yaplan muharebelerde ypranan ve hasara urayan tayyare blnn yeni uaklarla takviye edilmesi iin iki Albatros C-III ua demiryolu ile Uluklaya gnderilmi ve 7 nci Tayyare Bl Komutanlna da Alman stemen Fnfhausen tayin edilmiti. 46 Cemal Paa nderliinde 4 nc Ordu, Kanal Harekat iin ylsonunda hazrlanm ve acil olarak uak yollanmasn istemi, bu talep zerine stanbuldan Fethi isimli Rumpler ua akir Fevzi ua trenle skenderuna ulatrlmt. Burada uan monte edilerek Halep yolu ile ama uurulmas planlanm, 20 Aralk 1914te de Doris Kruvazr skenderun nne gelmiti. Sahilde montaj tamamlanan uan ve ehirdeki askeri aralarn teslimini, aksi takdirde ehrin bombalanacan ieren ltimatomun reddedilmesinin ardndan, bu uak sklerek acilen bir tren tneline sokulmutur. Ertesi gn Doris, skenderun Payas arasndaki demiryolunu bombalamtr. Gemi gittikten sonra uak tekrar kurulup Halepe
45 46

Anadol, s. 125. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 7479.

20

uurulmu, ancak 28 Aralkta Halepten ama doru kalkarken piste vurarak hasar grm, bylece ordu Filistin cephesinde de uaksz kalmtr. 47 Irakta Trk kuvvetlerinin uaybe Muharebesinde dmann ciddi direniiyle karlamas sonrasnda Irak cephesinde ilk hava faaliyetini ngilizler gerekletirmitir. 14 Mays 1914te Basraya gelen Moris Farman tipi iki ngiliz uandan birine 27, dierine 31 Maysta keif ve gzetleme grevi verilmitir. 48 Irakta ngilizler 31 Mays 3 Haziran muharebelerinde de uakla keif ve taarruz destei salamtr. 14 Haziran 1915te de Ktulamara dolaylarnda iki ngiliz ua blgedeki Trk Ordugahn bombalamt. 24 Temmuzda Nasriyenin dmesi sonrasnda da dman uaklar Dicle boyunda srdrd harekatta yine uaklardan keif amacyla yararlanm, bu uular srasnda 16 Eyllde bir dman ua Trk birliklerinin at ate sonucu drlm, 27 Eyllde de baka bir uak yere inmeye mecbur braklmt. Esir edilen personelin sorgusunda ngilizlerin Irakta 7 uak bulundurduu anlalmtr. 21 Kasm 1915te Selmapak mevzileri ve Badat dolaylarndaki Trk kuvvetlerinin durumunun kefedilmesi amacyla havalanan ngiliz ua drlm ve pilot esir alnmt. Uak fazla hasar grmedii iin kk bir onarmdan sonra uurulabilir duruma sokulabilecekti. Bunun dnda ayn gn keif yapan ikinci bir ngiliz ua daha drlm, ertesi gn de yine drlen uaktaki ngiliz rast esir alnmt. Irak cephesinde 6 nc Ordu emrinde hava kuvveti olmamasna ramen, Eyll 1915ten itibaren ele geirilen ngiliz uaklarnn kullanlabilir hale getirilmesiyle bu cephede de uak kullanlmaya balanmtr. 25 Kasm 1915te Pilot stemen Fazln dmandan ele geirilen uaklar uar duruma sokmasnn ardndan, Trk Komutanl Kurmay Bakan hazrlanan uaklardan birini Nehrivan ynnde dman kuvveti bulunup bulunmadn renmek iin grevlendirmi, bu emre gre yaplan keif sonunda dmann Selmapak mevziinden ekilmekte olduu renilmiti. Dmandan ele geirilen uaklarla greve devam edilirken 1915 Aralk aynda 2 nci Tayyare Bl Badata
47 48

Kansu, ensz ve ztuna, s. 175. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 58.

21

gelmeye balamt. 2 nci Blk gelmeden nce Pilot stemen Fazl, Yzba Fettah ve stemen Mehmet Ali birlikte keif grevine devam etmiler, ilk uularn Aziziyede yapan Trk havaclar, sonradan Kutulamarede hazrlattklar iki alana umaya balamlardr. 49 Osmanl Ordusu Filistin Sina cephesinde de Birussebiye gnderilen 4 Trk uandan faydalananm, buna karlk Fransz ve ngiliz uaklar keif, gzetleme ve topu ate tanzimi yaparak Trk kuvvetlerinin kanala kar taarruzlarn ate altna aldrm, kendi kuvvetlerine hava destei salamt. Filistin cephesine uak salama almalar sonrasnda yeni tamir grm bir Ponnier ua ubat 1915te 4nc Orduya tahsis edilmiti. Bu mfrezede uakla beraber, 2 uucu ve 93 erat yer alyordu ve Ponnier hava muhalefeti nedeniyle ilk kez 9 Nisanda keif uuuna kmtr. Ancak krm geirdiinden 4nc Ordu uaksz olarak savaa devam etmitir. ngiliz ve Franszlar ise bu cephede uaklardan nemli lde yararlanmlardr. 50 Irak cephesinde de 6 nc Ordu emrinde hava kuvveti olmam, ancak Eyll aynda ele geen ngiliz uaklarnn kullanlabilir durumda olmas nedeniyle 4 nc Orduda grev yapan Fazl bu uaklar grmek iin 25 Eyllde Iraka gelmi ve ele geirilen bu uaklarn kullanlmas kararna varlmtr. Fazln hazrlatt Farman ve Coudron uaklar da bu cephede keif uularna balamtr. lk uu Aziziyeye yaplm, blgede 1915 sonuna kadar 5 keif gerekletirilmitir. ngilizlerin Iraktaki hava gc de Farman, Coudron 4, Martinsyde S1 ve Bristol Scout D tiplerinden oluuyordu. 51 Irak cephesinde 1915 ylnda ngiliz uaklarna yaplan topu atei, dman uaklarnn yere inmesi ya da drlmesini salamtr. Bu nedenle bu cephede havaclk asndan en nemli faaliyet dman uaklarnn etkisiz hale getirilmesi olmutur.

49 50

a.g.e., s. 58-63. Kansu, ensz ve ztuna, s. 210. 51 a.g.e., s. 212.

22

2 nci Ordunun Douya gnderilmesi karar ile beraber, orduya keif ve destek hizmeti yapacak 10. Tayyare Blnn, drt uak ve alt personel ile kurulmasna karar verilmi, blk Kasm aynda Diyarbakrda greve balamtr. 10. Tayyare Blne Almanyadan malzeme gelmemesi dolaysyla blkte ksa sre sonra uar durumda tek uak kalmamt. 52 Genel olarak baktmzda ileriki blmlerde aklayacamz gibi Almanlarn anakkale dndaki cephelerde Osmanl ordusuna salad destek ok snrl kalmt. Bu cephelerde grev yapan uak blkleri Trk birlikleri olduu iin kadrolar Alman uak blklerine gre zayf kalm, bakm personeli, yedek malzemeleri, uaklarn nitelikleri de yetersiz kalmtr.

52

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 81.

23

KNC BLM ANAKKALE CEPHESNN AILMASI SONRASINDA TARAFLARIN SAVA DZENLER VE HAVA KUVVETLER

I. ANAKKALE HAREKAT ALANININ CORAF DURUMU anakkale Savalarna ve taraflarn sava dzenlerine etki eden unsurlardan biri harekat alan olmutur. Bu nedenle genel olarak savan ve hava harekatlarnn gerekletii blge hakknda bilgi sahibi olmak iin, sava alannn corafi yapsn aklamak gereklidir. Genel olarak anakkale Savalarnn harekat alan anakkale Boaz, Gelibolu Yarmadas ve yakn kylarda Gelibolu, Gkeada, Limni ve mrozu da iine alan geni bir blgedir. Bu kapsamda ncelikli olarak ilk zorlanan blge olan anakkale Boaz, karmann yapld Gelibolu Yarmadas ve Tabyalar gibi alanlar ve tm blgenin corafi yapsn aklamak gerekmektedir. A. anakkale Boaz Asya ve Avrupa ktalar ve MarmaraEge Denizleri arasnda kuzeydou ve gneybat ynnde doal bir suyolu olarak uzanan anakkale Boaz; uzunluu 62 km, en dar yeri ortada 1,3 km, en derin yeri anakkale Kenti karsnda 100 metre ve ortalama derinlii 5060 metre olan nemli bir boazdr. Yabanc dilde Dardaneller Boaz ve Osmanl kaynaklarnda Akdeniz ya da Hisar Boaz olarak isimlendirilen boaz anakkale Deniz Savalarnn alan olmutur.53 (EK-2) phesiz boazn en nemli zellii, stratejik ve ekonomik nemine paralel olarak Karadeniz ve Akdeniz devletlerinin ksa yoldan ilikiye gemesine olanak vermesidir. Bu nedenle Birinci Dnya Savanda da boazlara sahip olmak Akdeniz ve Karadenizde harekat baaryla srdrebilmek iin art olmutur. Bu nedenle
53

M. Orhan Bayrak, anakkale Savalar, stanbul: Bir Harf Yaynlar, 2005, s. 15.

24

Mttefik Harekatnn birincil amac Boazlarn deniz yoluyla geilmesi olmutur. Gerekte anakkale Boaznda deniz gelgiti olmamasna ramen su yzeyinde Marmaradan Egeye doru saatte 34 mili bulan bir aknt vardr. Boaz bir hayli uzun olmas, yer yer daralp genilemesi, srekli kvrmlarla kolay geilecebilecek bir konumda deildir. 54 Boazn en geni yeri Erenky Koyu ile Tengerdere az aras izgisidir. Eski Hisarlk Burnundan sonra Boaz batya doru bir kvrm yaparak, Morto Limann oluturmaktadr. Karanlk Liman ve Morto Limanndan sonra Boaz darlamakta, Kumkale ve Seddlbahir izgisinde son bularak Ege Denizine almaktadr. Bunun yan sra Kumkale ve Seddlbahir blgesine boazn girii de denilmektedir. 55 Blgede amfibi hareketlerine en elverili kylar ayr kesimde toplanmtr. Bunlardan ilki Gelibolu Kavak Suyu az ve Bakla Koyu kylardr. Fakat bu kesimin karma teknii asndan avantajna ramen mstahkem mevki blgesine uzakl, aradaki arazi yapsnn dar ve ok engebeli oluu ve Trakyadaki ana ynak kuvvetleriyle anakkaleyi savunan kuvvetler arasnda skp ezilmesi gibi taktiksel ve stratejik sakncalar vardr. Bununla beraber karma harekatn destekleyecek donanmann ileri sleri de uzaktr. 56 Savan balad srada anakkale Boaznn donanm ve silahlar eksik ve cephane bakmndan zayf durumdayd. zellikle boazn giri yerinde Dardanos hizasna kadar olan ksm savunmasz kalmt. Sadece Dardanos ve Kepez civarnda 7 adet 7,51,5 cm apnda deniz toplar bulunuyordu. 57 B. Gelibolu Yarmadas anakkale Boaz ve Saroz Krfezi arasnda gneyde Ege Denizine doru uzanan, anakkale kara savalarnn yaand blge olan Gelibolu Yarmadas 90
54 55

brahim Artu, 1915 anakkale Sava, stanbul: Kasta Yaynlar, 2004, s. 53. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekat ( Haziran 191424 Nisan 1915) , V. Cilt, I. Kitap, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1993, s.16. 56 Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi, V. Cilt, 2. Kitap, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Seri No. 3, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1978, s. 7. 57 Fikret Gnesen, anakkale Savalar, stanbul: Kasta Yaynclk, 1986, s. 25.

25

km uzunluunda, 8-25 km eninde, denizden ykseklii Kocaimen Tepesinde 303 metredir. Blgede kara savalar, yarmadann gneyinde ve batsndaki blgelerde yaanmtr. Bu yerler Erturul ve Morto koylar, Seddlbahir, Zndere, Altepe, Kerevizdere, Kabatepe, Arburnu, Anafartalar ve Conkbayrdr. 58 Saroz Krfezinde 4,8 kmlik bir genilikten, gneyde Anafartalarda 20 kmlik bir genilie ulaan ve bu ekliyle bir geni andran Gelibolu Yarmadas dalk bir yapya da sahiptir. Sandersin benzetmesiyle Gelibolu arazisi yamalar, derin boazlar ve keskin yarlar ile blnm sarp dalardan ibarettir. 59 Gelibolu Yarmadasnn gney kesimi, karma harekat iin elverili kylar at gibi, mstahkem mevkinin akl topu birliklerine bitiik olduu iin ok hassas durumda olmutur. karma harekat iin Anafartalar ovasnn nndeki kylar Kabatepe, Kumkale ve Seddlbahir evresi elverili plajlara sahip, bunlardan her biri en az bir tmenin harekatna elverilidir. Birbirlerine yakn olular ile de birden fazla karma kesimi kullanmak ve kylarda daha erken kuvvetlenerek harekat yrtmek de mmkndr. Bu adan bu blgelere egemen olmak boaza egemen olmakla eanlamldr.
60

Bunun dnda deniz ynnden baktmzda

arazinin en belirgin yerleri yarlardr. Bunlar deniz seviyesinden dikleerek altm veya yetmi metre ykseklie kadar kmaktadr. Bu yarlarn yzeyleri tf ve kilden ibarettir. Yarlar son derece dzensiz ve birou almaz yksekte olmasnn yan sra, yan taraflar sk ve bodur allklarla rtlm olup, bunlar savunma iin iyi birer snma yeri oluturduu gibi ayn zamanda doal birer engel de oluturmaktadr. 61 Gelibolu Yarmadasnda Anafarta Limanndan Arburnuna kadar uzanan ky karmaya elverili olmakla beraber, Kk Anafarta ve Kocaimen tepenin egemenlii altndadr. Arburnunun dousundaki arazi dik ve engebelidir. Arburnunun gneyinde bulunan kk buruna, Kk Anafarta ve Gney Arburnu denilmektedir. ki burun arasnda kk ve karmaya elverili bir koy da

58 59

Bayrak, s. 17-18. Artu, s. 110. 60 Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi, s. 8. 61 Mtercimler, s. 70-71.

26

bulunmaktadr. Bunun yan sra Kumdere az da karmaya elverili bir yap grnmndedir ve Seddlbahir blgesinin kilit noktas olan Altepeye en yakn olan dorultudur. Kumdereden sonra ky diklemekte olduundan karmaya elverili deildir. Ancak Teke Burnu ve Mehmetik Burnu arasnda Erturul Koyu bulunmakta ve bu iki koy da karmaya elverili kabul edilmektedir. 62 C. Tabyalar anakkale Boazndaki Osmanl Kalelerinin boazn denize kar

savunmasnda yetersiz kalmas zerine 19 ncu yzylda yaplan kaleye benzer yaplara tabya denilmitir. Bunlar; boazn Anadolu yakasnda kuzeyden gneye doru Nara, Mecidiye, imenlik, Hamidiye, Dardanos I, Mesudiye, Dardanos II, Orhaniye, Kumkale, Rumeli yakasnda ise kuzeyden gneye doru Deirmenburnu, Namazgah, Hamidiye, Mecidiye, Yldz, Settlbahir, Erturul tabyalardr.
63

Bu

tabyalarda 35,5 cm apnda 24 ar top ve daha kk aplarda deiik 113 ( toplam 137) top bulunmaktayd. anakkale ehri ve evresine, Boazn dar yerine kmelenmi bu ar ve sayca kalabalk topu kitlesinin grevi dman donanmasnn Boaz gemesini engellemekti. Orta ve giri tahkimatndaki dier topularn grevi ise merkez tahkimatndaki bu ar topunun vazifesini kolaylatrmaktan ibaretti. 64 Osmanl Devletinin sahip olduu kale tipi bu tabyalar zamannn gerisinde zelliklere sahip olmalar dolaysyla, ngiliz ve Fransz Karma Filosunun ok yakndan ateine maruz kalmtr. tilaf Devletlerinin ilk aamada birinci hedefleri de bu tabyalarn yok edilmesi olmutur. Seddlbahir ve Kumkale tabyalarnn tahrip edilmesi ardndan da merkez tabyalarna saldrlmas planlanmt. tilaf Devletlerinin anakkale Cephesini amalaryla beraber tabyalar boazn savunulmas iin byk neme sahip olmutur. Ancak Boazda toprak ve kagir tabyalar iinde adi ateli eski toplar bulunuyordu. Bu toplardan en byklerinin
62 63

Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, s.16. Bayrak, s. 20. 64 Artu, s. 55.

27

menzilleri 16 kmyi gemiyordu. Uzun menzilli gemi toplarna kar bu aamada Boazn azn savunmak mmkn olmad iin dman burada oyalamak asl savunmay ortada yapmak dnlmtr. 65 D. Adalar anakkale Boaz evresindeki adalar da harekat alan ierisinde yer alm ve nemli roller stlenmilerdir. zellikle anakkale nlerindeki mroz (Gkeada) ve Bozcaada savan banda Boaz kontrol etmek iin, daha sonra da harekat sresince s olarak kullanlmtr. u anda Trkiyenin en byk adas olan mrozun en u noktalarda dou bat uzunluu yaklak 30 km ve toplam ky uzunluu 95 kmdir. Bunun dnda Bozcaada da zellikle hava faaliyetleri asndan nemli bir s olmu ve Mttefikler burada bir hava alan ina etmilerdir. Bozcaada Balkan Savalar sonucu Yunanistan igaline uram, sava sonrasnda da Atina Antlamas ile Yunanistana braklmas istenmi ancak bu stat Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmemitir. Birinci Dnya Savann balamas ile de Yunanistan egemenliinde olan bu adada ngilizler ve Franszlar stlenmi, ada ancak Lozan Antlamas ile Trk egemenliine geri dnmtr. 66 II. ANAKKALE CEPHESNDE TARAFLARIN HAREKAT PLANLARI anakkale Cephesinde sava ilk olarak denizde balam, boazn

geilememesi ardndan kara savalar yaanm ve her iki harekatta da taraflar hava kefi ve snrl da olsa hava taarruzu da yapmlardr. Bu adan savan bandan sonuna kadar harekat planlar homojen olmasa da bu aamada taraflarn genel olarak savan banda bavurduklar planlar incelenecektir. A. anakkale Cephesinin Almas Stratejik bakmdan iki blok iinde ok deerli olan anakkale Boazna kar Mttefik Devletlerin teebbsleri daha 1914 Austosundan itibaren gndeme
65 66

Fahri Belen, 20. Yzylda Osmanl Devleti, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979, s. 235. Bayrak, s. 22-23.

28

gelmise de Osmanl Devleti henz tarafsz olduu iin bu mesele zerinde fazla durulmamt. 1914 Eyll banda ngiliz Donanma Bakan Winston Churchill sava ileriyle grevli Devlet Bakan Lord Kitchener ve bata gelen kara ve deniz kuvvetleri danmanlar Osmanl Devletine kar yaknda giriecekleri varsaydklar sava iin strateji tartmas yapmlard. Yaplabilecek operasyonlar listesinin banda ise, zaten Kuzey Egede toplanm olan gl filonun anakkaleyi zorlamas bulunuyordu. Gerekirse Gelibolu Yarmadas ele geirilecek ve bylelikle sava gemilerinin geii kolaylatrlabilecekti. 67 Winston S.Churchill, anakkale Boazna kar giriilecek bir operasyonun faydalarn yle sralamaktayd: Eer bu operasyon Boazdan geii salayabilirse, stratejik, diplomatik ve hatta ekonomik bakmdan u faydalar elde edilebilecekti: stanbul, Mttefiklerin kontrol altna girecek, Asya Trkiyesindeki kuvvetlerin Avrupa cephesinde faaliyet gsteren kuvvetlerle balants kesilecek ve bylece Kafkas Cephesinde bulunan Rus kuvvetlerinin yk hafifletilerek, Osmanl Devleti bara mecbur braklacakt. Boazlar deniz trafiine amak suretiyle, ngiltere ve Fransa tarafndan Rus Ordusunun top ve mhimmat bakmndan desteklenmesine, Rusyann hububatnn ihra edilmesine ve dolaysyla Rusyann d ticaretini dengeleyerek Rublenin deerinin korunmasna imkan verecek ve nihayet Balkan Devletleri zerinde olumlu bir etki yaplmas salanacaktr.68 Birinci Dnya Savann Osmanl Devleti iin 1914 Kasmnda fiilen balamas ardndan tilaf Devletleri planladklar gibi boazlara egemen olabilmek iin anakkale Cephesinin almasn tartmaya balamt. ngiliz Bahriye Bakan W. Churchillin srarla savunduu plann uygulanmas iin 1914 ylnn sonunda ngiliz ve Fransz Donanmalar anakkale civarna gelmeye balamt. Bunun ardndan stanbulu igal etmeye ynelik Gelibolu yarmadasn bombalayp ele geirmek iin yaplacak saldryla ilgili karar, Ruslarn 2 Ocak 1915 tarihli Trkleri
67

Alan Palmer, Osmanl mparatorluu: Bir kn Yeni Tarihi, stanbul: Yeni Yzyl Tarihi Dizisi, 1995, s. 359. 68 Rezzan nalp, Turkish Air Operations During the Dardanelles Campaign, Communiqus the Joint Turkish Israeli Military Conference I (912 April 2000 stanbul), Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, 2000, s. 122.

29

Kafkas cephesinden uzaklatrma ars zerine 8 Ocak 1915 tarihinde sava Konseyinde kabul edilmiti. 69 Osmanl Devletinin Almanya yannda savaa dahil olmasyla Mttefikler anakkalenin denizden zorlanmas, bylece Boazlarn ele geirilmesini hedefleyerek blgede anakkale Cephesinin almasna neden olmulardr. anakkale Cephesinin almasnn balca nedenleri, Boazlar ve stanbulun ele geirilmesi ile Osmanl Devletinin sava d kalmas, boazlar elde tutarak Rusya ile temas kurulmas, bu lkeye silah ve malzeme sevkinin salanmas, Osmanl Devletinin savatan ekilmesi ile Mttefiklerin boazlara yerlemesi, henz savaa girmemi dier Balkan devletlerinin caydrlmas olmutur. 70 phesiz anakkale Cephesinin almasnda belirleyici en nemli faktr Rusya olmutur. Rusya, Avusturya ve Almanya karsnda kesin bir malubiyetten duyduu endie ile Rusya iine ilerleyen Alman Avusturya basksn hafifletmek iin mttefiklerinden yeni bir cephenin almasn istemi, yeni cephede boazlar yoluyla ulalabilecek en ksa yol olan anakkale olmutur. ngilizler Msrda Svey Kanalna bir Trk taarruzu beklediinden anakkaleye kuvvet ayrarak hazrlk yapmann zor olacan dnyorlard. Bu nedenle anakkale Boaznn bir amfibi (karma) harekatla deil, sadece donanma ile zorlanmas kabul edilmiti. Mttefiklerin planlarna gre anakkalenin geilmesi, Svey Kanal ve Hindistan yolunun gvenlii asndan da nemliydi. Bu nedenle Kasm 1914ten itibaren ngilizler Seddlbahir ve Kumkale tabyalarn bombalamaya balam, ubat 1915ten itibaren de Boazn d tabyalar byk lde tahrip edilmi, bylece anakkale Cephesi kesin olarak almtr. B. Osmanl Devleti Harekat Plan Osmanl Ordusu savaa girmeden gerekli tedbirleri almaya balam, bu adan Almanya ile grmeler yaplarak sava ncesinde de bir harekat plan hazrlanmt.
Mango, s. 141. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi: 19141995, Cilt 1-2, 11. Bask, stanbul: Alkm Yaynevi, 2004, s. 113.
70 69

30

Alman Islah Heyeti Kurmay Bakan General Bronsort Von Sehellendorffun hazrlad sefer plannda, Osmanl mparatorluunun Bulgaristan, Yunanistan ve Rusya ile atabilecei dnlm ve kesin sonulu muharebelerin imparatorluun en nemli blgesi olan stanbul ve anakkale dolaylarnda alnaca kabul edilmi, Odessaya karma yapmak gibi dncelerle yeni bir plan daha yaplmsa da uygulanmasndan vazgeilmiti. Alman cephesinde Almanyann Morn Meydan Muharebesini kaybetmesi Avusturyann Galiya ve Srbistanda yenilmesi, Bulgaristanda ttifak devletleri yannda savaa girmek isteyen Harbiye Nazrnn ibandan uzaklatrlmas, genel durum zerinde nemli deiiklikler yapm ve yeni duruma gre Albay Hafz Hakk ikinci bir sefer plan hazrlamt. Bu plana gre: 71 Boazlar ve Trakya blgesinde gl bir ordu bulundurarak Balkan Devletleri zerinde etkili olmak ve ka kadar savaa girmemek, Boaz blgesinde 8-9 kolordu bulundurmak amalanmtr. anakkalenin denizden zorlanmas ardndan karmann nerede yaplaca nem kazanm, blgenin savunulmas da 25 Mart 1915te kurulan 5 nci Orduya verilmiti. 5 nci Ordunun savunma kuvvetleri alt piyade tmeni (3 nc, 5 nci, 7 nci, 9 ncu, 11 nci ve 19 ncu Tmenler), 1 nci Svari Tugay, 64 nc Piyade Alay ve drt seyyar Jandarma taburundan oluuyordu. 1 nci Bamsz Svari Tugay Saroz krfezinin kuzeyinde, Enez kasabasna uzanan ky hattnda, seyyar Jandarma Taburlar Baba Burnu-Edremit Krfezi dolaylarnda grev alm, piyade tmenleri ise balca karma blgelerinde gruplanmt. Tmenler birbirinden bamsz olarak savunma cephesinde yer alm, 1 nci ve 7 nci Tmenler Gelibolu Berzah kesiminde, 9 ncu ve 19 ncu Tmenler yarmada gneyinde, 3 nc ve 11 nci Tmenler ise Boazn dndaki Anadolu yakas kylarnda konulanmlard. 72 anakkalede karada topular hazrlanrken denizde de hazrlklar yaplm, seferberliin ikinci gn 4 Austosta anakkale ehri ile Boaz giriinin aa yukar orta yerine ilk mayn hatt denmiti. mparatorluun harbe girdii gne
71 72

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 7-8. Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi, s. 8-9.

31

kadar geen ay iinde be mayn hatt daha denerek, alt sra mayn hatt meydana getirilmiti. 18 Marta kadar geen be aylk sre iinde de be mayn hatt daha denerek 403 maynl on bir mayn hatt oluturulmutu. 73 Osmanl Ordusunda anakkale Cephesinde karmay su stnde karlama esasna dayal plan daha sonra 5 nci Ordu Komutan Liman Von Sanders tarafndan deitirilmiti. Yeni sisteme gre ky hatt gzetlenerek gvenlik karakollaryla rtlecek, tmenlerin byk ksm donanma topusunun etkin menzili dnda toplu bulundurulacakt. Bu plann amac ok stn olan donanma ateinden korunmak ve geni alanda cephenin her yerine yetimeyen kuvvetleri serbest manevra ierisinde kullanabilmekti. Bylece dmann nerelere karma yapacan grerek, bu karmalarn henz ky hattna yerlemeden kar taarruza gemek hedeflenmiti. 74 5 nci Ordu Komutanl Boaz evresindeki ky savunmasn planlarken daha ok kanatlar dikkate alarak kuzeyde Saroz Krfezine ve gneyde Anadolu yakas blgelerine ncelik vererek tertiplenmiti. Ayrca Anadolu yakasnda bulunan kuvvetler dierlerinden biraz daha fazlayd. Anadolu yakasnn Kumkalede Beigeler ve gney kylar her trl dman saldrsna elverili ve byk bir karmay geni bir ky ba zerinde rahatlkla srdrebilecek karaktere sahipti. Bu adan, Limni, Midilli hattndan ilerideki Bozcaadaya kademelenmek suretiyle gerekletirilebilecek bir karma harekat, dier blgelere gre Anadolu yakasnda ok daha elveriliydi. Bu nedenle 5 nci Ordunun topu gcnn bir blm de Anadolu yakasnda konulanmt. 75 Orta tahkimat, Avrupa ve Anadolu yakasna serpitirilmi 15 cm apnda 24 obs topu, 12 cm apnda 8 top, 21 cm apnda 10 havan topundan oluuyordu. Bunlar yerlerinden hareket edebilen hareketli toplard ve asl grevleri dman mayn tarama gemilerinin maynlar toplamasna engel olmak, dier taraftan da
73 74

Artu, s. 55. Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi, s. 9-10. 75 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekat (Haziran 1915 Ocak 1916), V. Cilt, 3nc Kitap, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Tarih Yaynlar, Seri No:3, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1980, s. 39-40.

32

dman sava gemilerinin merkez tabyalarndaki ar topumuzu uzaktan ate altna almalarn gletirmekti. nk savunmann belkemiini merkez tabyalarndaki ar topu ve Boaza dklen maynlar oluturuyordu. Giri tahkimat ise Avrupa yakasndaki Seddlbahir, Anadolu yakasndaki Kumkale ve Orhaniye tabyalarndan oluuyordu. Bu grup topunun grevi ise dman sava gemilerinin en nde karlanmas ve Boaza giriini engellemekti. 76 C. tilaf Devletleri Harekat Plan anakkale Savanda ngiliz ve Fransz ittifaknn birinci amac boazn denizden zorlanmas olmutur. Bunun baarlamamas ardndan karma harekatna giriilmitir (EK-3). karma harekatnn kara ve deniz kuvvetlerinin ibirlii ile yaplmas planlanm, Mttefiklerin Kara Kuvvetlerini Hamilton ve Deniz Kuvvetlerini de Amiral De Robeck komuta etmitir. anakkale Cephesinin almas sonrasnda ngilterenin Rusyann da harekata katlmas istei bu lke tarafndan reddedilmi ve sonrasnda anakkale harekatnn ne ekilde yaplaca tartlmaya balanmt. Sava Konseyi, yapt ilk toplantlarda anakkale Boazna karadan ve denizden bir harekatn yaplmasn istemi, Boazn iki yakasnda tutunulmadan Marmarann geilmesiyle stanbulun elde edilemeyeceini kabul etmitir. ngiliz ve Franszlar bu srete Svey Kanalna kar bir Trk Taarruzu beklediinden zaman alacak ve kuvvet ayrlmasn gerektirecek ekilde anakkaleye asker gnderilmesinin mmkn olmad kararna varmladr. Bylece ilk aamada anakkaleye sadece denizden bir taarruz yaplmasn neren plan kabul edilmitir. 28 Ocak 1915te toplanan ngiltere Sava Konseyinde Koramiral Cardenin tasars tamamen onaylanmt. Buna gre; 77

76 77

Artu, s. 57. Mtercimler, s. 103.

33

nce uzak mesafeden endirekt bir bombardman yaplacak, sonra Boaz dndaki Orhaniye, Kumkale, Seddlbahir ve Erturul bataryalar susturulacak,

anakkale ve Kilitbahir hattna kadar olan blgedeki maynlar taranacak, Donanma, Boaz iine girerek i tahkimat tahrip edecek, En son mayn engelleri taranacak ve donanma Marmara Denizine girdikten sonra General Hamilton komutasndaki ngiliz Tmeni Gelibolu Yarmadasna karak donanmann gerisini gven altna alacakt. Donanma da kuvvetlerin bir blm ile Boazda srekli devriye gezecekti. Bylece ngilizlerin ncelikli plan, giri ve orta tahkimatnn yok edilmesini ve

blgedeki maynlarn temizlenmesini, bunun ardndan da merkez tahkimatnn etkisiz hale getirilerek kalan maynlarn temizlenerek Marmaraya ulamak zerine kurulmutu. Amiral De Robeck Donanmas savaa birbiri pei sra grup halinde girecekti. Birinci grup bizzat Amiral komutasnda Queen Elizabeth, Agamennon, Lord Nelson, Inflexibledan oluan drt gl ngiliz zrhlsndan oluuyordu ve bu grubun grevi nde Boaza girerek uzak mesafeden (13 km.den) merkez tahkimatn ate altna almak ve arkadan gelip ileriye geecek dier gruplara destek salamakt. kinci grup, Fransz Amirali Ouepratte komutasnda Gaulois, Charlemagne, Bouvet ve Suffenden oluan Fransz zrhllaryd. Bu grup ikinci srada bulunup, emir alnca birinci grubun nne geecek ve 56. kmye kadar sokularak merkez tahkimat imha edecekti. nc grup on eski ngiliz zrhlsndan kuruluydu. Bunlar Prince George, Majestic, Vengeance, Irresible, Albion, Ocean, Triumphr, Svviftsure, Corn Wallis, Canapostu. Bu grup ise ikinci gruptan iki saat sonra ileriye karak onun yerini alp savaa hazr bulunacakt. 78 ngiliz ve Fransz karma harekat planna, be piyade tmeni, bir piyade tugay ile takviye edilmi birleik filonun tm katlacakt. Bu plana gre asl kuvvetlerin Kabatepe ve Seddlbahir kylarna karlmas, Anzaklarn (Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu) Conkbayr Kocaimentepeyi ele geirerek Maltepe zerine ilerleyerek yarmaday kuzeye kar tkamas ve Kilitbahire taarruz iin hazrlanmas
78

Artu, s. 71.

34

planlanmt. Buna gre Seddlbahir blgesine ilk aamada 29 ncu ngiliz Piyade Tmeni karmay balatacak, ardndan 1 nci Fransz ve 1 nci ngiliz Kraliyet Deniz Tmenleri karma harekatna katlacak ve Anzak Kuvvetleri ile beraber Kilitbahire ynelinerek Mstahkem Mevkii savunmas drlecekti. 79 lk olarak 1 nci Fransz Tmeninden bir tugay Kumkaleye karlacakt. Bu harekat 48 saat sreli olup amac Trk savunmasnn kanat kuvvetlerinin yerinin deimesini engellemekti. Bununla beraber Seddlbahire yaplan karmalarn kritik deniz ss ulam evresini rtecek ve Trk topularnn Kumkaleye kaydrlmas nlenecekti. 80 III. ANAKKALE CEPHESNDE TARAFLARIN HAVA GC anakkale Savalar baladnda Osmanl Devletinin elinde ok snrl sayda personel ve uak olmasna ramen, ngiliz ve Franszlarn hem nitelik hem de nicelik olarak stn kuvvetleri olmutu. Bu durum dmann Anafartalardan ekilmesi ile tersine dnm ve Osmanl Ordusu Hava Kuvvetleri 1916nn sonunda Mttefikler karsnda havada ilk kez stnl ele geirmiti. Bu ksmda ncelikli olarak cephenin al srasnda taraflarn hava kuvvetlerine deinilecektir. A. anakkale Cephesinde Trk Tarafnn Hava Kuvvetleri anakkale Cephesinin alacann kesinlemesi ile beraber Yeilky Uu Okuluna ulaan drt uaktan bu cepheye tahsis edilmiti. Bylece anakkale'de bulunan bu uak, Alman pilotlar, Yeilky'de eitim grm Trk subay ve Alman bakm personeli ile 1 nci Tayyare Bl kurulmu, blkteki Alman sivil pilotlarna temen, makinistlere astsubay rtbesi verilmi ve blk, Mstahkem Mevki Komutanl emrine verilmiti. anakkale Cephesinde dmann bariz hava stnlne ramen 1 nci Tayyare Bl kurulduu gnden savan sonuna kadar, teknik ve personel adan
79 80

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, s. 10-11. Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi, s. 11.

35

birok yetersizliine ramen grevine devam etmiti. Blk anakkale Mstahkem Mevkii Komutanlna bal olduundan ve 5 nci Ordu emrinde de uak olmad iin (iki komutanlk arasnda grev paylam yoktur.), 5 nci Ordunun 1nci Tayyare Blnn komutasn stlenmesi gereklii ortaya kmtr. 1 nci Tayyare Bl savan bandan 5 nci Orduya baland Temmuz 1915e kadar anakkale Mstahkem Mevkii Komutanlna bal olmutu. 1915 ylnda anakkale Mstahkem Mevki Komutanl emrinde Mlazm- Evvel Cemal, Mlazm- Evvel M. Ali, Mlazm- Evvel Abdullah, Mlazm- Evvel Ali Rza ile birlikte Yzba Serno ve 4 Alman havac, rast olarak da Deniz Yzba Hseyin Sedat, Mlazm Osman Tayyar, Mlazm Cevdet, Mlazm Sleyman Srr, Mlazm- Evvel Hseyin Hsn, Mlazm- Evvel Salih Refet, Mlazm- Evvel Ahmet Fehmi, Mlazm Orhan ve Mlazm akir Hazm; Bleriot XI- 2, Rumpler BI, Albatros BI, Fokker EI ve Albatros CI olarak 15 uakla anakkalede nemli baarlara imza atmlardr. 81(EK-4/5) B. anakkale Cephesinde tilaf Devletleri Hava Kuvvetleri anakkalede savan balamas ile beraber gelen ngiliz Kuvvetleri ierisinde hava gc de bulunmaktayd. Savan balangcnda 12 uaklk tilaf Devletleri hava gc sonrasnda artm, Franszlarn kuvvetlerinin de gelmesiyle anakkalede tilaf devletlerinin hava gc Trk kuvvetinin ok stnde bir sayya ulamt. yle ki Mttefiklerin Anafartalar karmas ncesinde toplam uak says 55e ykselmi, bunun yan sra sabit balonlardan faydalanlm ve kuvvetler hibir zaman yedek para ve havac sknts ekmeden anakkale Cephesinde faaliyetlerine devam etmilerdi. ngilizlerin sava boyunca havaclk anlamnda en byk eksiklii eitilmi rastlara sahip olunmamasyd. 17 ubatta anakkaleye gelen Arc Royal gemisi 1 Short, 2 Wight, 3 Sopwith ua getirmi; Martta ise Binba Samsonun kumandasnda 18 uaklk yeni bir birlik daha blgeye ulamt. Bunlarn dnda Franszlarn 2 Nieuport deniz ua
81

Anadol, s. 93.

36

getirmesiyle, Arc Royal gneyde zmire kadar keif serbestsi elde etmitir. Bylece dman hava gc ana gemilerdeki 12 uakla beraber 42 uaa ulamtr. 82 Ian Hamilton anlarnda Nisan 1915te Samson komutasndaki hava gcne yapt ziyarette Bozcaadaya iki Maurice Farman ua ve 3 adet BE 2 ua getirildiini, bununla beraber yine bu kaynaktan Albay Samsonun 8 Henri Farman uan getirdii ve bu uaklarn her birinin 80 beygirlik Gnome motorlar ile donatld belirtilmitir. Komutana gre bu uaklar tamamyla yeniydi, ancak ilerinde yeni bir bulu mevcut deildi. Ayrca sava iin yaplmamlard. Emrine verilen 70 beygir gl Renault motorlu iki BE 2 C model ua, bir yolcu bile alamayacak kadar zayft. Bir Broguet modeli 200 beygirlik Canton ua ise uu yapamyordu. ki Sopwith Scout model uak da motorlarnn zayfl nedeniyle kullanlamamaktayd. Ancak 140 beygirlik eski bir Maurice Farman model uak kullanlabilir durumdayd. Blgede slenmi birka deniz ua varsa da bunlar donanmann hizmetinde kullanlyordu. Sonu olarak 12 uak mevcut olduu halde bunlardan bei kullanlabilir durumda saylmtr. Bylece nominal gc 12 uak olan Albay Samsonun mfrezesi 11 pilot ve 120 yer personelinden oluuyordu. Oysa savan banda en azndan 30 adet iki kiilik uak, 24 ana uak, 40 pilot ve 400 de personel istenmiti. 83 Koramiral Carden; anakkaleye kar bir harekatta ihtiya duyaca deniz gcnn ne olaca sorulduunda 11 Ocak 1915 tarihli cevabnda Fransz deniz ua ana gemisi Foudreyi de dahil etmitir. O devirde Foudre tm Akdenizde uaklarn bakm ve onarmn yapma imkanna sahip tek gemiydi. Arc Royalin blgeye ulamasna kadar da Msrda Prot Saidde bulunan Fransz Nieuport deniz uaklar da blgedeki temel mttefik hava gc olmutur. Bir baka Fransz deniz ua ana gemisi Anne de, zmir Krfezi civarnda adet Fransz Nieuport deniz uayla grev yapmaya balamtr. 84

Kansu, ensz ve ztuna, s. 190-191. Ian Hamilton, anakkale Gnl, (ev. Osman nde) , stanbul: Hrriyet Yaynlar, 1972, s. 79-80. 84 Ylmazer, s. 71.
83

82

37

1915in Nisan ay ierisinde ngilizlerin kullandklar uak tipleri byk bir eitlilik gsteriyordu. Gerek Arc Royal uak ana gemisinden ve gerekse Bozcaadada stlenmi bulunan 3 nc Filonun uaklarnn bakm bu nedenle byk sorun yaratmtr. Ayrca bu uak tiplerinin kullanldklar blge iin elverili olmamas nedeniyle istenilen randman tam olarak salanamamt. rnein 3 nc Filonun tek Breguet uandan tam verim alnamam, Henri Farman H.F.22ler abuk ypranm ve keif uularnda deerlendirilememiti. Bozcaadada bulunan 2 Sopwith Tabloid uann da dikey gr yeterli olmadndan keiflerde faydal olamayaca anlalmt. 8 Nisanda da bu iki uak gnderilmi ve yerine 2 adet Sopwith Schneider deniz ua getirtilmiti. 85 Bir gre gre Geliboluya daha gelimi ve birbirinden daha az farkl uaklarn oluturduu birliklerin gnderilmesi, anakkale Boaz seferinin ttifak kuvvetleri asndan daha baarl olmasn salayabilirdi. zellikle daha iyi tehizat ve gerelerle donatlm hava filosunun Gelibolu kartmalarndan nce yeterli fotoraf kefi salamasna ramen, psikolojik bombardmanla stanbulun panie kaplmasna neden olabilirdi. 86

85 86

Kurter, s. 280. Robin Higham, Hava Gc zl Bir Tarih, Anlara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, 1983, s. 42.

38

NC BLM ANAKKALE CEPHESNDE HAVA HAREKATI VE SAFHALARI

I.

BRNC

SAFHA:

MTTEFKLERN

ANAKKALE

BOAZINA

SALDIRII anakkale Boaznn Mttefik glerince deniz yoluyla geilmesinin kesin olarak kararlatrlmasndan sonra, taraflar gerekletirilen saldr ncesinde ve sonrasnda hava gcnden zellikle keif amacyla faydalanmlardr. Bu dnemde ngiliz ve Fransz Hava Gleriyle karlatrldnda daha yetersiz olan Trk Hava Kuvvetleri, buna karn dman glerinden ok daha baarl ekilde keif almalar yrtmtr. A. Sava Balamadan Gerekleen Hava Faaliyetleri Osmanl mparatorluunun savaa dahil olmasnn ardndan, Mttefik Kuvvetler sava balamadan planladklar gibi anakkaleye gelmiler, Ekim 1914ten itibaren de Boazda d ve orta savunma tabyalarn tahrip ederek blgeye nemli oranda kuvvet ymaya balamlard. Balkan Savalarndan yeni km Yeilky Uu Okulunda askeri greve uygun uaklar bulunmamasna ramen, anakkalenin zorlanacann anlalmas zerine ilk aamada Osmanl Ordusu bombardman balamadan nce Boazn gzetlenmesi amacyla anakkaleye uak gndermitir. ngiliz filosu ncelikle Limni adasndaki Mondros limann igal etmi ve buray s olarak kullanmaya balamt. Yaplan ilk hava kefi sonucunda ngiliz deniz kuvvetlerinin boazn dnda grld tespit edilmiti. Seferberliin balangcnda ikisi Yeilkyden zmire ve biri anakkaleye olmak zere uak sevk edilmi, ancak eitli arzalar nedeniyle geri

39

arlmlardr.

87

Bunun ardndan anakkale Mevkii Mstahkem Komutanl

emrine bu kez bir adet deniz Nieuport ua verilmi ve Fazln idaresindeki bu uak 17 Austos 1914te anakkaleye varmtr. Ancak kara ua beklendiinden, uak sahile balanarak deniz kenarnda acilen bir hangar inasna geilmitir. Ayn gn Mttefikler, Short ua ile, bir nakliye gemisine ve insan dolu bir sala taarruz etmilerdi. Ancak bu dnemde uaklarla yaplan bu tip taarruzlar seyrek olmutur. Bunun nedeni, 250 beygir gcnde olan motorla tehiz edilmi bir uan daha farkl ve ar yk tayabilmesi iin uygun hava koullar gerekiyor olmasyd. 5 Eyllde Fazl idaresindeki Nieuport; bir saat on dakika uarak anakkalede ilk kefini yapmtr. Bu kefe gre, boazn 10 mil anda Merkep adas kuzeybatsnda Basilic snf iki torpido, bunlardan mil tede mroz yannda Veymouth Kruvazr, bu kruvazrn 4 mil anda Limni istikametinde Defence snf bir kruvazr tespit edilmitir. Rzgarn hzn arttrmas zerine uak geri dn yapmtr. 88 Eyll ve Ekim 1914te yaplan ilk keifler, ngiliz kuvvetlerinin anakkaleye kar bir harekat hazrln gstermesi bakmndan nemli olmutur. Bu keiflerde ngiliz Deniz Kuvvetlerinin boazn ortalama 25 mil anda dolat, Bozcaadann bat ve gneyinde Mttefiklere ait drt muhrip, bir kruvazr, bir muharebe kruvazr, iki muharebe gemisi, iki denizalt, iki kmr gemisi ve bir yatn demirledii; Bozcaadann dousu ve Marmara Burnu dolaylarnda da iki ngiliz muhribinin dolat kefedilmitir. 89 19 Ekim 1914te deniz Yzbas Savmi, iki kiilik Mahmut evket Paa isimli Nieuport uayla anakkaleye gnderilmi, ancak uak yolda arzaland iin denize inmek zorunda kalmtr. Bu uak, deniz zerinde 24 saat kaldktan sonra bir motorbotla ekilerek anakkaleye gtrlmtr.
90

Bunun ardndan stanbul

skenderiye seferi srasnda anakkaleye de ulam olan Erturul isimli Bleriot ua Ocak 1915te anakkaleye sevk edilmi, bylece blgeye gelen ilk kara ua

87 88

Keysk, s. 26. Kansu, ensz ve ztuna, s. 172, Keysk, s. 75. 89 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 26-27. 90 Keysk, s. 27.

40

bu olmutur. Erturul Mttefikler anakkaleye kar bir harekat yaplp yaplmayacan tartrken ve ngiliz deniz ua ana gemisi Arc Royal gelmeden , blgede birok keif uuu gerekletirmitir. Son gelen uaklardan Erturul adn tayan Bleriot XI2, Pilotu Temen Cemal ile anakkale Boaznn azna kadar ksa uular yapabilmiti. Ancak 18 Martdaki byk taarruz ncesi Mttefik deniz glerinin topland mroz, Limni ve Bozcaada adalarna umak iin Bleriot zayf durumda olduundan; bu dnemde Mttefik Kuvvetlerin oluum ve hareketleri hakknda hayati bilgi anakkale Komutanlna ulatrlamamt. Erturul 22 Martta anakkaleden ekilmi ve stanbula gnderilerek hurdaya ayrlmt. 91 zellikle bu dnemde ve tm sava boyunca hava keiflerini yakndan etkileyen unsurlardan biri iklim koullar olmutur. anakkale Boaz blgesinde Ocak, ubat, Mart, Nisan, Kasm ve Aralk aylarnda her ay 11 gn kapal ve 6 gn bulutlu gemektedir. Bu durumda uu harekat ve faaliyetleri havann msaade ettii gnlerde yaplm, bu adan en youn hava hareketi yaz aylarnda gereklemitir. 92 Genel olarak baktmzda anakkale Cephesinin almas sonrasnda taraflarn havaclk faaliyetlerinin birinci amac keif olmutur. anakkale Boaznn deniz yoluyla geilmesinin karadan yardm gelmedike baarlamayacann anlalmas ve karmann balamasyla her iki taraf da havadan bombardman grevlerini gerekletirmise de, uak kapasitelerinin snrl olmas ve ilkel nian alma metotlar nedeniyle ok az grev baaryla tamamlanabilmitr. Buna ramen daha sava balamadan blgede birok hava faaliyeti gzlenmitir.93 B. anakkale Deniz Sava Sresince Hava Faaliyetleri

91

Richard Whistler, Over the Wine Dark Sea: Aerial Aspects of the Dardanelles, Gallipoli Campaign, Part III, Turco-German Aviation, Over the Front, Volume: 9, No: 3, 1994, s. 233. 92 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 12. 93 Whistler, s. 230.

41

anakkalede harekatn ncelikli olarak denizden yaplaca karar sonrasnda, Koramiral Cardenin istedii gemiler ubatn ilk haftasnda Limnide toplanmaya balamt. ngiliz gemilerine destek olarak Franszlarn drt zrhls ile Ruslarn Askold adl hafif bir kruvazr de bu kuvvetlere katlmt. Bylece 16 zrhl sava gemisi, 4 kruvazr, 14 muhrip, 1 uak ana gemisi, 6 denizalt, 21 mayn tarama gemisi, 30 dan fazla mayn tarama ve imha botu, 1 muhrip ana gemisi, 1 gambot ve eitli yardmc gemilerden oluan toplam 100den fazla paradan oluan bir donanma gc harekata katlmak zere hazrlanmt. 94 anakkalede Mttefiklerin byk harekata hazrlanmalar ncesinde de Trk tarafnda keif almalar devam etmiti. Anlan keif uularnda temel ama dmann kuvvetlerinin belirlenmesi olmutur. Bu adan dmann elindeki gemi tipleri, saylar ve hazrlklarnn takibi iin bu uularn byk faydalar olmutur. rnein Mehmet Cemal Bey 1 ubatta Erturul ile keif uuuna km ve bu uuta Boaz yaknnda dmann byk sava gemilerine rastlamadn rapor etmiti. Bu srete Mttefikler anakkale Boaz evresine sokulmamakla birlikte keif uularna balamlard. Bu amala 28 Ocakta ngilizler Beike zerinde umular, 4 ubatta da hem Boaz civarnda hem de Seddlbahir ve Kumkale istihkamlar zerinde uu gerekletirilmi, bu uularda buradaki istihkamlara bomba atlmsa da bir etkide bulunulamamt. 95 6 ubatta Pilot Cemal bir keif uuu yapm ve verdii raporda Merkep Adas ile Bozcaada arasnda 2 torpido, 1 denizalt grdn ve uann grnmesiyle tam yol ona doru geldiklerini, Bozcaada civarnda da 1 nakliye gemisi, 11 torpido saydn, uana da bir gemiden ate aldn belirtmitir. 96 17 ubat 1915te Arc Royal uak ana gemisi Bozcaadaya yanamt. Yedi bin ton hacminde olan bu gemide iki kara Sopwith ua ile be deniz ua yer almtr ve bu uak gemisi Trk topu mevzilerini keif etmek ile grevlendirilmitir.

94 95

Mtercimler, s. 104. Kurter, s. 249. 96 Kansu, ensz ve ztuna, s. 192.

42

Ancak hava artlarnn ktlemesi nedeniyle bu uaklar etkili olamamtr.

97

Arc

Royal, ana uak gemisi olarak ina edilmi ilk gemi olmas bakmndan nemlidir. 1914 yl Eyll aynda denize indirilen gemi 9 Aralk 1914te hizmete girmiti. 105,6 metre uzunluundaki bu gemi 7,450 deplasman tonluk olup, saatte 11 mil hz yapabiliyordu. 10 deniz ua alabilen hangar 45 metre uzunlukta ve 13,5 metre genilikteydi. Gemide ayrca ba tarafta 39 metre uzunlukta bir uu gvertesi de bulunmaktayd. Bakm ve onarm atlyelerine de sahip gemide, 2 adet byk kreyn uaklar denize indirip uutan dnen uaklar gverteye almak iin kullanlyordu. Gemi normalde 6 ift kiilik ve 2 tek kiilik olmak zere 8 deniz ua tayabilmekteydi. Hznn saatte ancak 11 mile ulaabilmesi nedeniyle donanma ile ortak hareket edemedii iin ba tarafta bulunan uu gvertesi de hi kullanlmam ve gemi sadece deniz uaklar ana gemisi olarak hizmet grmtr. 98 Arc Royal 17 ubatta anakkaleye gelir gelmez 4 deniz ua suya indirilmi, fakat sadece bir Wight ua havalanmay baarabilmi, akamst yapt keifte de tabya ve istihkamlar kefetmi, bu arada Kumkale ve Seddlbahire bomba brakmtr. 99 anakkale Savalar 19 ubat 1915te ngiliz ve Fransz filolarnn denizden saldrs eklinde balam, bu srada Arc Royalin indirdii iki Short 135 tipi uak boaz aznda 2 saatlik bir keif uuu yapm, leye yakn Wight tipi deniz uaklarndan biri daha keif ve ate idaresi grevi iin uurulmutu. Bu uan verdii bilgilere gre Trk topularnn salam olduu grlyordu. Bombardman srasnda Arc Royalden havalanan iki uak da Kabatepe-Arburnu ve Erturul Tabyas zerinde uarak buradaki piyade birliklerine bomba atmlarsa da etkili olamamlard. 100 tilaf Devletleri uaklarnn Mart banda da uular devam etmitir. Bu dnemde Arc Royal Seddlbahir civarna gelmi, bu gemiden kalkan bir uak
smail Kayabal, Cemender Arslanolu, anakkale Zaferi 1915, Ankara: 1975, s. 84, Keysk, s. 63. 98 Kurter, s. 249-250. 99 a.g.e., s. 250. 100 a.g.e., s. 251.
97

43

Kumkale ve Erenky Tabyalarn gzetlemi, Dardanos Bataryas zerine bomba ve ivi atm, topumuzun atei zerine geri dnmek zorunda kalmtr. Bu srada Erturul uamz da havalanm ve Majestic zrhlsn bombalasa da isabet kaydedememitir. 3 Martta da denizden taarruz olmamasna ramen Arc Royalin uaklar Kumkale, Dardanos ve Erenky tabyalar zerinde keif uular yapmlar ancak yerden alan iddetli ate sonucu geri dnmlerdir. Ertesi gn de daha nceki bombardmanlarn etkisini grmek ve salam olan toplar tamamen kullanlmaz hale getirmek amacyla ngiliz gemileri Kumkale civarna bir karma partisi gndermi, bu harekatta keif amacyla ngiliz deniz uaklar da yer almtr. Uaklar keiflerinde tabyalardaki hasarlarn onarld ve yeni toplar yerletirildiini bildirmilerdir. 101 Arc Royal 5 Martta da Kabatepenin 2,5 mil gneydousuna gelmi, buradan havalanan Sopwith 807 deniz ua Mttefik filonun Kepez ve boaz girii arasndaki tabyalar tahrip harekatnda ate idaresinde grev almtr. Queen Elizabeth zrhlsnn bombardmanna da bu uan ate idaresi etkili olmutur. Ancak uak 1000 metre irtifada uarken Trk topusunun atei ile pervanesi hasar grm ve boaz dnda denize dm, havaclar yzerek kurtulmu ancak uak batmt. Ayn gn leden sonra bir Sopwith ua daha gnderildiyse de pilot piyade tfei ile vurulduu iin geri dnmek zorunda kalmtr. 102 8 Marttan sonra ngiliz uaklar hemen hemen her gn Boaz zerinde uua devam etmiler ve grdklerini haritalara ilemilerdir. Bu arada havada mayn gzetlemesi de yaplmtr. O dnemde bin metre ykseklikten sekiz metre derinlie kadar maynlarn grlebilecei kabul edilmekle beraber; bu gnnn durumuna, iddetine, saate ve deniz yzeyine bal olarak deiiklik gsterebiliyordu. Bu nedenle bu sorunu zebilmek iin ngiliz gemileri Arc Royalin yaknndaki bir sahaya 1,53 ve 4,5 metre derinliklere mayn brakarak, mayn gzetlemesi yapacak uaklardaki rastlarn bunlarn grn koullarn incelemesini istemilerdir. 103

101 102

a.g.e., s. 252. a.g.e., s. 253. 103 a.g.e., s. 254.

44

13 Martta Arc Royal gemisine ait 172 nolu Wight Pusher deniz ua; Seddlbahir, Hisarlk, Kilitbahir hattnda Boazn Rumeli kys zerinde bir keif uuu yaptysa da, karadaki topularn ve Muini Zafer gemimizin toplarndan etkilendii iin geri dnmek zorunda kalmtr. Ayn gn stemen Mehmet Cemal de Erturul Bleriotu ile Erenkye kadar Anadolu kylarnda bir keif uuu yapmtr. 104 13 Marttan 18 Marta kadar Arc Royalden kalkan uaklar youn bir hava faaliyetine girimi ve bu dnemde birinci ama maynlarn tespiti olmu, 18 Martta byk taarruzdan nce de uaklar alann maynlardan temizlendii konusunda rapor vermilerdir. 17/18 Mart 1915 gecesi Bakomutanlk karargah hava maviri Yzba Serno anakkaleye gelmi ve Rast Kurmay Yzba Shneider ile Bozcaada ynnde keif iin havalanm, bu keifle ada nlerinde harp gemileri, hafif kruvazr, uak ana gemisi, tamir ve nakliye gemilerinden kurulmu byk bir gemi topluluu grlm, bylece dmann anakkale Boazna saldraca kesinlemitir. Bu keifle elde edilen bilgiler derhal boazn savunulmasndan sorumlu anakkale Mstahkem Mevki Komutanl'na bildirilmi ve anakkale'yi savunan ve byle bir taarruzu bekleyen btn birlikler gerekli tertibi almak zere hazrlanmaya balamtr. 105 Serno anlarnda bu kefi yle anlatmaktadr: 1600 metreden uuyorduk. Bozcaada nnde 40 kadar sava gemisi saydk. 15i ngiliz ve 4 Fransz olmak zere 19 ar zrhl ve kruvazr, 3 hafif kruvazr, ok sayda nakliye gemisi, ilep ve uak ana gemileri grdk; denizaltlar ise ancak seilebilmekteydi. Sava dzeninde 6 zrhl, Boaza doru yol alyordu. Amiral forsu Inflexible adl ngiliz kruvazrne toka edilmiti. Arkasnda Queen Elizabeth, Lord Nelson, Agamennon ve Majestic zrhllar onu takip ediyordu. Harp flandralar ve iaret flamalar ile ssl Fransz gemileri de yava yava demir almaktayd. Fransz zrhls Bouvet uamza ate at. Zaten kaybedecek zamanmz yoktu, rapor vermek zere geri dndk.106

104 105

a.g.e., s. 254. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 38. 106 Artu, s. 68.

45

18 Mart 1915 harekatnn birinci amac Kepezdeki mayn tarlalarn temizlemek iin Boazn savunma tabyalarn susturmak ve bunun ardndan anakkale Boazn geip Marmaraya ulamak olmutu. 18 Martta Mttefiklerin byk deniz harekat ncesinde Nusrat mayn gemisi 7/8 Mart gecesi Erenky Koyuna 26 mayn dkmt. Deniz yzbas Hakk Bey komutasnda olan Nusrat mayn gemisi, sabah saat bete demir alarak yola km, sisli ve yamurlu havann gr alann ok daraltmasndan faydalanarak, duman karmamas iin makinelerinin dakika devrini 140da tutmak artyla her 15 saniyede bir mayn atarak 26 mayn blgeye dkmtr.
107

Bylece 18 Martta

byk harekat ncesinde maynlarn denmesinden habersiz Mttefik Donanmas, Mttefik hava kefinden gelen mayn olmad raporu ile beraber harekete gemi, ancak byk bir srprizle karlaarak nemli gemilerini bir gn ierisinde kaybetmitir. Mttefik uaklarnn bu olayda rast grevini tam anlamyla yerine getirememesi ile de saldrlarn seyri bir anda deimitir. 18 Mart sabah anakkale deniz sava tilaf Devletleri donanmalarnn saldrs ile balam, bu harekat devam ederken Trk uaklar hava keif grevlerine devam etmitir. tilaf kuvvetlerinin sava gemileri bu taarruz srasnda gerek maynlar gerekse topu atei nedeniyle birok gemi kaybederek geri ekilmek durumunda kalmtr. O dnemde bin metre ykseklikten sekiz metre derinlie kadar maynlarn grlebilecei kabul edilirken, byk ihtimalle denizin dalgal olmas maynlarn grlmesini engellemitir. 108 18 Mart deniz savanda Trk uaklar erken saatlerde yaplan keiflerle anakkale Mstahkem Mevkii Komutanlna kefin sonularn zamannda bildirerek Trk birliklerine yardmc olmutur. Saat 16.00da Cemal ve Rast Osman Tayyar, Bleriot ile Boaz dna bir keif yapm, Seidler ve Deniz Yzba Hseyin Sedat ise Rumpler ile ikinci kefi gerekletirmitir. Burada 80 km. kadar bat ynnde uarak Limniyi kefetmiler, bu keifler srasnda dmann kesin olarak ekildii anlalmtr. lerleyen gnlerde yamur ve frtna hava keiflerine engel
107 108

Kayabal ve Arslanolu, s. 71. Keysk, s. 64, Kansu, enz ve ztuna, s. 196.

46

olmu, 22 Martta topularmz bir ngiliz deniz uan Saroz Krfezine drmtr. 26 Martta Serno ve Scheider yeni bir keif uuu yapm ve verdikleri rapordan yeni bir donanma taarruzunun sz konusu olmayaca anlalmtr. ki Albatros B I, bu srada anakkaleye gelmitir. 109 Bahriye Harekat isimli ngiliz resmi sava tarihinin II. Cildinde 18 Mart 1915 anakkale harekat u ekilde analiz edilmiti: 110 Felaketin gerek sebebi bulunup saptanncaya kadar ok vakit gememitir. Gerek sebep udur: Trkler 8 Mart gecesinde bizim haberimiz olmadan Erenky Koyunun iinde ve sahile paralel 26 mayn dkmler, balk gemilerimiz yaptklar aramalarda bunlara rastlayamamtr. Trkler bu maynlar zel amalarla bizim daimi manevra alanmza yerletirmiler, gsterdiimiz tm ihtiyat ve n grlle ramen ba dndrc bir zafer kazanmlardr. anakkale Boazna Mttefik Donanmasnn saldrsndan sonra ngiliz Krallk Donanma Hava Servisi anakkalede yaplan harekatn bu ilk aamasnda deniz uaklarnn yetersiz kalmas nedeniyle blgeye bir kara uak birlii gnderilmesini kabul etmiti. 24 Mart 1915te Binba Samsonun emrinde bir uak birlii Bozcaadaya ulamt. 8 Hanri Farman, 3 Moris Farman, 1 Brege, 2 Sopwhit, 2 BE 2e ve 2 BE tipi 18 uak bu birlikte yer almtr. Hava Komodoru Samson Bozcaadada Rum kadnlarn yardmyla balk bir alan sktrerek, bu blgeyi ileri imento dolu bidonlarla dzletirip 700800 metre boyunda bir pist ina edilmesini salamt. Buradan Seddlbahire 40, Anzak Kolordusunun kaca Kabatepeye ise 6070 km uzaklk vard ve bu mesafeler o zamanki uaklarn artlarna gre ok fazla olmasna ramen, Samson yanna kiloca zayf subaylardan gnllleri de alp keif uularna devam etmitir.111 Bu 16 uaklk havaalan dnda Seddlbahirde de 4 uakl bir havaalan kurulmutur. Seddlbahirdeki ngiliz havaalan Trk topular tarafndan ate altna alnm ve yerde yakalanan bir ngiliz ua tahrip

nalp, s. 128-129. Kayabal ve Arslanolu, s. 60. 111 Alan Moorehead, anakkale Geilmez: Gallipoli, (ev: Gnay Salman), stanbul: Milliyet Yaynevi, 1972, s. 157-158.
110

109

47

edildiinden, daha ok Bozcaadadaki havaalanndan faydalanlmtr.112 Binba Samson komutasndaki birlik Bozcaadann kuzeyinde havaalanna yerlemi ve kara uaklarnn gelmesi ile Arc Royal uak gemisi hareket serbestsi kazanarak Trk sahillerinde keif yapmaya balamt. anakkalede uaklarla yaplan keiflerin verimli olmamas zerine Manica gemisinin iindeki sabit balon ngiltereden yola karak blgeye gnderilmitir. 113 18 Marttan anakkalede kara savalarnn balad 25 Nisana kadar geen srede Mttefikler genel olarak keif almalarn yrtm, bu arada boazn sadece denizden geilemeyecei anlaldndan yarmadann Avrupa kylarna asker karma planlar yaplmaya balanmt. anakkalenin denizden zorlanmas sonrasnda dmann yeniden taarruza m geecei yoksa karaya asker mi karacann anlalmas iin hava muhalefeti nedeniyle aksayan hava keifleri 26 Martta yeniden balam, ilk olarak Bozcaada istikametinde birka ngiliz gemisi tespit edilmiti. Ayn gnn leninde Pilot Seydler ve Rast Deniz Yzbas Hseyinin ynetimindeki uak, Limnide ngiliz gemilerini tespit etmesine ramen dmann donanma ile yeniden taarruza geeceine ve asker karacana dair bir iaret grlmemiti. 114 Bu dnemde taraflarn hava birliklerinde idari anlamda deiiklie gidilmiti. Buna gre, anakkalede bulunan uak, Alman pilotlar Yeilkyde eitilmi Trk subay ve Alman bakm personeli ile 1 nci Trk Tayyare Bl oluturulmu, bu blkteki Alman sivil pilotlarna temen, makinistlerine astsubay rtbesi verilmiti. Tayyare Blk Komutanlna Alman Pilot Temen Christoph Preussner getirilmi ve blk Mstahkem Mevki Komutanl emrine girmitir. uaktan oluan 1 nci Trk Tayyare Bl 27 Mart 17 Nisan 1915 arasnda anakkale Boaz zerinde birok keif yapm, bu aamada Mttefik gemilerinin ounun

112 113

Trk Silahl Kuvvetleri, s. 514. Keysk, s. 64-65. 114 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 39.

48

Mondros Koyunda demirli olduu tespit edilmi, bir karma iin hazrlk yapld grlmemitir. 115 1nci Tayyare Bl harekat uaklar dnda eitim almalarnda da bulunuyordu. Bunun yan sra devaml uan uaklarda arzalar da grlyordu. Byk arzalar blk meydannda gidermek mmkn olmad iin, uaklar gemi ile stanbula gnderiliyor, bu nedenle de bu uaklardan yaklak 10 gn yararlanlamyordu. Ayrca anakkale Meydannn ok tal olmas da talarn dnen pervanelere arpmas hasar hatta krma yol ayordu. Tm bu nedenlerden dolay zaten sadece uaktan oluan blk, bazen uua tek uak bile kartamyordu. 116 Mttefiklerin hava stnln elinde bulundurduu bu srete anakkale Deniz Savalar kesin olarak Trk zaferiyle sonulandrlmt. Bu aamada uaklardan taarruz amal olarak ok faydalanlmam, keif amal uular dnda havada Mttefiklerle kar karya kalnmamtr. Bu nedenle deniz savalar sresince Trk uaklar daha ok savunmada kalmay tercih etmitir. II. KNC SAFHA: GELBOLU IKARMASI SRESNCE HAVACILIK FAALYETLER anakkale Deniz Savalarnda baarl olamayan tilaf devletleri bu aamada bekleme durumuna gemi, bu srete de taraflarn uaklar keiflerini aralksz srdrmeye devam etmitir. A. Gelibolu karmas ncesi Hava Faaliyetleri Mttefiklerin Geliboluya karma yapacann anlalmasyla, st komutanlk 25 Mart 1915te 5 nci Orduyu kurmutur. Bu ordunun bana Trkiyedeki Alman askeri heyetinin ba ve 1 nci Ordu Komutan olan General Der Kavalli Otto Limon Von Sanders getirilmi, General acilen anakkale karargah kurmu, ancak tm
115 116

a.g.e., s. 39-40. Kurter, s. 279-280.

49

srarna ramen komutasna hi uak verilmemitir.

117

Bu dnemde hemen Saroza

bir tmen, Eceabata 19 ncu Tmen, Anadolu tarafnda da Beie blgesine 11 nci Tmen getirilmiti. 3 nc Kolordu Komutanl da karargahyla Gelibolu emrindeki piyade tmeniyle jandarma alay da 3 nc Kolorduya balanmt. Bylece 5 nci Tmen, 2 jandarma alayndan oluan bir kuvvet bir komutanlk altnda birletirilmiti.118 Gelibolu Savann balangcnda Mttefikler keif faaliyetlerini yeni bir sava silah olarak kullanmaya balamlard. Hava koullar izin verdii srece her gn Bozcaadada konulanm tm uaklar gnde iki kez uua km ve ak denizde 17 milden fazla bir uu menzilini kapsamlardr. Mttefiklerin bu kapsamda grevleri Trk mevzilerinin yerini belirlemek, harita koordinatlarn dzenlemek ve fotoraf ekmek olmutur. 119 Nisan banda taraflarn hava faaliyetleri anakkale semalarnda son hzyla devam etmitir. 10 Nisanda bir ngiliz zrhls Tengirde mevzilenen obs bataryalarn uak gzetlemesiyle 2 saat sreyle top ateine tutmasnn ardndan, yine bir zrhl uaklarnn yardmyla ntepe tabyasna 24 mermi atm, 1415 Nisanda da youn bir faaliyet gzlenmitir. 15 Nisanda 1nci Tayyare Blne ait bir uak bir dman kmr gemisine bomba atm, gemide yangn karm ve ayn gn 2 mttefik ua da Turgut Reis zrhlsna bomba atmsa da isabet kaydedememitir. 16 Nisanda da Arc Royalin bir deniz ua Trk topu ve piyadesinin at ate sonucu Sazldere nlerine mecburi ini yapm, bir ikinci deniz ua ise Bolayr nlerinde vurularak inie zorlanmtr. Arc Royalin dier bir deniz ua ise 17 Nisanda da hava taarruzu yaparak 6 bomba atmtr. 120 zzettin allarn anlarnda belirttii u satrlar da bu dnemde mttefik uaklarnn srekli dolatn ortaya koymaktadr:
117 118

121

17 Nisan Dman tayyare

nalp, s. 123. Artu, s. 106. 119 nalp, s. 129. 120 Kurter, s. 280. 121 Erol Mtercimler, Korkak Abdulden Coni Trke: Gelibolu 1915, 2. Bask, stanbul: Alfa Yaynclk, 2005, s. 242.

50

dolamalar devam ediyor, bomba atmaya devam ediyor. 23 Nisan le zeri dman tayyaresi Maydos zerine 9 Bomba atmtr. Askerden 5 ehit 9 yaral, ahaliden ( Hristiyan) 10 l, 9 yaral olmutur. Tayyarelere top at yapldysa da isabet kaydedilememitir. 18 Nisanda anakkalede youn bir hava faaliyeti olmu, 1nci Blk uaklar Bozcaadaya uu yaparak 3 nc Filonun meydanna 2 bomba atm, buna cevap vermek isteyen 3 deniz ua anakkale meydanna gelerek 3 bomba brakmtr. leden sonra da Mttefik bombardman tekrarland iin 1nci Blk uaklar meydandan ekilerek gizlenmitir.122 Bu srete keifler devam etmi ve bunlarn en nemlisi Yzba Hseyin Sedatn raporunda grlmt. Bozcaadann batsndaki ok ykl bir dman nakliyesinin ierisinde askerlerle beraber Limniye doru seyrettii grlm, 23 Nisanda Mondros Koyu kefedilmi, yine Yzba Hseyine gre adadaki ktalar silahlanm ve 26 nakliye gemisinin bekledii grlmtr. Bylece anakkalenin karadan zorlanaca kesin olarak anlalmtr.
123

Mttefik kuvvetlerinin anakkaleye yakn adalarda bulunmaya devam etmesi ve Mondros Koyundaki donanma kuvvetlerinin artan ekilde gelmesi zerine boaza bir taarruz yaplaca kesinlemi, 25 Nisan sabah da Seddlbahir, Arburnu ve Kumkaleye karma balamtr. (EK-6) B. Gelibolu karmas Sresince Hava Harekatlar Geliboluya asker karlmas kararyla beraber 25 Nisanda nce yarmada ve Trakya arasnda Saroz Krfezine ve boazn aznda Anadolu kesine gsteri karmalar yaplmaya balanm, ertesi gn de Seddlbahir karmas kesin olarak balamt (EK-7). Bu srete Mttefik Kuvvetlerin karaya kndan sonra 1nci Tayyare Bl, karma blgelerine uularn younlatrmaya balamtr.

122 123

Kurter, s. 281 Kansu, ensz ve ztuna, s. 198.

51

25 Nisanda tilaf kuvvetleri Seddlbahir, Arburnu ve Kumkaleye karma yapmaya balam, ancak Trk direnii karsnda Seddlbahir ve Arburnunda bir varlk gsterememi, sadece kk bir alanda kprba elde edebilmiti. tilaf kuvvetlerinin iddetli bombardman ile balayan karma harekat srasnda Pilot Garber ve Yzba Hseyin Sedat keif uularna devam etmiti. Saroz Krfezinden Anadolu sahiline kadar yaplan saatlik keifte 45 nakliye gemisi tespit edilmi, sava gemilerinin Saroza kar bir karma yapmakta olduu tespit edilmitir. Ancak kefin bu ok nemli sonuclar, uak bl Mevkii Mstahkeme bal olduundan 5 nci Orduya ulatrlamam daha sonrada uaklarn arzalanmas nedeniyle baka uu yaplamamtr. 124 3 nc Filo, 25 Nisan tarihinde Mttefik karma harekatnda Seddlbahir Mevkiindeki Erturul Koyu ve Teke Koyuna yaplan karmalar desteklemekle grevlendirilmiti. ngiliz uaklar temel olarak kydaki Osmanl savunma mevzilerini bastrmakla grevli olan gemilerin top atlarn tanzim etmek zere sabah erkenden umaya balamt. Grev yapmaya msait durumdaki alt uak da, en az iki sorti ve bazlar sorti uarak tm gn boyunca kullanlmtr. Ancak bu faaliyetler hem top atlarnn tanzimindeki tecrbesizlikten, hem de gemilerin uaklardan gelen mesajlara aldrmamasndan dolay boa harcanan bir aba olmutur.
125

Bir gre gre harekatta ky savunmasn top atlaryla bastrmakla grevli gemilerin uaklarn mesajlarna aldrmamasnn temel nedeni, gemilerin kylarda bulunan birok hedefle megul olduklarndan hava gzetleme mesajlarn ok dikkate alamadklar eklindendir. Ancak gemilerin denizdeki alak konumlarndan yarmadann corafi yaps nedeniyle iyi gizlenebilen Osmanl savunma birliklerinin yerlerini grerek at yapmas mmkn deildi. Eer kydaki gr alan iersindeki hedeflere deil, hava kefi ile tespit edilen savunma mevzilerine derinlemesine kar bombardmanda bulunulsayd, karma baarl olabilirdi. 126

124 125

Kansu, ensz ve ztuna, s. 198, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.43. Ylmazer, s. 79. 126 a.g.e., s. 69.

52

Bu tarihlerde, tilaf Kuvvetleri anakkale karmasna 20 ngiliz kara ua, 8 Fransz kara ua, 2 ngiliz deniz ua ve 12 Fransz deniz ua olmak zere, toplamda 42 uaktan oluan bir hava kuvveti tahsis etmiti. 127 Savan balamasyla iki Fransz sava ua Kumkaleye kan Fransz kuvvetleriyle almaya balam, Bozcaadadaki uaklar da Settlbahire ynelen baskn desteklemitir. Bunun yan sra Arc Royal gemisindeki uaklar ile Manica gemisinin sabit balonu da Arburnu karmasna katlmlardr. tilaf kuvvetleri bu karma esnasnda uaklardan beklenildii kadar faydalanamad gibi, Trk ktalarnn tertibatn da karmadan evvel doru olarak tespit edememitir. Bunun temel sebebi Trk birliklerinin son tertiplerine gre yer deitirmesi ve bu hareketin son derece dikkatli yaplmas olmutur. 128 27 Nisanda ngiliz Ordusu, harekat plannn ilk aamasnda baarl olmasna ramen, bu karma ile asl amalanan hedeflere hibir yerde ulalamamt. Arburnunda olduu kadar, Seddlbahirde de evreye hakim olan tepeler ngiliz hattnn uzanda kalm, Seddlbahirde sahilden 5 km ieri girilmi, ancak harekatn ilk hedefi olan Altepe cepheden hemen hemen ayn mesafede uzakta kalmt.
129

28 Nisanda yaplan ve Birinci Kirte Sava olarak adlandrlan savata dman gleri tutunamayarak ky hattna snm, ayn zamanda yarmadann bat kysnda da Arburnu karmas gerekletirilmiti. Buna karlk her iki cephedede dman denize dkmek amacyla Arburnuna 1 Maysta ve Seddlbahire 1-2 Maysta yaplan Trk taarruzlarnda da tam bir baar salanamamtr. 6-9 Maysta Mttefiklerin Seddlbahirden Altepeyi hedef tutan kinci Kirte Savana donanma gleri de katlm, byk can kaybna neden olan bu savata da Mttefikler sadece yarm kilometre ilerleyebilmiti.
130

Bylece ngilizler gneyde

klan be yerin sadece drdnde tutunabilmilerdi. 28 Nisanda nemli baz ilerlemeler kaydedilmise de bu blgelerde stnlk srekli el deitirmi; sayca az

127 128

Keysk, s. 6566. a.g.e., s. 67. 129 Carl Mhlman, anakkale Sava, stanbul: Tima Yaynlar, 1998, s. 93. 130 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, stanbul: Remzi Kitabevi, 1969, s. 233.

53

olan Trk Kuvvetleri tm saldrlar geri pskrterek Kirtenin dmesini engellemi ve ngiliz Anzak Kuvvetlerini Altepe ve Kilitbahir yaylasndan uzak tutmay baarmt. ngilizlerin planna gre ilk gnn akamnda Altepenin decei varsaylm, oysa Altepe ve Kirteyi ele geiremeyeceklerini hesaba katmamlar, 1915 Temmuz sonuna kadar sadece 34 km.lik bir arazi elde edebilmilerdi. 131 19 Mays 1915'te Arburnu Blgesine yaplan Trk taarruzunun baarl olmay ve ar kayplar verdirilmesinden cesaretlenen dman Kirte Blgesi'nde taarruz hazrlklarna yeniden balamt. 29 ncu, 42 nci Tmenler ile Deniz Piyade Tmeni birletirilerek 8 nci Kolordu tekil edilmiti. Cephenin sa tarafnda bulunan iki Fransz Tmeni de General Guronun emrine verildi. 4 Haziran'da balayan saldrda dman kuvvetleri merkezden saldrya geti. Dman kuvvetlerinin kayb 7.500, Trklerin kayb ise 9 bin olmutu. Nisan sonundan itibaren anakkalede Mttefikler, Alman denizaltlarnn gelmesiyle, Boaz blgesinde hareket serbestisini de yitirmilerdi. Mays aynda iki zrhlnn torpillenmesiyle Arc Royal gemisinden kalkan uaklarn keif almalar aksamt. Bu nedenle anlan uaklar denizaltlara kar da keif almalaryla grevlendirilmiti. tilaf devletlerinin Seddlbahire top ateiyle byk bir taarruza girimesine ramen baarl olamamas ardndan, Mays banda Trk Ordusu da kar saldrya gemitir. Ancak bu kara savalar her iki tarafn da byk kayplar vermesine neden olmutur. Bunun ardndan ngiliz Bakomutanlnn yeni hedefi Altepeyi ele geirmek olmutur. Altepenin ele geirilmesi halinde, Altepe kuzey yamalarnda mevzilenen Trk topularnn Altepe Blgesindeki gzetleme yerlerinden faydalanarak Seddlbahir mevziindeki ngiliz ve Fransz birliklerine yapmakta olduu ateten kurtulunmas salanacak, gerek Seddlbahir kesimindeki birliklerin muharebe gemileriyle desteklenmesi ve gerekse Morto Liman veya Teke Koyuna dayanan lojistik destein daha kolay ve gvenli yaplmas mmkn olacakt. 132

Mete Tunoku, Cemalettin Takran, anakkale, Churchill ve Anzaklar, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 2000, s. 55. 132 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, s. 28.

131

54

Kumkaleye yaplan karma srasnda ngiliz uaklar kendi birliklerinin taarruzunu desteklemi, Arburnu Blgesine yaplan karma srasnda Arc Royal uak ana gemisinden kalkan 6 uak da grev almtr.
133

Buna karlk Gelibolu

Yarmadas ve Kumkaleye karma yapld srada, Trk Ordusunda kara, bir deniz uandan oluan tayyare bl, Mstahkem Mevki Komutanl emrinde bu komutanln verdii grevleri stlenmi, ancak 5 nci Ordu emrinde uak olmad ve iki komutanlk arasnda uaklarn kullanlmas konusunda bir anlama salanamad iin, karmada Trk uaklarndan yeterince yararlanlamamtr.
134

Buna ilave olarak Mttefiklerin kara karmasn balattklar 25 Nisan 1915 tarihinde anakkaledeki Osmanl Ordusunun yaps da, anakkaledeki uak blnn tm imkanlarndan yeterince faydalanmaya msait deildi. 5 nci Ordu Komutan havadan yeterince destek alamadn dnyordu. karmann balamasnn hemen ardndan uak bl keif uular yaparak Mttefik gemilerinin ve karma birliinin durumunu tespit etmiti. Uak bl Mstahkem Mevki Komutanlna bal olduu iin tm keif raporlarn buraya vermekteydi. Haberleme hatlar dman gemilerinin ar top atndan hasar grdkleri iin de hava keif raporlarnn 5 nci Ordu Komutanna iletilmesi gecikiyordu. Bu nedenle tayyare bl, 5 nci Ordu Karargahna balanm ve Temmuz 1915te havaalan Galataya tanmtr. 135 Bunun yan sra Trk tarafnn Seddlbahir ve Arburnu atmalarnda uaklardan bombardman amal verim alamamasnn bir nedeni de ate hattnda uzaktan elle atlan bombalarn ok etkili olmamasdr. rnein Helles (lyas) Burnu Plaj aklarnda ate destek ve keif grevini yerine getiren ngiliz zrhls Euryalusta bulunan bir gzetleyici, 30 Nisanda bir uan sava gemisinin stnden utuunu ve denize dp patlayan bombalar attn belirtmitir. Ancak genel olarak hava bombardmanyla hibir mttefik sava gemisine zarar verilememitir. 136

Osmanl Devri Birinci Dnya Savanda Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekat ( Haziran 1915 Ocak 1916 ), Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Tarih Yaynlar, Seri No:3, Genelkurmay Basmevi, 1980, s. 517. 134 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 43. 135 Ylmazer, s. 83. 136 nalp, s. 130.

133

55

tilaf devletlerinin karmas srasnda ngiliz Manica gemisinin stnde ykselen sabit balonun sava srasnda gemi ve kara topularnn idaresini baaryla yerine getirmesi sonucu, birliklerimiz ar kayplar vermitir. Manicaya bal olan balon 25 Nisan sabah greve balam ve Anzak karmasna destek amal olarak aralksz sekiz saat havada kalarak, Triumph sava gemisiyle yakn ibirlii ierisinde almtr. Bu balon sayesinde Triumph sava gemisi Osmanl sava gemisi Turgut Reisin kere yerini deitirmesine neden olmu, karma srasnda Anzak kayplarnn artmasn nlemitir. karma harekatn takip eden gnlerde de Manica birok kez balon uurarak Queen Elizabeth ve Triumphun kydaki hedeflere atn dzenlemitir. getirilmitir: 138 En ok zayiatmza sebep olan dmann sabit balonunun tarassudatdr. Yzba Sernonun bu balona taarruz etmesi lazmdr. Mumaileyhin Uzerdum Paann emrinde mi yoksa benim mi emrimde olduunu bilmiyorum. Balon yalnz ktaatmz tarassut ediyor. Tarassut halat iki bin metre uzundur. Tekmil dman sefain ateini mezkr balon idare ediyor. Dn Kirtenin garbnda sahilden nsf sefinei harbiye olmak zere 45 dman sefinesi saydm. Hastaneyle beraber Maydosun dnk bombardman pek adi bir hareketti. Bugn Geliboluya tayyareden bomba atlm, bir nefer ehit, bir kadn maktul, bir ocuk ar mecruhtur. 30 Nisan 1915. ngilizler deniz topusunun ate tanzimi iin baka yollar da denemilerdi. rnein Arc Royal uak gemisine ait 2 Sopwith deniz ua, daha nce Dou Akdeniz ve Sina Yarmadas nndeki harekat srasnda Fransz Nieuport deniz uaklarn tayan Doris ve Minerva hafif kruvazrlerine verilmiti. Gemi bombardmana balayaca srada geminin ua havalanarak ate tanzimini yrtyordu. Ancak bu sistem uaklarn gvertedeyken yapt ateler srasnda oluan oklar ve vibrasyonun uaklarda hasara neden olmas nedeniyle baarl
137

Bu konuda 5 nci Ordu Komutanlndan

Karargah- Umumiyeye acil kaydyla yazlan ifrede bu konu u ekilde dile

137 138

Ylmazer, s. 65. Keysk, s. 68, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 42-43.

56

olamamt. Doris kruvazrnn tad uak, bu nedenle ksa srede kullanlamaz duruma gelmiti.
139

anakkale Cephesinde ilk hava sava 2 Mays 1915te gereklemitir. Albay Serno komutasnda ve Yzba Hseyin Sedat rasdnda keif iin havalanan Trk ua, dman uayla karlanca havaclarmz Parabellum tabancalaryla kar uaa ate am ve bu ua pskrtmeyi baarmlardr.
140

Bu dnemde

anakkalede mevcut kara uaklarna takviye olarak Almanyadan deniz uaklar istenmi, Alman mparatorluk Donanma Dairesi de bir miktar Gotha WD 1 deniz uan, sivil havac ve makinistlerinin yan sra, rast olarak grev yapmak zere ticari gemi subaylaryla gndermitir.
141

Keif uular 3 ve 4 Mays tarihlerinde

srm, 4 Maysta 1 nci Tayyare Blne ait 2 uak Seddlbahir nlerindeki dman nakliye gemileri ve karaya karlmakta olan askerlere bomba hcumu yaptysa da bir sonu elde edilememitir. 142 Mays 1915te Trk uaklar keiflerine devam etmi, bu dnemde Arburnu nnde yer alan ngiliz balon gemisi Manica ciddi tehdit olmaya balam, yaplan uularda bu balona saldrldysa da atlan bombalarn kk apta olmas dolaysyla etkili olunamamtr. 8 Maysta Pilot Garber ve Schneider drt saat sren bir keifle kara birlikleri ve deniz zerindeki faaliyetleri izlemi, 13 Maysta da Hseyin Sedat Gelibolu zerindeki bir uuunda karma blgesinin gneyinde bir boaltma iskelesi tespit etmi ve topumuzun bu iskeleyi tahrip etmesini salamtr.
143

14 Maysta

Seddlbahirdeki dman ordugah uaklarmz tarafndan bombalanm, 19 Maysta ise iki uamz gney cephesindeki bir taarruza destek olarak dman karma gemilerini ve ordugahn bombalamtr. 144 27 Mays 1915te yaplan keifte de Kefalo Limannda bir ilebin bir harp gemisine yanat; arka ksmda bir torpido gemisinin, bir ka mayn tarama gemisi
139 140

Kurter, s. 281. Anadol, s. 101102. 141 Ylmazer, s. 89. 142 Kurter, s. 284. 143 Kansu, ensz ve ztuna, s. 200. 144 a.g.e., s. 200.

57

ile limanda iki harp gemisi, on bir nakliye ve iki torpido gemisinin kefedildii, Seddlbahirde de bir Fransz gambotu, 8 nakliye ve birok mayn tarama gemisinin grld rapor edilmiti. Ertesi gn bu keif devam etmi Alman denizaltsnn iki ngiliz sava gemisini batrmas yznden kydan uzaklaan dman gemilerinin yerlerinin tespiti iin keiflerin srmesine karar verilmiti. 145 anakkale Cephesinde Maysn ortasna kadar nemli atmalar olmam, ancak Haziran banda tilaf kuvvetleri taarruza gemi ve savan bandan beri en kanl atmalar bu dnemde gereklemitir. 23 ve 27 Mays hava keifleri dman tat ve sava gemilerinin durumunu renmek asndan faydal olmutur. 28 Maysta yaplan keif uularnda bir gn nce Alman U2 denizalts tarafndan batrlan Majestic zrhlsnn Seddlbahir feneri dolaylarnda ters dnm olarak su altnda yatmakta olduu anlalmtr. 146 31 Mays 1915te yaplan drt saatlik keifte (EK-8) mroz, Limni, Seddlbahir ve Anafartalar evresinde birok gemi tespit edilmi, Kefalo Limannda King Edward snf bir muharebe gemisi, Juno tipinde ufak bir kruvazr, iki torpido, dokuz nakliye, bir kurtarma ve bir balon gemisi; mroz adas aznda iki taburluk ordugah, Mondros Limannda Agamemnun tipinde bir gemi, Majestik, Triumpth, Prince of Wales, Russel, Ocean snfndan Hanri IV Fransz muharebe gemisi ile ngiliz Kress, Juno, Hingflier kruvazrleri, Fransz Julferry, gambot, drt hastane gemisi, altm nakliye gemisi, drt Fransz torpido muhribi, Mondros Liman nnde orta gemiler iin bir mayn hatt geidi, Limni Adas dousunda bir tmeni barndracak 15 bin kiilik ordugah ve birok hayvan ve malzeme grlm, limana iki bomba atld bildirilmitir. 147 45 Haziranda balayan nc Kirte Savann ardndan da 12 Haziranda Kerevizderede youn atmalar balamt. Austos aynda Anafartalar'a yapaca kartmann baarsn garantilemek isteyen dman, Trk Komutanlnn dikkatini
145 146

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 44. Kayabal ve Arslanolu, s. 92. 147 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 45.

58

gney blgesine ekmek amacyla 12 Temmuz'da ok iddetli bir topu hazrlndan sonra Kerevizdere'ye dalgalar halinde taarruza gemi, Trk tmenleri batdan itibaren 11 nci, 7 nci, 1 nci ve 4 nc Tmenler cephede bir hatta, 6 nc Tmen geride ihtiyatta beklemiti. ngiliz taarruzu 7 nci Tmen, Fransz taarruzu ise ihtiyattaki 6 nc Tmenin kullanlmasyla durdurulabilmiti. 1213 Temmuz'da dman kuvvetleri 1,5 km'lik cephe boyunca saldrmlar, 400 metre kazanmlardr. Dman kayb 4 bin Trk kayb ise 10 bin olmutu. Bylece savan bandan beri taraflar en fazla zayiat bu blgelerde vermitir. Haziran banda gerekleen muharebeler srasnda ngiliz, Fransz Kara ve Hava Kuvvetleri, tm olanaklarn kullanarak yaptklar keiflerle, Trk savunma dzenlerini byk lde doru olarak saptamt. zellikle deniz hava kuvvetlerinin ektii fotoraflara gre hazrlanan krokiler Trk savunma mevzilerini tm ayrntlaryla kapsamt. 148 4 Haziranda balayan nc Kirte Sava ncesinde Mttefik kuvvetleri ncelikli olarak Arburnu kesimindeki Anzak Kolordusunun bir gsteri taarruzu yaplmasn planlamt. Bunun ardndan Fransz Kolordusu sada ve 8 nci ngiliz Kolordusu solda olmak zere taarruz balatlacakt. Taarruzlar mmkn olan en yksek hzla yaplacak, birinci hedef ele geirildikten sonra ikinci hedefe ynelinecekti. Bylece anakkale Savanda ilk kez, mevzi muharebelerinde uygulanan bir yntem denenmi olacakt. Bunlarn dnda taarruzun, iddetli topu ateiyle Trk mevzilerinin kullanlamaz hale getirilmesi sonrasnda balamas ve iki dalga halinde yaplmas planlanmt. Ayrca ngiliz ve Fransz birliklerinin, muharebe gemileri tarafndan desteklenmesi de salanacakt. 149 Bu srete Trk uaklarnn yapt keiflerde, ngilizlerin 2 yeni tmen sevki ile takviye edildikleri grlyordu. Mttefikler Haziran banda 3 nc Kirte Sava olarak bilinen taarruzu balatm, donanma gemileri bu taarruzda youn bir ate destei salamt. Bu arpmalarda her iki taraf da uaklardan faydalanmtr. Gney grubu komutan Vehip Paa Trk birliklerine ok kayp verdiren Kanldere ve Seddlbahirdeki top bataryalarnn yerlerinin mutlaka saptanmasn istemi, 1nci

148 149

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi s. 35. a.g.e., s. 36-37.

59

Tayyare Blne ait bir uak bu grev iin 4 Haziranda havalanm ve grlebilen bataryalarn yerlerini haritaya iaretlemiti. 150 6 Haziranda Trk uaklar dman mevzilerini bombalam, bu

bombardmann sonrasnda uaklar bakma alnd iin, 13 Hazirana kadar herhangi bir hava harekat planlanp gerekletirilememiti. Bu tarihten sonra yaplan keif uularnda (EK-9) Limni Adasnn Mondros koyunda o zamana kadar kefedilenlerden daha byk bir adr ve barakalar topluluu ile 18 dman gemisinin bulunduu; koyun dousunda ordugah kurulduu, Bozcaadann kuzeyinde bir muharebe gemisi ile be muhribin, mroz Kefalo Limannda iki muhrip ile iki muharebe gemisinin, ada gneyinde mayn tarama gemisinin, Suvla, Arburnu ve Seddlbahirde ise muhtelif muhrip ve arama tarama gemilerinin bulunduu tespit edilmitir. 151 9 Haziranda 4660 tonluk bir baka balon gemisi olan Hector da anakkaleye gelmiti. Manica Eyll sonuna doru onarm amacyla ngiltereye dnm, Hector da 1916 ylnn ilk aylarna kadar cephede grev almt. Osmanl topusunun balonu drme giriimleri nedeniyle, bu balon kydan uzakta uurulmu ve rasdn gr alan azald iin ok etkili olamamt. 152 Haziran boyunca Trk uaklarnn yapt hava keifleri aralksz srm, 15 Haziranda dmann Seddlbahirde kurduu drt uakl havaalan, Trk topusu tarafndan bombalanm, dman ua havalanarak alan terk etmek zorunda kalmt. 18-19 Haziran keiflerinde yeni bir faaliyet grlmemi, 20 Haziranda Midilli, Bozcaada, mroz, Limni zerinde uular yaplm, 21 Haziranda yaplan byk karma sonrasnda ise, topumuz denize iki uak drmeyi baarmt. 22 Haziranda gney cephesi bombalanrken hava muharebesi gereklemi, bir ngiliz rasd vurulmu, bir uamz da motoruna ate isabet ettii iin Alibey iftlii yanna ini yapmak zorunda kalmtr. 25 Haziranda yine bir ilk olarak dman karargahlar zerine havadan bildiriler atlm, bylece uaklardan propaganda
150 151

Kurter, s. 287. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 46. 152 Ylmazer, s. 65.

60

amal yararlanlmasnn bir rnei de yaanmtr. 2325 Haziran arasnda uzun mesafe keifleri devam etmi ve blgede 100 gemi tespit edilmitir. 153 20 Haziranda 1nci Blk uzak keif iin grevlendirilmi ve ilk kez Midilli adasna bir keif yaplm, burada denizalt devriye ve karakol uular iin kullanldklar sanlan birka deniz ua grlm ve ayn gn Bozcaada, mroz, Limni Adalarna da uu yaplarak Limni Adasnn Mondros krfezinde demirli bulunan nakliye gemilerinin gvertelerine nakliye botlar yerletirildii belirlenmitir. Bylece yaknda Gelibolu Yarmadasna yeni birliklerin karlaca ve taarruz yaplaca sonucuna varlmt. 154 Limni ve Bozcaada dolaylarnda karargah ve gemilerin artmas hakknda hava keifleriyle elde edilen bilgiler, dmann Seddlbahir veya Arburnuna yeniden taarruza geeceine dair hazrlk yapmakta olduunu gstermiti. 28 Haziran 1915te kuvvetli topu destei ile Znderede taarruza geen dman, Trk Cephesinin sa kanadn kertmi, anakkalenin i tabiyelerinin drlmesini hedef tutarak Altepeyi ele geirmek istemiti. Muharebelerin sonrasnda vaktinde yetien takviye kuvvetlerinin cepheye sokulmasyla dman taarruzu durdurulmutu. Bu muharebeler srasnda, dman takviye kuvvetlerinin ve ikmal nakliyatnn hava kefi ile meydana karlmasna nem verilmitir. 29 Haziran 1915te Seddlbahirdeki dman birliklerini bombalamak zere grevlendirilen iki uaktan birisi kalk srasnda hasar grm, dieri ise grevini tamamlayarak sse dnmtr.155 Haziran 1915te Kraliyet Hava Birliklerinin isimlerinde meydana gelen deiiklie paralel olarak 3 nc Filo, 3 nc Hava Alay olarak anlmaya balanmtr. Alayn kara uaklar Arc Royalin deniz uaklarnn grevlerini devralm, Arc Royal Ege Denizi ve Dou Akdenizde grev yapmak iin ayrlm, Alman

153 154

Kansu, ensz ve ztuna, s. 201, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 46-47. Kurter, s. 288. 155 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 47.

61

denizalts U21in blgedeki operasyonlar sonucu kesin olarak ekilmitir. 156 Bunun yan sra ayn dnemde ngilizler uak filosunu glendirmi olup, Arc Royal Mondros Limanna sonra da Selanike uak gemisi olmak zere gnderilmi, onun yerini daha yeni, daha hzl ve iki tanesi torpido frlatabilen be deniz uayla donatlm HMS Ben My-Chree almtr. 12 Haziran 1915 kinci Kerevizdere Muharebeleri srasnda Midilli Limannda Ben My Chree uak ana gemisinde torpido atabilen, 250 beygir kuvvetinde Sunbcan motoru ile donatlm, Short ua ve 2 kk Sopwith ua vard. Bu gemi ile anakkale ngiliz Hava Kuvveti Komutanlna atanm olan Albay Sykes de gelmiti. Bu tarihten sonra Mttefik Filo Komutanl anakkale dolaylarndaki tm hava birliklerini mrozdaki Kefalo Liman yaknnda bir araya toplam ve hepsini anakkale Cephesi ngiliz Deniz Hava Kuvvetleri Komutanlna balanmt. Bozcaadadaki ngiliz kara uaklar da Kefaloya nakledilmi, burada sadece Franszlara ait hava ss kalmt. 157 29 Haziranda 1nci Blk, 2 uakla Seddlbahiri keif iin grevlendirilmi, bu iki uaktan biri kalk srasnda kazaya urayarak krm yapm, dier uak grevini tamamlayarak geri dnmt. Bu dnemde blk uaklar bombardman ve yakn keif uuunu en fazla 600800 metreden yapt iin yerden alan piyade ateinden etkileniyor, hatta kendi birliklerimizin ateine de maruz kalyordu. Alman kaynaklar bunun nedenini; Trk uaklarnn Alman demir ha iareti ile umalarna ve Trk birliklerinin bu iareti bilmediklerine balamakla beraber gereki grlmemektedir. Trk askeri uaklarnda savan bandan beri dikey stabilize ve dmende krmz zemin zerinde beyaz ay yldzn olduu ve kanat altlarnda da dtan ie krmz beyaz krmz renkli daireden oluan bir tantma iaretinin kullanld bilinmektedir. ngiliz ve Fransz uaklarnn da kanat altlarnda 3 renkte olmak zere i ie 3 daireden oluan bir tantma iareti kullanlmaktayd. zellikle Fransz uaklarnda bu daireler dtan ie doru krmz, mavi, krmz eklindeydi. Dolaysyla ortadaki en kk daire dnda, Trk askeri iaretine ok benzediinden, Fransz ve Trk uaklar kartrlabiliyordu. 158

156 157

Ylmazer, s. 69. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 49. 158 Kurter, s. 289-290.

62

Temmuz aynda ngiliz ve Franszlarn toplam uak says 55e ykselmiti. Bu yzden dmann hava harekat imkan da artmt. Mttefik hava gc say ve nitelik bakmndan stn olmasna ramen Trk taraf dmanla direkt temastan kanarak ve frsatlardan yararlanarak keif ve bombalama faaliyetlerine devam etmitir. karma harekat boyunca Kraliyet Donanmas, Trk mevzilerini bombalamay srdrm ve o dnem deneme aamasnda olan havadan topu mevzilerini tespit etme teknii de kullanlmaya balanmtr.
159

Bu dnemde blgedeki Trk uak

birlii de takviye salam olup Almanyadan gelen 2 Gotha deniz ua ve Alman deniz havaclarndan kurulu kk bir deniz birlii, Mevkii Mstahkem emrine verilmitir. Alman Donanmas zel mfrezesi de Deniz Uak Birlii ad altnda 56 Temmuzda keiflere balamtr. 160 5 Temmuz 1915te de ngiliz ve Fransz uaklarnn mdahalesi ile iki Trk ua yerde tahrip edilmitir. Bunun yan sra Marmara Denizinde dolaan tilaf kuvvetleri denizalt gemilerine hedef bulmak suretiyle yardm eden ngiliz uaklar, Saroz Krfezine giren gemilerden kalkarak kendilerine verilen keif grevlerini srdrm, ayrca E 14 Denizalt gemisi tarafndan yara alan Mahmut evket Paa vapuruna torpido atarak tahrip olmasna neden olmutur. Deniz savalar tarihinde ilk kez grlen bu olay torpido uaklar fikrinin domasna neden olmutur. 161 5 Temmuz kefinde zarar gren iki Trk uann kullanlamaz hale gelmesi ile beraber, Trk Tayyare Bl 5 nci Ordu emrine girdikten sonra mevcut uaklardan kullanlamaz duruma gelmi, blk bir sre uua ara vermek zorunda kalmtr. Bu nedenle yeni uak temini iin Yzba Serno Almanyaya gnderilmiti.162 Ayn gn 2 Gotha WD I tipi deniz uaklar ve Alman uucular anakkaleye gelmi, bunlar anakkalenin kuzeyinde Kse ve Nara burunlar arasndaki istasyonda konulandrlmt. Bu uaklar ve stanbulda grevli bir dier uak Alman mparatorluk Donanmas Trkiye zel Komutanlnn Deniz Uak Birliini

159 160

nalp, s. 129. Kansu, ensz, ztuna, s. 201. 161 Osmanl Devri Birinci Dnya Savanda Trk Harbi, s. 515. 162 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 48.

63

oluturmutu. Birliin taktik olarak Boazlar Komutanl emrine verilmesi, ancak bal olduu Mstahkem Mevki Komutanl tarafndan kullanlmasyla kabul edilmiti. Bu birliin temel amac Boaz dnda adalara keif ve bombardman yapmak, mttefiklerin Boaz nndeki faaliyetlerini takip etmekti. Sonradan bu birlie dman denizaltlarnn Marmara Denizine girmesi, stanbul Gelibolu deniz ikmal yolunu olumsuz etkilediinden, gemi trafiinin gvenlik altna alnmas grevi de verilmiti. 163 1nci Tayyare Blne 13 Temmuzda 4 adet Rumpler BI tipi silahsz keif uaklarnn gnderilmesi ardndan, Almanyada eitimlerini tamamlayan Pilot stemen Hasan Tahsin Blk Komutanl grevini Alman sivil Pilot Temen Pressnerden devralm, Alman sivil pilotlarn says da drde ykselmiti.164 18 Temmuzda dmann son durumunu renmek iin kefe kan Trk hava birlii, Kefalo koyunda rastlad anakkale Mttefik Kuvvetleri Komutan Hamiltonun yatna bir uakla taarruz etmi, ancak yat isabet almamt.
165

28

Temmuzda da ay nda Limni Adasna yaplan hava kefinde sabah saatlerinde Mondros Koyunda 13 sava gemisi olmak zere 87 gemi tespit edilmi ve bombalanmt. 166 Temmuz aynn ortalarnda 5 nci Ordu Komutan Sanders, 1 nci Tayyare Blnn kendi karargahnn olduu Gelibolu civarna konulandrlmasn istemi; bu kapsamda Gelibolu civarnda hava meydan olabilecek bir yer aranm, Galata Ky gneyinde bugnk ad Cumaldere olan bir dere taban seilmiti. Dere taban dzeltilerek uaklarn ini kalk yapabilecekleri bir hale getirilmi, bln bu yeni meydana tanmas da 21 Temmuzda tamamlanmt. 167 1 nci Bln uaklarnda telsiz olmamasndan dolay uaklar topumuza gzetleme ve ate tanzimi grevi veremiyordu. Buna karlk ngilizler balon
163 164

Kurter, s.299300. a.g.e., s. 301. 165 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 4950. 166 Kayabal ve Arslanolu, s. 97. 167 Kurter, s. 302.

64

gemisini kullanarak baarl sonular aldndan, sabit balondan yararlanlmas gndeme gelmi, Balkan Savalar srasnda Edirne Kalesinde kullanlan sabit balon onarlarak 21 Temmuzda Kilyatepede konulandrlmas dnlmse de, dmann hava stnl nedeniyle bundan vazgeilmitir. 168 Temmuz ay ierisinde 1 nci Tayyare Blnn yeni uaklar ve uucularla takviye edilmesine ramen, hala cephe hatt zerinde devaml devriye uuu yapan dman kuvvetlerine gre byk teknik yetersizlikleri bulunmaktayd. Uaklar silahsz olan ve sadece rasdn tad karabinalar ile kendisini korumaya alan blk uaklar, grevlerini ancak dman gafil avlayarak, beklenmeyen zaman ve yerlerde dman hava sahasna girerek, bulut rtsnden faydalanarak ya da yksek irtifadan szmalar eklinde yrtebiliyordu. Bu nedenle herhangi bir hava savunmas ile karlamayan dmann Trk ikmal limanlar ve birlik ordugahlarna dzenledikleri hava hcumlar art gstermiti. Muzaffer Ergder de anlarnda Akba, Kilya, Berges ve Ilgardere gibi kk ikmal limalarna dmann yapt hava aknlarn 12lik filolar halindeki bombardman hcumlarnda verdikleri zararlar anlatmakta ve gzlerinin havada bunlara kar koyacak Trk uaklarn aradn belirtmektedir. 169 III. NC SAFHA: SUVLA (ANAFARTA) KRFEZNN GAL VE ANAFARTA MUHAREBELER karma blgelerinde savalar devam ederken Mttefik Komutanl, yarmadann en yksek tepesi olan Kocaimenin ele geirilmesi amacyla bir nc cephenin almas iin almalara balamd. Bylece ngiliz ve Fransz kuvvetlerinin Seddlbahir ve Arburnu Blgelerine gerekletirdii karma gl Trk direniiyle karlanca, Austos ay ierisinde dman yeni bir blgeden karma yapmaya karar vermi, bu kapsamda Anafartalar ve Kocaimenin ele geirilmesi amalanmtr. Bu safhada da taraflar uaklardan faydalanm, zellikle keif almalar aralksz srmtr.

168 169

a.g.e., s. 303. a.g.e., s. 301.

65

A. Anafartalar karmas Sresince Hava Harekat Gelibolu karmalarnn baarszl sonrasnda ngilizler, Trk Kuvvelerini kuzeyden kuatarak, boaz iin ok nemli olan Kocaimen ve Conk Tepelerini ele geirip, Tuzla gl gneyinde karaya kararak Anafartalar zerinden Kilya Liman istikametinde kuatma yapmay planlyordu. Mttefiklerin yeni bir karma harekatna giriecei haberinin alnmas ile beraber 28 Temmuz sabah bir deniz ua kefe balam, ncelikle Limni Adas ve Mondros Krfezi kefedilmi, burada 87 geminin bulunduu gzlenmiti. Gemi saysnda eskiye oranla bir azalma, ordugahlarda da klme gzlenmiti. Uak ordugah blgesine bir bomba attktan sonra Bozcaadaya ynelmi, burada da sadece Fransz uak birliinin olduu grlmt. 170 31 Temmuz gece yarsndan sonra 1 nci Tayyare Bl ve Alman Deniz Uak Birliinden iki uak kefe km, Bozcaadada bir deiiklik olmad gzlenmiti. Bu arada Bozcaada havaalanna taarruz yaplm, 5 bomba ve 500 ivi atlmt. Bu taarruz dn, uaklardan biri hava devriyesine kan dman uaklarnn saldrsna uramt. Ancak Alman Deniz Uak Birliine ait uak isabet almasna ramen ssne geri dnmt. 171 2 Austosta Arburnuna karma balam ve 6 Mttefik ua bu karmaya destek vermitir. Bu karma srasnda dmann hava stnl nedeniyle uaklarmz keif uuu yapamam, 3 Austos gecesi deniz uaklar mrozu kefedip bombalam, dmann saldrs karsnda bir uamz isabet almtr. 172 4 Austosta Samson Suvla zerinde son bir keif uuu yapm ve mntka zerinde hibir Trk harekat olmadn rapor etmi, bu arada Tuz Glne de bomba brakmtr. Ancak Samsonun bu eylemi izinsiz olduu iin Hamiltonun tepkisini ekmi, yine de amurlu arazide askerlerin yryebilecei hatta atl olarak ilerleyebilecei ortaya kmt. 173

170 171

a.g.e., s. 304. a.g.e., s. 304. 172 Kansu, ensz ve ztuna, s. 202. 173 Moorehead, s. 339.

66

Austos ay banda yaplacak byk taarruza destek amacyla ngiliz Krallk Donanma Hava Servisine bal ikinci uak grubu da harekat alanna gelmiti. Bylece ngiliz Hava Kuvvetleri 22 uaklk bir takviye daha almt. Grupta 6 tane Morane Soulnier tip L., 6 Caudron G IV, 6 BE 2C ve 4 tane Bristol Scout av ua yer almt. 174 Bunlarn yan sra bu aamada ngilizler anakkale Cephesinde hava gemilerinden de yararlanmtr. tane SS tipi hava gemisi 2 Austos 1915te Gkeadaya varm, bunun iin bez kapl bir hangar ina edilmi ve hava gemilerinden biri iirilerek kullanlmaya balanmt. Ancak hava artlar nedeniyle hava gemilerinin sadece denizalt gzetleme devriyesiyle snrl grevleri vard. Hava artlarna bal konumu ve Osmanl saldrlarnn menzilinde olmas nedeniyle Osmanl uaklar hava gemisi hangarn birka kere bombalam, ok etkili olamayan bu ara Mttefiklerin ekildii tarihlerde ngiltereye geri gtrlmtr. 175 Austosta Arburnu Cephesini tutmu olan Kuzey grubunun sa yann Suvla Koyundan kuatmak ve bu grubun gerisinden Marmaraya ulamak amacyla yaplan ilk ngiliz takviye karmas, 6/7 Austosta Suvla Limanna yaplmt. Gerekleen bu karma srasnda uaklarmz keif yapmadndan, dmann karma yapt ancak harekat sonrasnda anlalabilmiti. Deniz uaklarnn denizaltlarla ilk temas 6 Austosta olmu, Marmara Adasnn bat kys aklarnda bulunan bir dman denizaltsna bomba taarruzu yaplm, ancak bir sonu alnamamt. 9 Austos gn de bir Gotha WD I Bolayr nlerinde bulunan bir dman denizaltsna taarruz yapm, bu taarruzda da denizaltya bir bomba isabet ettirildii, bunun sonucu deniz yzeyinde ya lekeleri olutuu gzlenmiti. Bu nedenle denizaltnn batrld kabul edilmitir. 176 7 Austosta Anafarta Muharebeleri balam, denizalt tehlikesine kar deniz uaklarmza Marmarada keif grevi verilmitir. Bu uaklarn seyir sahasn

174 175

Kurter, s. 304 Ylmazer, s. 71. 176 Kurter, s. 309.

67

arttrmak iin Tekirdada ve Marmarada Ekinlik adasna yardmc ini yeri hazrlanm, benzin ikmal depolar kurulmutur. 177 9 Austosta yeniden arpmalarn balamas sonrasnda ngilizlerin ileriye gitmeleriyle bir harekat sava gelimi, iki Trk Tmeni tepeli araziye trmanan ngilizleri ovaya geri pskrtmt. Muharebeden sonra ngilizler 8 ve 9 Austosta karaya kan yeni kuvvetleri ileri srm, ancak Trk direnii sayesinde Kiretepe elde kalmt. 178 6 Austosta balayarak 10 Austosa kadar devam eden ngiliz ve Anzak glerinin katld harekatta Osmanl 5 nci Ordusuna bal hava birlikleri harekat boyunca keif yapmann yan sra, dman hattnn bombardman saldrlarn da gerekletirmitir. ngilizler Anafartalar sava ncesinde yeni harekatn yerinin belirlenmemesi iin Gkeadadan kalkan uaklarn yksekten umasn ve yerlerinde ok durmamalar talimatn vermiti. Austos ay ierisinde 1 nci Blk 5 nci Orduya youn destek salam, att bombalarla bir dman gemisini batrm ve 4 uakla drt gn devam eden muharebelerde 51 saat muharebe uuu yapmtr.
179

12 Austosta iki Short deniz ua Gelibolunun kuzeyinde bir buharl gemi kefetmi ve bu hedefe torpido saldrs iin hazrlanmt. Bu uaklardan birinin arzalanmas sonucu Pilot K. Edmons, kontrolndeki 842 numaral bir Short ua ile yaklak 700 metre mesafeden ve suya 5 metre yksekten torpidoyu salmtr. Edmonds torpidonun hedef istikametini grdkten sonra ana gemisi Ben My Chreeye geri dnm, bu olay dnya havaclk tarihinde ilk havadan torpido saldrs olarak yerini almtr.
180

Binba Edmonsun torpido taarruzlar bundan sonra da

devam etmi, 19 Austosta bir dier uuunda Akba iskelesine doru seyretmekte olan 3 gemiden birine taarruz ederek bir gemide yangn karmtr. Ayn gn Temen GB Dacre idaresindeki bir Short 184de bir gemiye taarruz ederek torpido brakm, ngiliz kaynaklarna gre bu gemi de batrlmtr. 181
177 178

Kansu, ensz ve ztuna, s. 202. Mhlman, s. 130-131. 179 Kansu, ensz ve ztuna, s. 202, Kurter, s. 309. 180 Ylmazer, s. 95, Kurter, s. 309. 181 Kurter, s. 309.

68

19 Austosta ngiliz Fransz Karma Filosu ilk kez Galata Meydanna taarruz etmi, hcumda meydandaki tesisler ve bir uak zarar grmt. 22 Austosta dmann cephe zerinde hava faaliyeti, balayan taarruzu desteklemeye ynelik olmu, ayn gn bir ngiliz deniz ua topumuz tarafndan vurularak Seddlbahir nlerinde denize drlmt. Buna karlk 31 Austosta 1 nci Tayyare Blne ait bir uak da ini srasnda zarar grmt. 182 Anafartalar muharebeleri tm iddetiyle devam ederken Trk tarafnn en ksa deniz yolu Gelibolu Yarmadas ve stanbul, Marmara limanlar arasnda olduu iin 5 nci Ordunun tm ihtiyalarnn buradan karlanmasna allm, ancak dman denizaltlaryla mcadele etmek amacyla Mstahkem Mevki Komutanlna destek verilmesi istenmitir. Ancak Komutanlk verdii cevabnda elde iki deniz ua olduunu, bunlardan birinin; kalenin deniz keifleri iin kullanldn, dierinin de uamaz durumda olduu gerekesiyle bu istei reddetmitir. Bu cevap sonrasnda durumun neminin anlalmasyla Mevki Komutanl kalan tek ua Marmarada dolaan dman denizaltlarn keif, gzetleme ve bombalama iin tahsis etmiti. 183 anakkalede birbiriyle savaan taraflarn havada daha sk karlamas zerine silahl Albatros C tipi uaklar Austos ayndan itibaren Yeilkye gelmeye balamt. Bu uaklarda rast, gr alan kanatlar ve dikmelerle kstlanmam olan arka tarafta oturuyordu. Dairesel olarak her yne dnebilen bir ember zerindeki makineli tfekle geriye ve yanlara doru hem savunma hem de taarruz imkan salanyordu. Bylece Austos ve Eyll aynda 1 nci Tayyare Blnn elindeki uaklar artm, yeni gelen havaclarla da etkinlik ykselmitir. Hatta 27 Eyll 1915te Alman stemen Karl Kettembeil anakkale Cephesinde dman uan dren ilk rast olmutu. Bylece ilk kez bir Trk ua Mttefik uan anakkale Cephesinde drmtr. 184 Anafartalar karmas sonras Mttefiklerin 6-7 Austostaki igaline katlmak iin baka bir uak gc daha 2 nolu RNAS filosuna katlmtr. Bu filoda 4 Bristol
182 183

a.g.e., s. 310. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 51. 184 Ylmazer, s. 99.

69

keif ua, 6 Caudron, 6 BE 2C ve 4 Morane Parasol yer almtr. Bu filoyla beraber Mttefiklerin hava gc 48 uaa ulamtr. Buna karn Trk tarafnda kullanlabilir durumda 8 uak yer almtr. 185 anakkale Savalar konusunda nemli belge eserlerden birini hazrlam olan Alan Moorehead Austos uular sonrasnda ilgin bir anekdotu da belirtmektedir. Buna gre Mttefiklerin hava gc komutan Samson alaktan bir uu srasnda bir Trk kurmay arabasn fark etmi ve araca iki bomba atmtr. Bu saldrda arabada bulunan Mustafa Kemal Paa sa olarak kurtulurken, ara srcs hayatn kaybetmitir. 186 5 Eyllde 1 nci Tayyare Blnn komutas Yzba Krnere verilmiti. Baarl bir fotoraf ve rast olan Krner, ncelikle uaklarn bomba ve ivi atmak suretiyle cephede yer destei vermesini yasaklamt. Bylece havadan salkl keif yaparak, hedeflerin yerlerinin belirlenmesine ncelik verilmiti. 187 5 Eyllde 1 nci Blk uaklar cephe zerinde kefe km, Tuz Gl civarnda 70 adrlk yeni bir Mttefik Ordugah kefedilmiti. Bu dnemde gelen istihbaratlardan, Mttefiklerin yeni bir harekat iin 50 bin kiilik kuvvet hazrlad, bu kuvvetin sevk ynnn de Midilli olduu mesaj alnmt. Bu nedenle Midilliye yaplacak bir keif nem kazanmt. 6 Eyll kefinde ise Bozcaada ve Midilli de bir deiim grlmemiti. Ayn gn mroz kefinde ve 10-11 Eyllde Bozcaada ve Midilliye tekrarlanan keif uularnda da blgede yeni bir durum deiikliine rastlanmamtr. 18 Eyllde deniz uaklar Marmaraya kara uaklar Midilliye keif uular gerekletirmiler, bunun ardndan Blk Komutan Yzba Krner yapt bir kara kefinde Geliboludaki kuvvetlerde bir azalma olduunu rapor etmitir. 27 Eyllde ise Temen Pressner ve Kettembeil ilk kez bir Mttefik uan hava muharebesinde drmtr. 188

185 186

nalp, s. 135. Moorehead, s. 443. 187 Kurter, s. 310. 188 Kurter, s. 311, nalp, s. 137.

70

Bu dnemde Ian Hamiltonun anlarndan da rendiimiz zere Trk uaklar sadece keif hizmetinde kullanlmam, dman karargahlarnn bombalanmas grevini de yrtmtr. Buna gre 16 Eyllde bir uamz sabah saatlerinde havalanarak Hamiltonun da bulunduu karargaha drt bomba isabet ettirmi, bu eylem 19 Eyll, 27 Eyll ve 28 Eyll gecelerinde de tekrarlanmtr. 189 28 Eyll gnnde Limni Adasna bir keif daha yaplm ve yakn gelecekte yeni bir harekat olmayaca kefedilmiti. mroz Adasnda konulanan ngiliz uak filosu ile Limnideki uak birliklerinde av uaklar olduundan Limni Adasna umak zorlamt. Burada av uaklarna yakalanmamak iin deniz zerinden daha uzun bir rota takip edilmiti. Buna gre uaklar nce Saroz Krfezine kyor, mroz Adas kuzeyinden geni bir yay izerek kuzeyden Limni Adas zerine geliyordu. Bununla beraber deniz zerinde yaplacak olas mecburi iniler iin de uaklarda cankurtaran yelei bulundurulmaya balanmt. 190 20 Eyllde Limni, Bozcaada, Midilli, mroz, Saroz Krfezi zerinde gerekletirilen hava keiflerinde adalarda dman kuvvetlerinin azald tespit edilmiti. Keifler srasnda taarruz grevi de yrtlm, zellikle sabit balonun etkisiz hale getirilmesi amacyla 27 Eyllde 1 nci Tayyare Blne ait av uaklaryla balon tesisine bomba isabet ettirilmise de, hasarn ne lde olduu tespit edilememitir. 191 B. Bulgaristann Savaa Dahil Olmasnn Ardndan Uzunkpr Birlii Faaliyetleri Bulgaristann Birinci Dnya Savana katlmas iin taraflar bu lkeye bask yapmaya balamt. Almanya, zellikle anakkale Savalar nedeniyle ypranan ordusuna yardm isteyen Osmanl Devletini merkezi devletlere balayan bir geit konumundaki Bulgaristann, savaa dahil olmasn istiyordu. Bulgaristann amac da kinci Balkan Sava ile kaybettii topraklar geri alabilmekti. Bulgaristann bu
189 190

Hamilton, s. 262- 268. Kurter, s. 313. 191 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 53.

71

konudaki tek tereddd Mttefiklerin anakkaleyi ele geirmesi halinde durumu kendi lehlerine evirebilecek olmasyd. Bulgaristan bu cephede Mttefiklerin bir baar salayamayacan grp Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanl Devleti ile grmelere balamt. Bunun sonucu 6 Eyll 1915te Almanya ve Avusturya ile Anlama imzalayan Bulgaristan, Ekim 1915te Srbistana sava ilan ederek Birinci Dnya Savana dahil olmutur. 192 Bulgaristann savaa dahil olmasyla bu lke zerinden karayoluyla uak tedariki de serbest kalmtr. Bylece bu dnemde cephede Trk ua says da ilk kez 20yi bulmutur. Bu arada Ekim aynn banda da keif amal uular devam etmitir. Ekim ay banda mroz ve Limniye keif uular yaplm, fakat bir deiiklik gzlenmemiti. 6 Ekimde Mttefikler, Selanik Limanna km, bylece ngiliz ve Franszlarn zor durumdaki Srbistana yardma karar verdikleri ve anakkale Boaznn yeniden zorlanmayaca anlalmt. Nara mevkiinde stlenen Alman Deniz Uak Birlii, daha dayankl yaplara sahip olduundan kt hava koullarndan ok etkilenmemi Ekim ay ierisinde de 3 adet Gotha WD2 tipi uakla takviye edilmiti. Bunlardan ikisi anakkaleye gnderilmi, bylece Marmara Denizindeki nakliyatn korunma faaliyeti daha etkin bir ekilde yaplmaya balanmtr.
193

Bu dnemde ngiliz denizaltlarnn

Marmaraya girmesi deniz ulamn ve dolaysyla nakliyat etkilemi, bu nedenle stanbuldan Uzunkprye kadar demiryolu ve sonrasnda kuzeyden ulam nem kazanmt. 13 Ekimde bir dman ua 76 nc Alaydan alan makineli tfek ateiyle Tuzlu Gl dousundaki siperler arasna drlmt. 25 Ekimde de stanbuldan uarak gelen Fokker EI tipindeki Trk askeri numarasn tayan av ua ini srasnda hasar grm, bu yzden Trkiyeye gelen ilk av ua kullanlmadan elden kmtr. Ekim ay sonunda 1 nci Tayyare Bl, 3 Alman pilot subay, 2 Alman

192 193

Armaolu, s. 118119. Kurter, s. 330.

72

sivil pilot, 3 Trk pilot subay olmak zere 8 pilottan oluuyordu. Blkte bu dnemde ayrca 4 rast grev yapmtr. 194 Bu dnemde Bulgaristann savaa dahil olmasyla Almanyastanbul demiryolunun kavak noktalar nem kazanmtr. Bunlardan biri sahilden 100 km mesafedeki Uzunkpr stasyonu, dieri Saroz Krfezi yaknndaki DedeaaSelanik demiryolunun Firecik birleme noktasdr. 8 Kasmda Mttefik Hava Kuvvetleri Blge Kumandan Binba Samson tarafndan, Kuleliburgaz Kprs, 23 Kasmda Dedeaa stanbul demiryolu, 1 Aralkta da Firecik stasyonu bombalanmtr. Bu yolun Almanyadan bol miktarda uak malzemesi getirdii iin byk nemi vard ve bu kapsamda 13 Kasmda Uzunkpr Meydanna 2si silahl 3 uak gnderilerek dman hava aknlarnn durdurulmas salanmtr. 195 8 Kasm 1915te mrozdan havalanan ngiliz Krallk Donanma Hava Servisi 3 nc Grubuna ait bir Maurice Farman MF 11 tipi uakla, Saroz Krfezinde bulunan Ben My Chree uak ana gemisinin 2 Short 184 deniz ua Kuleliburgaz Kprsne hava taarruzu gerekletirmiti. Short deniz uaklar hedefe varamam, Farman ua da herhangi bir tahribat yapamamt. 13 Kasmda kprye hcum tekrarlanm, bu kez Mondrostan havalanan 2 nci Gruba ait bir BE 2C ua kprye taarruz ettiyse de baarl olamamt. 196 Bulgaristann savaa girmesi ve Srbistann Almanlar tarafndan igali, Almanyadan yaplan ve en nemlisi topu cephanesi olan, uak ve yedekleri iin sevkyatn dorudan Tiran araclyla olmasn salamtr. Bu nedenle Kuleliburgaz Kprs gibi Gelibolu Cephesinin ikmalinin indirildii Uzunkpr stasyonunun korunmas byk nem kazanmtr. Dman uaklarnn kpry tahrip iin yapt hcumlar zerine blgeye bir uak birliinin gnderilmesi gerekmitir. Burada yaplacak iler hakknda verilen talimata gre: 197

194 195

a.g.e., s. 330. Kansu, ensz ve ztuna, s. 209. 196 Kurter, s. 331. 197 Keysk, s. 7678.

73

Uzunkpr stasyonu ve ihrac, tayyare taarruzuna kar muhafaza etmek iin yaknda bir harp tayyaresi Uzunkprdeki tayyare meydanna gnderilecek ve orada kalacaktr. kinci bir harp tayyaresi kezalik, nc olarak da bir keif tayyaresi mmkn mertebe hemen mteakiben yine oraya gnderilecektir. Tayyareler 2 nci Ordu emrindedir. Bunlar keif hidematnda kullanlmayp yalnz imendiferden ihracn ve imendifer istasyonunun muhafazas zmnnda istihdam olunacaklardr. Tayyarelerin ve mfrezenin Uzunkprde yerlemelerine Yzba Serno delalet edecektir. Tayyarelere ancak mstesna halatta, istasyon civarndan 50 km.den ziyade uzaklamamalar emri verilmitir. Bu harp tayyareleri yalnz tahdit olunmu bir zaman zarfnda kalabileceklerinden ( 3035 saat sonra motoru muayene olunmaldr.) bunlar istikaf zmnnda muayene olunmaldr. Aksi takdirde bu tayyare mfrezesini takviye etmek lazmdr. Yzba Serno Bey muktazi talimat pilotlara verecektir. Pilotlar 2 nci Ordu Komutanlna vrudunu haber vereceklerdir.

2 nci Ordu Uzunkpr stasyonunun tayyarelere kar muhafazas iin hemen sahra topusu (takribi bir batarya) tahsis edecektir. Bunun tabiyeci bir vazifesine ait talimat melfuftur.

imendifer hattnn mhim noktalarnn, bahusus kprlerinin muhafazasn ikinci ordu deruhte edecektir. Her kprye hi olmazsa bir piyade ve bir makineli tfek takm ikame olunacaktr.

Uzunkprden Geliboluya icra edilecek mhim nakliyat bombalara ve hepsinden evvel alaktan uan tayyarelerin makineli tfek ateine kar himaye etmek iin bu kafilelere kafi cephaneyi hamil en az 7080 tfekli bir mfreze tefrik edilecektir.

Tayyarelerin tekabl mmkn olduu kadar bir sratle geriye haber verilecektir. 2 nci Ordu tayyarenin geldiine dair ald haberi en seri bir sratle ve zaman kaybetmeksizin tayyarelere ve tayyarelere kar vaaz olunan toplara bildirilecektir. Dman tayyareleri muhafaza edilen mevziye yetimezden evvel birini tayyareler daha evvel havalanmaldr. 8 Kasm 1915 Bakumandan Vekili Namna Erkan Harbiye Reisi Ferik

74

Bu yazl emirle Uzunkpr stasyonu ve indirilen sevkyatn hava hcumlarndan korunmas amacyla silahl bir uan Uzunkpr hava meydanna gnderilmesi, uaklarn Trakyay korumakla grevli 2nci Ordu Komutanl emrine verilmesi istenmiti. ncelikli olarak bir uak Uzunkpr'ye gnderilmi, bu uan ksa srede ikinci bir sava ua ve nihayet bir keif ua ile takviye edilecei kabul edilmiti. Bu uaklar sadece Uzunkpr'y korumakla ykmlyd. Bu uaklarn keif amacyla kullanlmayaca ve istasyondan elli kilometreden fazla uzaklaamayaca da kabul edilmiti. Binba Samson komutasndaki Krallk Donanma Hava Servisine bal 3 nc Hava Grubu, 29 Kasm 1915 gn ngiltereye dnmek iin yola kmt. Bylece anakkalede sadece 2 nci Hava Grubu kalmt. 30a yakn ua olan bu grup, mroz ve Limni Adasnda stlenmiti. Fransz MF 98T uak birlii de Bozcaadadan harekata devam ediyordu. Mondros Krfezine getirilen Arc Royal uak ana gemisi de uak onarm atlye gemisine dntrlmt. 198 30 Kasm 1915te Pilot stemen Ali Rza kontrolndeki Albatros CI AKI ua Rast Temen brahim Orhan ile birlikte Kabatepe zerinde keif uuu yaparken Maurice Farman MF 11 tipinde bir Fransz uayla karlam, meydana gelen muharebede brahim Orhan tek makineli tfeiyle dman uann dmesini salamtr. Bylece brahim Orhan sava zamannda ilk hava zaferini kazanan Trk havacs olmutur. 199 Kasm aynda Almanyaya giden Binba Serno, Alman Genel Karargahn ziyareti srasnda Hava Kuvvetleri Komutan ile grerek Osmanl havaclnn ihtiyalarn ieren bir rapor sunmutur. Bu raporda yeni uaklarn ve yeni havac personelinin verilmesinin yan sra tam teekkll Alman uak birliklerinin de verilmesi yer alm ve bu istekler olumlu karlanmt. Gerekte zellikle ngiliz av uaklarnn blgeye gelmesi nedeniyle byle bir giriim ok nem kazanmt. Bu nedenle 3 Fokker av bl bu blgeye tahsis edilmiti ve 300 nc Alman Hava
198 199

Kurter, s. 333. Ylmazer, s. 101, Anadol, s. 104, Kurter, s. 334.

75

Birlii bu amala Aralk aynda gelmiti. Bu birlik sonradan Osmanl Ordusunda 300 nc Paa Bl ismiyle anlacakt. 200 Bu dnemde alnan tm tedbirlere ramen dman denizaltlarnn blgede etkinliini ortadan kaldrmak amacyla, Trk Hava Kuvvetlerinin faaliyet ve harekatn devam ettirmek iin, Almanyadan makineli tfekle donanm av ve bombardman grevi yapabilen, zamann en stn uaklarndan olan 5 Albatros C ve deniz zerinde grev yapan Gotha tipi 5 deniz ua getirilmitir. Albatros Cler ile 1 nci Tayyare Bl takviye edilmi, 5 deniz uandan anakkale Mstahkem Mevki Komutanl emrine verilmi, ikisi de stanbulda kurulan hava takviye istasyonuna gnderilmiti. 201 19-20 Kasmda bir deniz uayla Bulgaristan kylar boyunca Bulgar Yunan snrlarna kadar keif yaplarak Balkan demiryolunu tehlikeye drebilecek bir dman karma hazrlnn olup olmadnn renilmesi istenmiti. 202 1 Aralkta 1 nci Tayyare Blne ait Albatros C I tipi bir keif ua, brice Burnu nlerinde bir dman muhribine taarruz ederek, bu srada kuma saplanan bu muhribi tekrar yzdrebilmek iin alan bir kruvazre 4 bomba atmtr. 2 Aralkta da ayn tipte bir uakla havalanan temen Fnfhausen ve rasd, o gnlerde grevleri boaltmann balamas ile cepheden ayrlacak olan kara topusunun yokluunu Trk birliklerine fark ettirmemek olan monitrlerden birine 4 bomba atarak, blgeden uzaklamasn salamtr.203 Bunun dnda Aralk ay banda hava koullarnn kt gitmesi zerine keif almalarna bir sre ara verilmitir. 14 Aralkta hava koullarnn biraz dzelmesiyle 1 nci Tayyare Blnden uak keif amacyla mroz Adasna havalanm ve Kefalo Koyuna keif uuu yaplmtr. Burada koydaki gemi saysnn azald grlm, uaklar yer hedeflerine bomba ve ivi ile taarruz etmi,

200 201

Kurter, s. 324. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 53. 202 a.g.e., s. 54. 203 Kurter, s. 334.

76

filonun geri dnnde boaz zerinde 2 ngiliz ua ile karlalm ve yaplan hava muharebesinde her iki taraf da bir sonu elde edememitir. 204 18 Aralkta Binba Samsonun kulland bir Henri Farman Trk Ordugah zerine 225 kiloluk bomba atm, bu olay o tarihe kadar kullanlan en ar bomba olarak havaclk tarihine gemitir. 205 Bu aamada keif uular ve dier kaynaklardan alnan haberler anakkalede harekatn byk ksmnn sona erdiini ve Deniz Kuvvetlerinin faaliyetlerini azalttn gstermitir. Bylece yaklak 8,5 ay sren deniz ve kara savalar sona ermitir. Genel olarak baktmzda deniz ve kara savanda yaanan tm bu gelimelerin her safhasnda uaklar taraflarn harekat planlarnda yer almtr. Ancak Osmanl Ordusunun bu safhalarn hepsinde uak ve uucular bakmndan zayf olmas nedeniyle, grdmz gibi hava bombardmanlar ok yeterli olmamtr. Bu safha sonrasnda, son blmde ileyeceimiz gibi Almanyadan salanan en nemli destein Mttefiklerin ekilme srecine rastlamasyla da Osmanl havaclar savan son aamasnda havalarda daha aktif roller stlenecekti.

204 205

a.g.e., s. 336. a.g.e., s. 336.

77

DRDNC BLM MTTEFKLERN EKL VE ANAKKALE CEPHESNDE TRK ZAFER

I. MTTEFKLERN ANAKKALEDEN EKLMES SRESNCE HAVA HAREKATI 1915 sonunda Mttefiklerin yenilgiyi kabul edip ekilmeye balamalar ile anakkalede hava savalar iddetlenmitir. ngiliz Sava Kabinesinin 7 Kasm 1915'te anakkale'yi boaltma karar vermesi, 20 Aralk 1915'te AnafartalarArburnu, 8 Ocak 1916'da Seddlbahir Blgelerinden ekilmeye balamalar ardndan 1916 ylnn ilk aylarna kadar havada mcadele devam etmitir. zellikle 1915 Aralk ay sonlarnda avc uaklarnn Osmanl Ordusuna dahil olmasyla havada birok zafer kazanlm, bylece anakkalede havada da tam bir hakimiyet salanmtr. anakkale Cephesinde Aralk aynda gerek 1 nci Tayyare Bl gerekse Alman Deniz Uak Birlii tarafndan yaplan keiflerle kesinleen boaltma ilemi 5 nci Ordu Komutanlnca dikkate alnmamt. Bu dnemde hava keiflerinin kt hava koullar nedeniyle salkl bir ekilde yaplamam olmas da Mttefiklerin baarl bir ekilde ekilmelerinin 5 nci Ordu tarafndan ge fark edilmesinin nedenlerinden biri olmutur. anakkale Cephesinin boaltlmasnn anlalmasyla 20 Aralkta 1 nci Tayyare Bl uaklar mroz Adasna uu yapm, adada ngiliz Hava Birliine ait adrlar gzlenmi, Kefalo Koyu giriindeki ordugaha bomba ve el bombalar atlmt. Alman Deniz Uak Birliine bal deniz uaklar da Seddlbahir ve Bozcaada zerinde uarak keif ve bombardman yapmt. 21 Aralkta da 24 nc Alay topusu Tekeburnu civarnda bir Fransz deniz uan drmtr.

78

Boaltmann balamas ncesinde de youn bir hava kefi ve bombardman harekat yaplmt. 26 Aralkta Alman deniz uaklar Seddlbahir zerinde uarak ordugah bombalam, ertesi gn de Mondros Krfezi zerinde yaplan uula, gemi saysnda azalma gzlenmiti. Uak yine ordugah zerine bomba atarak ayrlmt. 28 Aralkta da Seddlbahir Cephesinde keif ve bombardman uuu yaplmt. Ayn gn ift sathl bir dman ua Kumkale zerinde topumuzun ateiyle inie zorlanmt. 206 25 Aralkta 1 nci Tayyare Bl ve Alman Deniz Uak Birliine ait uaklar yaptklar keiflerle Limni Adas ve Kefalo Koyu arasnda ok youn bir gemi trafii gzlemlemiler, bu rota ve Limni Adasnn Mondros krfezi zerinde yaplan uularda, dman nakliye filosunun yaklak 100 gemiyle takviye edildii anlalmt. Bununla beraber Kefalo Koyu kenarnda da 6 tane dev adrn kurulduu grlmt. Uaklarn 12001500 metre irtifadan yaptklar keiflerle boaltmann balad anlalmt. 207 tilaf devletlerinin ekilmeye balamas ile ngiliz Hava Kuvvetleriyle birlikte Fransz 98 nci Uak Bl de anakkaleden geri ekilmeyi desteklemitir. MF 98 T Filosunun faaliyetleri anakkale Cephesindeki Fransz havaclk faaliyetleri iinde daha etkin olmutur. Mart 1915te Lyonda kurulan bu filo 6 Maysta Bozcaadaya ulamt. Balangta Yzba Csari Komutasnda 6 Maurice Farman ua ve 8 havacdan oluan bir kadrosu olan filo, ngiliz 3 nc Filosu ile ayn havaalann paylamtr. 208 ngilterenin anakkale Cephesinin tahliyesi kararn vermesi ile Alay Komutan Sykes emrindeki Kraliyet Hava Birlikleri Anzak Koyu ve Suvla Krfezi zerinde, gn doumundan gn batmna kadar srekli devriye gezerek Osmanl ordusu uaklarnn tahliye harekatn dorudan gzetlemesine engel olmutur. Tm

206 207

Kurter, s. 338. a.g.e., s. 338. 208 Ylmazer, s. 73.

79

harekat boyunca Kraliyet Hava Gc tarafndan anakkalede gerekletirilen en baarl grev olmutur. Tahliyeden nce ve tahliye srasnda Galata Havaalannda bulunan 1 nci Trk Tayyare Bl stn dman hava taarruzlar karsnda say bakmndan ok azalm ve elde 2-3 uak kalmt. Mevsim artlar uu faaliyetlerini durdurmu, 3 Aralktan tahliye tarihine kadar ancak birka keif uuu yaplabilmi, bylece bu kritik devrede dman blgesi zerinde ve gerilerde neler olup bittii hakknda bilgi edinilememiti. 24 Aralkta havalarn dzelmesiyle beraber, kara ve deniz uaklar harekat blgesinde keiflere hz verilmitir.
209

12 Aralkta Suvla (Anafarta) Krfezini boaltma ilemi balam ve ayn 20sine kadar devam etmiti. Dokuz gn sonra 3 nolu Kraliyet Filosuna ngiltereye geri dnme emri verilmiti. Bu dnemde Hector ve Canning hala faal durumda kalarak Osmanl Hava Kuvvetlerinin krfezde kalmasna neden olmutur. 10 Ocak 1916da ise Mttefiklerin bu filosu ve Fransz Escadrille MF 98 Geliboluyu terk etmitir. 210 12 Aralk gn ngiliz balon gemisini koruyan dman ua ile 1 nci Ble ait silahl keif ua arasnda bir hava muharebesi de gereklemiti. Ancak her iki uak da birbirine kar stn gelemeyerek arpmay kesmiti. Alman Deniz Uak Birliine ait deniz uaklar da mroz ve Bozcaadada bir keif uuu gerekletirmi, buradaki ordugaha bomba ve ivi atlmak suretiyle taarruz edilmiti. 2 ngiliz ua da savunma amacyla havalanarak deniz uaklarna taarruz etmek istedilerse de silahl WD2 uann bulunmas nedeniyle ekilmek zorunda kalmlard. Yine ayn uaklar Galata Meydann da bombalamlard. 211 Mttefiklerin ekilmesi sresince Osmanl Hava Kuvvetleri de ok baarl ekilde keif grevini yrtm, gzetleme raporlar ve havadan ekilen fotoraflarla Mttefiklerin kesin olarak ekilmek iin hazrlandklar ortaya kmtr. Bu srete
209 210

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 56. nalp, s. 139. 211 Kurter, s. 326.

80

Trk deniz uaklar Suvla Krfezinde ksa bir srede yer almalarna ramen dman denizaltlarn saptama amacyla Marmara Denizini gzetleme ve stanbul Boaznn Karadenize alan girii zerinde koruyucu gzlem yaparak Alman imparatorluk donanmasna yardmc olmulardr. 212 anakkale Cephesinde Aralk ay ve 1915 yl bu ekilde sona ermitir. Trk askeri havacl ilk kez bu ylda ve bu cephede blk tertibinde kadrolam, gerek keif ve bombardman gerekse hava muharebeleri asndan byk deneyimler kazanmt. Trk pilotlarnn ilk hava zaferi de bu dnemde bu cephede elde edilmiti. Blk bu ayn 20sinden sonra 2 silahl Albatros C I ve 1 Albatros B I tipi uan ble katlmas ile de g kazanmt. Yine bu dnemde 3 uaktan oluan Fokker E II tipi uaklaryla bir Alman av birlii de blk kadrosu ve envanterine dahil edilmiti. Bylece savan bandan beri anakkalede 1 nci Tayyare Bl iyi bir muharebe gcne kavumutur. 213(EK-10) II. EKLME SONRASI VE FOKKER AV BL HAVA

FAALYETLER Mttefiklerin baarl bir ekilde anakkale blgesini tahliye etmesi ardndan 1916 banda Geliboluda kara savalar sadece gneyde devam etmi, Boaz zerindeki hava harekatlar da etkisini kaybetmeye balamt. Buna ramen 1916 ylnda anakkale kara ve deniz savalarnn sona erdirilmesi ardndan Mttefiklere ait hava birlikleri faaliyetlerini srdrmtr. Bu dnemde Almanyaya getirilen ve Geliboluda Galata alanna yerletirilen 6nc Tayyare Bl, zellikle av snfndan uaklarla dmana kar nemli baarlar salamt. Bu dnemde ngiliz uaklar da Galatadaki Fokker Tayyare Blne taarruz hareketlerini younlatrmt. Bu srete ngilizlerin hava gc olarak elinde yaklak 30 kadar uaa sahip mrozda konulanan Krallk Donanma Hava Servisinin 2 nci Grubu kalmt. 5 nci Orduya bal 1 nci Tayyare Bl ise sadece 2 keif uayla harekat devam ettirmek durumunda kalmtr.

212 213

nalp, s. 139. Kurter, s. 339.

81

6 Ocak 1916da Alman Pilot Buddecke keif srasnda Nara zerinde bir Farman uayla karlam ve dman uan drmt. Ayn gn filolar halinde gelen ngiliz uaklar Galatada havaalanna otuz bomba brakm, ancak Buddeckenin taarruzuyla bunlardan biri drlmt. Bylece ayn gn iinde 2 mttefik ua drlmt. 214 7 Ocak 1916da Pilot Theodor Croneiss bir Farman tipi ua Seddlbahir civarna drm, ertesi gn de 2 nci Hava Alayna ait 8502 numaral Viosin III TAS tipinde bir uak etkisiz hale getirilmitir. 215 9 Ocakta Buddecke, Fokker uayla bir Farman ua drdn bildirmise de bu hava zaferi teyit edilmemitir. O devirde bir uak kendi birliklerinin gerisine inerse ve yerdeki dost birlikler tarafndan bir enkaz grlmezse bu tr uak drme olaylar teyit edilmemi hava zaferi olarak kalyordu. 12 Ocakta Buddecke, anakkalede nc, 25 Ocakta drdnc, 27 Ocakta ise beinci hava zaferini kazanmt. 216 anakkaledeki tayyare blnden Thedore Croneiss 4 ubatta Kabatepe zerinde keif uuu yapan bir BE 2C uan drerek bu ay iindeki ilk hava zaferini kazanmt. Gerekte Ocak ayndaki byk kayplar sonras dmann blgedeki havaclk faaliyetleri de iyice azalmt. Dmanla ciddi bir hava sava ancak bir aydan daha fazla bir sre getikten sonra gereklemi, 2 nci Hava Alayna ait bir Nieuport 10 ua, Fokker uana kar giritii hava savanda drlmtr. 217 1916 ylnda ubattan Nisana kadar anakkaledeki Deniz Hava Birlii mroz, Limni, Taoz ve Bozcaadada keif uularna devam etmitir. anakkale Cephesinde 1916 ubat ayndan Nisan ay bana kadar anakkaledeki deniz hava

214 215

Ylmazer, s. 109, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 85-86. Ylmazer, s. 109. 216 a.g.e., s. 109-113. 217 a.g.e., s. 115.

82

birlii 28 k gerekletirmi, uaklar keif grevini yerine getirdii gibi, 19 baarl bombardman da gerekletirmitir. 218 anakkalede Nara blgesinde stlenmi olan Alman Deniz Uak Birlii de bu dnemde keif ve bombardman uularna devam etmitir. Bu birlie ait bir deniz ua 19 Nisan gecesi Bozcaadada ngiliz askeri tesislerine bombardman taarruzu gerekletirmi, 23 Nisanda da mroz adasna yaplan saldr uuunda ngiliz karargahna ve havaalanna bomba atlarak yangn karlmt. 219 Bu dnemde Alman Deniz Uak Birliinin deniz uaklar, yaptklar denemeler sonucu ak havada, dalgasz ve sakin denizlerde 300600 metreler arasndaki irtifadan denizdeki maynlarn grlebildiini ortaya karmlard. Bu almann nedeni ngilizlerin balatm bulunduklar anakkale Boaz azn mayn ve denizalt engelleriyle kapatma giriimiydi. Bu kapatma giriiminin amac da Alman denizalt gemilerinin anakkale Boaznn giri ve kn engellemekti.
220

1916 ylnn Haziran ay banda blgede taraflarn havaclk faaliyetleri youn bir ekilde devam etmitir. 3 Haziranda Alman Deniz Uak Birliine bal bir deniz ua Helles Burnu aklarnda mayndan oluan bir engelin varln saptam ve 14 Haziranda Kabatepe-Suvla Koyu arasnda eski bir mayn hattna havadan amandra atlarak burann markalanmas salanmt. 17 Haziran gn 10 uaklk bir ngiliz uak filosu Gelibolu ehrine bombardman taarruzu yapm, buna misilleme olarak da ayn gn Bozcaadaya bomba hcumu yaplmt. lerleyen gnlerde de Bozcaadaya hava taarruzu devam ettirilmiti. 221 ngilizler Temmuz ve Austos aylarnda anakkalede zellikle keif amal olarak havaclk faaliyetlerini srdrmlerdi. Bu dnemde ngiliz 2 nci Grubuna ait uaklardan bir blm yerden alan ate yada uaklarla giritikleri hava

218 219

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 86. Kurter, s. 412. 220 a.g.e., s. 412. 221 a.g.e., s. 412-413.

83

muharebelerinde drlmt. rnein 2 Temmuzda ve 10 Temmuzda Akba mevkiinde ve Tekeburnu-mroz Adas arasnda iki ngiliz ua piyade ateiyle drlmt. 3 Austosta da Mecidiye Tabyas zerinde yaplan bir hava muharebesinde Bristol tipi bir ngiliz ua drlmtr. 222 1nci Tayyare Bl Ekim ay ierisinde bir eitim ve irtibat ua olan iki silahsz keif ua ile faaliyetlerine devam etmitir. LVG BI ve Rumpler BI tipi bu uaklar yakn adalarn kefinde kullanlm, bu uularna da zaman zaman Fokker uaklar elik etmitir. Uucular Alman olan bu bln komutas Rast Temen Fishere verilmiti. Bu dnemde 6 nc Tayyare Bl de elinde bir uakla keif almalarna devam etmitir. Alman Deniz Uak Birlii de Limni, Bozcaada ve mroz Adalarna keif uuu yapm, bu uular sonucunda Mondros Krfezinde 5 zrhl, 2 kruvazr, 5 hastane gemisi, 6 nakliye gemisi, 12 kk gemi ve denizaltlarn olduu, civardaki hava meydanlarnda da 4 uak hangarnn ve bir balon istasyonunun varl tespit edilmiti. 223 14 Ekimde Alman Deniz Uak Birliinin Gotha WD2 tipi deniz ua ile havalanan Schubert, Mondros Krfezi zerinde 500 metre yksekte ngiliz gdml bir balonla karlam, ancak tm mdahalelerine ramen balonu drmeyi baaramamt. Ekim ay ierisinde bu birliin keif faaliyetleri de artmt. 25 Ekimde Pilot Baavu Dobberstein ve Karl Kettembeil mroza keif uuu gerekletirmi, ayn gn bln dier Pilotu avu Pomerich ile Rast Temen Fisher Rumpler uayla Bozcaaday, 27 Ekimde de Baavu Dobberstein LVG3 uayla yine mrozu kefetmitir. Ancak hava artlar nedeniyle fotoraf ekilememi, 30 Ekimdeki uutaysa ok baarl fotoraf ekimleri yaplmtr. 224 9 Kasm 1916da Fokker av blnden bir uak ngiliz av uaklarndan biri ile hava muharebesinde bu uan kamasn salam, gelen bir baka ngiliz ua Bristol Scout ile de muharebeye girmi, iki uak arasnda kalan Fokker uzaklamak durumunda kalmt. 225

222 223

a.g.e., s. 459 a.g.e., s. 502-503. 224 a.g.e., s. 503. 225 a.g.e., s. 504.

84

1 nci Tayyare Blnn keif uular Kasm aynda da youn bir ekilde devam etmiti. 12 Kasmda Pilot avu Pomerich ve Rast Temen Berghausenin kefinde Midilli adasnn Yera limannda 4 kruvazr, 1 monitr ve 6 muhripten oluan bir filo grlm, rhtmdaki depolar ve gemilere bomba taarruzu yapldktan sonra geri dnlmt. Geri dn srasnda andarl Krfezi zerinde Nieuport tipi bir dman av ua ile yaplan hava muharebesinde rast yaralanm ve mecburi ini yaplmak zorunda kalnmtr. 226 Grld gibi Kasm aynda youn bir hava faaliyeti gerekletirilmi, Pilot avu Pomerich ve Rast Temen Fisher birok uu yapm, ayn ay ierisinde subay azl nedeniyle 1 nci ve 6 nc Blklerin ynetimleri birletirilmiti. 6 nc Blk Komutan stemen Croneiss, 1 nci Blk Komutanln da stlenmi, bylece komutanl devreden Rast Temen Fisher, uulara katlmaya balamtr. Aralk aynn banda da Baavu Dobberstein ve Rast Yzba Kettembeil, mroz Adasna keif iin havalanm, ancak elverisiz hava artlar nedeniyle geri dnmek durumunda kalmtr. Ay ierisinde 1 nci Tayyare Bl 4 silahl Albatros CIII ve 6 nc Tayyare Bl de bir Fokkern katlmyla takviye edilmitir. 227(EK-11) 1917 ylnda anakkale semalarnda hava savalar youn ekilde devam etmitir. anakkale Cephesinde tilaf devletlerine ait kara birliklerinin ekilmesi sonrasnda da hava faaliyetleri artarak devam etmitir. Bu dnemde 6 nc Fokker Tayyare Bl dmana kar koymaya almtr. ngilizlerin toplu saldrlar karsnda bu dnemde yine 6 nc Fokker Tayyare Bl stn baarlara imza atm ve dmana ar kayplar verdirmitir. 27 Ocak 1917de stemen Emil Meinecke 342/15 numaral Fokker E III ua ile Tayyare Blnn Galatada bulunan havaalanndan Hamidiye Tabyasnda gerekletirilecek tren zerinde eref turu atmak zere havalanm, ancak karsnda alt ngiliz uan grnce bunlarla havada mcadeleye girimitir.

226 227

a.g.e., s. 504. a.g.e., s. 505.

85

Meinecke bir ngiliz BE 2C uan drmeyi baarm dier uaklarn ise Gkeadaya kamasn salamtr. 228 26 Maysta Seddlbahir kesimini bombalayan dman monitrlerine yardm eden ngiliz uaklar ile muharebe yapan Trk uaklar Bristol tipi bir ua mroz yaknlarnda drmeyi baarmt. Haziran ay ierisinde de Trk Hava Birlikleri adalar ynnde keiflere devam etmitir. Bu ay ierisinde mroz Adasna himayeli olarak gnderilen bir keif ua dman tarafndan nlenmi ve keif uan himaye etmekle grevlendirilen bir av ua ile muharebe yaplm, Trk uann makine tfeinde bir arza nedeniyle, uak sse geri dnmtr. Temmuz ay iinde ngiliz uaklar daha youn bir ekilde Trk blgesine gelmeye balamt. Bu dnemde 3 Temmuzdan anakkaleye taarruz eden 8 dman uann att bombalar, bir askerin ehit olmasna yol amtr. 10 Temmuzda da bir dman ua Lalababa, Sinantepe zerinden kuzeye uuunda Mestantepede bulunan piyadeler ate am, baka bir uak da anakkale zerinde bomba atarak hasara neden olmu, bu saldr da Naraya da bomba atlmt. 15 Temmuzda da mrozdan kalkan 8 ngiliz ua Kemikli zerinden Mestantepe dolaylarn bombalam, bu dnemde yine adalara keif uular devam etmiti. Austos aynn banda mroz ve Limni Adalarnda dmann durumunu kefetmek iin havalanan Trk uaklar zellikle Limnide nemli bilgiler elde etmi, Eyll aynn banda da uak mrozun eski hava alan ve hangarna 10 kiloluk 15 bomba atm ve slerine hasarsz dnmlerdir. 229 18 Eyll 1917de Limniyi kefe kan bir uak Mondros dnda mania nnde bir gzetleme botu, Mondros iinde 2 sava gemisi, bir zrhl kruvazr, byk bir hastane, 4 byk ve 10 kk nakliye gemisi, Mondrosta bir uak alan ve balon hangar tespit etmi, 30 Eyllde de tekrarlanan uuta Mondrosta 2 sava gemisi, bir monitr, 2 muhafazal kruvazr, Mondros nnde 6 muhrip, bir hastane, Kandiya Krfezinde 30004000 tonluk 4 nakliye gemisi, birok kk gemi tespit etmiti. Bu srada uaklara Mondrostaki sava gemilerinden ve havaalanndan ate almt.
228 229

Ylmazer, s. 119. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 153- 154.

86

Bu keiften sse dnte Trk uaklarna iki dman ua hcum etmi, bylece bu keif srasnda iki uak kaybedilmiti. Ayn gn ierisinde de bir dman ua Saroz Krfezinden denize mecburi ini yapm, uan ekibi esir alnmt. 230 Narada bulunan Alman Deniz Uak Birlii 1918 boyunca savan sonuna kadar Ege adalarndaki dman mevzileri zerinde keif ve bombardman uularna devam etmiler, anakkaleye yaklamaya alan dman uaklarn karlam ve yarmada zerinden uarak stanbula kar harekat dzenlemek isteyen dman uaklarn nlemitir. 231 1918 ylnda anakkalede bulunan 1 nci Tayyare Bl de keif ve taarruz harekatlarna devam etmi, bu dnemde zellikle Limni, mroz ve Bozcaadada dman faaliyetlerinin izlenmesi istenmitir. anakkaledeki bir dier blk olan Fokker av bl de bu dnemde kefe kan uaklarn korunmas ve taarruzlarn nlenmesi amacyla faaliyetlerde bulunmutur. Birinci Dnya Savanda ele geirilen uaklarn kullanlmas yaygn bir uygulama olmu, zellikle Irak cephesinde kullanlan kuvvetlerin nemli bir blm ele geen Mttefik uaklarndan olumutu. anakkale Cephesinde de ele geirilen ve tamir sonucu kullanlmaya balanan ilk uak 22 Mart 1918de Galatadaki 1 nci Tayyare Blnn havaalannn yaknlarna yakt problemi nedeniyle mecburi ini yapmak zorunda olan bir D.H 4 bombardman tipi uak olmutur. Bunun ardndan yaklak drt ay sonra bir D.H 4 tipi uak daha ele geirilmi ve ilk kez 29 Eyll 1918de cephede keif iin grevlendirilmiti. 28 Nisan 1918de dman uann Galata zerine, yedi dman uann da Arburnuna yaklatklar haberi ile beraber, iki Fokker tipi Trk ua havalanm ve Saroz Krfezinde yaplan muharebede bir uak, benzin deposuna isabet ald iin geri dnmek durumunda kalm, sonrasnda dier Fokker da muharebeden ayrlarak sse geri dnmtr. 232
230 231

a.g.e., s. 154-155. Ylmazer, s. 139. 232 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 225.

87

23 Mays 1918de Kilya zerinde dman ua ve Trk ua arasnda meydana gelen muharebede Alman Pilot Croneiss, bir Sopwith av uan Anafartalar Blgesinde yere inmek zorunda brakm, dier uaklarsa muharebeyi brakarak uzaklamlard. 233 28 Mays 1918de Thedor Croneiss bir Sopwith Scout uan daha drerek hava zaferi saysn bee ykselterek hava as unvann kazanmt. 1918 ylnda Almanya, Osmanl Ordusuna AEG C IV tipi silahl keif uaklarn salam, Halberstadt serisi ve Halberstadt DV serisi de dahil uaklarn gelmesiyle beraber, anakkalede hava gc arttrlmt. Bunlarn dnda kuvvetli motoru ve aerodinamik hatlar ile stn performans salayan ve alt kanatlarnn zel yaps sayesinde iyi bir gr alan salayan bir miktar Albatros D III avc uann da hava birliine katlmas ile anakkalede hava stnl tamamen Osmanl lehine gelimiti. 234 1918in Haziran ve Ekim aylar ierisinde anakkale dolaylarna gelen dman uaklaryla muharebeler devam etmitir. Trk keif uaklarn korumakla grevlendirilen Trk Alman Fokker uaklar iki uakl kollarla 54 k yaparak dman aknlarn nlemeye alm, bunun yan sra kefe giden ve mayn tarayan uaklar da korumulardr. Bu dnemde 17 Austos 1918 gn uua hazr Fokker ua, Kabatepe zerinde dman uaklar ile hava muharebesi yapm, Alman Pilot Harning yaraland iin Naraya mecburi ini yapmak zorunda kalm, bir sre sonra da vefat etmitir. 235 Austos ay sonunda devaml uu yapan uaklarn bakma alnmas sonrasnda 26 Eyll 1918de yeniden balayan keiflerle beraber, ngilizlerle havada atmalar srmtr. Ayn gn kefe giden iki Trk deniz uan yakalayan dman uaklarna kar havalanan iki Fokker av ua Kilitbahir ve Eceabat arasnda

233 234

a.g.e., s. 225. Ylmazer, s. 139141. 235 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s. 225226.

88

dmanla muharebeye girmi, bir Trk ua isabet alarak mecburi ini yapmak zorunda kalmtr. 236 1916 Ocak aynda sona eren anakkale harekat bir bakma Selanike yaplan askeri harekatn da balangc olmutu. Selanike kan Mttefik Kuvvetleri Merkezi Devletlerin Balkan Yarmadasna girmeye baladklar srada ngiliz uaklar da Trk Bulgar snrn gzlem altna almt. Havadan yaplan bu harekatn merkezi mrozdaki hava ss olmu, bunun yan sra yardmc s olarak da Bozcaada ve Taoz Adasndaki slerden faydalanlmtr. ngilizler bylece anakkale Boaz karsndaki sler sayesinde hem boaz kontrol etmi, hem de Trakyadan bat ve kuzeybatya uzanan iki demiryolunun gvenliini salamtr. Bunun yan sra dier bir fayda da buradan uurulacak uaklarn stanbula hava akn yapabilmeleri olmutur. 237 anakkale Boazndan Mttefiklerin kesin olarak ekilmesi ile Enez Krfezinden zmir Krfezine ve skenderiye Krfezine kadar uzanan tm sahilin havadan savunulmas grevi Galatada konulanan 1 nci Tayyare Bl olan anakkale Boaz filosuna verilmitir. 238 Mttefikler anakkale harekatn sadece boazn deniz yoluyla zorlanmas, yeni hava silah olan uaklarn da buna destek vermesini planlamlar, ancak uaklardan sadece donanma top atlarnn isabetini salamak ve havadan keif yapmak zere faydalanabilmilerdir. Bu nedenle Osmanl Ordusunun Balkan Savalarnda cephede taarruz amal kulland uaklar, ngiltere iin sadece keif amal ele alnmtr. Bu adan birok yorumcu iin, anakkalede Mttefik glerinin askeri havacl gz ard etmesi baarszln nemli etkenlerden biri olmutur. 1914te anakkale Boaz giriindeki kalelerin ngiliz Donanmas tarafndan topa tutulmasnda uaklardan faydalanlmsa da bu uaklar ok etkili olamamtr.

236 237

a.g.e., s. 226. Ylmazer, s. 87. 238 nalp, s. 140.

89

ngiliz resmi tarih belgelerinde anakkale bozgununun nedenleri zerine yazlan birok bahaneden biri de 6 Mart tarihinde, Queen Elizabeth dretnotunun toplarnn atn tanzim etmeye alan bir uan abalar iin, dmann telsiz kartrmasndan dolay sinyal gndermekte ok byk glkle karlald eklindedir. Bu adan dnya askeri tarihinde uaklarn havadan yaptklar keif grevine kar ilk defa elektronik kartrma sava taktiinin Trk Ordusu tarafndan gerekletirildiini syleyebiliriz. 239 Gelibolu harekat sava tarihinin grd ilk l amfibi harekat da olmutur. Kara ve deniz unsurlarnn birlikte kullanld ilk karma 18531856 Krm Harbi olmutur. Kara, deniz ve ok youn olmamakla beraber hava unsurlarnn beraber yrtld ilk harekat olmas bakmndan da anakkale Savalarnn dnya sava tarihinde de nemli bir yeri vardr. 240

239 240

Ylmazer, s. 49. Mtercimler, s. 634635.

90

SONU

1914 ylnda I. Dnya Sava'nn balamasyla tilaf devletlerinin anakkale Boaz'n sava gemileriyle gemek ve bylece stanbul'a kavuma isteklerini gerekletirmek amacyla atklar anakkale Cephesi, taraflarn karada ve denizde olduu gibi havada da karlamalar nedeniyle dnya havaclk tarihinin nemli savalarndan biri olmutur. Mttefiklerin kesin yenilgisi ile sonulanan anakkale Savalarnda Trk havaclar; zaferin kazanlmasnda nemli grevler stlenmiler, az sayda uak ve yetersiz ekipmanla gerekletirdikleri keif, taarruz ve muhabere grevlerinde byk baarlar salamlar, savan seyrine olumlu katk yapan hizmetlerinin dnda, modern Trk askeri havaclnn gelimesi konusunda da etkili olmulardr. anakkale Cephesinde keif ve av uaklarnn yan sra; balonlar, uak ana gemisi ve sabit balonlar da olmak zere birka tip hava gc kullanlmtr. Bununla beraber almada incelediimiz gibi anakkale Cephesinde temel olarak drt harekat safhas yaanm, bu durum doal olarak Mttefiklerin ve Osmanl Ordusunun havaclk faaliyetlerini ve uaklarn cephede oynad rol etkilemitir. anakkalede deniz ve kara savalarnn srd aylar boyunca mttefik kuvvetlerinin 40 civarnda ua karsnda az sayda Trk ua ve havacs grev yapmasna ramen nemli baarlara imza atlmtr. Bu dnemde 1 nci Tayyare Blnde 5i pilot ve 10u rast olmak zere toplam 15 Trk havac ve 23 Alman havac grev yapmtr. Deniz ve hava savalar boyunca 6's hava sava, 16's ise yerden alan savunma atei sonucunda teyit edilmi toplam 22 dman ua drld de kabul edilmektedir. Bunun dnda Trk havaclardan hibiri anakkale Savalar srasnda hayatn kaybetmemitir. Savan balamas ile beraber, 18 Mart saldrlar ncesi taraflar keif almalarna arlk vermi, ngilizler bu devrede Trk savunma hatlarn da

91

bombalamtr. Kar tarafn stratejilerini belirleme amacyla yaplan keif uular ile dmann elindeki silah tipleri ve asker miktar gibi bilgiler ilgililere aktarlmt. 18 Mart saldrs ncesinde Mttefik uaklarnn Boaza denen maynlar tespit edememesi de dmann ar kayp vermesine yol amtr. Deniz savalarnda Mttefiklere stnlk salanmasnn ardndan Geliboluya yaplan karma srasnda da taraflar uaklardan faydalanmlardr. Bu aamada zellikle ngilizlerin kulland balon ok etkili olmu, bu dnemde ilk hava sava da 2 Mays 1915te gereklemitir. Harekatn nc safhas olan Anafartalar karmas sonrasnda da Eyll aynda Trk uaklar ilk kez bir Mttefik uan drmtr. Mttefiklerin geri ekildii son safhada da hava savalar devam etmi ve yaplan muharebelerde birok Mttefik uann drlmesi salanmtr. Bu anakkalede hava savalarnda da Osmanl Ordusunun kesin bir stnl olmutur. Mttefiklerin ekilme srecinde, Trk Hava Kuvvetleri nemli keif grevleri yapmt. Bu dnemde Trk deniz uaklar, Suvla Krfezi'nde dman denizaltlarn saptamak iin Marmara Denizi'ni gzetleyerek ve stanbul Boaz'nn Karadeniz'e alan girii zerinde uu yaparak Alman Donanmas'na yardm etmiti. Gelibolu Yarmadas zerine gnderilen deniz uaklarmza ise Anzak topu kamplarn ve nakil hatlarn bombalama emri verilmiti. anakkale Savalarnda askeri havaclk alannda birok ilk yaanmtr. ncelikli olarak anakkale Savalar tarihte kara, deniz ve hava unsurlarnn beraber kullanld ilk amfibi harekat olmas bakmndan nemli olmutur. anakkale Savalar'nda Trk havaclarn imza attklar bir baka baar da amzda vazgeilmez olan elektronik kartrmay ilk kez bu savata kullanmalar olmutur. 1915'te ngiltere'nin en nemli sava gemilerinden olan Queen Elizabethin konuyla ilgili belgelerinde, bir Trk sava ua yznden telsiz haberlemesinde glk yaadklarnn rapor edilmesi de bunu dorulamtr. Ayn zamanda ilk kez anakkale Cephesinde uaklar ile denizaltlarn ibirliinin grlmesi ve ngiliz uaklarnn torpido atarak bir Trk muhribine yapt saldrnn torpido uaklarnn

92

domas ve gelimesine zemin hazrlamas da anakkale Cephesinde yaplan hava savalarnn nemini bir kez daha ortaya koymaktadr. . Trk askeri havaclk tarihi asndan da anakkale Cephesinde birok ilk

yaanmtr. lk kez anakkale Cephesinde havadaki bir Trk ua dman uan makineli tfek atyla drmeyi baarmtr. Bylece stemen Ali Rza Bey idaresindeki Albatros C I tipi uakta Rast Temen brahim Orhan, bir dman uan dren ilk Trk olarak tarihe gemitir. Trk havaclarnn bu bulularn daha sonra Almanlar da kendi uaklarnda uygulamlar ve bu uaklardaki rast yerine makineli tfek yerletirmilerdir. Yine bu dnemde gney cephedeki kar taarruzlar desteklemek amacyla dman karma gemileri ve ordugahnn bombalanmas ve Manica balon gemisine taarruzlar yaplarak, geminin balonunu toplayp grev yerinden ayrlmas salanm, yani bir bakma anakkale semalarnda yakn hava desteinin basit bir uygulama rnei yaanmtr. Sonu olarak anakkale Cephesinde hava savalarnda yaanan havaclk deneyimlerinin, taraflarn sonraki yllarda askeri havaclk alannda gerekletirdikleri ilerlemelere temel tekil ettiini de belirtmek gerekir.

93

KAYNAKA ALASYA, Fikret; Trklerde Havaclk, Trk Kltr, Say: 34, Austos 1965 ANADOL, Cemal; Trk Havaclk Tarihi, stanbul, 1990 ARMAOLU, Fahir; 20. Yzyl Siyasi Tarihi: 19141995, Cilt 1-2, 11. Bask, Alkm Yaynevi ARTU, brahim, 1915 anakkale Sava, stanbul: Kasta Yaynlar, 2004 Atatrk ve Trk Havacl; Hava Basm ve Neriyat Mdrl, Ankara, 1981 AYDEMR, evket Sreyya; Tek Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969 BAYRAK, M. Orhan; anakkale Savalar, Bir Harf Yaynlar, stanbul, 2005 BELEN, Fahri, 20. Yzylda Osmanl Devleti; Remzi Kitabevi, stanbul, 1979 Birinci Dnya Harbinde anakkale Cephesi; V. Cilt, 2. Kitap, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Seri No. 3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1978 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekat (Haziran 191425 Nisan 1915), V. Cilt, 1. Kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1993 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat; IX. Cilt, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No: 3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1969 CANDA, Erden (ed); 1911den 2000lere Hava Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri Komutanl, Ankara, 1993

94

Communiqus the Joint Turkish Israeli Military Conference I ( 912 April 2000 stanbul); Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2000 DERYAKULU, Nejat; Birinci Dnya Harbinde Filistin Semalarnda Hava Muharebeleri, Silahl Kuvvetler Dergisi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Yl:107, Temmuz 1988 GNESEN, Fikret; anakkale Savalar, Kasta Yaynclk, stanbul, 1986 HAMILTON, Ian, anakkale Gnl; ev. Osman nde, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1972 KANSU, Yavuz, ENSZ, Sermet, ZTUNA; Ylmaz, Havaclk Tarihinde Trkler, Hava Kuvvetleri Basm ve Neriyat Mdrl, Ankara, 1971 KAYABALI, smail, ARSLANOLU, Cemender; anakkale Zaferi 1915, Ankara, 1975 KEYSK, Mazlum; Trk Havaclk Tarihi: 19121918, Uu Okullar Basmevi, Eskiehir, 1950 MANGO, Andrew; Atatrk, Sabah Kitaplar, stanbul, 2000 MOOREHEAD, Alan; anakkale Geilmez: Gallipoli, ev: Gnay Salman, Milliyet Yaynevi, stanbul, 1972 MHLMAN, Carl; anakkale Sava, Tima Yaynlar, stanbul, 1998 MTERCMLER, Erol; Bu Vatan Byle Kurtuldu, 4. Bask, Alfa Yaynevi, stanbul, 2005

95

______________; Korkak Abdulden Coni Trke: Gelibolu 1915, 2. Bask, Alfa Yaynclk, stanbul, 2005 Osmanl Devri Osmanl talyan Harbi; Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, Seri No: 5, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1969 PACTEAU, S., MOUGEL, F. C.; Uluslararas likiler Tarihi, (ev: Galip stn), stanbul: letiim Yaynlar, 1995 PALMER, Alan; Osmanl mparatorluu: Bir kn Yeni Tarihi, stanbul: Yeni Yzyl Tarihi Dizisi, 1995 SANDER, Oral; Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 6. Bask, Ankara: mge Kitabevi, 1998 SER, Hikmet; anakkale Muharebelerinde Trk Pilotu, anakkale

Muharebeleri: 75. Yl Armaan, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1990 TUNOKU, Mete, TAKIRAN, Cemalettin, anakkale, Churchill ve Anzaklar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2000 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekat (Haziran 1915 Ocak 1916); V. Cilt, 3nc Kitap, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Tarih Yaynlar, Seri No:3, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1980 LMAN, Haluk; Birinci Dnya Savana giden Yol ve Sava, Ankara: mge Kitabevi, 2002

96

WHISTLER, Richard; Over the Wine Dark Sea: Aerial Aspects of the Dardanelles, Gallipoli Campaign, Part III, Turco-German Aviation, Over the Front, Volume: 9, No: 3, 1994 YILMAZER, Blent; anakkale Hava Savalar, Mnch Trkiye Yaynclk, Ankara, 2005

97

EKLER

98

EK-1

SAVAIN LK AYLARINDA ALMANYADAN UAK SEVKYATI N TAKP EDLEN ROTA

99

EK-2

ANAKKALE HAREKAT ALANI

100

EK-3

TLAF DEVLETLER IKARMA HAREKAT PLANI

101

EK-4
1 NC BLK (1915)
Yeri : Galata anakkale Mevkii Mstahkem emrinde, (1 Ocak-Temmuz) 5 nci Ordu emrinde, (7 Temmuz 31 Aralk ) Blk Kumandanlar Pilot Mlazm Preussner (Mart-Haziran) Pilot Mlazm evvel Tahsin (Haziran-Austos) Rast Yzb. Krner (Eyll-Aralk) PLOTLAR Mlazm evvel Cemal Yzb.Serno (17-25 Mart, Mays ba Temmuz ortas, Austos) Mlazm Seidler Mlazm Garber Mlazm Rder Mlazm evvel Mehmet Ali Mlazm evvel Abdullah Mlazm Fnfhausen Mlazm evvel Ali Riza RASITLAR Dz.Yzb.Hseyin Sedat (25 Temmuza kadar Mlazm Osman Tayyar (Mart-Mays) Dz.Yb.Schneider (Mart) Mlazm Cevdet (Temmuz) Mlazm Emin Nihat (Temmuz) Mlazm Sleyman Srr (Temmuz) Mlazm evvel Hseyin Hsn (Temmuz) Mlazm evvel Salih Rafet (Temmuz) Mlazmevvel Cemil (Temmuz) Mlazm evvel Ahmet Fehmi (Eyll) Mlazm Orhan (Eyll) Mlazm akir Hazm (Eyll) Mlazm evvel Von Schlichting Albatros B1 A 2 Kal A 3 (Nisan-Temmuz) A 4 (Nisan-Temmuz) A 11 (Kasm-Aralk) A 12 (Kasm-Aralk)

BLKTEK TAYYARELER Rumpler B1 Bleriot XI-2 Erturul (22 Martta gitti) R 1 (17 Mart Temmuz) R 3 (10 Temmuz-Eyll) R 4 (10 Temmuz-Eyll) R 8 (10 Temmuz-Eyll) Fokker E1 F- 1 (25 Ekimde Kal) Albatros C-1 AK 1 (Eyll-Aralk) AK 2 (Eyll-Aralk) AK 3 (Ekim-Aralk) AK 4 (Ekim-Aralk)

Her ay faal tayyare ortalamas 3dr. Aralk sonu 6 tayyare Blk mevcudu :30 145 kii 5 binek, 2 koulu araba
KANSU Yavuz, ENSZ Sermet, ZTUNA Ylmaz; Havaclk Tarihinde Trkler 1, s 208.

102

EK-5
1915 YILINDA OSMANLI ORDUSUNA KATILAN KARA TAYYARELER
TRK ASKER NO ALMAN ASKER NO FABRKA NO GEL DURUMU Mart 1915 trenle Mart 1915 ternle Mart 1915 trenle Aralk sonu Aralk sonu Aralk sonu Ekim Ekim

Albatros B 1 tipi, keif 100 B.lik Mercedes motorlu, silahsz bomba tar. A 2 ----A 3 --567 A 4 -----5 A 8 --554 A 9 ----A 10 -----9 A 11 1173/15 577 A 12 1172/15 576

A 1, A 5 Sofyada A 6 Filibede A 7 Nite kald. ALBATROS C 1 tipi,silahl keif, 160 B.lik Mercedes motorlu,makineli tfei var, bomba tar. AK AK AK AK AK AK AK 1 2 3 4 5 6 7 ----447 448 449 577 576 1014 996/15 1015/15 1016/15 1017/15 1173/15 1172/15 Austos 1915 Eyll 1915 Ekim 1915 Ekim 1915 Kasm 1915 Kasm 1915 Kasm 1915

RUMPLER B 1 Tipi, keif, 100 B. lik Mercedes motorlu silahsz, bomba tar. R 1 993/14 315 Mart ba olarak R 2 669/14 --16 Temmuz R 3 998/14 316 6 Haziran uarak R 4 1030/14 296 20 Haziran uarak R 5 1031/14 --29 Mays Tuncaya dt. R 6 1036/14 292 14 Ekim R 8 474/14 267 Temmuz R 11 1040/14 306 Temmuz R 12 1039/14 305 Temmuz R 13 964/15 462 Aralk sonu R 14 955/15 408 Aralk sonu R 15 963/15 461 Aralk sonu R 16 966/15 404 Aralk sonu R 17 960/15 455 Aralk sonu R 18 958/15 --Aralk sonu R 9 ve R 10 Czernahevitz de kaza geirdi orada kald. LVG B 1 tipi, keif, 100 B.lik Mercedes motorlu, silahsz, bomba tar. LVG 2 657 --Haziran LVG 3 659 --Haziran LVG 1 Srbistanda Temmuzda el kondu. FOKKER E tipi, av,100 B. lik Gnome (Oberursel) motorlu, makineli tfei var. F 1 36/15 --Eyll 1915 F 2 108/15 361 Aralk 1915 F 3 96/15 349 Aralk 1915 F 4 93/15 346 Aralk 1915 Karargah- Umumi 13. b. Dosyas/Havaclk Tarihinde Trkler 1, s 185.

103

EK-6

MTTEFK IKARMASI 25 NSAN 1915

104

EK-7

KARA SAVALARI BALIYOR 25 NSAN 1915

105

EK-8

31 MAYIS 1915 GN YAPILAN HAVA KEFNE GRE DMAN DURUMU

106

EK-9

13 HAZRAN 1915 TARHNDE MROZ VE LMN DOLAYLARINDA YAPILAN HAVA KEF

107

EK-10
1 NC BLK (1916)
Yeri :Galata 5 nci Ordu emrindedir. 5 nci Ordu Tayyare Ktaat Kumandan :Bnb.Schueler Von Krieken BLK KUMANDANLARI Rast Yzb. Krner Rast Mlazm evvel Von Schlichting Rast Mlazm Fisher Pilot Mlazm evvel Croneiss, (Ekimden sonra) PLOTLAR Mlazm evvel Faller Arthur Mlazm Preussner Mlazm evvel Fnfhausen Mlazm Milens v. Pomerich Baavu Dobberstein TAYYARELER Albatros B I A 11 (Marmarada kayboldu) Gotha 3 (lk aylarda mevcut) Albatros C1 AK 3 (Ocakta ayrld) AK 4 (Nisanda ayrld) AK 5 (Ocakta ayrld) AK 7 (Ocakta ayrld) AK 24 (Aralkta geldi) AK 39 (Aralkta geldi) AK 41 (Aralkta geldi) RASITLAR Yzb.Kettembeil Mlazm evvel Anschwitz Mlazm Klingebiel Mlazm Berkhausen Mlazm brahim Nafiz

LVG B 1 LVG 2 (Maysta krld) LVG 3 :

GOTHA LD 2 A 12 (Ocakta ayrld)

Rumpler B 1 R 15 (Haziranda geldi)

Ocakta, blkte silahl 4 Albatros C tayyaresi. 2 Albatros B keif tayyaresi vardr. ubatla Kasm arasnda iki keif tayyaresi vardr. Aralkta takviye oldular. Bln Ocaktaki mevcudu Bln ubattaki mevcudu :18 Subay : 2 Pilot 132 Er 32Er 3 Makinist

Yzb.Krner ocak ortasnda Sernonun yerine vekalet etti. Sonra Trkiyeden ayrlarak Bat Cephesinde ld.

108

EK-11
6 NCI AV BL (1916)
Yeri : Galata (Ocak Mart),anakkale )Nisan-Aralk) 5 nci Ordu emrindedir. BLK KUMANDANLARI Pilot Yzb.Buddecke Mlazm evvel Croneiss PLOTLAR Mlazm evvel Schuz Mlazm Croneiss (Mlazm evvel Croneissin kardesi) Mlazm Meinecke TAYYARELER Fokker E II F2 (Martta ayrld) F3 (Ocakta ayrld) F4 Eyllde ayrld) F9 (Aralkta geldi) F 11 (Austosta geldi) Blkte ortalama iki tayyare vard. Altnc Blk bir sre 1 nci Blkle birlemitir.

KANSU Yavuz, ENSZ Sermet, ZTUNA Ylmaz; Havaclk Tarihinde Trkler 1 s.245.

109

FOTORAFLAR
KAYNAK: HV.K.K.LII ARV

110

BLERIOT XI-2

111

BREQUET

112

ALBATROS B.I

113

GOTHA DENIZ TAYYARESI

114

FOKKER STAFFEL

115

DEPERDUSSIN

116

ERICH SERNO (1886-1963)

117

TM. FAZIL BEY

118

TM. CEMAL BEY

119

YZB. SAVM BEY

120

PLT. TM. ALI RIZA

121

RASIT TM. ORHAN

122

UAKLARIN VNLE DENZE NDRL

123