NDEKLER GR..........

1 BRNC BLM MEHMET ERF FIRATIN HAYATI VE YAADII TARHSEL TOPLUMSAL OLAYLAR

1. Mehmet erif Fratn Hamidiye Alaylar-Hormek atmalar inde Geen ocukluk ve Genlik Yllar3 2. Kurtulu Savandan eyh Sait syanna Giden Srete Mehmet erif Frat..8 2.1. Kurtulu Savanda Alevi Airetlerin Tutumu9 2.2. ngilterenin Ortadou Politikasnn Krt ve Ermeni Milliyetiliine Etkileri..10 2.2.1. Kurtulu Savanda Krt Hareketi12 2.2.2. Azadi rgt ve eyh Sait syan..15 2.3. eyh Sait syan Srecinde Mehmet erif Frat ve Varto Airetleri.16

KNC BLM TEK PART UYGULAMALARINDAN OK PARTL HAYATA GETE MEHMET ERF FIRAT 1. Karlova lesi Tahrirat Katiplii ve orikli Hasan Olay..22 2. Bilimsel ve Kltrel almalar: Dou lleri ve Varto Tarihi22 3. ok Partili Hayata Gei, Demokratikleme abalar, Varto Mektubu ve Akisleri..25 4. Mehmet erif Fratn ldrlmesi..30 SONU.........32 KAYNAKA34

Bir Kuvvay Milliye nderi: Mehmet erif Frat GR Trkiyede son bir, bir buuk asrdr belirli evrelerin sistemli bir biimde rettikleri etnik kimlikler zerindeki ayrtrma stratejilerinin yaratt toplumsal sorunlar Trk toplumunu paralanmann eiine getirmi bulunmaktadr. Esasen sorunun giderek toplumsal iddet boyutunda ne kmas, etnik kimlik oluumunun iddet unsurunu n plana kararak kendisini duyumsatmas ve giderek Trk kimliinde yaratlan ayrtrmann ulusal varlmza ynelen tehdidi, ayrtrma unsuru olarak kullanlan Krt kimliine ynelik bir deerlendirmeyi zorunlu klmtr. Bu nedenle Krt ad verilen unsurun gerekte tarihsel bir kimlik mi olduu; yoksa tarihsel Trk kimliinin bir paras ve bu kimliin bir bileeni mi olduunun tespit edilmesi gerekmektedir. Krt kimliinin, esasnda tarihsel Trk kimliinin bir paras ve onun ayrlmaz bir

bileeni olduu eitli bilim adamlarnca tarihsel, sosyolojik, antropolojik, etimolojik ve kltrel almalaryla tespit edilmi bulunmaktadr. Krt etnik kimlii oluturma abalarnn henz ocukluk evrelerinde emperyalist eilimlerin ortaya att, kimi arkiyatlarn da ileyerek ideolojik bir muhteva kazandrd Krt milliyetilii, nemli bir gelime gstermitir. Esas olarak, Krt ad verilen bir milletin; kltr, tarih ve dil unsurlaryla var olduu ve bu var oluun corafi bir mekanda tarihsel olarak varln srdrd iddialar, son zamanlarda nemli saylabilecek muhtelif almalarla ileri srlmtr. Krt Trk egemenlik alanlarna ynelik bir milliyetilii ekseninde ortaya atlan iddialara, ilk kar tepki yine Krt aydnlardan gelmi ve bu hareketin gerek slam birliine ve gerekse tehdit ve bu nedenle de emperyalist bir giriim olduu vurgulanmtr. Krt milliyetiliinin oluum evresinde, yukarda bahsedilen tepkiyi ilk dile getiren aydnlardan biri Mehmet erif Frattr. Birinci Dnya Harbi ve kurtulu savanda, emrindeki kuvvay milliye birlikleriyle aktif olarak aba sarf eden ve kurtulu savann sona ermesinden sonra da yeni Trk devletinin, zerine ina edildii laiklik, Cumhuriyetilik ve Trk Milliyetilii gibi temel ilkeleri ve bu ilkelere ynelik tehditleri tarihsel ve toplumsal bir kavrayla dile getiren Mehmet erif Frat bu ynyle nemli bir kiidir. 1 Hatta Krt

Uur Mumcu, Kuvvay Milliye Nedir, Cumhuriyet 19 Mays 1992

yazarlardan, smail Beikiye gre: Trk siyasal sisteminde, Krtlere, Krteye ve Krt sorununa ynelik resmi ideolojinin olumasnda Mehmet erif Frat nemli bir isimdir. 2 zellikle 1940l yllarn zgn koullarnda kaleme ald ve Krt-Trk ilikisini irdeledii Dou lleri ve Varto Tarihi isimli eseri, gnmzde de bir ok bilim adam tarafndan, Krt sorunu eksenli almalarda, birinci elden kaynak olarak kullanlmaktadr. Bir dier eseri ise Varto Mektubu dur ki, 1947 ylnda Tanin Gazetesinde yaymlanan bu makalesi ABDnin blgede oluturmak istedii din eksenli Krt politikas dorultusunda demokratik bir alm yapan tek parti iktidarna kar, parti iinde ykselen gizli muhalefetin adeta bayra olmutur. Bu nedenle, bu almada Mehmet erif Fratn Birinci Dnya Harbi, Kurtulu Savandaki almalar ve yeni Trk devletinin kuruluundan sonra yeni Trk devletinin Krt sorununu ele alp kavrayndaki rol irdelenmitir. alma temel olarak iki blm zerinden kurgulanmtr. Birinci blmde Mehmet erif Fratn ocukluu ve genliinin getii toplumsal ve tarihsel koullar ve bunlarn Mehmet erif Frat zerindeki etkileri; ikinci blmde ise tek parti uygulamalarndan ok partili hayata geite kresel glerin abalarnn, Krtlerin youn olarak yaad basksyla gerekletirilen demokratikleme yansmalar

alanda yaratt hareketliliin, Mehmet erif Frat ve ait olduu toplumsal evre zerindeki irdelenmi ve Mehmet erif Frat ve yapt iler bu balamda deerlendirilmitir.

smail Beiki, Krt Tarihini Artk Krtler Yazyor, http://www.peyamaazadi.org Nisan 2007

BRNC BLM MEHMET ERF FIRATIN HAYATI VE YAADII TARHSEL TOPLUMSAL OLAYLAR 1. Mehmet erif Fratn, Hamidiye AlaylarHormek atmalar inde Geen ocukluk ve Genlik Yllar M. erif Frat 1894 ylnda Varto(Gmgm) kazasnn Kasman(Kprck) kynde domutur. Mehmet erif Frat, istibdat devrinde, Sultan Abdlhamitin slamclk politikas

erevesinde kurduu Hamidiye Alaylarna kar etkin bir mcadele iinde bulunan ve Jntrk hareketine de destek veren Hormek airetinin ynetici ailesindendir. Bu airet, Osmanl Devletinin son yzylnda Hristiyan nfusu dengelemek ve giderek sultan Abdlhamit dneminde, slami bir zeminde Mslman halklarn kopuunu getirecek bir

Ermeni <<reform>>u uygulamasna kar <<Krt Birlii>>ni destekleme abas sonucu kurulan Hamidiye Alaylarnn, 3 Alevilere ynelen tehditlerine kar var olma mcadelesi vermitir. Sultan Abdlhamitin douda uygulad slamclk politikasnn uygulama arac olarak kurulan Hamidiye Alaylar, ayn zamanda slam d grlen Alevi Airetleri de basklamtr. zellikle Varto ve evresinde Hamidiye Alaylarnn Hormek ve Lolan airetleri zerine kurduu bask, bu airetlerde gl bir savunma refleksi yaratm; bu refleks Alevi airetlerin g birliine gitmeleri sonucunu dourmutur. Mehmet erif Fratn ocukluk ve genlik yllarnn getii dnem stibdat devridir. II Mahmut devrinden beridir, devletin snrlarnn giderek Anadoluya gerilemesi ve bu gerileme paralelinde Yavuz sultan Selimin Krt siyasetinin dourduu Krtleri zerk ynetim iinde tutmak ve bu ynetimlere eitli vergi muafiyetleri salamak politikas terk edilmitir. Devletin gelirlerinin azalmas ve zellikle de artan giderlerin karlanabilmesi iin Osmanl Devleti, Krtlerin yaad alanlarda, geleneksel politikalar terk ederek, merkezi temsil eden hkmet grevlilerini, Valileri grevlendirme yoluna gitmitir. Bu politika Krt ayaklanmalarna neden olmutur. 19. yzyln bandan son eyreine kadar Osmanl Devletinin uygulad Krt vilayetlerini merkeze balama politikas, Krtler zerine ynelen askeri harekatlarn ya da bu alanda yaplacak merkezi bir yapnn istenilen sonular veremediinin grlmesi, uygulanan politikalarn asayi ve mali sonularnn zararl sonular, devletin bu konuda yeni bir politika gndeme getirmesine neden olmutur. Sultan
3

Suat Parlar; Trkler ve Krtler, Ortadouda ktidar ve syan Gelenekleri Badat Yaynlar, stanbul, 2005 S. 453

Abdlhamid tekrar geleneksel Krt idaresini andran Osmanl politikalarna benzer bir uygulama ile Krt airetlerine ynelmi; bu airetleri merkezi otoritenin kontrolnde ve Ermeni meselesine kar hizmet edebilecek askeri bir yapya kavuturmutur. Bu politikann uygulanmasyla devletin, vergi ve asker toplama politikalarna pek ok isyanla karlk veren Krtler; Sultan Abdulhamidin, mmeti devlet anlayyla, dier Gayr-i Mslim halklara kar imtiyazl bir konum kazanmlardr. Abdlhamid, Snni Krt airet reislerine, verdii bu imtiyazlarla, kendilerinden gszlere ve zellikle de batl devletlerin kkrtmalaryla maran Ermenilerin mallarn talan ve yama imkanyla donatarak, hem Krtlerin yaygn olan milliyeti fikirlerden etkilenerek bamszlamasn engellemi ve hem de kendisi iin tehdit grd Ermenilerin bamszlk emellerine kar, Krtlerden bir set oluturmutur. 1891de imparatorluun dou eyaletlerini denetlemek zere airet reislerinin ynetiminde bir airet milisi, yani bir tr jandarma kuvveti oluturulmutur. 4 IV Ordu komutan erkez Zeki Paa tarafndan kurulan ve adn Sultan Abdlhamitten alan Hamidiye Alaylar, Dou Anadoluda Rus nfuzunun krlmas ve Ermeni etelerinin faaliyetlerinin nlenmesinde byk bir rol olmutur. Bruinessene gre, Hamidiye Alaylarnn kurulmasndaki ama, o srada henz ok bymemi olan ayrlk Ermeni faaliyetlerini bastrmak ve Krtleri daha iyi denetleyebilmekti. 5 Subay olarak atanan airet reislerinin yeni yetkilerle donatlmasnn ak sonucu, bu kiilerin gcnn alabildiine artmas ve tabii bunun da istismara yol amasyd. 6 Doal olarak bu istismar, Hamidiye tekilatlanmasnn olduu yrede, tekilata katlmayan dier airetlere ynelik bask ve Hamidiye airetlerinin geleneksel davranlarn srdrerek bu airetlerin mallarnn talan eklinde ortaya ktnda, byk atmalar kanlmaz olmutur. Nitekim Hamidiye Alaylar Varto ve evresinde yaayan Alevi Hormek ve Lolan airetlerinin mallarn talana ynelmi ve bu blgede Alevi airetlerle devlet gc kullanan Hamidiye Alaylarn oluturan Krtler arasnda uzun yllar sren mcadeleler yaanm; Alevi airetler bu alaylara kar kendilerini korumaya almlardr. 7 Fakat ayn zamanda, Osmanl Devletinin Hamidiye Alaylarn tekilatlandrmasyla Krtlerin youn olarak Ermenilerle i ie yaadklar Dou illerinde boazlamalar yaanmtr. 1878 bulunduklar yerlerde sert atmalar, Ermenilerin Berlin Antlamasnn 61. maddesi,

slahat yaplmasn, onlarn erkez ve Krtlere kar korunmas,

alnacak tedbirlerin ara sra devletlere bildirilmesi ve bu uygulamalara nezaret edilmesini ngrmtr. Ermenilerin bamszlk isteklerini glendirmek, Ermeni haklarn savunmak, gelitirmek ve bir sonuca ulatrmak iin 1887de Hnak ve 1890da Tanaksutyun Ermeni htilal rgtleri kurulmu ve bu cemiyetler gerek ngiltere ve gerekse de Rusyadan byk destek grmtr. ngilizler, Ermeni meselesini Osmanl Devleti zerindeki Alman nfuzunu krmak
4
5

ve Rusyann Uzakdouda yaylmasn engellemek iin kullanmlardr. Ruslar

Martin Van Bruinessen, Aa eyh, Devlet, letiim yaynlar stanbul, 2006. s 285 Bruinessen, ege s 286 6 Bruinessen, ege s 285 7 M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, nc bask, Karde Matbaas, Ankara 1970 S. 147 Ayrca bkz Uur Mumcu, hbar ve hbarc, Milliyet, 8 Mart 1992

ise Dou Anadoluda etkili olabilmek ve giderek buradan ran ve Uzakdouya yaylmak amacyla, Ermeni faaliyetlerini desteklemilerdir. Bahsedilen nedenlerle Osmanl topraklarnda 1898den itibaren Ermeni olaylar pe pee balamtr. Giderek gelien ve Osmanl mparatorluunu emperyalist maksatla kurulmutur. te tam da bu olaylarn yaand yllarda 1898 ylnda Alman mparatoru II devletlerle kar karya getiren Ermeni olaylar, Sultan Abdlhamit tarafndan nlem alnmasn gerektirmi ve Hamidiye Alaylar bu

Wilhelm Osmanl Devletini ziyaret etmi ve bu ziyaret sonras 1899da Konya Badat demiryolu hatt n imtiyaz Alman-Fransz ortakl Anadolu Demiryolu irketine verilmitir. Bu olay, ngilizleri ve karlarn ngiltereye balam olan baz Osmanl evrelerini tedirgin etmi; bunlarn destei, hatta katlmasyla Jn Trk hareketi canlanmtr. 4 ubat 1902de Prens Sabahattin ve Ltfullah Beylerin ars ve ngilizlerin maddi katk ve desteiyle toplanan Jn Trk kongresine Trk, Arap, Arnavut, Krt, erkez Ermeni ve Rum temsilciler katlmtr. Kongrede iki nemli tez grlmtr. Bunlardan biri, askeri kuvvetlerin devrim almalarn katlmas; dieri ise yabanc mdahalenin davet edilmesidir. Kongrenin almalar sonunda alnan nemli kararlardan biri de uluslar aras anlamalara ve zellikle Berlin Antlamasna uyulmas ve Trkiyenin i dzeniyle ilgili olduu lde bu hkmlerin lkenin btn vilayetlerine uygulanmasdr. Bu madde ile Berlin Antlamasnn 61. maddesinin uygulanmas akla kavuturulmutur. 8 Nitekim bir sre sonra, ngilizlerin Sultan Abdlhamitin Alman yanls politikalarna kar harekete geirdii Jn Trk hareketi, 1907da toplanan ikinci kongresinde Sultan Abdhamid iktidarn devirmek iin silahl direni, siyasal ve iktisadi grev, genel ayaklanma gibi yntemlere bavurulacan kararlatrmtr. Nihayet 1908 ylnda ttihat Terakki Cemiyetinin Makekdonyada sultan Abdlhamitin merutiyeti ilan etmesi iin balatt isyan sonucu Merutiyet ilan edilmitir. 9 Ancak Merutiyetin ilan ngilizler iin yeterli olmamtr. ngiliz karlaryla ters den Sultan Abdlhamit, Merutiyet ynetimine kar karlan tahttan uzaklatrlmtr. Merutiyetin ilannda yaanan bu olaylar srasnda, Varto ve evresinde Cibran airetinden kurulu Hamidiye Alaylar ile Hormek ve Lolan airetleri arasnda kanl arpmalar yaanmtr. Esasen Sultan Abdlhamitin slamclk politikas dorultusunda silahlandrd Hamidiye Alaylarn, Ermeni ve islam d grlen Alevilere
8
9

Otuz bir Mart Vakas sonucu

ve dier

Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki Remzi Kitabevi, stanbul 1987 S 44 Sina Akin, age. S 67

aznlklara kar kullanma ve burada bir denge yaratma politikas

bu atmalar

derinletirmitir. Bu nedenle Dersim blgesinden Erzincan, Bingl ve Hns ve Vartoya kadar olan blgelerde yaayan Aleviler, Hamidiye basksna kar birlemi ve dnemin zgrlk hareketi olan Jn Trk hareketine destek vermitir. 10 Alevi airetlerle Hamidiye Alaylar atmalarnn yaand yllarda Hormek aireti, Mehmet erif Fratn dedesi brahim Talunun idaresindedir. brahim Talu, Hormek airetine ynelik Hamidiye Alaylarnn balatt talan ve baskya kar, airetiyle birlikte direnmektedir. Hamidiye Alaylarnn kuruluunu mteakip, hemen 1893 ylnda Hamidiye Alaylar, brahim Talunun oturduu Kasman kyn basm ve mallarn talan etmitir. 1894 ylnda yine Bingl dalarnda yaanan Hormek Hamidiye atmalar Hormek mallarnn talan ile sonulanmtr. Nihayet, Vartodaki Hamidiye Alaylarnn kurucu unsuru Cibranllarn tazyikiyle brahim Talu nderliindeki direni, Hkmete kar bir isyan olarak alglanm, bunun zerine de Hormeklilerin tedibi iin, Varto merkezine bir alay nizamiye askeri gnderilmitir. Nizamiye askerinin Hormekliler zerine dzenledii tedip hareketinde Hamidiye Alaylar da yer alm ve Hormek kylerini talan etmilerdir. Bu tedip hareketinde brahim Talu ve yanndaki iki olu ve on hizmetisi Kortegul mezrasnda Jn Trk tekilatna katlmtr. Babasnn ldrlmlerdir. brahim Talunun ldrlmesinden sonra, airetin idaresini ele alan olu Zeynel Efendi, Elaz Rtiyesinde okurken ldrlmesinden sonra airetin fiili idaresini, amcas olu Zengelli Selim Aaya brakarak bir ete kurmutur. Kardei Veli ve on be fedaisiyle, on yedi yanda dalara kan Zeynel Efendi, 11 babasnn cn almak iin Cibranl Hamidiye Alaylaryla saysz atmalara girmitir. Ve nihayet o da babas gibi, stibdat ynetimine kar bir ete lideri olarak ihbar edilmitir. Cibranl Hamidiye Alay kaymakam Halit Bey(eyh Sait syannn lideri Miralay Halit Bey) Zeynel Efendiyi ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir etesi olduu gerekesiyle, hkmete ikayet ve ihbar etmi ve Zeynel Efendi gyabnda idama mahkum olmutur.

Mustafa Frat, Siyasi Bir Cinayetin Anatomisi Mehmet erif Frat Olay ve Krt Sorunu IQ Yaynevi. 2010 Zeynel Efendinin olu Ali Haydar Dikmen, uzun yllar CHP Varto ile bakanl yapm; zellikle 1946 ylnda smet nnnn balatt demokratikleme almalarna destek olmutur. Ali Haydar Dikmenin byk olu Tekin leri Dikmen 1973 te CHPden Mu milletvekilliine seilmi ve parlamentoda grev yapmtr. Dier olu Ekin Dikmen, 1987 ylnda Mersinden SHP Milletvekili seilmi ancak Pariste toplanan Krt Konferansna 15 dou milletvekilinin davet edilmesi, ki davet edilenler arasnda Ekin Dikmende vardr. Davet edilenlere SHP Genel Bakan Erdal nnnn izin vermemesi zerine 18 dou milletvekili istifa etmitir. Ekin Dikmen bir sre SHP iinde almalarna devam etmi; ancak ayn zamanda Sosyalistlerin Birlii Hareketine katlmtr. stifac milletvekilleri, gurup kurmak iin yeterli sayya ulamak iin Ekin Dikmen, Kemal Anadol, Hsn Okuolu ve Kamil Ateoullarn SHPden istifa ettirmilerdir. Ancak istifa aklamasnda Ekin Dikmenin yannda bulunan Ahmet Trk, daha sonra Ekin Dikmene yeni kurulacak partide yer vermeyeceklerini belirtmi, bylece Ekin Dikmen Sosyalistlerin Birlii Partisine katlmtr.
10 11

Ancak II. Merutiyetin ilanndan sonra,

ttihat Terakki Cemiyeti, herkesten nce Zeynel ve

akrabalarnn affn telle Varto Kaymakamlna bildirmilerdir. 12 Merutiyetin ilanndan sonra, Hamidiye Alaylar, Airet Alaylar haline getirilerek balarna birer nizamiye subay atanm ve bu suretle kontrol altna alnmlardr. Bu dnemde, Hamidiye-Hormek atmalar sona ermi ve blgede gvenli bir ortam domutur. atmalarn sona erdii bu dnemde Hormekliler, ocuklarn yeni alan okullarda okutma imkan bulmu ve kylerinde de yeni okullar almtr. Mehmet erif Frat bu dnemde Vartoda yeni alan Rtiye okuluna devam etmitir. 1914 ylnda Birinci Dnya Sava ktnda blgedeki Hormek airetleri ve Cibran Airet Alaylar Dou Cephesinde Ruslara kar birlikte savamlardr. Ancak Dou Cephesinde alnan yenilgi zerine, Rus kuvvetleri ubat 1915 ylnda Vartoyu igal etmilerdir. Bu srada M. erif Frat Rtiyeyi bitirmi 16 yanda gen bir delikanldr. 13 Ruslarn Vartoyu igali zerine, Hormeklilerin ou ve bu arada M erif Frat ve ailesi Ki ve abpakur blgesine g etmi ve burada Karerli Kk Aa nderliinde beraber oluturulan milis alaylarna katlmlardr. Hormekliler, Cibranllarla ikinci Ordu Komutan Ahmet zzet Paann ve kinci Kolordu

Komutan Faik Paann emrinde Ruslara kar savamlardr. 15 Mays 1916 Tarihinde balayan Rus saldrs srasnda, Faik Paann ehit olmas zerine yerine atanan Cafer Tayyar Paann emrinde Karer dalarnda savam ve stn baarlar elde etmilerdir. M. erif Frata bu savalarda gsterdii baar nedeniyle, bizzat Cafer Tayyar Paa tarafndan bir tfek hediye edilmitir. Birinci Dnya Savann srd yllarda Hormek airetinin idaresi Jntrk Zeynel Efendinin lm zerine, kardei Halil Aa( Mehmet erif Frat ldren amcas)nn elindedir. 15 Temmuz 1916 ylnda balayan drdnc Rus taarruzunun durdurulmas ve M. Kemalin Bitlis ve Muu dman igalinden kurtarmas girmesi engellendii gibi, bundan sonra zerine, bu blgelere Ruslarn Rus ordusu ekildii yerlerde tutunmaya

almtr. 14 Cephedeki bu durum zerine Cafer Tayyar Paann izni ile Hormek airetinin ynetici ailesi olan Feranllar, Halil Aann liderliinde Malatya ilinin Akada ilesine g etmilerdir. Mehmet erif Fratn babas Ali Aa Engzek kyne, Halil Aa ise Helavun kyne yerlemilerdir. Mehmet erif Frat, Engzek Kynde alan ilkokulda

M erif Frat, age s 164 M erif Frat, age s 170 14 M. erif Frat, age s. 175
12 13

retmenlik yapmtr. Ali Aa burada 1917 ylnda vefat etmitir. 15 Bir sre sonra, 1918 ylnda, M. erif Frat ve amcas Halil Aa akrabalarn alarak Vartoya, Kasman Kyne dnmlerdir. M. erif Frat, Vartoya dndkten sonra Bingln Kii lesi, Karer blgesindeki akrabalarndan Aa Kynden, akrabas Kk Aann Kz Emine Hanmla evlenmitir. Bu evliliinden iki erkek ve be kz ocuk dnyaya gelmitir.

2. Kurtulu Savandan eyh Sait syanna Giden Srete Mehmet erif Frat Gerek Kurtulu Sava ve gerekse Cumhuriyetin ilann srecinde Mehmet erif Frat ve yesi olduu Hormek aireti, blgede etkin ve yapc bir rol oynamlardr. srecinde airetiyle birlikte Uur Mumcunun tespitiyle, Kuvvay Milliye nderi olarak Mehmet erif Frat, Kurtulu Sava blgedeki ayrlk Krt ve Ermenilere kar etkin bir rol oynamtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra inklaplara kar gelien irticai hareketlere kar tarihsel ve toplumsal konumundan kaynaklanan bir duru sergilemi ve Cumhuriyetin kuruluu srecinde Cumhuriyet ve onun temel deerleriyle btnleen bir tarihi gelenek yaratmtr.

2.1. Kurtulu Savanda Alevi Airetlerin Tutumu Kurtulu Sava srecinde Alevilerin tutumunu belirleyen en nemli gelimelerden biri Mustafa Kemalin Aleviler iin nemli bir dinsel nderlik sergileyen Hacbekta ailesini ziyareti olmutur. M. Kemal ederek buradan ayrlmtr. 16 22 Aralk 1919da Hacbektaa gelerek, geceyi elebi Aleviler iin nemli bir dinsel nderlik olan Hac Bekta Cemalettin Efendinin evinde geirmi ve 23 Aralk 1919da Hacbekta Trbesini ziyaret ailesinin ziyaret edilmesi, Aleviler zerinde derin bir etki brakmtr. Bu ziyaretten sonra Aleviler, Kurtulu Savana destek vermi ve Mustafa Kemalin yannda hareket etmilerdir. Mehmet erif Frat da Kurtulu Sava srecinde Dou Anadoluda balayan ayrlk Krt ve Ermeni faaliyetlerine kar, Bektai tarikat lideri Veliyttin elebinin kendilerine gnderdii mektup dorultusunda, Milli Mcadeleyi yrten kadronun yannda yer alm ve
Atilla Frat, Ak Mektup Hormekten Notlar, Ankara 1987 s. 8 Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2007 S. 185
15

16

Kurtulu Sava srasnda emrindeki milis kuvvetleriyle Ermeni ve Krt faaliyetlerine kar koymutur. Hacbekta ailesinden Veliyttin elebinin Alevi airetlere gnderdii mektup II TBMM Seimleri srecinde Aleviler zerinde etkili olmu ve seimlerde ounlukla Mdafa-i Hukuku mebuslarn seilmesi, bylece mmkn olabilmitir. Esasen, Varto ve evresiyle birlikte Alevi airetlerin Kurtulu Savan yrten

kadroya ve yeni cumhuriyetin kuruluuna katk yapmalarn salayan olaylar Alevilerin Osmanl toplumunda karlatklar bask ve zulmn, yeni bir devlet kurmaya ynelen kadronun, ideolojik ve entelektel birikimi tarafndan grlmesi ve Osmanllarn Alevilie ilikin geleneksel algsnn reddi olmutur. Dolaysyla ttihat Terakki dneminden beri Anadoluda yaayan Alevilere bir ilgi balam ve bu kesimin Trklkle illiyeti aratrlmtr. 1910 ylndan itibaren Baha Said tarafndan balayan Alevilerle ilgili almalar neticesinde, Baha Saidin Aleviliin Eski Trk inanlaryla balants olduu ve esasen Alevilerin Trk olduu ynnde ileri srd tez kabul edilmitir. 17 arasndaki illiyet Bu nedenle Alevilik ile Trklk aratrlmtr. Benzer ekilde bu tez, cumhuriyetin kurucu entelektel Alevilik konusunda yaplan

zihniyeti tarafndan da kabul edilerek, hem kurtulu sava srasnda bu kitlenin desteinin salanmas ynnde bir pragmatizm retilmi ve hem de almalarla Nitekim Baha Saidin ileri srd ve Trk milliyetilii tarihsel ve toplumsal bir temel zerinden ifade edilmitir. Kurtulu Savan yrten kadronun da tez,

benimsedii, Aleviliin Trki inan sistemi meneinden kaynakl olduu ynndeki almann da temelini oluturmutur. 18

1929 ylnda Fuat Kprl tarafndan benimsenmi ve bundan sonra yaplan bir ok

Osmanl Devletinin Aleviler konusunda uygulad genel siyaset, din ve mezhep ayrln krkleyen bir siyaset olmakla beraber; Alevilerin katlini dinen vacip, hatta sevap gren bir siyaset olmutur. Bahsedilen siyasetin Yavuz Sultan Selimden beri yaanan uygulamalar Alevilerin tarihsel olarak kovuturulmalar ve sistemli bir ekilde bask ve katliama tabi tutulmalarna neden olmutur. Osmanl Devletinin bu siyaseti nedeniyle Aleviler, nce Merutiyet gibi zgrlk hareketleri bir kurtulu umudu olarak grm ve bunun devam olarak da Cumhuriyetin ilan bu kitleler iin bir kurtulu ve zgrlk umudu olmutur. Blge Alevileri Tevhid-i Tedrisat Kanununu, Halifeliin kaldrlmas ve benzeri inklaplar cokuyla karlyor ve destekliyorken; Snni Krtler, Snni devlet besleyen medreselerin kaldrlndan
17

anlayn

rahatszlk duymulardr. Snni devlet anlaynn

Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi Cilt 17, 1969 s.3-4 18 Fuat Kprl, Trk Edebiyatnn Menei, Milli Tetebbular Mecmuas Cilt 2 No:4 Eyll 1331

ideolojik kayna olan Medreselerin kaldrl, Aleviler iin kendilerini ifade edebilecekleri ve laiklik zemini zerinden genileyen bir zgrlk alan yaratmtr. Bu nedenle Cumhuriyetin temel deerlerini oluturma noktasnda yaplan inklaplar benimsemi ve desteklemilerdir. Cumhuriyet, Aleviler iin yzyllarca uygulanan bask ve katliamn sona ermesi

anlamnda, yzyllardr kendilerini Rafzi gren, katledilmelerini sevap ve vacip gren Snni devlet anlayn kmesi demektir. Bu nedenle Aleviler Cumhuriyet ve onun temel deerlerini balanmann tarihsel ve toplumsal geleneini yaratmaya baarabilmilerdir.

2.2. Etkileri

ngilterenin Ortadou

Politikasnn Krt ve Ermeni

Milliyetiliine

ngilterenin Ortadou politikas temel olarak hem doal kaynaklaryla ekonomik hem de douyla ulam balants ynnden stratejik nem tayan smrgesi Hindistan gvenlik iinde tutmak. 19 zerine kurulmutur. Hindistana giden smrgelerinin gvenliini salamak maksadyla Kbrs ve Msra yerleen ngiltere, bu kez kara yoluyla Hindistana ulaan yollarn gvenliini salamak maksadyla Mezopotamya ile ilgilenmeye balamtr. Mezopotamyann eitli ulam yollar zerinde bulunmas, onun stratejik nemini arttrmakta ve zellikle de nemli petrol yataklarna sahip Musul ve Kerkk ihtiva etmesi, eitli smrgeci devletlerin itahn kabartmaktayd.. Hindistana yaplacak bir istila hareketinin ilk admnn Mezopotamyaya atlmas gerektii gibi, sz konusu blge Basra Krfezi yoluyla da gneye ynelecek akmlar gsler durumdadr. Mezopotamyann Msr Kalkta ekseni zerinde bulunmas da stratejik nemini arttrmaktadr. Dou Akdeniz lkelerine ve dolaysyla Suriye, Arabistan ve Msra kar Kuzey ve Doudan ynelecek bir harekatn ilk hedefi yine Mezopotamya olur ki bu harekat yapan ordu, stratejik harekat iin geni bir ikmal ss ve emniyet sahas olan bu blgeyi ele geirmek zorundadr. 20 Mezopotamya yukarda izah edilen stratejik ve ekonomik nemi nedeniyle Birinci Dnya Sava srasnda tilaf Devletleri arasnda paylam konusu olmutur. Sz konusu paylam anlamas Sykes-Picot antlamasdr. tilaf Devletlerinin kendi aralarnda yaptklar bu gizli antlama ile Mezopotamya ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda paylatrlmtr.
Mim Kemal ke, Belgelerle Trk ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, TKAE Yaynlar, Ankara 1992 age s. 2 20 TC Gen Kur ATASE Bk, Trk Silahl Kuvvetler Tarihi: Osmanl Devri: Birinci Dnya Harbinde dari Faaliyetler ve Ljistik; C X, Ankara, 1985 s. 28
19

10

ngilterenin, smrgelere giden yollarn gvenliini salamak ve zengin yer alt ve yer st kaynaklara sahip Mezopotamyann ve buradaki pazarn kontrol ekseninde gelien Ortadou Politikas, bu blgede yaayan halklarn gelecei veya bu halklarn Birinci Dnya Sava sonrasnda ngiliz politikalarna nasl eklemlenecei sorununu da gndeme getirmitir. Ancak iler, ngilizlerin istedii gibi gitmemektedir. Mondros Mtarekesiyle direni gc snrlandrlan Trk ulusu ayaa kalkmakta, topyekun bir direni gstermektedir. leri harekata geirilen Yunanllar da istenilen baary salayamamtr. Geriye Anadolunun iki yerel topluluunu harekete geirerek, uzun vadede yeni kurulan Trk devleti zerinde bir bask unsuru oluturarak, ngiliz politikalarnn hayata geirilmesi seenei kalmtr. Denilebilir ki, ngilizlerin bu politikasnda, hibir zaman ne bamsz bir Krt devleti projesi ve ne de bu blgede bir Ermenistan devleti kurmak dncesi vardr. Ancak bu iki topluluu, etnik milliyeti bir temelde harekete geirerek Trk devrimine kar politik bir kart olarak kullanmak istemektedir. 21 Krtlerle Ermeniler arasnda bir tr anlama zeminin 22 oluturularak bu zemin zerinden Ermenilere ve Krtlere ait mphem bir corafi hudud zerinde atma iinde tutarak her iki unsuru Trk inklabna ve Sovyet yaylmasna kar kullanmak ngilizlerin uyguladklar stratejinin esasn oluturmaktadr. ngilterenin Krtlerle ilgili siyasetinin ana izgilerinin 12-30 Mart 1921 tarihinde Msrn Bakenti Kahirede yaplan Kahire Konferansnda belirgin olarak ortaya konduunu grmekteyiz. Robert Olsonun ngilterenin Ortadou politikasnda bir dnm noktas olarak kabul ettii Kahire Konferansnda belirlenen ngiliz politikasna gre, Krtlere her hangi bir bamsz devlet kurma frsat tannmamal, Irakl Krtler, Arap Devletinin paras saylmal, Kemalistlerin tavrna bal olarak, Irak dndaki Krtler, Trkiyeye kar kkrtlmal veya zerklik ya da devlet kurma taleplerinden vazgeirilmelidir. 23 Grlecei gibi ngiltere, Sykes Picot antlamasndan beri uygulad siyaseti berraklatrmakta ve Krtleri paralamak suretiyle onlarn bir btn halinde otonom ya da bamszlklarna kavumalarna engel olmaya alarak, ama te taraftan Krt milliyetiliini kkrtarak Kemalistlere kar bir kart olarak kullanmaktadr. 24 2.2.1. Kurtulu Savanda Krt Hareketi

Mustafa Frat age s 205 Mim Kemal ke, age s.14 23 Robert Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan, z-ge yaynlar Ankara 1992 S . 88-120 24 Mustafa Frat,. Age. S. 208
21 22

11

Birinci Dnya Savann sona ermesiyle beraber, esasen daha Sultan Abdlhamit dneminde oluan Krt hareketin ilk uurlu balangc 25 olarak Hamidiye okulundan gelen Krt rencilerin kurduu Hevi cemiyetinin rettii milliyetilik 26 giderek bamsz bir Krdistan idealine doru glenmitir. Birinci Dnya Savandan sonra ise Krtlerin kendi kaderlerin tayin hakkn talep etme noktasna kadar gelinmitir. 27 1906da kurulan Krdistan Teavn ve Terakki Cemiyetinden 1918de kurulan

Krdistan Teali Cemiyetine kadar kurulan rgtlerde emdinan ve Bedirhani ailelerinin Krt hareketini ynlendirdiini grmekteyiz. Ancak bu ailelerden Bedirhani ailesinin temel olarak Bamsz bir Krdistan fikri etrafnda aba sarf etmesine kar; emdinan ailesinin ve bu aileyi temsil eden Seyit Abdlkadirin, Krtlerin Osmanllara federatif bir yapda bal kalmasn savunduunu grmekteyiz. Nitekim bu gr ayrl ve Krdistan Teali Cemiyeti iinde, emdinan ve Bedirhani aileleri arasndaki rekabet, bir sre sonra rgt iinde iki hizbin ortaya kmasna neden olmutur. Nihayet Seyit Abdlkadirin 27 ubat 1920 tarihinde kdam gazetesine Krtlerin yaad birka vilayete Osmanl hkmetinin zerklik vermesi gerektii ynndeki beyanat cemiyet iindeki hiziplemenin Seyit Abdlkadir lehine glenmesine neden olmutur. Seyit Abdlkadir, bahsedilen beyanat nedeniyle, Bedirhani ailesinin kendisini bu cemiyetten uzaklatrma giriimine kar, yeniden seime giderek rgtte sekin ailelerin nfuzu yerine, Krt ii ve kyllerinin desteini salayacak yeni bir yap kurmutur. 28 Bahsedilen srecin sonucunda halk ile daha yakn ve scak bir iliki iinde bulunan ve Hamidiye Alaylarnn kurucu unsuru Cibran aireti ve bu airetin karizmatik lideri Miralay Halit Bey, srece aktif olarak katlmtr. Miralay Halit Bey, 1920 ylndaki bu blnme srasnda, bamszlk ideali etrafnda Azadi ad verilen gizli bir rgt kurmutur. Krdistan Teali Cemiyetinin ynetim kadrolarndaki deiiklik ve KTCnin Krt ii snf ve kyllerine ynelik giriimi KTC ile Azadi rgtnn ynlendirmitir. Durumu Mehmet erif Frat yle tespit etmektedir: Btn Hamidiye Alay komutan ve aalar son kararn vermilerdi. Onlar milli kongre ve Mustafa Kemalin kutsal lks
Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara 1992 s. 124 26 Robert Olson age, s. 38 27 Hakan zolu, Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, Kitap Yaynevi, 2005 s.102 28 Hakan zolu age s. 120
25

ayn toplumsal tabakada etkinliklerinin akmasna neden olmu ve bu

olaydan sonra, giderek sreci, Seyit Abdlkadiri de ierecek ekilde Azadi rgt ynetip,

12

karsnda, bir hilafet ve padiah kolu olmaktan ziyade, o gnk durumdan ve dmanlarn yurdumuzu paralara ayrmasndan faydalanarak dou illerinde bir Krdistan derebeylii yaratmak iin alyorlard. Bunlarn banda ilk nce Cibranl Miralay Halit vard. Cibranl Halit 1920 ylnn yaz aylarnda stanbulda bulunan Krt Teali Cemiyeti reisi Abdlkadir, Hakkarili Abdrrahim ile anlaarak bunlarn vastasyla, Meclisteki Bitlis Mebusu Yusuf Ziya ve arkadalaryla anlam, haklarn Cemiyet-i Akvam vastasyla alacaklarna inanmlard. Cibranl Miralay Halit, bu sralarda Varto, Bulank, Malazgirt, Hns, Karlova, Solhan, apakur blgelerindeki airet aalarndan eyh, hoca ve ky muhtarlarndan ald mhrl mazbatalar Krt Teali Cemiyetine ve oradan gya Cemiyeti Akvamda bu i iin alan Mustafa Nemrudi ve Krt erife gnderiyordu. Cibranl Halit ve arkadalarnn fikirlerine gre, artk bu beylik ii olmu ve olacakt. Fakat blgelerinde birka Alevi aireti vard. Bu airetlerin bilhassa byk bir mevcudiyet olan Hormekli aireti aalarnn fikirlerini alp bunlardan istifade etmek lazmd. 29 Miralay Halit Bey, Krt istiklali iin genel bir ayaklanma balataca blgede

bulunan Hormek ve Lolan airetlerinin onayn almadan Krt istiklalini baarmann mmkn olmadn grmtr. Bu nedenle de Halit Bey, Vartonun Kara kyne 15 Haziran 1920 tarihinde Hormek ve Lolan aalarn davet edip, Sevr Anlamas gereince Krt istiklalinin Cemiyet-i Akvam tarafndan onaylanacan, bunu baarabilmek iin her airetin bir an nce silaha sarlarak, Trk memurlar kendi blgelerinden kovmalar gerektiini, bu nedenle btn Alevilerin kendilerine katlmalarn istemitir. 30 Toplantda Hormek aalarn temsilen Halil Aa:Halit Bey! Erkeke konualm. Biz Krt deiliz. Nemrutlada akrabalmz yoktur. Bizim size itimadmz yoktur. Siz Hamidiye alay oldunuz yllarca biribirimizi krdk. Bu defa sultan olmak isterseniz biz de size kul olamayz. Biz beylik istemiyoruz 31 diyerek bu istei aka red etmitir. Kare toplantsnda Hormek ve Lolanllarn isyanda yer almayacaklarn aka beyan etmeleri zerine bu kez, Cibran kuvvetleri, Lolan ve Hormekler zerine harekete gemi, meydana gelen atmalarda ok sayda insan ldrlmekle beraber, Hormek ve Lolan kyleri talan edilmi; buna karlk merkezi hkmet kuvvetleri zerindeki nfuzlarn kullanarak Hormek ve Lolanllarn devlete kar isyan iinde bulunduklar, ekyalk yaptklar ynnde ikayetlerde bulunarak hkmet kuvvetlerini Lolan ve Hormekliler zerine sevk etmilerdir.

M erif Frat age s. 182-183 M erif Frat age s. 183 31 M erif Frat age s. 184
29 30

13

()Halit Bey sahte bir ekilde milli hkmete balanarak gnlerce Varto telgraf merkezini igal edip Hormek airetinin Halo ve Lolan aalarnn milli hkmete kar isyan ettiklerini ve bu maksatla kendisine ve Varto hkmet merkezine saldrdklarn, Byk Millet Meclisine ve Erzurumda bulunan 15 kolordu kumandan Kazm Karabekir Paaya bir ok tellerle bildirmiti 32 Bu ihbar ve ikayetler zerine, blgedeki Hormek faaliyetleri Kazm Karabekir Paa tarafndan bizzat Hallo syan olarak adlandrlm; Kazm Karabekir Paann emriyle Halil Aa(Hallo) ve Hormek aireti zerine askeri kuvvet sevk edilmitir. Mu Mutasarrf Mustafa Fehmi Bey, isyann eklini anlamak iin Kestemert kyne gelmi ve burada ky muhtarlarn dinleyerek, bunun basit bir airet kavgas olduunu renmi; Lolan ve Hormek halk arasndan seilen birka kii Halit Beyin Karata verdii konferansta kendileriyle birlikte hkmete kar isyana arldklarn, ancak bu istee uymadklar iin kendilerini kasten ikayet ve ihbar ettiklerini bildirerek, yaknda kendisiyle birlikte btn Hamidiye Alaylarnn isyan edeceklerini bildirmi, bu konuda hazrladklar mazbatalar da mutasarrfa vermilerdi. Mutassarf, olay Kazm Karabekir Paaya bildirdii halde Halit Bey, Paay yanltmtr. Bunun zerine Mutassarfn Hormeklilerce aldatldn ileri srerek,

tekrar Halil Aa zerine kuvvay- tedibiye askeri gnderilmi ve olay Hormekliler iin felaketle sonulanmtr. Hormek airetinin merkezi olan Kasman kyne giren askeri kuvvetler birok evi atee vermi ve bunlarla beraber hareket eden Cibranllar, Hormek mallarn talan etmilerdir. Komu kyler de ayn akbeti yaamlardr. Bahsedilen gelimeler zerine Hormek ve Lolan ileri gelenleri, Cibranllarn kendileri zerine askeri birliklerin sevk edilmesine sebep olan gelimeleri, btn aklyla ortaya koyabilmek ve bu olayn nedenlerini hkmet kuvvetlerine anlatabilmek ve zerlerine sevk edilen kuvvay tedibiyenin kaldrlabilmesi iin, Cibranllarn durumunda kalmlardr. Bu olaylardan sonra, Cibranl Miralay Halit Beyin blgedeki faaliyetleri izlenmi ve dorudan iliki iinde bulunduu airet birliklerinden ayrlmas salanarak Erzuruma arlm, tutulmutur. kolordu divan muhasebat komisyonu grevine getirilerek gz hapsinde
33

isyan planlarn anlatmak ve ifa etmek

2.1.1 Azadi rgt ve eyh Sait syan

M erif Frat age s.184-185 ayrca bkz. Burhan Kocada, Lolan Oyma ve Yakn evre Tarihi, Can yaynlar, stanbul, 2007 s.219-220 33 Mustafa Frat age s. 235
32

14

eyh Sait syannn arkasnda

Miralay Halit Bey tarafndan kurulan Azadi(Cvata Miralay Halit Beyin tutuklanmasndan sonra,

Azadiya Kurd), rgt yer almaktadr. Ancak bu rgtn gizli bir rgt olmas nedeniyle ve kuruluu ile ilgili belgeler rgtn lideri amcas smail Aa tarafndan yakldndan ne zaman, nerede kurulduu tam olarak bilinmemektedir. 34 Yukarda tespit ettiimiz gibi Krdistan Teali Cemiyeti iindeki blnme srecinde kurulduu anlalan bu rgtn faaliyetleri, 1921de tespit edilmitir. Nitekim ark Komutan Kazm Karabekir Paa, 21 Ekim 1921 tarihli bir Krt beyannamesinde Krtdistan stiklal Cemiyeti mhr bulunduunu belirtmektedir. Ancak 1920 ila 1921 yllar arasnda kurulduu anlalan Azadi rgtnn tamamen bir rgtsel yapya kavuarak geni bir alanda faaliyete gemesi 1923 ylnda mmkn olabilmitir. 35 II TBMM seimlerine rastlayan bu yl, ayn zamanda Musul sorununun gndemde olduu yldr. Cemiyetin en aktif yeleri arasnda Miralay Halit bey, Mutki Airet Reisi Hac Musa, Hasenan Airet Reisi Hsn Bey, ayn airetin Varto kolundan Hasenanl Halit Bey, Yzba hsan Nuri, Cemil Paazade Ekrem Bey, Bitlisli mebus Yusuf Ziya gibi nl isimler vardr. rgtn ekirdeini oluturanlar birka etkin ahsiyet hari, kalburst ehirliler deil, ounlukla askeri deneyime sahip kiilerdi. En nemlisi bu rgtn karargah stanbul ya da Ankara deil, 8 ordunun ikametgah olan Erzurumdayd. Azadinin merkezi ahsiyetlerinden biri Cibran airetinin aalarndan Halid Bey, dieri de Bitlis mirlerinin soyundan Yusuf Ziya Beydi. 36 Halk iinde rgtlenen ve zellikle de airet ilikilerine dayanan Azadi rgt ve bu rgtn aktif yeleri Cibranl Halit ve Yusuf Ziya, genel bir isyan balatabilecek kadar kiisel otoriteye sahip olmadklarnn farkndaydlar ve bu sebeple byk izleyici kitlesine sahip olduklar bilinen airet reisleri ve eyhlere yneldiler. 37 Esasnda eyhlerin dini otoritesinden yararlanarak ve halkn eyhlere olan balln kullanarak, ayaklanmaya dier emeki ve kyl guruplarn da katmak stratejisi uygulanmaktayd. Bu nedenle Yusuf Ziya, 1923 yl balarnda eyh Saiti evinde ziyaret ederek, onu da harekete katmtr. eyh Sait, Miralay Halit Beyin tutuklanmas zerine rgtn liderliini ele almtr. 38 Esasen devlet, blgede yaanan olaylar ve rgtsel almalardan bilgi sahibi

olmutur. Ancak ngilterenin Musul meselesini Cemiyeti Akvama gtrd ve sorunun

Osman Aydn, Krt Ulus Hareketi Doz Yaynlar stanbul, 2006 s.42 s. 51 Martin Van Bruinnessen, Krdistan zerine Yazlar, letiim yaynlar, stanbul, 2005 s. 153 ayrca bkz Mehmet Emin Sever, Azadi rgt; Azadi rgt Lideri Cibranl Miralay Halit Bey http://www.peyamaazadi.org/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=149 Eriim Tarihi: 3.11.2010 36 Burinessein Aa eyh Devlet, s. 411-412 37 Burinessein, Krdistan zerine Yazlar s. 160-161 38 Osman Aydn age s 61
34 35

15

kendi lehine zme kavuturulmas iin kartt olaylar grmezden gelmitir. 39

Nasturi isyannn balad srada

Bu srete Krtler zerine harekete gemek, Uluslaras

ilikilerde Trkiyenin, Musul meselesi nedeniyle yrtt, Trk ve Krtlerin kardelii ve ortak kar birlii stratejisine(sylemine) zarar verebilirdi. Bu nedenle bandan beri hareketi izleyen Trk hkmeti, olaylar grmezden gelmi ancak, olay kontrol dna ktnda mdahale etmek zorunda kalmtr. 40 2.1.2. eyh Sait syan Srecinde Mehmet erif Frat ve Varto Airetleri eyh Sait 13 ubat 1925 tarihinde Piranda isyan etmi ve temel olarak da isyan, irticai bir zemin zerinden Bamsz bir Krt Devleti kurmaya ynelmitir. eyh Saitin bu dnemde Krt airet beylerine yazd mektuplarn birinde syann nedenleri zerinde durulmu ve ama aka belirtilmitir. Bu mektupta eyh Sait : Bizim Trklerle mterekimiz din, eriata dayal devlet ve Halifeydi. Fakat Trkler, tek tarafl bir kararla Halifelie son verdiler. Ortak noktamz ortadan kalkt. Bu durumda biz Krtlere kendi yolumuza gitme, zgrlmz kazanp kendi geleceimizi kurma hakk dodu.41 Bitlis eski milletvekili Yusuf Ziya Beyin Erzuruma gelerek Miralay Halit Beyle grmesinin ardndan, urad btn aa, eyh ve hocalara eyh Sait ve Halit Beyle aldklar kararlar bildirmesi ve Cumhuriyetin kanunlarna gre, slamiyetin, dinin namaz, oru, Kuran, nikah, rz ve namusun kalkaca, btn aalarnn, eyh ve hocalarn Ankaraya srleceklerini ve bunlardan kanunlara uymayanlarn denize atlacaklarn boyunlarna birer ha taklarak Ruslarla karde olacaklar 42 ynnde propaganda yaparak, halk hkmete kar ayaklanmaya tevik etmesi zerine balayan irtica hareketi, her taraftan sezildii halde, yerel yneticiler zerindeki Cibran nfuzu nedeniyle Hkmete bildirilmemiti. Bu durum karsnda rtica hareketini ilk nce gizli bir mektupla Gazi Mustafa Kemale arz eden Vartodaki Hormek airetinin aydnlar olmutu. 43

Uur Mumcu. Krt slam Ayaklanmas, 1919-1915, Tekin yaynevi, 1993 s. 52 Ayrca farkl bir gr iin bkz mer Krkolu, Trk ngiliz likileri(1919-1926) Ankara, 1978 s 290 ve devam, Osman Aydn, 1925 Krt Ulus Hareketi, s. 67-70, Robert Olson age s. 74 ve devam 41 Ahmet Kahraman, Krt syanlar, Tedip ve Tenkil Evrensel Basm yaym. stanbul 2004 s. 74 Ayrca isyann dini nitelii iin bkz Martin Van Bruinessen, age s 414. 42 M. erif Frat age s. 194 Ayrca bkz Bilal imir, Dou Anadolu Olaylar 1924-1938 Politika Gazetesi, 18 Ocak-26 ubat 1977 Belge No 163 Aktaran Yaar Kalafat age. S. 201
39 40

43

M. erif Frat age s 194 Ayrca bkz Uur Mumcu, Halklar Kardetir, Milliyet, 3 Mart 1992

16

Azadi rgtnn genel bir Krt ayaklanmas iin yrtt dine dayal propaganda, blge Alevileri olan Hormekliler zerinde aksi tesir yapm; ve bu airette, mevcut durum karsnda bir gvenlik kaygs oluturmutur. 44 Bu nedenle zulm altnda ezildikleri din propagandas ve bu propagandann uygulaycs Krt hareketine kar, kendilerine gvenli bir alan yaratmaya almlardr. Dolaysyla Hormek ve Lolan Alevi airetleri, tarihsel varlklarnn ancak Kemalist hareketin uygulad inklaplarda, gvenli bir alan iinde zgrce ifade edilebilecei inancyla, Kemalist hareketle ibirliine gitmi ve blgedeki kayg verici gelimeler karsnda hkmetin nlem almasn beklemilerdir. Bu olmaynca da, kendi rgtlenmelerini yaratarak, kendilerine ynelik Krt tehdidini nlemeye almlardr. te taraftan, Hormekliler, Lolanllar, arekanllar, Abdalanllar gibi bir ok Alevi airetin ayh Sait isyanna katlmayarak bu isyann karsnda yer almasnn bir baka nedeni de bu airetlerin kendilerini Krt hissetmemeleriydi. Krtlk onlar iin Osmanl zulmn anlatmaktayd. te taraftan bu airetler kendilerini Trk, Alevi ve Kzlba olarak grmekteydi. Nitekim eyh Sait de onlarn etnik alglarnn bilincinde olduundan onlara Trke hitap eden bir mektup yazarak, kendi yanlarnda yer almalarn salamaya almtr. 45 Bu mektubunda eyh Sait: slam dinini, kafir olan Mustafa Kemalin zulmnden kurtarmak iin uara hareket edildiini, bu savan mezhep ve tarikat ayrm gzetilmeden btn Mslmanlara farz olduunu belirterek, mslman olan Hormek airetinin de kendilerine katlacan umduunu; katlmalar halinde istenilen yerlerin kendilerine verileceini belirterek, bu dinsiz hkmetin kendilerini dinsiz yapacandan, bunlara cihadn

Bruinessiene gre Alevi Hormeklilerin isyana katlmaynn bir nedeni de Hormeklilerin, iilie kar ortodoks Snni ideolojisini benimsemi olan Cibranllar tarafndan aalanmalar ve ezilmeleriydi. Mustafa Kemalin Trkiyesi laik bir cumhuriyetti; Aleviler ilk kez eit haklara sahiptiler ve kanunlar onlar koruyordu. Snni eyhlerin denetimi altnda bir Krdistan onlarn sadece aleyhine olabilirdi Bruinessen, age s. 435 45 M erif Frat age s 200. Mektup yle yazlmt: Hormek aireti resasndan Halil, Veli ve Haydar aalara. Esselamn-aleykm, rahmetullahi ve berakatihi, lehIhamd, velminne, hidayeti rabban ile dini mbini Ahmediyi kafir olan Mustafa Kemalin yedi zulmnden tahlis etmek gazas niyetiyle uara hareket edildi. Bu gaza ve cihadn mezhep ve tarikat tefrik edilmeden Lailaha-illallah" Muhammeden resulallah diyen btn slam mvehitleri zerinde farz olduundan minnelkadm memleketimizde byk bir gayret ve ecaat sahibi olan Mslman airetinizin de eriat gurrayi Ahmediyeye ve bu cihad ekbere itba, edeceinize itimadm berkemaldr. Ya eyylhelensar dinimizi ve namusumuzu bu mIhetlerin elinden kurtaralm, size istediiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hkmet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktr. Bunlarla cihat farzdr. Yacuhid yukatilo fissebilIah.Allah yolunda cihad edin ve savan) 4. Kanunisani 1341(4 Ocak 1925) Emirelmcahidin. Elseyit Muhammet Saidi nakibendi.

44

17

farz olduunu belirtiyordu. Mektubun sonunda kendisi iin yapt Emirelmcahidin Elseyit Muhammet Saidi Nakibendi. Tanmlamas ise Snni bir din adamnn verdii fetvann Aleviler zerinde etkisini glendirmek ve aa karmak amac tamaktadr. Seyitlik gerek Snni Krt ve gerekse Alevilerin din ritellerinde kullanlan ortak bir kavramdr. eyh Sait, Alevi airetleri isyana katmak iin onlarn etnik kimlie ilikin alglarn basklayacak Seyitlik kavramn n plana kararak, ortak bir etnik kimlik yerine, ortak din deerlerini n plana almaktadr. Ayrca Hormekliler iin Mslman airetiniz vurgusu yaplmak suretiyle eyh Sait, Snni Krtlerin Alevilere tarihsel baknn deitii, artk onlar da Mslman ve karde grd vurgusu yapmtr. te taraftan bu dnemde yaymlanan bildirilerin bir ounda yapldnn aksine Krt olmaktan hi bahsedilmemek suretiyle Alevilerin Krtlk algs konusundaki tarihsel grleri dikkate alnm ve bu yolla onlar isyan srecine katmak istemitir. Buna ramen; mektubun Trke yazlm olmas, kullanlan diplomatik bir dil zerinden din kardeliinin vurgulanmas, yaratmamtr. 46 ustaca beklenen etkiyi

syanda aktif rol alan kiilerin, Hormeklilerin kendi yanlarnda yer

almalarn salamak iin eyh Saite yazdrdklar bu mektubun, Hormeklilerin eline ulamas zerine, Hormek ileri gelenleri bir toplant yaparak durumu deerlendirmilerdir. Bu toplantda, Hormek ileri gelenleri, isyana kar koyacaklarn eyhin elilerine sylemi ve kendilerine yazlan mektubu, Mehmet erif Frata bildirmilerdir. Mehmet erif Frat, daha sonra yaplan deerlendirmeler sonucunda kendilerine gnderilen bu mektubu, Varto Kaymakam Srr Beye gnderme karar aldklarn belirtmektedir. 47 Burada, Hormek ve Lolan airetlerini syanclarn tehdidine maruz brakan durum, onlarn Bingl ve Hnstaki isyanc kuvvetlerle Vartodaki kuvvetler arasnda kalm olmalardr. syanclarn planna gre, syan patlad gn Melekanl eyh Abdullah; Solhan, meran, Zikti airetlerini alarak Karlovann Cibran aireti reisi Baba, Kamil ve Hatto oullaryla birlikte Vartodaki Hormek airetini datp, Varto merkezini igal edecekti. eyh Abdullah, Vartodaki Cibran kuvvetlerini de alarak, Hns zerinden Malazgirte girip Hasananl Halitin kuvvetleriyle birleecek ve Bitlis zerine yryp Cibranl Miralay Halit Beyi kurtararak, Irak hududunda eyh Mahmudla birleeceklerdi. 48

Mustafa Frat age s. 242 M. erif Frat age s. 199-200 48 ey Mahmut, Irakta ngiliz emperyalizminin uygulamalarna kar milli bir hareket gelitiren eyh Mahmut Berzencidir. eyh Mahmut, 1922 ylnda ngilizler tarafndan Irakta ynetime getirilmiti. Ancak bir sre sonra Krtlere boyun edirmek isteyen ngilizlere kar karak zgr Krdistan Hareketini balatmt. Cibranllarn nclk ettii Krt hareketinin ad ise Azadi, yani Krt stiklal Cemiyeti idi. Burada nemli bir konunun altn izmekte fayda vardr. Cibran askeri kadronun kontrolnde olan ve Varto zerinden Malazgirte ynelen Krt kuvvetlerinin ana amac eyh Mahmut Barzenci ile birlemektir. Ancak eyh Sait liderliindeki
46 47

18

syanclarn bu plann renen Hormekliler, isyan baladnda, ilk nce kendileri zerine kuvvet sevk edileceini bildiklerinden, syan baladktan ve bunu haber aldktan hemen sonra 17 ubat 1925 tarihinde Hormek ve Lolan kylerinin ortasnda bulunan stkran Nahiyesinde toplanarak, isyana kar koyma karar alm ve bu kararlarn Lolanllara da bildirmilerdir. te bu andan itibaren Hkmet kuvvetleriyle ilikiye geilmi ve Vartonun mdafaas iin gnderilmitir. Hormek kyleri zerine syanclarn bir harekata girieceklerinin renilmesi, Hormek liderleri arasnda, bu harekat karsnda alnacak tavr konusunda gr ayrlklarnn domasna neden olmutur. Bu tarihe kadar Hormek airetinin fiilen ynetimini elde tutan Mehmet erif Fratn amcas Halil Aa, Hormeklilerin pasif kalmasn, isyana kar her hangi bir giriimde bulunulmamasn istemektedir. Ancak yeenleri Mehmet erif Frat ve Ali Haydar Dikmen, amcalarnn aksine syana kar aktif olarak bir savunma hatt oluturarak, Hormek kylerinin savunulmasn ve isyanclarn Vartoyu ele geirmelerine engel olmasn istemektedirler. Dikmene gemitir. Giderek Halil Aann Kare toplantsnda ortaya koyduu sylemin aksine Hormeklerin ynetici ailesinde, isyan srecinde giderek derinleen bu gr ayrl sonucunda, airetin liderlii Mehmet erif Frat ve Ali Haydar bir milis g oluturularak, Vartonun savunmasna

davranarak; Varto zerine hareket eden syanc kuvvetleri, Kasman kynde karlayp arlamas ve bunlara lojistik destek salamas, Halil Aay halkn gznden drm ve Hormekliler, Mehmet erif Frat ve kenetlenmilerdir. Bu srete Mehmet erif Frat, Kasman, stkran ve evresindeki Hormek amcaolu Ali Haydar Dikmen etrafnda

kylerinin lideri olarak ortaya kyorken; Ali Haydar Dikmen de Varto ve evresindeki Hormek ve Alevi airetler arasnda bir liderlik gelitirmitir. Bu tarihten itibaren Mehmet erif Frat, emrindeki milis kuvvetleriyle eyh Sait syanna aktif olarak kar koymu; Karlovadan Varto zerine sevk edilen Cibran kuvvetlerine kar, isyanclarn eline gemesi zerine, engellemiler, syanclarn bu blgedeki Alevi kylerini mdafaa etmi; Vartonun savunmasna katlmtr. Hormek kuvvetleri, Vartonun isyanclarn Hnstan gelen kuvvetlerle birlemesini Arpa deresini geerek esas kuvvetlerle birlemesini

ana ktle srarla Diyarbakrn alnmas amacna ynelmitir. Hareketin belli bir hedefe doru btncl bir askeri harekat karakterinden uzaklamas ve Diyarbakra younlamas ve bu nedenle g kaybetmesi zerinde, isyan kontrol eden gerek ngiliz ve gerekse Trk istihbaratnn ynlendirmeleri etkili olmutur.

19

durdurmulardr. Bu milli kuvvetler 20 ubat 1925te Gazi Mustafa Kemal, Millet Meclisi ve Mir Fevzi Paa ile Diyarbakr nc ordudan emir alm ve bizzat Gazi tarafndan takdir edilmilerdir. 49 syann sona ermesiyle birlikte, Mehmet erif Frat da ne yazk ki, yerel hkmet organlarna szan Krtler tarafndan, merkezi hkmet yanltlarak, isyanclarla bir tutularak Ispartaya srgn edilmitir. Kendi anlatmyla srgn edilmesi olay yledir: Bu milli Mukaddes vazifeden sonra, muhitte emin ve parlak bir mevkii elde etmitim. Varto Hkmeti, Mu Vilayeti ve Frka komutan yannda szm geer ve kendi kabile ve akrabalarm yannda sevilir ve saylrdm. Bu srada Varto Kaymakam Vekili Muun Artit Kynden Desto olu Ali Efendi idi. Biz Selikanda 34 alay komutan emrinde iken A efendinin kaynbiraderi olan Cibranl Yzb beyin olu milislerimiz tarafndan ketledilmi Bu srada hkmet arkta kalan btn aa ve beylerin garbe nakilleri iin lahiya hazrlad ve btn vilayet ve kazalardan mtegallibeleri soruyordu Ali efendi bu frsat karmam, bizi de hkmete muhalif ve mtegallibe gstermi, nahiyeden benimle beraber birka akrabam ve sevdiklerimin adlarn dahiliye vekaletine gndermiti.50 Srgn olay M, erif Frat zerinde derin bir etki brakmtr. Buna ramen Mehmet erif Frat: Bize ok ar gelen ey, mevcudiyetimizi uruna feda ettiimiz bir idarenin srgn olmakt. O idare ve hkmet ki, biz onun yardm ve lks urunda hayatmz hie sayarak her trl tehlikeyi gze alarak, maduriyetlere katlanarak dounun en yce dalarnda dalgalanan anl bayramz beklemitik. Bu kadar haksz bir durum karsnda bile Cumhuriyet idaresine kar iimiz soumad ve milli hkmete darlmad. Bize yaplan hakszlktan byklerimizin habersiz olduklarn bilirdik. 51 diyerek olayn gerek i yzn ortaya koymutur. Mehmet erif Frat, Ispartada geen srgn hayatndan sonra, 1928 ylnda

Vartoya dnmtr. 1929da Vartoda alan Millet Mekteplerinde eitmen olarak grev alarak, okuma yazma seferberliinde aktif olarak grev almtr.

Mehmet erif Frat Dou lleri ve Varto Tarihi, s 210-211 M. erif Frat, Hayat ve Hatralarm, C. 1 s. 56,58-62-63 Varto Kaymakam Vekili Ali Desto, eyh Sait syannda da ikili oynayarak, Vartonun isyanclarn eline gemesine neden olmu; ancak isyandan sonra hkmetin yerel organlarnda yer alarak Krtlk faaliyetlerine devam etmitir 51 M. erif Frat age, C 1. s. 62-63
49 50

20

II BLM TEK PART UYGULAMALARINDAN OK PARTL HAYATA GETE MEHMET ERF FIRAT

1. Karlova lesi Tahrirat Katiplii ve orikli Hasan Olay Mehmet erif Frat, 1934te Bingln Karlova ilesi Yaz leri Mdrl grevine atanm ve burada eyh Sait isyan kalntlar olan aa, ayan, eraf ve devlet brokrasisi arasnda kurulan kar ilikilerini aa karmaya almtr. Bu dnemde, mtegallibenin devlet brokrasisiyle kurduu iliki ve bu iliki zerinden salanan kar ilikileri, zellikle de bu ilikilerin rettii ekyalk olaylar halk rahatsz etmi; Mehmet erif Frat da bu ilikileri aa karmaya uramtr. Tahrirat katiplii dneminde eyh Sait isyan ile 21

balants bulunan ve bu isyann bakiyelerinden olan orik kynden, orikli Hasan adnda bana dl konmu bir ekyann takibi konusu ile ilgilenmi ve bu olay onun tahrirat katipliinden alnmasna neden olmutur: Karlova Kaymakam olan Binba Kemal Tuncer, orikli Hasan ve etesiyle anlaarak, bu etenin ekyalna gz yummutur. Kemal Tuncer orikli Hasan takipi srasnda bu kiiyi ldrdn resmi makamlara bildirerek, bu kiinin bana konmu olan dl alm; ancak Mehmet erif Frat, gerekte orikli Hasann ldrlmeyip ekyala devam ettiini ortaya karmtr. Bu nedenle, brokrasi-ayan ve eraf karsna alm, gcn ekyalktan alan bu kombinezona kar grevini srdremez duruma gelmitir. Hatta eitli ynetim kademelerinde yer alan Krtlerin abalaryla kendisi hakknda tahkikat almtr. 52 M erif Fratn grevini srdremez hale gelmesinde bu ilenin nfusunun ounluunun Snni Krt oluu nemli bir rol oynamtr.

2. Bilimsel ve Kltrel almalar: Dou lleri Ve Varto Tarihi orikli Hasan Olayndan sonra Mehmet erif Frat, 1935te kendisi iin daha gvenli bir yaam alan olan kyne dnm ve burada kendisini bilimsel ve kltrel almalara vermitir. Bu tarihten itibaren yaad blgede airetler aras anlamazlklarn giderilmesi ile toplumsal birliin salanmas, cumhuriyetin temel kazanmlarnn ve deerlerinin blge insanna anlatlmas konusunda, yarglarn krlmas ve zellikle faaliyetlerde bulunmutur. Aleviliin tarihsel-toplumsal de Alevilik ile Trklk arasndaki ilikinin ortaya varlnn tespiti ve Alevilik konusunda, toplumda yer etmi yanl inan ve dncelerin, n karlmas iin bilimsel ve tarihi almalar yapmtr. Tarihi olaylarn aklanabilmesi iin metodolojik olarak saha almas yannda; ecere ve dier yazl, grsel, maddi kalntlar ile basl eserleri incelemi, tarihi olaylarn getii yerleri tespit ederek buralar gezmi, tarihi stratejik konumlarn deerlendirmi, olaylar yaayan ve tank olanlarla almalar yapmtr. Kendisini ve yapt bilimsel almalarn ynlendiren temel sorun, aslen bir Trk boyu olarak grd Krtlerin neden Trk kimliinden ayr bir kimlik gelitirdii; etnik ve kltrel varlklar itibariyle Trki zellikler gsteren blge Alevilerinin neden zaza-dmbeli grmeler yapmtr. Bingl, Erzincan, Kars, Erzurum, Dersim yrelerini gezmi ve buralarda saha

52

Bkz Mustafa Frat age Ek 7 Belgeler 7 Varto Sulh Ceza Hakimlinde alnan ifade tutana, Ek 8 Belge 8 Mu Asliye Ceza Mahkemesi Bakanlna sunulan dileke, s.487-496

22

dili ile konutuklar sorunu olmutur. Bu sorunun cevabn ararken gelitirdii bilimsel metodoloji, ortak deerler alan olarak kltr ve kltrn somut ifade arac olarak dil zerinde durmasn gerektirmitir. Bu nedenle doudaki Alevi airetlerin ounlukla konutuklar dil zerinde durmu, iletiim arac olarak dilin temel unsurlar olan kelimeler, kelimelerin yaps, ihtiva ettii anlam ve zaman iinde kazand yeni anlamlar incelemi; zaza-dmbeli dilinin Trke, Farsa ve Arapa ile olan ilikisini irdelemitir. Kltr ve zelde folklorik deerleri ele alarak incelemi, deiime kar en fazla diren gsteren din ve dini motifleri ele alm ve zellikle de gnlk konumalarda Zazaca konuulmasna ramen dini trenlerde(Cemde), Trke glbanklarn okunmasndan hareketle, bu airetlerin Trk olduu sonucuna varmtr. te taraftan, Yavuz Sultan Selim ile ah smail arasnda yaanan mcadelelerin bir rn olarak, blgeye g ettirilen bir ksm Trk airetlerin ise zamanla Krtlerle etkileerek Krtletikleri sonucuna varmtr. Yukarda belirtilen temel sorun alanlaryla ilgili olarak yapt almalar 1948 ylnda tamamlayarak, Dou lleri ve Varto Tarihi adyla yaymlamtr. Bu eserinde, Mehmet erif Frat, Krtlerin mstakil etnik bir topluluk olup olmad tartmas ekseninde, Krt ad altnda toplanan Baba Krdi, Kormanco ve Zaza ubelerinin oluumunu tarihi olaylarla aklamaya almaktadr. Mehmet erif Frata gre, Baba Krdo ad verilen ube, temel olarak Hatti-Hitit Trklerinden kopan Haltilerdir ki, bunlar da inin kuzeyinden Hataydan kopup gelen Trk topluluklardr. Frat, Haltilerin Orarto havalisine yerleip, burada Topa(Van)da byk bir Trk hkmeti kurduklarn; bir sre sonra da ran egemenliine girmeleri nedeniyle, ran dilini z Trkelerine kartrp Trk, Acem, ve eitli dillerden topladklar Kormanco dilini meydana getirdiklerini ve daha sonra Yavuz Sultan Selimin bunlar Krt ad altnda birletirerek iilie kar harekete geirdiini tarihi olaylarla aklamaktadr. 53 Kormanco ad verilen Krt topluluklarnn ise, tamamen z be z Trk airetler olduunu; yine Yavuz Sultan Selim dnemindeki olaylara dayanarak aklamaya almaktadr. Frata gre, Kormanco ad verilen ube, Yavuz dneminde, iilie kar Baba Krdolar takviye etmek amacyla anadoludan douya grlen Trkmen airetlerin, Baba Krdolarla kaynap z benliklerini yitirmesi sonucu ortaya kan ve Kormanci konuan bir topluluktur. 54 Zazalar ise Milattan yarm asr nce Bahteriyan ve Belh havalisinden rana akan Part Trkleri olup,
Mehmet erif Frat age. S. 10,11,12,13,14 Hattua arivlerinde KBO III, 13 sra no ile kaytl ve Akad Kral Naram-Sine ait artamhari metninde Naram sine kar 17 Anadolu Kralnn glerini birletirdikleri ve bu krallardan birinin de Trk kral lsu-Nasi olduu yazlmaktadr. 54 Mehmet erif Frat age s. 14
53

23

Acemlerin dil ve kltr okluu karsnda sarslarak, kendi dillerini Acemce ile doldurmu ve yzde altm Acemce ve arta kalan Trke ve dier dillerden kurulmu bir dil olan Zazaca konumulardr. 55 Frata gre, Kormanci-Krte dili aslnda tarihte var olan ve her hangi bir millete mahsus olan tarihi bir dil deildir. Bu dil aslnda Trkeden ve sonradan bir ok milletlerin dillerinden toplanm zel bir lisandr. 56 Mehmet erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi adl eserinde, dou illerinde yaayan Alevilerin, tarihsel sre iinde buraya nereden gelip yerletiklerini; bu inan dairesin iine nasl girdiklerini, bu airetlerin Trklkle illiyetlerini tarihsel olaylar ele alarak aklamaktadr. zel olarak de eserini Hormek ailesinin tarihine ayrm ve Hormeklilerin Anadolunun fethine ynelen Sleyman ahn komutanlarndan Mehmet Pehlivani el Harezmi adl, Harzemli bir Trkn soyundan geldiklerini; o adaki lakaplarnn Hurum Began olduunu ve bu lakabn Azarbaycan yaknlarndaki Hurum dznden geldiini ve Hormeklilerin de buradaki ynetici aile olduunu, tarihi olaylar ve koymutur. 57 3. ok Partili Hayata Gei, 12 Temmuz Beyannamesi ile Gerekletirilen Demokratikleme abalar , Varto Mektubu ve Akisleri Cumhuriyetin kuruluundan ldrld tarihe kadar, Mehmet erif Fratn temel kayglarndan biri Alevilerin, tarihsel srete karlat bask ve zulmlerin bir daha yaanma ihtimalidir. Bu nedenle Cumhuriyete ve onun kazanmlarna, iinden kageldii toplumun sahip kt gibi candan sahip kmtr. Ait olduu toplumsal evrenin varlnn devam iin de mutlaka Cumhuriyetin srdrlebilirliinin salanmas gerei ve bu noktada kan tehdit ve tehlikenin bertaraf edilmesi olmutur. 1945ten sonra meydana gelen gelimeler, zellikle Trk inklabndan meydana gelen sapmalarn hissedilebilir bir ekilde ortaya kmaya balad bir dnemde yaanan irtica, Onu ve ait olduu toplumsal evreyi rahatsz etmi, kayglandrmtr. Btn bir Osmanl
Mehmet erif Frat age s. 16 Rusyann Erzurum konsolosu Jabann hazrlad ve daha sonra Petersburg Bilimler Akademisi tarafndan Lugat haline getirilip 1868de baslan eserde yer alan 8378 Krte kelimeden 3080i Trke, 2000i Arapa, 2230 Farsa 370i pehlevice 220si Ermenice ,60 erkezce, 20si Grcce olarak tespit edilmitir. Bkz Tekin Erer, Krtlk Meselesi stanbul 1990 56 Mehmet erif Frat age s. 23 Ayn eserinde Frat, Kormanco ubesine mensub olanlarn konutuklar Kormanci dilinin yzde altm Eski Asya ve Anadolu Trkesi, Yzde krknn Acem ve Arapa olduunu; Babakrdilerin konutuklar Kormancinin Yzde krk,eski Asya Trkesi, yzde otuzu Farisice, ve yzde otuzunun da Arapa; Zazacann ise yzde ellisi Acemce yzde krk eski Trke yzde onunun Arapa olduunu belirtmekte ve bir ok kelimenin ayn olduunu tespit etmektedir. Bkz age s. 26 57 M. erif Frat age s.89-99
55

ecerelerle ortaya

24

tarihi boyunca Osmanlnn Alevi Trkmenler zerine yrtt siyaset ve nihayet stibdat dneminde Hamidiye Alaylarnn devleti arkasna alarak blgede yaptklar zulm bir daha yaanabilir miydi? Cumhuriyet bu kaygy gidermi, gvenli bir yaam alan oluturmutu. Fakat imdi, tekrar din dersleri zorunlu olmaya ve din ve mezhep anlay toplumsal hayata hakim olmaya balam ve hele Demokrat Partinin kuruluundan sonra Osmanldan Cumhuriyete devreden aaeraf g kazanmaya balamtr. stelik birka yl nce kanl arpmalarla ortadan kaldrlan ayrlk gler, g kazanmaya balamtr. Btn bunlar kayglar arttran gelimeler olmutur. Bahsedilen dnemde Cumhurbakan nn, Sovyet Rusyann Boazlarn statsnn deitirilmesi ve Trkiyeden toprak talebinin yaratt gvenlik bunalmn amak iin batl lkelere yanamak durumunda kalmtr. Bu dnemde, batl lkelerin Sovyet yaylmasna kar demokrasiyi glendirme abalar Trkiye zerinde de etkili olmu; bu nedenle smet nn ok partili hayata geii gerekletirmitir. ok partili hayata geile beraber, yeni kurulan Demokrat Partinin demokratik bir ortamda alabilmesi ve rgtlenebilmesinin nndeki engellerin kaldrlmas ve rejimin normalletirilmesi iin de 12 Temmuz Beyannamesi yaymlamak suretiyle demokratik bir alm gerekletirmitir. Rejimin normalletirilmesi ve muhalefetin demokratik ortamda serbeste rgtlenebilmesi iin balatlan bu giriim, ayn zamanda 1934 ylnda karlan ve Dou Anadoludaki bir ksm aalarn srgnnn hukuki temellerini oluturan Mecburi skan Kanununda deiiklik yaplmasyla desteklenmitir. Bu kanunla, blgeden srgn edilen aalarn memleketlerine geri dnmelerine msaade edilmitir. Bylece srgne tabi tutulan eyh Sait ailesi ve eyh Sait syannn aktif liderlerinden biri olan eyh Ali Rza beyannamenin yaymlanmasndan dokuz gn sonra, memleketlerine dnmtr. Bu arada Sovyet Rusya, bir blmn igal altnda tuttuu randa kendisine bal iki hkmet kurmutur. Bunlardan biri 12 Aralk 1945te Tebrizde kurulan Muhtar Azarbaycan Cumhuriyeti; dieri de 22 Ocak 1946da kurulan Mahabat Krt Cumhuriyetidir. Mahabad Krt Cumhuriyeti araclyla ran kontrol altnda tutan Sovyetler Birlii Mahabat Krt Cumhuriyeti zerinden egemenlik alann Kuzey Iraka kadar yaymak eilimindeydi. 58 Bu nedenle blgedeki Krt hareketi, Komel gizli tekilatlanmasndan, Sovyetlerin isteiyle Krdistan Demokrat Partisi eklinde bir harekete dnmtr. Ancak ABD, ran zerinden Kuzey Iraka kadar etkisi grlen Sovyet yaylmasndan rahatszlk duymaktayd. Dolaysyla, 1946l yllar, esas itibariyle Sovyetler Birlii ve ABDnin blgedeki politikalarnn att
58

Mehrdad R zady Bir El Kitab Krtler, Doz Yaynlar stanbul 2004 s. 139

25

bir tarihi konjnktr meydana getirmekteydi. Bahsedilen bu tarihi konjnktrde Krtlere, her iki taraf da nemli grev ve misyon yklemi bulunmaktadr. Sovyetler, Mahabatl bir aileden olan Kad Muhammed araclyla ve Krtleri zerk bir ynetim iinde kendisine balayarak gneye inme ve burada Krtler zerinden yaylmay amalyorken; ABD ise daha ziyade Krtlerin gl dinsel ilikilerinden ve yaylmasn karlamaya alyordu.
59

dinsel liderliinden yararlanarak Sovyet

Rusyann Krtler zerinden blgeye yaylma eilimini hisseden Mehmet erif Frat, mevcut durumu ve ayrlk faaliyetlerin Rusya ile olan balantlarn doru bir biimde ve zamannda tespit etmitir: Bu yl garpta olan btn menfiler, dersim aalar ve hatta eyh Saidin olu Ali Rza gelmiti. eyh btn halka hkmetin paralanacan ve demokratlarla Halk Partisi arasnda kacak kavgann orduya sirayet edip, daimi bir isyanla cumhuriyetin paralanacan ve bu suretle de er ge yurdun dndaki Krtlerin Ruslardan kuvvet alp kendilerini kurtarmaya geleceini, imdiden silah ve cephane alp, hazrlanmalarn propaganda ediyordu. 60 ABD, Sovyetlerin bahsedilen yaylmasn karlama emberine Trkiyeyi de katarak, dine dayal gl bir savunma ya da dier bir deile kuatma hatt oluturmutur. Kuatma hattnn smet nn zerindeki arl, demokratik bir almla sonulanmtr. Bahsedilen alm, Krtlerin youn olarak yaad bir alanda, Krt feodallerin siyasal alana etkin birer aktr olarak katlmalar sonucunu dourmu; srgn edilen Krt aa ve eyhleri srgnden geri dndrlerek, bunlardan yararlanlma yoluna gidilmitir. Amerikann bask ve ynlendirmeleriyle, 12 Temmuz Beyannamesi zerinden demokrasiyi glendirme abalarnn ieride yaratt gerginlik, tek parti iktidarnda smet nnye kar, ban Recep Pekerin ektii bir muhalefete neden olmutur. zellikle dini yaynlarn serbest braklmas, basn zgrl kapsamnda, Necip Fazl Ksakrek ynetimindeki Byk Dou Mecmuas merkezli, Kemalist rejime ynelik sert eletiriler yaplmas, muhalefetin irtica kaygsn bytmtr. Mehmet erif Frat, rtica tehdidinin Krtlk hareketiyle gelierek bydn ve Cumhuriyeti kuattn gryordu. Bu nedenle Varto Mektubunda bu konuyu ele alyor, Particilik. Demokratlk bahanesiyle ekilen fesat tohumlar filizlendi. Diyerek gidiattan
59 60

Bkz William Aegleton, 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti Koral yaynevi, stanbul 1990 s. 154-155 M erif Frat Hayat ve Hatralarm s. 32-33 aktaran Atilla Frat age s. 19

26

kaynaklanan kaygsn dile getiriyordu Mehmet erif Fratn kaygs, bu gn Krt Alm konusunda yaplan hkmet uygulamalarna kar muhalefetin besledii kaygnn benzeri bir kaygdan ileri gelmekteydi. stelik bu kaygy besleyen gelimeler pe pee yaanmaktadr. Sovyetlerin kontrolnde bir Krt devletinin kuruluu ve srgn edilen Krt aalarnn memleketlerine dnmesi, blgede bir Krt kaynamasna neden olmutur. 12 Temmuz Beyannamesinin ilanndan sonra gerekletirilen demokratikleme abalar dorultusunda nn, ilk gezisini Erzuruma yapm, ardndan Demokrat Parti bakan Celal Bayar 4 Ekim 1947de Erzuruma gelmi ve byk bir kalabalkla karlanmtr. Esasen Celal Bayar karlayanlar arasnda, yeni srgnden dnen eyh Sait ailesi ve bu aileye bal olan dier airetler de vardr. Gerek smet nnnn ve gerekse Celal Bayarn blgeyi ziyareti ve demokratik alm buradan balatm olmalar blgede bir hareketlilie neden olmutur. Tm bu gelimeler karsnda Mehmet erif Frat, Sovyetlerin gneye yaylma stratejisi karsnda Batl glerin Trkiyede Krt etnisitesini harekete geirmeleri ve hkmeti demokratik alma ynlendirme giriimleri zerine, Varto Mektubu adl bir makale kaleme alm; blgedeki Krt kaynamasnn yaratt tehlikeye iaret etmitir. Varto Mektubu, Hseyin Cahit Yalnn ynetiminde bulunan Tanin gazetesinde 6 Kasm 1947 ylnda yaymlanm, ele ald konu gnlerce manet olmutur. Mektup, smet nnnn 12 Temmuz Beyannamesinde ilan ettii demokratiklemenin, douda yanl alglandn, Demokrat Partinin kurulmasyla beraber ortaya kan muhalefetin blgede Krt ayrlk hareketi glendirdiini belirtmitir. Makale, Demokrat Partinin alndan sonra, din neriyatnn serbestlii ve halk partisinin ve hkmetin fazla korku gstererek eyh Sait olu Ali Rza gibilerin yerine dnmelerine msaade etmesi,nden sonra afi ve Naki Krt airetlerinin Demokrat Partinin eriat kuracana ve Krtlere bir gn beylik vereceklerine inandklarn belirterek, bu muhalif Krt airetlerinin bu dorultuda faaliyetlere giritiklerine iaret ederek Celal Bayarn Erzurumda, eyh Sait syanndan arda kalan gler tarafndan eriatn kurtulu ordular komutan gibi karlandn; eriatlk ve Krtln el ele yryerek rejime ynelik bir tehdit oluturduunu belirtmitir. Demokrat Parti, Varto Mektubunda kendilerine ve genel bakanlarna ynelik bu ar itham ve sulamalar kullanarak gnlerce basn zerinden Varto Mektubunun yazar Mehmet erif Frata saldrm ve onu hedef olarak gstermitir. Varto Mektubunu yazan iin bizzat Fuat Kprl, Kudret Gazetesinde yaymlanan Bir lgnlk m yoksa bir tahrik mi balkl makalesinde ark vilayetlerimizdeki vatandalarmzdan bir ksmn vatan haini gibi gsteren onlara hakaretler savuran, Demokrat Partiyi dini irticaa ve vatan btnln 27

paralamaa alet olmakla itham eden bu yaznn sahibi eer bir lgn deilse, akl ve uuruna sahipse mutlaka bir tahrikidir 61 deerlendirmesini yapmtr. 11 Kasm 1947 tarihli Vatan gazetesinde, gazetenin bayazar Ahmet Emin Yalman, Her eyden Evvel Memleket adl bayazsnda Mektubun ark halkna irkin bir ekilde dil uzattn bu nedenle de gereinin yaplmasn istemitir. Ayn gn tarihli Kudret Gazetesinde ise Fuat Kprl, Dini rticaa da, Siyasi rticaa da Hayat Hakk Tanmyoruz balkl makalesinde Vaktiyle <<Terakkiperver Frka>>y ortadan kaldrmak iin nelere teebbs edildiini hatrlayarak <<Demokrat Parti>> ye kar da buna benzer tertipler hazrlayan ve fakat bu oyunu oynayamadan iktidardan ekilmek zorunda kalan totaliter Peker kabinesinin son taraftarlarnn, matbuat hrriyetine kar oynamak istedikleri bu oyunu da imdiden suya drmek lazmdr. Diyerek mektubun Pekerin bir tertibi olduunu belirtmitir. Celal Bayar ise basna verdii demete, Varto Mektubu iin Bizden evvelki siyasi partilere kar tertip edilmi komplolarn benzeri bir komplonun rn olduunu ifade etmitir. Ahmet Emin Yalman ynetimindeki Vatan Gazetesi, 8 Kasm 1947 tarihli

bayazsnda Varto Mektubunu yazan kiiyi aka hedef gstererek, bu kiinin cezalandrlmasn istemitir: Eer hakikaten Demokrat Partinin ismini istismar ederek kara taassupla bir irtica yaratmak isteyenler varsa onlar elbette cezalarn bulacaklardr. 62 Vatana gre bu kii, Demokrat Partinin ismini istismar ederek, kara taassupla bir irtica yaratmak istemektedir. Bahsedilen sert deme ve yazlardan sonra, 17 Kasm 1947 tarihinde Vatan gazetesi Varto Mektubuna kar dou illerinde mitingler yaplacan duyurmak yoluyla, miting kkrtcl yapm ve nihayet Dou illerinde Varto Mektubu aleyhinde mitingler tertip edilmi; Mehmet erif Frat hedef olarak gsterilmitir. Btn bu olaylar, CHPnin yedinci kurultaynn yapld aynda younlamakta ve Demokrat Parti, seim kanunun hazrlanmas konusunda mektubunu gndemden drmtr. Ancak bir sre sonra, 1948 ylnda, Mehmet erif Fratn Dou lleri ve Varto 1947 ylnn kasm bir muhalefet

Varto Mektubu zerinden

yrterek, iktidardaki CHPden Cumhurbakannn parti bakanln brakmas ve yeni tavizler koparmaya almtr. CHP kurultaynn istediini alamamas, Varto sona ermesi ve muhalefetin, Varto Mektubu zerinden

Tarihi adl eserinin yaymlanmas, blc evreleri ve bu evrelerin arkasndaki karanlk

61 62

Fuat Kprl, Bir lgnlk m Yoksa Bir Tahrik mi, Kudret, 9 Kasm 1947, ayrca Cumhuriyet, 9 Kasm 1947. Vatan, Rejim Aleyhtar Yazlar, 8 Kasm 1947 s. 1-2

28

gleri harekete geirmitir. Dou lleri ve Varto Tarihi, Krt milliyetiliinin zerine bina edildii, Krt etnisitesine ait geleneksel ve kurgusal bilgiyi eletirmekte ve Krtlerin Trklkle illiyetlerini ortaya koymaktayd. Fakat esas olarak, Dou lleri ve Varto Tarihi dou ve gneydouda kresel glerin yaratmak istedii Krt milliyetiliine omak sokmakta, Krt milliyetiliine ait siyasal birlik oluturma abasna darbe vurmaktayd. Temel olarak Dou Anadoluda yaayan ve aslen Alevi olan airetlerin; kltr, dil ve yaam tarzlarndan hareket ederek, bu airetlerin Krt olmadklarn, tarihi ve kltrel verilerden hareket ederek ortaya koymakta ve bu konudaki dayanarak ispatlamaktayd. Bu nedenle, Krt hareketinin siyasal bir hareket iinde btnlne ynelen ve bu hareketi din olgusuyla destekleyip, Sovyet yaylmacl karsnda glendirmeye alan kresel gler ve onlarla ibirlii iinde bulunan g evreleri, Mehmet erif Frat ve etkinliklerini bir engel olarak grmlerdir. Bu nedenle bahsedilen karanlk gler, bir sre sonra, onu ortadan kaldrmaya ynelmilerdir. eyh Sait isyanndaki tavr ve gerekse Varto Mektubu ile Krtlk hareketine byk bir darbe vuran ve zellikle de bu hareketi yrten ve liderlik eden Krt airetlerine zarar dokunan Mehmet erif Fratn ortadan kaldrlmas zorunlu hale gelmitir. Ancak Mehmet erif Frat ortadan kaldrmaya yeltenenler, onu ortadan kaldrmann da ne denli zor olduunu grmlerdir. Bu nedenle airet iine szarak aile iinde, eyh Sait syanndan beridir yaanan gr ayrlklarn kullanarak ve bu gr ayrlnn yaratt atmay yneterek; aile ii atmadan bir cinayet retmilerdir. temel tezlerini tarihi ecere bilgilerine

4. Mehmet erif Fratn ldrlmesi eyh Sait syanndaki tavr nedeniyle halkn gznden den ve toplumsal liderlii yeeni Mehmet erif Frata kaptran Halil Aa, halka zulm yapmakta, kylye huzur vermemektedir. Kyl, Halil Aay Mehmet erif Frata ikayet etmekte ve bu adam durdurmasn istemektedir. Bu nedenle Halil Aa ile Mehmet erif Frat arasnda eyh Sait syanndan beridir yaanan anlamazlk derinlemi; Halil Aann Cumhuriyete entegrasyon hususunda yaad zorlanma, giderek atmaya dnmtr. Halil Aa ile Mehmet erif Frat arasndaki anlamazl gren Krt ve karanlk gler bu atmay derinletirmilerdir. Mehmet erif Frat, amcas Halil Aann halka yapt zulm

nleyemeyince amcasn kyden srgn etmitir. Kynden srlen Halil Aaya Krt airetleri sahip km ve bu kii Doktor Abdullah Cevdetin olu Cem Karldan iftliinde bir sre kahyalk yaptktan sonra ve bir ksm Krt beylerinin de araya girmesiyle kyne 29

dnmtr. Varto mektubu ve bir sre sonra Dou lleri ve Varto Tarihinin yaymlanmasndan sonra, Halil Aa ile Krt airetleri arasndaki iliki de sklam ve Halil Aa, eyh Saitin olu eyh Ali Rzay olmutur. 63 Bu ziyaretten ksa bir sre sonra Mehmet erif Frat, 1 Temmuz 1949 gn amcas Halil Aa tarafndan Kasman deresinde pusu kurulmak suretiyle ldrlmtr. Cinayeti ileyen Halil Aa, Mehmet erif Fratn inat takibiyle yakalanan orikli evinde ziyaret etmi ve bir gece de misafir

Hasann kyne ulamaya alrken yakalanm; bu kyden birka kii ile beraber eyh Ali Rzada cinayette sank olarak yarglanmlardr. Ancak Demokrat Parti dnemine rastlayan yarglama srecinde Mu Ar Cezada grlen dava, her nedense Bitlise nakledilmi ve yarglama burada devam etmitir. Bu nedenle Mehmet erif Fratn ailesi cinayet ile ilgili olarak, yarglama srecinde bir ok zorluklarla karlam; iddialarn salkl ve gvenli ileyen bir yarg srecinde ortaya koyamam ve tank ifadeleriyle destekleyememilerdir. Sanklarn delil yetersizliinden beraat ettii syleniyor ise de; esasen, Demokrat Parti dnemine rastlayan ve bu dnemde sonulanan yarglama ile ilgili dosyalar, bir takm karanlk gler tarafndan imha edildiinden; braknz dava dosyasn, mutlaka tutulmas gereken karar defteri dahi imha edildiinden, gerekte yarglamann nasl sonuland tam olarak bilinmemektedir. Esasen, Hormek airetinin liderliine ynelen bu cinayet zerinden Cumhuriyet dzenine balanan Alevi Hormek aireti ve giderek Dou Anadoluda Krt harekete kar nemli bir mevzi kazanan Alevi airetler zerinde psikolojik bir hareket balatlmtr.

63

Mustafa Frat age s. 388-396

30

SONU Mehmet erif Fratn ldrlmesi olayndan sonra Alevi airetler zerine balatlan psikolojik harekat, ayn zamanda bu airetler arasnda Krt bir cereyann oluturulmasna da zemin hazrlamtr. Mehmet erif Fratn ok partili hayata geile beraber, kendisine ynelik gerek Demokrat Parti, gerek Vatan Gazetesi ve gerekse Krt evrelerin balatt karalama, ypratma, yalnzlatrma kampanyalar karsnda verdii mcadele dikkate ayandr. Blgede Krt ve irticai bir siyasal dalgaya kar etkin bir mcadele veren Mehmet erif Frat, dnemin iktidar partisi Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan da yalnz braklmtr. Esasen Varto Mektubu, CHPnin balatt demokratikleme abasnn blgedeki yansmalarna kar kaleme alnmtr. Bu nedenle Trk Tarih Kurumuna basm iin gnderilen Dou lleri ve Varto Tarihi, bu kurumdan ve siyasi iktidardan gerekli ilgiyi grmemitir. 27 Mays htilalinden sonra, Demokrat Parti dneminden beri siyasal hayatta Krt feodallerinin giderek artan etkinlikleri ve bir sre sonra Krt hareketin canlanmas zerine, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, ok partili hayata geite yalnz braklan Mehmet erif Frat ve eserine sahip km ve Dou lleri ve Varto Tarihi Milli Eitim Bakanl

31

tarafndan yeniden yaymlanmtr. kinci basks Milli Eitim Bakanlnca yaplan esere, dnemin Cumhurbakan Cemal Grsel bir nsz yazarak eserin nemine iaret etmitir. Eserin 27 Mays ihtilalini yapan kadro tarafndan sahiplenilmesinin temelinde, ABDnin Sovyet Rusyay gneyden slami bir kuakla evreleme politikasnn Trkiye ayan oluturma grevinin, Trkiye snrlar iinde yaayan Krt feodallere ihale edilmesi ve dolaysyla gelien feodal ve dini Krt milliyetiliin emperyalist glerce ynetilme ve ynlendirme olgusunun yaratt gerilim yatmaktadr. Bu nedenle ihtilalciler, ykselen Krt dalgaya kar, yine blgede gelien tarihi bir gelenei toplumsal hafzadan toplumsal bilince karmaya alarak ulusal birlii salamaya almlardr. Ulusal varla kar emperyalist glerce kkrtlan Krtlk hareketine kar

Devlet, Ulus devlet anlayn glendiren ve stelik blge halkndan biri tarafndan yazlan ve etnik aidiyet anlamnda da Trklk vurgusu yapan bu esere, toplumsal amaca hizmet mantyla sahiplenmi ve iaret ettii gerei kamuoyuna sunmutur. Dou lleri ve Varto Tarihinin, dnemin Cumhurbakan Cemal Grselin nszyle yaymlanmas, Krt milliyetilerini rahatsz etmi ve bu nedenle de, eserin, blgedeki Aleviler zerindeki

etkilerini krmak iin harekete geen bu evreler; sistemli bir ekilde Mehmet erif Frat eksenli tartma platformlar yaratarak; bir taraftan Mehmet erif Frata ynelik iftira ve karalama propagandalarna girierek, ait olduu toplumsal evre zerindeki etkisini krmaya ynelmiler; te taraftan bu platformlar zerinden resmi tarih eletirisine ynelmilerdir. Mehmet erif Frat zerinden devletin Krt sorununa bakn ve bu noktada

oluturulan resmi tarih anlayn eletiren bu evreler, buradan resmi tarihe paralel, muhalif bir Krt tarih yazmna girimi ve siyasal olarak da bu tez zerinden, bir Krt milliyetilii retmilerdir. Mehmet erif Frat gerek siyasal bir aktr, gerek toplumsal bir lider ve gerekse bir aydn olarak nemli bir kiiliktir. Onun Trk siyasal hayatndaki nemi, hi kukusuz ki toplumsal bir lider olarak airetini ve ait olduu toplumsal evreyi, Cumhuriyete ve onun temel deerlerine balama konusunda gsterdii hassasiyet ve bu konuda gsterdii baarsndan ileri gelmektedir. Bir aydn olarak Mehmet erif Frat, iinde yaad toplumun sorunlarn tarihsel ve toplumsal bir kavrayla ele alm ve ait olduu toplumsal evrenin Cumhuriyete, Ulus devlete balanmas noktasndaki tutum ve gelitirmitir. deerleri btn tarihsel gereklii ve tarihsel zeminiyle bilince karm ve bu zemin zerinden Trk kimlii algs

32

Trk siyasal tarihinde nemli bir yere sahip, Dou lleri ve Varto Tarihi eseri ile Varto Mektubu adl makalesinin dnda yine 1949da yaymlanm Bingllerin Sesi adl bir iir kitab, yaymlanmam Tarihi Bir Gn adl bir roman ile iki ciltlik Hayat ve Hatratm adl eserleri yaln bir Trke ile kaleme alnm, edebi deeri olduka yksek eserlerdir. Eserlerinde ele ald konular ve bu konulara yaklam Onun gl bir Trk ideolojiden beslendiinin ak kantdr.

KAYNAKA Aegleton, William 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti Koral yaynevi, stanbul 1990 Akin, Sina; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki Remzi Kitabevi, stanbul 1987 Aydn, Osman; Krt Ulus Hareketi Doz Yaynlar stanbul, 2006 Beiki smail; Krt Tarihini Artk Krtler Yazyor, http://www.peyamaazadi.org Nisan 2007 Bruinessen, Martin Van; Aa eyh, Devlet, letiim yaynlar stanbul, 2006 -----------------------------; Krdistan zerine Yazlar, letiim yaynlar, stanbul, 2005 Erer, Tekin; Krtlk Meselesi stanbul 1990 Frat, Atilla; Ak Mektup Hormekten Notlar, Ankara 1987 Frat, M. erif; Dou lleri ve Varto Tarihi, nc bask, Karde Matbaas, Ankara 1970 ------------------ Hayat ve Hatralarm(Yaymlanmamtr) Frat, Mustafa; Siyasi Bir Cinayetin Anatomisi Mehmet erif Frat Olay ve Krt Sorunu IQ Yaynevi, stanbul, 2010 zady, Mehrdad R ;Bir El Kitab Krtler, Doz Yaynlar stanbul 2004

33

Kalafat, Yaar ; ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara 1992 Kahraman, Ahmet; Krt syanlar, Tedip ve Tenkil Evrensel Basm yaym. stanbul 2004 Kocada, Burhan; Lolan Oyma ve Yakn evre Tarihi, Can yaynlar, stanbul, 2007 Kocatrk, Utkan; Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2007 Krkolu, mer; Trk ngiliz likileri(1919-1926) Ankara, 1978 Kprl, Fuat; Trk Edebiyatnn Menei, Milli Tetebbular Mecmuas Cilt 2 No:4 Eyll 1331 -----------------; Bir lgnlk m Yoksa Bir Tahrik mi, Kudret, 9 Kasm 1947 Mumcu, Uur; Kuvvay Milliye Nedir, Cumhuriyet 19 Mays 1992
-----------------------hbar ve hbarc, Milliyet, 8 Mart 1992 ------------------------ Halklar Kardetir, Milliyet, 3 Mart 1992

------------------- Krt slam Ayaklanmas, 1919-1915, Tekin yaynevi Olson, Robert; Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan, z-ge yaynlar Ankara 1992 ke, Mim Kemal; Belgelerle Trk ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 19181926, TKAE Yaynlar, Ankara 1992 zolu, Hakan; Osmanl Devleti ve Krt Milliyetilii, Kitap Yaynevi, 2005 s.102 Parlar, Suat; Trkler ve Krtler, Ortadouda Yaynlar, stanbul, 2005 Sever, Mehmet Emin; Azadi rgt; Azadi rgt Lideri Cibranl Miralay Halit Bey http://www.peyamaazadi.org/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=149 Tarihi: 3.11.2010 imir, Bilal; Dou Anadolu Olaylar 1924-1938 Politika Gazetesi, 18 Ocak-26 ubat 1977 TC Gen Kur ATASE Bk, Trk Silahl Kuvvetler Tarihi: Osmanl Devri: Birinci Dnya Harbinde dari Faaliyetler ve Lojistik; C X, Ankara, 1985 Eriim ktidar ve syan Gelenekleri Badat

34

lken, Hilmi Ziya;

Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, A.. lahiyat

Fakltesi Dergisi Cilt 17, 1969 Vatan, Rejim Aleyhtar Yazlar, 8 Kasm 1947

35