T.C.

ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

Cengiz AVKILI

Ankara-2011

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

rencinin Ad Cengiz AVKILI

Tez Danman Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Ankara-2011

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE PARLAMENTO FAALYETLER (1920-1938)

Doktora Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. mzas .. .. .. .. .. ..

Tez Snav Tarihi: . Yukardaki sonucu onaylarm.

Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN Enstit Mdr

ZET Osmanl Devletinin son zamanlarnda Jn Trklerin faaliyetleri sonucunda lkede Merutiyetin ilan edilmesiyle, parlamenter sistemin kaplar almtr. Bu yaplanma Bat tipi bir parlamenter sistemi ortaya karmamasna ramen daha sonraki srete bu ynde atlacak olan admlar kolaylatrmtr. 1920den sonra atlan admlar ise Trkiyede salam bir parlamenterist gelenein yerlemesine zemin hazrlamtr. Atatrk dneminde (1920-1938) Meclise baktmzda karmza be dnem kmaktadr. I. Dnem TBMM (1920-1923) ye kayt defterine 437 milletvekili yazl olmasna ramen, birok nedenlerden dolay geni bir halk tabanna dayal TBMMye katlan milletvekili says 378 olmutur. I. Dnemi eylemli olarak tamamlayan milletvekili says ise 337 kii olarak tespit edilmitir. I. Dnem TBMMye asker ve sivil yneticiler arlkl olmak zere 191 (yzde 43.70) brokrasi kkenli milletvekili seilmitir. I. Dnem TBMM, hakl olarak Trk Ulusal Kurtulu Savan baaryla tamamlayan ve bugnk Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temellerini atan Meclis olarak bilinmektedir. II. Dnem TBMM iin 72 seim evresinden 286 milletvekili seilmitir. Dnem iinde deiik zaman ve nedenlerle boalan 47 yelik iin seim yenilenmi, bylece bu dnemde yasama grevi yapan ye says 333e ykselmitir. II. Dnem TBMMde (1923-1927) yer alan 333 milletvekili ierisinde sivil-asker brokratlarn yzde 60a yakn bir oranda temsil edildikleri grlmektedir. Bu dnemde en fazla g kaybna urayan kesim ise din adamlar olmutur. 1923 seimlerini nemli klan faktrlerden birisi kukusuz ki; rejimi deitirecek olan ve ounluunu ARMHC (Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti) adaylarnn seildii meclisi meydana getirmi olmasdr. Birok alanda faaliyette bulunan II. Dnem TBMM, yapt inklplar sayesinde modern esaslarla devleti yeniden kurmu ve devletin kurumsallamasn byk lde salamtr. II. Meclis iin yaplan milletvekili seiminde etkili olan Mustafa Kemal, III. Dnem TBMM (1927-1931) iin yaplan 1927 tarihli seimde adaylar kendisi tespit etmi ve bu adaylar da halk tarafndan kabul grmtr. Bylece meclise inklplarn ruhunu benimseyen milletvekillerin girmesi temin edilmitir. III. Mecliste grev

yapan 333 milletvekilinden 189u (yzde 57.32) memur ve asker kkenlilerden olumutur. III. Mecliste brokratlarn arlkta olmasnn en nemli nedeni, her biri kendi alanlarnda ihtisas sahibi olan bu insanlarn toplumla i ie yaamalarndan dolay toplumun ihtiyalarn iyi biliyor olmalardr. III. Dnem TBMM Dneminde yaplan almalarn ruhunda lik anlay ve millletirme karakterleri ar basmaktadr. III. Meclis Dneminde yaplan inklplar vastasyla Cumhuriyetin temelleri pekitirilerek, rejim koruma altna alnmtr. III. Meclis siyasi, ekonomik ve toplumsal alanlarda att cesaretli admlarla bilinmektedir. IV. Dnem TBMMde (1931-1935) yer alan 348 milletvekilinden 161i (yzde 46.26) asker ve memur kkenlilerden olumaktayd. Bu dnemde tek parti rejimine ters olarak brokratlar, Mecliste dier dnemlerden daha az bir dzeyde temsil edilmilerdir. Fakat daha sonralar sivil brokrasi yava yava siyasal hayatta daha etkin bir rol oynamaya balamtr. IV. Dnem TBMM Dneminde youn bir alma temposu iine girilerek, millletirme faaliyetlerine devam edilmi, karlan kanunlar vastasyla Devlet tekilat alannda dzenlemeler yaplmtr. Sosyal hayatta ve kadn haklar konusunda ise ada uygarlk prensipleri benimsenmitir. V. Dnem TBMM (1935-1939) yelerinin ounluunu Trkiye

Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn belirledii son Meclis olma zelliine sahiptir. V. Meclise seilen 444 milletvekilinden 215i ( yzde 48.72) brokrasi kkenli milletvekillerinden meydana gelmitir. Bu Meclise ilk defa kadnlar milletvekili olarak seilmi, ayrca Mslman olmayan kiilerde ilk defa bir Cumhuriyet Meclisinde grev yapmlardr. Bu dnemde devrimler, asker ve sivil brokratlar tarafndan ve modernletirici tek parti eliyle yrrle konmu ve atlan admlarla parti ile devleti btnletirecek uygulamalar hayata geirilmitir. V. TBMM Dnemi, devlet rgtlenmesinde kurumsallamann devam ettii ve ada uygarla ulaabilmek iin her alanda atlmlarn yapld bir dnem olmutur.

ii

ABSTRACT By declaring Constitutional Goverment in the country, at the last time of the Ottomans as aresult of the activities Young Turks the doors of the Parliamentery Systems has opened. Although it didnt arise a Western type parliamentery system, it facilitated the steps to be taken latter periods. The steps taken in Turkey after 1920 prepared the ground for the establishment of a robust parlamenterist tradition. When we have a look at the parliament at Atatrks period (1920-1938), we come across with five periods. Although 437 deputies written to the 1st term Turkish Grand National Assembly (1920-1923) registry book, due to many reasons the number of deputies participating to Turkish Grand National Assembly who are based on a broad based of peole, were 378. The number of deputies who comleted the 1st term as acting, have been identified as 337 deputies. 191(43.70%) bureaucracy based deputies especially military and civilian administrator were chosen to the 1st term Turkish Grand National Assembly. 1st Term Turkish Grand National Assembly is rightly known as The Assembly that has successfully completed the Turkish National Liberation War and laid the foundation of the Republic of Turkey. For the 2nd term Turkish Grand National Assembly 286 deputies were elected from 72 election surroundings. In the term because of various reasons and times the election was renewed for 47 vacated membership, so that during this period the number of members acting as a legislature increased to 333 deputies. It has been seen that in 333 deputies taken place in 2nd term Turkish Grand National Assembly (1923-1927), civil-soldier bureaucrats have been represented in the rate of about 60%. In that term religious people mostly sustained power lost. One of the factors that make important 1923 elections is that; it introduced the assembly which would change the regime and consisted of the Assembly of which most of the candidates of Anatolia and Rumelia Defence of Rights Society elected. 2nd term Turkish Grand National Assembly operating in many areas re-established the state with modern bases thanks to reforms made and ensured the institutionalization of the state on a great extent. Mustafa Kemal who had influence at the election for the choice of the deputies to the Assembly, has identified the candidates himself for the 3rd Term Turkish Grand National Assembly (1927-1931) in the election done in 1927 and

iii

these candidates have been accepted by the public. Thus, the deputies who adopted the spirit of the reforms, have been implemented into the Assembly. 189 of 333 deputies served in the 3rd term National Assembly (57.32%) consist of officers and soldiers. The most important reason why bureaucrats were heavily in the assembly was, those people, who were experts in their subjects and lived concentric with the people, knew the needs of the society. In the spirit of the works done during the 3rd term Turkish Grand National Assembly outweigh the secular understanding and the nationalization characters. The regime has been taken under protection by hardening the foundations of the Republic through the reforms done during the 3rd Assembly Term. 3rd Assembly is known with its courageous steps taken in political, economic and social areas. 161 of 348 deputies taken place in 4th term Turkish Grand National Assembly (1931-1935), constituted from civil cervant-soldier originated (46.26%). In that term contrary to the single party regime, bureaucrats have been represented less in the assembly according to the other terms. But later the civil breaucracy has played more effective role in the political life step by step. During the 4th Term Assembly period by entering into an intense pace of work, nationalization has been continuing its activities, arrangements were made in the State organization by the civilization adopted. 5th Term Turkish Grand National Assembly (1935-1939) whose majority of the members were chosen by the Republic of Turkey's founder Mustafa Kemal Atatrk has also feature of being the last Assembly. 215 of 444 deputies choosen for 5th term Turkish Grand National Assembly (1935-1939), constituted from bureaucracy originated deputies (48.72%). For the first time, women were elected to the the parliament as MPs, besides the first time non-Muslim people worked at the Republican Assembly. During this period, reforms were put in place by military and civilian bureaucrats and modernizing one party, and applications that will integrate the State and the party brought into existance with the steps taken. 5th Turkish Grand National Assembly period has been a period at which institutionalization of state organization has continued and progresses have bee done in all areas to reach contemporary civilization. laws promulgated. In social life and women's rights topics the principles of modern

iv

NSZ Bu aratrmada; TBMMnin be dneminde parlamentonun eitim, hukuk, ekonomi, d ilikiler, toplumsal ve kltrel alanlardaki faaliyetleri dnemin aydnlatmas asndan genel olarak deerlendirilmeye allmtr. ncelikle lkenin kurtuluu ve yeni devletin kuruluu aamasnda, Birinci TBMMnin (1920-1923) yapm olduu faaliyetler genel hatlaryla ele alnmtr. Birinci Meclisin devleti yeniden yaplandrma faaliyetlerinin inklplarla desteklenmesi ve Cumhuriyetin temellerinin atlarak, prensiplerin pekitirilmesi ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla ilk defa denenen ok partili siyasi hayata gei denemesi kinci TBMM (1923-1927) Dneminde; likleme, millleme, eitim, sosyal hayat ve dier konularda ortaya konulan yenileme hareketlerinin yan sra Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla ok partili siyasal hayata gei iin ikinci deneme nc TBMM (1927-1931) Dneminde incelenmitir. Ayrca Drdnc TBMM (1931-1935) ve Beinci TBMM (1935-1939) dnemlerinde yaanan gelimeler sonucunda artk salam bir yapya kavuturulan mlk yap, idar kanunlar ve uygulamalar, Batdan getirtilen uzmanlarn grleri dorultusunda ana hatlar ile ele alnmtr. Atatrk devri parlamentosu ve parlamentonun faaliyetleri balca; ynetim, asker konular, ekonomi, hukuk, eitim, d ileri ve sosyal olaylar balklar altnda temel olarak yedi blm altnda incelenmeye allmtr. Ama daha nce parlamento zerine yaplm olan almalara bir tarihi gzyle bakarak; geni bir kaynak taramasyla birlikte olaylara farkl bir bak as getirerek, milletvekillerinin faaliyetlerini ve Meclisin eitli alanlarda ald kararlar deerlendirmektir. Aratrma srasnda, TBMM Arivindeki milletvekillerin ahs dosyalarndan, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Arivindeki baz mlk idarecilerin sicil dosyalarndan, Meclis Zabtlarndan (I. Dnem: 29, II. Dnem: 33, III. Dnem: 26, IV. Dnem: 25 ve V. Dnem: 29 Cilt) ve Meclis Gizli Celse Zabtlarndan byk lde istifade edildi. Ayrca sz konusu dnemlerle ilgili olarak Resm Gazete, Dstur, Kavanin Mecmuas, gazeteler, istatistikler ve dier kaynaklardan da yararlanld.

alma esnasnda zaman zaman baz zorluklarla karlald. rnein; TBMM Arivindeki milletvekillerin dosyalarnn dijital ortama aktarlmas nemli bir adm olmakla birlikte, milletvekilleri hakknda bu dosyalarda tatmin edici bilgilerin bulunmamas bir eksilik olarak karmza kmaktadr. ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivinin, ileri Bakanlnn bodrum katnda havasz ve almaya msait olmayan bir alanda bulunmas, aratrmaclar olumsuz ynde etkilemektedir. Ayrca ok kymetli bilgiler ieren bu dosyalarn birbirine karmas, tozlanmas, olduka ypranmas, modern arivcilik anlay ile tamamen bir tezat oluturmaktadr. Yine Milli Ktphanedeki gazetelerle ilgili mikro filmlerin ok kullanmdan dolay okunamayacak hale gelmesinin bizi zorlayan dier bir faktr olduunun da altn izmemiz gerekir. Bu almaya beni ynlendirerek, almamn bandan sonuna kadar byk bir sabr ve titizlikle bana yol gsteren, bilgi ve tecrbelerinden istifade ettiim deerli danman hocam ve Enstit Mdrmz Sayn Prof. Dr. Temuin Faik Ertana; Tez zleme Kurulunda yer alan ve benden bilgi ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Bige Skan ve Prof. Dr. zzet ztoprak hocalarma; tezin hazrlanmas srasnda sabr ve anlaylarn her an yanmda hissettiim eim Nee, olum Furkan ve kzm Senaya sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca aratrmamz esnasnda ilgi ve yardmlarn grdm Babakanlk Cumhuriyet Arivi alanlarna, TBMM Arivi ve Ktphanesi alanlarna, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi alanlarna, Milli Ktphane ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi alanlarna teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

Ankara-2011

Cengiz AVKILI

vi

indekiler
ZET ABSTRACT ............................................................................................................. NSZV KISALTMALAR .................................................................................................. XV GR...1 I. BLM BRNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (19201923) ......... 7 1.1. BRNC DNEM TBMMNN TOPLANMASI VE GENEL YAPISI........ 7 1.2. BRNC DNEM TBMMDE KURULAN HKMETLER, KOMSYONLAR VE MECLSN BALICA FAALYETLER ..................... 11 1.3. BRNC DNEM TBMMDEK PARLAMENTERLERN ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER ............................................. 17 1.3.1. Milletvekillerinin Genel Durumlar ve Eitim Dzeyleri ...................... 17 1.3.2. Birinci Dnem TBMM Milletvekillerinin Meslekleri ............................ 18 1.3.3. Milletvekillerinin Tahsisat, Harcrah ve Emeklilikleriyle lgili Yaplan Dzenlemeler .................................................................................................... 20 1.4. BRNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER ......................................................................................................... 22 1.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................... 22 1.4.1.1. Yeil Ordu Cemiyeti, Trkiye Komnist Frkas ve Trkiye Halk tirakiyn Frkas ...................................................................................................... 22 1.4.1.2. Saltanatn Kaldrlmas ..................................................................... 23 1.4.2. Brokratik Devlet Gelenei ve dari Alandaki Faaliyetler ..................... 25 1.4.2.1. Memur Kadrosunda Yaplan Dzenlemeler ve Mazuliyet Maa ... 25 1.4.2.2. 1864 Vilayet Nizamnamesinden Tekilt- Esasiye Kanununa Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler .................................................................... 29 1.4.2.3. Milletvekillerin Ynetimle lgili Faaliyetleri ve Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarna Bir Bak .................................................................. 32 1.4.2.4. Umum Mfettilik Kanun Layihas ............................................... 36 1.4.2.5. Hidemt- Vataniye Tertibinden Balanan Maalar ....................... 38 1.5. BRNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER .......... 39 1.5.1. I. Dnya Sava Sonras Dzenli Ordunun Yeniden Kuruluu .............. 39 1.5.2. Asker Hiyerarinin Kurulmas ............................................................... 41 1.5.3. Ordu Mensuplaryla ilgili Yaplan Baz Dzenlemeler .......................... 43 1.5.4. Bakomutanlk Kanunu ve Yaanan Tartmalar ................................... 45

vii

1.6. BRNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK GELMELER ......................................................................................................... 47 1.6.1. Divan- Muhasebat Kanun Tasars ........................................................ 48 1.6.2. Maliye Brokrasisinde Yaplan Atamalar zerine Tartmalar ............. 49 1.6.3. Mkellefiyet-i Ziraiye Heyetinin Kurulmas ve Ziraat Bankasnn Tarmsal Faaliyetleri ......................................................................................... 50 1.6.4. Trkiye Mill thalat ve hracat irketi ile Mill Trk Ticaret Birliinin Kuruluu ........................................................................................................... 51 1.6.5. Trkiye ktisat Kongresi (17 ubat 1923-zmir) .................................... 52 1.7. BRNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ......................................................................................................... 53 1.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ........................................................ 53 1.7.1.1. Temyiz Mahkemesi Heyetinin Tekili ve Hkimi Mnferit Tekilt ............................................................................................. 53 1.7.1.2. ra-y Devlet zerinde Yaplan Dzenlemeler ve Divan- Temyiz-i Askernin Kurulmas ......................................................................... 54 1.7.1.3. Hyanet-i Vataniye Kanunu ve stiklal Mahkemeleri ..................... 56 1.7.1.4. Tekilat- Esasiye Kanunu .............................................................. 57 1.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler........58 1.7.2.1. Muhacir ve Mlteciler Sorununa zm Araylar ....................... 58 1.7.2.2. Meclisin Sosyal ve Salk Alanndaki Faaliyetleri........................ 59 1.8. BRNC TBMM DNEMNDE ETM FAALYETLER ..................... 60 1.8.1. Birinci TBMM Dneminde Maarif Vekleti Merkez rgt ................. 60 1.8.2. Maarif Mdr Atamas ve retmenlerin Sorunlar ............................ 61 1.9. BRNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER62 1.9.1. TBMMnin Uluslararas Eitlik Prensibine Dayal D Siyaseti ............ 62 1.9.2. Hariciye Nezareti Tekilat Kararnamesi................................................ 62 1.9.3. Hariciye Personeli Maa ve Diplomat Tayini Sorunu ........................... 63 II. BLM KNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1923-1927) .......... 64 2.1. KNC DNEM TBMMNN AILII VE FAALYETLER .................. 64 2.2. KNC TBMMDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR 69 2.3. KNC TBMMDEK PARLAMENTERLERN MESLEKLER ............. 71 2.3.1. Milletvekillerinin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler........ 73 2.4. KNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER ......... 75 2.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................... 75

viii

2.4.1.1. Cumhuriyet Halk Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri .................. 75 2.4.1.2. Cumhuriyetin lan ......................................................................... 77 2.4.1.3. Halifeliin Kaldrlmas .................................................................. 79 2.4.1.4. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas .................................................. 80 2.4.1.5. eyh Sait syan............................................................................... 84 2.4.1.6. Mustafa Kemal Paaya Suikast Giriimi ve Muhaliflerin Tasfiye Edilmesi ..................................................................................................................... 86 2.4.2. dari Alandaki Gelimeler...88 2.4.2.1. Mbadele ve skn Mdriyeti Umumiyesinin Kurulmas ........... 88 2.4.2.2. 1925 Tarihli ra-y Devlet Kanunu............................................... 89 2.4.2.3. Valilerin Yetkilerinin Kstlanmasna Yaplan tirazlar ve 788 Sayl Memurin Kanunu ....................................................................................................... 90 2.4.2.4. Memurlar le lgili Dzenlemeler ve Ankarada Bir Memurin Kooperatifinin Tekili ................................................................................................ 92 2.4.2.5. Ankarann Bakent Olmas ............................................................ 94 2.4.2.6. Tekilat- Mlkiye Kanunu ve Mlk Alandaki Dzenlemeler ...... 95 2.4.2.7. Birinci Umum Mfettiliin Tekili ve Faaliyetleri ...................... 99 2.4.2.8. Mlk Amirlerinin Uygulamalarnn Bir Deerlendirilmesi ......... 102 2.5. KNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ........... 104 2.5.1. Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin Kurulmas........................... 106 2.5.2. Komutanlarn TBMMden Uzaklatrlma abalar ............................. 106 2.5.3. Mustafa Kemal Paa Taraftarlar ve Asker Kkenli Muhalifler Arasndaki Mcadeleler .................................................................................. 107 2.5.4. Asker Brokrasinin levinde Ortaya kan Baz Deiiklikler ......... 111 2.6. KNC TBMM DNEMNDE EKONOM TEKLATI ALANINDAK GELMELER ....................................................................................................... 112 2.6.1. Tarm Alanndaki Tekilatlanma Faaliyetleri ....................................... 112 2.6.2. Bayndrlk Alanndaki Gelimeler ....................................................... 114 2.6.3. Bankasnn Kuruluu ........................................................................ 115 2.6.4. Sanayi ve Maadin Bankasnn Kuruluu ve Tevik-i Sanayi Kanunu .. 115 2.6.5. Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu ve li ktisat Meclisi ..................... 117 2.7. KNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 117 2.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler .............................................................. 117 2.7.1.1. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ................................................... 118 2.7.1.2. Trk Medeni Kanunu ve Trk Ceza Kanunu ................................ 119

ix

2.7.1.3. stinaf Mahkemelerinin Lav ve Hkimler Kanunu .................... 120 2.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler.......122 2.7.2.1. stikll Madalyalar ve Hidemt- Vataniye Maalar ................... 122 2.7.2.2. apka ktisas (Giyilmesi) Hakknda Kanun................................. 123 2.7.2.3. Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas .................................... 123 2.7.2.4. Uluslararas Saat ve Takvimin Kabul ......................................... 124 2.7.2.5. Donanma Cemiyetinin Mal Varlnn Tayyare Cemiyetine Devredilmesi ................................................................................................... 124 2.7.2.6. Zafer Bayram Kanunu ................................................................. 125 2.7.2.7. Sokak ve Hane simlerinin Dzenlenmesi .................................... 125 2.8. KNC TBMMNN ETM VE KLTR FAALYETLER .............. 125 2.8.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Eitimin Genel Durumu ........................ 125 2.8.2. Maarif Tekilat Kanunu ve Maarif Eminliklerinin Kurulmas.127 2.8.3. lkretim ve Ky retmeni Yetitirme Politikalar .......................... 128 2.8.4. Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu ....................................................... 130 2.8.5. Eitimin Mal Yn zerine Bir Bak ................................................ 130 2.8.6. Dil ve Sanat Alanndaki Gelimeler..132 2.9. KNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 133 2.9.1. Lozan Bar Antlamasnn Onaylanmas ve D Politikada Uygulanan Uluslararas Eitlik Anlay ........................................................................... 133 2.9.2. Hariciye Vekleti Memurin Kanunu ve Elilerin Seimi ..................... 134 III. BLM NC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1927-1931)..... 137 3.1. NC TBMMNN AILMASI VE KURULAN HKMETLER ... 137 3.2. NC DNEM TBMMNN FAALYETLER VE KURULAN KOMSYONLAR ................................................................................................... 140 3.3. NC DNEM TBMMYE SELEN PARLAMENTERLER ......... 140 3.3.1. Parlamenterlerin Eitim Dzeyleri Ve Meslekleri ............................... 140 3.3.2. Milletvekillerin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler ......... 142 3.4. NC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER.... 143 3.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................. 143 3.4.1.1. CHFnin kinci Kurultay ve Atatrkn Byk Nutku ................ 143 3.4.1.2. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri ............ 143 3.4.1.3. Ahali Cumhuriyet Frkas ............................................................. 148 3.4.1.4. Trk Cumhuriyet, Amele ve ifti Frkas ................................... 149

3.4.1.5. Menemen Olay ............................................................................. 150 3.4.2. dari Alandaki Gelimeler.151 3.4.2.1. ark Vilayetlerinde Dzeni Salayc Tedbirler ve Tekilt Alannda karlan Kanunlar .......................................................................... 151 3.4.2.2. Kamu Personel Rejimi Alanndaki Dzenlemeler ........................ 154 3.4.2.3. Mlki Yapda Yaplan Deiiklikler ve Dzenlemeler ................ 157 3.4.2.4. Baz Mlk dare Amirlerinin Uygulamalar zerine Alnan ra-y Devlet Kararlar ........................................................................................... 159 3.5. NC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ....... 162 3.5.1. Mareal Fevzi (akmak) Paann Ordu zerindeki Etkisi ................. 162 3.5.2. Yavuz Zrhls ve Taymis Ayron Vorks Olaylar ................................. 163 3.5.3. Asker Alanda Yaplan Baz Dzenlemeler .......................................... 165 3.6. NC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER ... 166 3.6.1. 1927-1931 Yllar Arasnda Yaplan Milliletirme Hareketleri............ 166 3.6.2. Bankaclk Faaliyetleri ve Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn Kurulmas ....................................................................................................... 168 3.6.3. Mill hracat Dairesinin Kurulmas ....................................................... 169 3.6.4. Zira Kredi Kooperatiflerinin Kuruluu, Ziraat Bankasnn almalar ve Ziraat Alanndaki Uzmanlarn Faaliyetleri ................................................ 169 3.6.5. Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti ........................................................ 171 3.7. NC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 172 3.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ...................................................... 172 3.7.1.1. Tekilt- Esasiye Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Takrir-i Skn Kanununun Kaldrlmas .................................................................... 172 3.7.1.2. nc TBMMnin Hukuk Alannda kard Dier Kanunlar . 173 3.7.1.3. Temyiz Mahkemesinin Kurulmas ve Trk Kadnna Hkimlik Hakknn Verilmesi ......................................................................................... 173 3.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler..176 3.7.2.1. ehir Planlamacl Konusunda Yabanc Uzmanlarla Baz Brokratlar Arasnda Ortaya kan Gr Farkllklar....................................... 176 3.7.2.2. Tababet Kanunu ve Salk Alanndaki Baz Gelimeler .............. 177 3.7.2.3. Kadn Haklar Alanndaki Gelimeler .......................................... 178 3.7.2.4. Rakam ve llerde Deiiklik .................................................... 179 3.8. NC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 180

xi

3.8.1. retmen ve rencileri lgilendiren Baz Yasal Dzenlemeler ......... 180 3.8.2. Harf nklb ve Brokrasinin Bak .................................................... 182 3.8.3. Millet Mektepleri ve Faaliyetleri...185 3.9. NC TBMMNN DI POLTKA ALANINDA FAALYETLER 186 3.9.1. Briand-Kellogg (Paris) Pakt, Litvinof Protokol ve Trkiyenin Dier Devletlerle Siyasi likileri ............................................................................. 186 3.9.2. Hariciye Kadrosu ve Harcamalar zerine Yaplan Grmeler ......... 188 IV. BLM DRDNC TRKYE BYK MLLET MECLS (1931-1935) ............... 191 4.1. DRDNC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER . 191 4.2. VI. NN HKMET VE KURULAN KOMSYONLAR ................... 193 4.3. DRDNC DNEM TBMMDE YER ALAN PARLAMENTERLERN TOPLUMSAL KKENLER ............................................................................... 194 4.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri .............................. 194 4.3.2. Milletvekillerin zlk Haklar zerinde Yaplan Dzenlemeler ......... 196 4.4. DRDNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 196 4.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler .................................................................. 196 4.4.1.1. Lyik Cumhuriyeti i ve ifti Frkas .................................... 196 4.4.2. dari Alandaki Gelimeler..................................................................... 197 4.4.2.1. Cumhurbakanl ve Babakanlk Tekilat Kanunlar ile Hava ve Denizyollar Tekilat Alannda karlan Kanunlar ...................................... 197 4.4.2.2. Polis Vazife ve Salhiyet Kanunu................................................. 198 4.4.2.3. Trakyada kinci Umum Mfettiliin Kurulmas ....................... 200 4.4.2.4. Memurlarn zlk Haklar ve Memur Evleri almas............... 201 4.4.2.5. 1426 Sayl Vilayet daresi Kanununda Deiiklikler ve Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler ................................................................................. 203 4.4.2.6. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi ...... 205 4.5. DRDNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER . 207 4.5.1. Atatrkn Asker Brokrasiye Mdahalesi ......................................... 207 4.5.2. Subay Yetitirme Politikas, Asker Alanda Modernleme almalar ve Asker Bte Harcamalar............................................................................... 208 4.5.3. Asker Alanda karlan Baz Kanunlar211 4.6. DRDNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK GELMELER ....................................................................................................... 212 4.6.1. Himayecilikten Devletilie Gei ve Milliletirme Politikalar.......... 212

xii

4.6.2. Devlet Sanayi Ofisi ve Bankaclk Alanndaki Faaliyetler ................... 216 4.6.3. Avrupadan Ekonomi Uzmanlarn Getirilmesi, I. Sanayi Plan ve ktisat Vekleti Bnyesinde Kurulan Brolar............................................................ 217 4.7. DRDNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER ....................................................................................................... 219 4.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler .............................................................. 219 4.7.1.1. ra-y Devlet (Dantay) Kanununda Yaplan Deiiklikler, Birinci ve kinci Dava Dairelerinin Kurulmas .............................................. 219 4.7.1.2. cra ve flas Kanunu, Hkimler Kanunu ve Hukuk Alannda Yaplan Dier Dzenlemeler ........................................................................................ 221 4.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler..224 4.7.2.1. Din Brokrasisi Alannda Yaanan Gelimeler ve Bursa Olay ... 224 4.7.2.2. Uluslararas Moris inasi Hastanesi ve Salk Alannda Yaplan Baz Dzenlemeler.......................................................................................... 226 4.7.2.3. ehir Planlamas Konusundaki Gelimeler ve skn Politikas .... 228 4.7.2.4. Sosyal Devlet Anlaynn Yerlemesi ve Yaplan Baz nklplar ................................................................................................ 229 4.8. DRDNC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK GELMELER............................................................................ 232 4.8.1. Maarif Vekleti Tekilat zerine Yaplan almalar ........................ 232 4.8.2. Maarif Eminliklerinin Lav..233 4.8.3. lk ve Orta retim ile Ky retimi Alanndaki almalar ............. 234 4.8.4. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun Kurulmas ................... 237 4.8.5. Trk Ocaklarndan Halkevlerine Gei.............................................. 239 4.8.6. Kadro Hareketi, Kadro Dergisi ve lk Dergisi .................................. 242 4.8.7. Darlfnundan Modern niversiteye Gei ......................................... 243 4.8.8. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler..246 4.9. DRDNC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 247 4.9.1. Uluslararas Dostluk Siyaseti, Milletler Cemiyetine Giriimiz ve Balkan Antant ............................................................................................................ 247 4.9.2. Elilik ve Konsolosluk alanlaryla lgili Dzenlemeler .................. 250 V. BLM BENC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1935-1939) ..... 252 5.1. BENC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER ........ 252 5.2. BENC DNEM TBMM DNEMNDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR ............................................................................................ 255

xiii

5.3. BENC TBMMDEK PARLAMENTERLERN ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER ............................................................................... 257 5.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri.............................. 257 5.3.2. Milletvekillerinin zlk leri zerinde Yaplan Dzenlemeler ......... 259 5.4. BENC TBMM DNEMNDE DAR ALANDAK GELMELER... 260 5.4.1. Devlet Tekilat Alann Kapsayan Dzenlemeler ............................... 260 5.4.1.1. Cumhurbakanl ve Baveklet Tekilat Kanunlar zerinde Yaplan Deiiklikler ............................................................................................... 260 5.4.1.2. Meteoroloji leri Umum Mdrl ve Vakflar Umum Mdrl Tekilat Kanunlar .................................................................................................... 260 5.4.1.3. Beinci TBMM Dneminde Kurulan Umum Mfettilikler ....... 261 5.4.1.4. Siyasi Mstearlklar ve Ynetim Alannda karlan Dier Kanunlardan Bazlar ............................................................................................... 263 5.4.1.5. Polis Tekilat Kanununda Yaplan Deiiklikler ....................... 264 5.4.1.6. lk Basn Kongresi ve Basn Birlii Kanunu ................................ 266 5.4.1.7. Cemiyetler Kanunu267 5.4.2. Memur Maalar ve Brokratlarn Genel Olarak Durumlar ................ 269 5.4.3. Kamu Ynetimi Tekilat Alanndaki Gelimeler (1935-1939)271 5.4.3.1. Maiyet Memurlarnn Yetitirilmesi ve 3001 Sayl Vilayet daresi Kanununda Yaplan Deiiklikler .......................................................................... 271 5.4.3.2. Mlk Yapda Dzenlemeler ve Tunceli (Munzur) Vilayetinin daresi Hakknda Kanun ........................................................................................... 272 5.4.3.3. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi ...... 273 5.5. BENC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER ........ 276 5.5.1. Ordunun Geri Planda Kalmas, Asker Alanda Dzenlemeler ve smet nnnn Cumhurbakan Seilmesinde Ordunun Rol ............................... 276 5.5.2. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinde Yaanan Gelimeler le Dnemin Bte Harcamalar .......................................................................................... 277 5.6. BENC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER .... 279 5.6.1. kinci Be Yllk Sanayi Plan ve Devletilik Uygulamalar ................ 279 5.6.2. ktisat Vekletinde Kurulan Brosu, Maliye Vekletinde Krtasiyecilii Bitirme abas ve karlan Kanunu .................................. 280 5.6.3. Milliletirme Politikas ve Kamu ktisadi Teebbsleri ....................... 283 5.6.3.1. Bankaclk Alannda Yaplan Dzenlemeler, Etibank ve Denizbankn Kuruluu ............................................................................................ 284 5.6.3.2. Toprak Mahsulleri Ofisinin Kuruluu ve Atatrkn Kendisine Ait Baz iftlik ve Arazileri Hazineye Balamas ...................................................... 286

xiv

5.7. BENC DNEM TBMMNN HUKUK VE SOSYAL ALANDAK FAALYETLER ................................................................................................... 287 5.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler ...................................................... 287 5.7.1.1. Resm deoloji Kemalizm ve Alt lkenin Anayasaya Girii ........ 287 5.7.1.2. Davalarn Hzlandrlmas ve Hkimlerin Durumunda Yaplan Baz yiletirmeler ................................................................................................... 288 5.7.1.3. Genel Af Kanunu ve Baz Milletvekillerinin Teri Masuniyetinin (Dokunulmazlk) Kaldrlmas ........................................................................ 290 5.7.1.4. Temyiz Mahkemesinin Nakli ve ra-y Devlet Kanunu ............. 291 5.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler..291 5.7.2.1. Bayndrlk leri ve ehir Planlamacl Alanndaki Gelimeler 291 5.7.2.2. Salk Alannda Yaanan Gelimeler ........................................... 293 5.7.2.3. Din Brokrasisi ve Diyanet leri Bakanl Tekilt Kanunu .... 294 5.8. BENC DNEM TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK GELMELER............................................................................ 295 5.8.1. lkretim ve Ortaretim Alannda Yaplan Dzenlemeler ............... 296 5.8.2. Yksekretim Alannda Yaplan Dzenlemeler ................................. 298 5.8.3. Ky retmeni Yetitirme abalar ve Ky Eitmenleri Kanunu ....... 300 5.8.4. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler..302 5.9. BENC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER ..................................................................................................... 303 5.9.1. Hariciye Vekleti Tekilat ve Atatrkn Elileri ............................... 303 5.9.2. Ecnebilerin Trkiyede kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve Sefaret Binalaryla lgili Dzenlemeler .......................................................... 304 5.9.3. 1935-1939 Yllar Arasnda Trkiye Cumhuriyetinin D Politikas .. 305 5.9.3.1. Trkiyenin Boazlar Politikas ve Montreux Szlemesi ........... 307 5.9.3.2. Doulu Devletlerle Mnasebetler ve Sadabat Pakt ..................... 308 5.9.3.3. Fransayla Yrtlen Diplomatik Temaslar ve Hatay Sorunu ..... 309 5.10. ATATRKN LM, SMET NNNN CUMHURBAKANI SELMES VE TBMMNN BENC DNEMNN SONA ERMES ....... 312 SONU 314 KAYNAKA .......................................................................................................... 322 EKLER350 ZGEM ............................................................................................................ 380

xv

KISALTMALAR a.g.d. a.g.e. a.g.m. a.g.t. A.. AAMD AAMY ACF AD ARMHC ASD ATTB AHFY ASBFD ASBFY ATTED BCA BKKK Bkz. BMGMK BMM BTTD C. CDTA CHP ev. DE DP DSO DTCF Eitim kmaz : Ad Geen Dosya : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Tez : Ankara niversitesi : Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi : Atatrk Aratrma Merkezi Yayn : Ahali Cumhuriyet Frkas : Amme daresi Dergisi : Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti : Atatrkn Sylev ve Demeleri : Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar : Atatrk niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi :Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi Daire Bakanl : Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou : Baknz : Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Katalou : Byk Millet Meclisi : Belgelerle Trk Tarih Dergisi : Cilt : Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi : Cumhuriyet Halk Partisi : eviri-eviren : Devlet statistik Enstits : Demokrat Parti : Devlet Sanayi Ofisi : Dil Tarih Corafya Fakltesi : Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk

Anayasa Metinleri : Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri

xvi

H.. Haz. HF HTVD .A. .. SD TC UVK KBY MEB MMZC ODT OMM s. S. SCF SDN SKB DN TBMM TBMM G.C.Z. TBMM Kav.M. TBMM Z.C. T.C. Hkmetleri TCK TCTA TDK TDT TDTC TEK TBY TD TTE

: Hacettepe niversitesi : Hazrlayan : Halk Frkas : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi : slm Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : darenin Sesi Dergisi : ttihat ve Terakki Cemiyeti : dare-i Umumiye Vilayet Kanunu : Kltr Bakanl Yaynlar : Milli Eitim Bakanl : Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi : Orta Dou Teknik niversitesi : Osmanl Mebusan Meclisi : Sayfa : Say : Serbest Cumhuriyet Frkas : Sicil Dosya Numaras : Sanayi ve Kredi Bankas : ahsi Dosya Numaras : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar : Trkiye Byk Millet Meclisi Kavanin Mecmuas : Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi : Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar : Trk Ceza Kanunu : Tanzimatdan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi : Trk Dil Kurumu : Trk Devrim Tarihi : Trk Dili Tetkik Cemiyeti : Tekilat- Esasiye Kanunu : Trkiye Bankas Yaynlar : Trk dare Dergisi : Trk nklp Tarihi Enstits

xvii

TKD TODAE TPC TPCF TPT TPY TSK TTKY TTTC TVD Yay. Y.Yok Y.Y.Yok YKY

: Trk Kltr Dergisi : Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits : Tek Partili Cumhuriyet : Terakkiperver Cumhuriyet Frkas : Trk Parlamento Tarihi : Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas : Trk Silahl Kuvvetleri : Trk Tarih Kurumu Yaynlar : Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti : Tarih Vesikalar Dergisi : Yaynlar, Yaynevi : Yaynlayan Yok : Yayn Yeri Yok : Yap Kredi Yaynlar

xviii

GR Atatrk Dneminde parlamento faaliyetleri konulu bu tez almasnn ana esi parlamentodur. Bu temel eyle birlikte devlet ve demokrasi kavramlarnn da eitli tanmlarnn yaplarak, niteliklerinin zerinde durulmas tezin anlalabilirlii asndan olduka faydal olacaktr. Devlet yzyllardan beri var olan bir sosyal olgudur. Siyasal dnrler ve sosyal bilimciler devlet nedir? sorusunun cevabn aramlar ancak imdiye kadar ortak bir tanma varamamlardr. Bunun farkl nedenleri olmakla birlikte en nemli neden olarak karmza devletin mahiyeti hakkndaki temel anlay farkllklar kmaktadr. Bugnk anlam ve unsuruyla devletin, ancak on beinci ve on altnc yzyllar iinde ortaya kt grlmektedir. Devlet kelimesinin Bat dillerindeki karlnn (status, stato, etat, state) kullanlmaya balamas on altnc yzyla rastlar. Ondan nce polis, civitas, respublica, regnum gibi terimler kullanlmtr.1 Devletler ekil ve ierik olarak birbirinden farkl zellikler gstermektedir. Bu eitlilik dolaysyla ortak bir tanm yapmak olduka gtr. Fakat devlet kavramn tanmlamak istersek; Toprak btnlne bal olarak siyasal bakmdan rgtlenmi millet veya milletler topluluunun oluturduu tzel varlk2 olarak tanmlayabiliriz. Dier bir tanmlamayla ise devlet; Belirli bir lkede yaayan insan topluluunun, egemenlik ve bamszlk temelinde oluturduu siyasal rgtlenme3 eklinde ifade edilebilir. Gnmzde devlet denince, gze arpan ilk olgu olarak kamu hizmetleri anlalmakta, yani devlet esas olarak birok hizmeti yerine getiren bir kurum olarak dnlmektedir.4 Kurumsal yapnn ne karld bir tanmda devlet; kolektif siyasi kararlarn uygulanmasyla grevli btn kamu kurumlarn, bakanlar, yarglar, brokratlar, asker ve polisleri bnyesinde toplayan bir organ5 olarak tanmlanmtr. Devletin genel olarak yaplan bu tanmlamalarndan sonra baz filozoflarn, siyaset bilimcilerin ve devlet adamlarnn konu ile ilgili dncelerinin ortaya

1 2

Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, 6. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1992, s. 33-40. Trke Szlk, 10. Bask, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005, s. 514. 3 Ana Britannica, Ana Yaynclk, stanbul, 1986, s. 202. 4 Gencay aylan, ada Siyasal Sistemler, Sevin Matbaas, Ankara, 1981, s. 7. 5 Atilla Yayla, Siyaset Teorisine Giri, Siyasal Kitabevi, 4. Bask, Ankara, 2004, s. 7.

konulmas tarihsel geliimin anlalmas asndan faydal olacaktr. Platon, tek balarna kendi kendilerine yetmeyen insanlarn gereksinimlerini karlamak iin bakalarna ihtiyalarnn olduunu, sonu olarak bu insanlarn gereksinimlerini karlamak amacyla toplu yaanan bir dzen oluturduklarn ve buna da devlet denildiini belirtmektedir.6 Platona gre insanlarn ayr yan vardr ve bunlarn her birine zg ayr zevk, ayr istek, ayr buyruk bulunmaktadr. Onun iin balca eit insan vardr: Bilgi sever, n sever ve para sever. Platon devletini bu insan doas zerine kurmaya almakta ve devletin, bu doalara uygun toplumsal dzen kurmasnn gerektiini savunmaktadr.7 Devlet anlayna farkl yaklamda bulunan Nicolo Machiavelli, siyasal dnce tarihine getirdii gerekilik yaklamyla bir yenilik yapmtr. O, devleti maddiletirmekte, siyaseti ahlk ve hukuka balamak istemektedir. Siyasal olaylar iyi ve kt diye deerlendirmemekte, gerekliklerinin var olup olmadna bakmaktadr.8 Hegel devleti: Bireyin genel olarak bilip istedii ve ona inand lde kendisinde zgrlne sahip olduu ve onun tadn kartt gerekliktir9 eklinde tanmlamtr. Hegel, sivil toplumun genel bencillii, devletin ise genel zvericilii temsil ettiini savunmaktadr. Bylece genel kamu karn zedeleyen istemler, toplumda hangi zmre ya da snftan gelirse gelsin, tasfiye edilecektir. Hegel, sz konusu ilevi kamu brokrasisinin grdn, kamu brokrasisinin ise devleti temsil ettiini dnmektedir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, brokrasinin devlet olmad gereidir.10 Marx ve Engelse gre, devletin ortaya kmas aralarnda i blm bulunan toplum yelerinin birbirlerine muhta olmasyla ilgilidir. Devlet, belli bir toplumsal ilevi grmek iin ortaya kmaktadr. Karl Marx, devletin douunda temel faktrn snf mcadelesi olduunu sylemektedir. Marxa gre, gnmze kadar btn
6 7

Platon, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu-M. Ali Cimcoz, TBY, stanbul, 1999, s. 56. Platon, a.g.e., s. 244-245. 8 Cengiz uhadar, Baz Filozoflarn Dncesinde Devlet Kavram, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 12:2, Elaz, 2007, s. 119; Daha geni bilgi iin bkz. Machiavelli, Hkmdar, ev. Selahattin Badatl, 4. Bask, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1994, s. 9. 9 George Wilhelm Fridrich Hegel, Tarihte Akl, ev. nay Szer, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995, s. 110. 10 Metin Heper, Atatrkte Devlet Dncesi, Atatrk Dnce, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1992, s. 498.

toplumlarn tarihi bir snf savalar tarihidir.11 Batl aratrmaclardan Nettl ise devlete geni bir boyuttan bakarak; Ortak deneyimlerin rgtlenmi bir biimde toplumda yaygnlatrlmas12 eklinde ifade etmitir. Atatrk, devlet denildii zaman, her eyden nce bir insan topluluunun, bir milletin varlnn anlalmas gerektiini belirtmitir. Atatrk devletin, bireylerin hrriyetini salamak iin millet zerinde bir egemenlik kurmakla kalmayp ayn zamanda millet ve lkenin bamszln koruyabilmek iin kendine zg bir egemenlik ve kuvvete de sahip olmas gerektiini savunmutur. Atatrk devleti: Belirli blgede yerlemi ve kendine zg bir kuvvete sahip olan bireylerin bir araya gelmesinden ibaret bir var olu13 eklinde tanmlamtr. Hukuk zerine nemli almalar olan aratrmaclardan Recai Okandan devleti: Muayyen bir toprak zerinde, muayyen bir birlie mazhar, ferd arzulara stn ve herkes tarafndan riayet olunan bir iktidara ve bir hukuk nizama malik olan itima, siyas ve hukuk bir teekkl14 olarak tanmlarken; Server Tanilli ise devleti: nsanlarn toplum yaamnda bavurduklar bir rgtlenme biimidir eklinde ifade etmitir. Tanilli, devleti her eyden nce sosyal bir gereklik ve her sosyal gereklik gibi tarihsel bir gereklik eklinde yorumlamtr.15 Devlet ekillerinin oluumunda toplumlarn, ideolojilerin, corafyann ve dnce geleneinin ok byk etkisinin olduu anlalmaktadr. nsann sosyal bir varlk olduu gereinden hareket edilecek olursa, devlet zerine yaplan farkl tanmlama ve yorumlarn aslnda toplum ierisinde insann daha rahat nasl yaatlabilecei arayndan kaynakland grlmektedir. Sonu olarak; topluluklarn yarar esas zerine kurulan devlet, ne sadece lkedir, ne insan topluluudur, ne iktidardr, ne siyasal ve hukuki dzendir, ne de bunlarn bir toplam veya sentezidir. Devlet, bunlarn dnda ve tesinde, gzle grlemeyen, elle

11

Karl Marx-Friedrich Engels, Komnist Partisi Manifestosu, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998, s. 44. 12 Heper, Atatrkte Devlet Dncesi, s. 497-498. 13 Aye fetinan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, AAMY, Ankara, 2000, s. 37-38. 14 Recai G. Okandan, Devletin Menei, Kenan Matbaas, stanbul, 1945, s. 7. 15 Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 7. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 1993, s. 9.

tutulamayan soyut bir kavramdr. Devletin bu anlamda, sadece kavramsal (conceptual) geerlilie sahip bir dnce rn olduunu syleyebiliriz.16 Politika biliminin temel kavramlarndan bir dieri olan demokrasi17, Yunanca demos (halk) ve kratos (iktidar) kelimelerinden olumu olup, halk iktidar anlamna gelmekteydi. Eski Yunanllar, o zamann dou despotluklarna kar, kendi ynetimlerine bu ad vermiler ve demokrasinin ilk uygulayclar olmulardr. Ne var ki, Yunan demokrasisi, ksm bir demokrasi, bir aznln demokrasisi olup, gerekte; halkn ancak belirli bir blm demokratik hak ve zgrlklerden yararlanabilmitir. Metek denilen yabanclar ile kadnlar, hele hele kleler, bu haklardan tamamen mahrum braklmlardr.18 Demokrasi, ana hatlaryla: Halkn halk tarafndan halk iin ynetimi ya da genel politikay uygulamak iin siyasal iktidara katlma eitlii19 eklinde tarif edilebilir. Modern siyas demokrasi ise; ynetenlerin, yaptklarndan dolay, seilmi temsilcilerinin rekabeti ve ibirlii yoluyla, dolayl olarak hareket eden vatandalar tarafndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar bir ynetim biimi20 olarak tanmlanmaktadr. Demokratik rejim, ok eksik bir ekilde insan hrriyetini salyorsa da, bunu daha mkemmel bir ekilde gerekletirecek bir vastann bulunmad da kabul edilmelidir.21 Demokrasinin belli bal grlen ekilleri ise unlardr: Dorudan doruya demokrasi, temsil demokrasi, liberal demokrasi, sosyal ve ekonomik demokrasi, Hristiyan demokrasisi. Halkn ynetimsel kararlar, halk oylamas yoluyla bizzat belirlemesine dorudan demokrasi denilmektedir.22 Gnmz toplumlarnda en fazla uygulanan ynetim biimi olarak temsil demokrasi

16 17

Kapani, a.g.e., s. 35-36. Demokrasi kavram hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Bahri Savc, Demokrasimiz zerine Dnceler, SBF Yaynlar, No: 155-137, Ankara, 1963; Hans Kelsen, Demokrasi, MahiyetiKymeti, ev. E. Menemenciolu, Devlet Matbaas, stanbul, 1938; Henry B. Mayo, Demokratik Teoriye Giri, ev. Emre Kongar, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar No: 6, Ankara, 1964; Suavi Tunay, Parti i Demokrasi ve Trkiye, Gndoan Yaynlar, Ankara, s. 21-26. 18 Tanilli, a.g.e., s. 27-28. 19 Blent Daver, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, 5. Bask, Ankara, 1993, s. 184. 20 Philippe C. Schmtter-Terry Lyn Karl, Demokrasi Nedir, Ne Deildir? Sosyal & Siyasal Teori Seme Yazlar, Derleyen ve Yayna Hazrlayan: Atill Yayla, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993, s. 4. 21 Roger Lacombe, Demokrasi Buhran, ev. Suat Erginer, Anl Yaynevi, stanbul, 1962, s. 13. 22 mer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002, s. 96.

karmza kmaktadr. Temsil demokrasi, halkn kendi kendini setii temsilciler araclyla ynetmesi modelidir.23 Tez almasnn ana esi olan ve hemen hemen her dile girmi olan parlamento24 szc, Franszca da konumak anlamna gelen parler fiilinden kaynaklanmakta olup, zamanla konuulan yeri ifade etmek iin kullanlmaya balanlmtr.25 Temsil rejim ekillerinden biri olan parlamentarizm denince ise; hkmet yelerinin seim sonucu kurulmu yasama meclislerine veya bunlardan birine kar ortaklaa sorumlu olduklar siyasal sistem anlalmaktadr.26 Kamu hukuku literatr parlamentonun, Magnum Concilium Regisden doduunu kabul etmektedir. Magnum Concilium, baronlar, yksek rtbeli din adamlar, valyeler, kilise temsilcileri ve kent temsilcilerinden olumaktayd. Zaman iinde valyeler ve burjuvazi alt kamaray (Avam Kamaras), dierleri de st kamaray (Lordlar Kamaras) oluturacak ekilde toplanmaya balamlard.27 Parlamento yksek yarg ilevi de grrken, yzyllar iinde bu nitelii zayflam, yasamaya ilikin yetkileri glenmitir. Bill of Rights (Haklar Yasas) ile monark, parlamentonun kabul ettii yasay kabul etmek zorunda braklm ve parlamento, common law (genel hukuk) ilkeleri ile elien yasay yapabilme yetkisi ile donatlmtr. Bu iki gelime parlamentonun stnl kuraln dourmutur. Hkmetin temellerinin ngiliz kamu hukukuna gre ilk defa 1679 seimleri sonrasnda atld ifade edilmektedir. Zamanla yrtme kral ile fiilen iktidar elinde toplayan hkmet arasnda blnmtr. Fransada ise; Burjuva Demokratik Devrimi, Fransz parlamentosunu ortaya karmtr. 1789 Fransz Devrimi ile
23 24

Ali ztekin, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001, s. 64. Bat dillerinde kullanlan Latince kkenli parlamento kelimesi, Trkedeki meclis ve divan kelimelerinin karldr. Bir konuda karar vermek zere grme yapan kurul anlamna gelmektedir. Hukuk ve siyasi bilimlerde ise parlamento, hakk temsil etmek zere, halk tarafndan seilen yelerden meydana gelen, kanun yapan ve devletin nemli ilerine karar veren siyasi kurul demektir. Bkz. kr Karatepe, Parlamenter Sistem, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yaynlar, stanbul, 1991, s. 240. 25 Erdoan Tezi, Trk Parlamento Hukukunun Kaynaklar ve lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar, stanbul, 1980, s. 10-11. 26 Meydan Larousse, Parlamentarizm, C. 9, Meydan Yaynevi, stanbul, 1990, s. 907. 27 Murat Sarca, Fransa ve ngiltere Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayna Gei, HFY, stanbul, 1969, s. 43-46; ngilterede I. Edward zamannda temsil usul kati bir ekilde yerlemi ve parlamento messeseleri grnmeye balamtr. Henz olgunlamamasna ramen 1295 tarihinde parlamentonun kurulduu kesin olarak ifade edilebilir. Bkz. Vncenzo Mcel, Modern Parlamentolar, Parlamento Hukuk ve Siyaseti Ettlerinden, ev. Atf Akg, Ulus Basmevi, Ankara 1946, s. 23-24.

balatlan Merutiyet Devrindeki (1789-1792) monarik yapda yasama yetkisi kralla birlikte millete aittir.28 Parlamentolar, siyasal kurumlar olarak birbirinden ok farkl grntler sergilerler. Birok benzerlikleri olduu gibi hi benzemeyen birok ynleri de vardr. Kimi tek partili, kimi ift partili, kimi de ok partilidir. Kimisinin ise Afganistanda olduu gibi hi partisi yoktur. Parlamentolar da iinde yer aldklar toplumun ekonomik ve sosyal yapsna gre ekillenmekte, z kazanmaktadr.29 Sonu olarak; belirli bir corafyada yaayan insanlar, doal bir rgtlenme ierisine girerek, tzel bir varlk eklinde ortaya kan kendi devletlerini oluturmaktadrlar. nsanlarn demokrasi, insan haklar alannda verdikleri mcadelelerin temelinde elbette ki, onlarn daha iyi artlar altnda yaama arzular yatmaktadr. Bu abalarn sonucunda parlamenter sistem anlayna ulalmtr. Ulalan sistem her ne kadar nemli bir masefenin kat edildiini gsterse de, parlamenter yapnn tam olarak istenilen olgunlua eritiini asla syleyemeyiz.

28

Rdvan Akn, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dneminde Devlet Erkleri ve dare, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 30-31; Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Mehmet Turhan, Meclis Hkmeti (Konvansiyon Kuram), ASBFD, Prof. Dr. Muammer Aksoya Armaan, C. XLI, No: 1-2, Ocak-Haziran 1991, s. 453-463. 29 Ahmet N. Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, ASBF Yaynlar No: 533, Ankara, 1983, s. 8-9.

I. BLM BRNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (19201923) 1.1. BRNC DNEM TBMMNN TOPLANMASI VE GENEL YAPISI Osmanl Devletinin ilk parlamentosu 28 Ekim 1876da yaynlanan geici bir seim kanunu ile belirlenen ilkelere gre oluturulmutur. Yaplan iki dereceli seimler sunucunda Osmanl Devleti, biri halk tarafndan seilen Meclis-i Mebusan, dieri padiah tarafndan atanan Meclis-i Ayan olmak zere iki organdan meydana gelen ve adna Meclis-i Umumi denilen bir parlamentoya kavumutur.30 Osmanl Devletinin ilk parlamentosu, 19 Mart 1877de Dolmabahe Saraynda alarak almalarna balam; 56 birleim yapan Meclis-i Mebusann birinci devresi 28 Haziran 1877de sona ermitir. Meclis-i Mebusann ikinci devresi 13 Aralk 1877de balam, fakat ne yazk ki; baz nedenlerden dolay31 14 ubat 1878 tarihinde parlamento kapatlmtr.32 II. Abdlhamit parlamentoyu kapattktan sonra devlet ynetimini tekeline alarak, Kanun- Esasinin getirdii zgrlkleri askya alm ve lkede sk bir denetim mekanizmas kurmutur. Fakat giderek artan muhalefet hareketleri ve zellikle Makedonyada grev yapan III. Ordunun zorlamas ile tekrar Kanun- Esasinin ilanndan baka are olmad kanaatine varlmasyla, Osmanl Devleti 23 Temmuz 1908de yeniden meruti sisteme gemitir.33 Zamanla Meclisi-i Mebusan

30

Tark Zafer Tunaya, 1876 Kanun- Esasi ve Trkiyede Anayasa Gelenei, TCTA, C. I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 31. 31 Meclisin kapatlmasnda; mebuslarn sk sk hkmet ve padiahla ters dmeye balamalarnn ve 1877-1878 Osmanl-Rus Savann (93 Harbi) ortaya kard olumsuz havann fazlasyla etkisi olmutur. Blent Tanr, ktye giden sava artlarnda ve Rus ordusunun Ayastefanosa (Yeilky) yaklat gnlerde sadrazamn muhalefetiyle bile karlaan II. Abdlhamitin bir darbe olaslndan korktuunu iddia etmektedir. Bazlarna gre II. Abdlhamitte hakl olarak bu gelimeleri bahane ederek, Kanun- Esasinin ilgili maddesi gereince Meclisi sresiz olarak tatil etmitir. Sina Akine gre ise mebuslarn hkmeti denetlemeleri ve Mecliste birok farkl grleri serbeste dile getirmelerine, 93 Harbinin kt tesirleri de eklenince, zaten merutiyete inanmayan fakat srf Avrupaya irin grnmek iin merutiyet fikrinin zoraki arkasnda duran II. Abdlhamit ve Osmanl devlet adamlarnn, merutiyet ynetimini kaldrmalarnn nnde hibir engel kalmamtr. Bkz. Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 10. Bask, YKY, stanbul, 2004, s. 160; Sina Akin, Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan, SBFD, C. 25, S. 1, 1970, s. 39. 32 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, C. II, stanbul, 1939, s. 407. 33 II. Abdulhamiti Merutiyetin ilanna zorlayan en nemli faktr hi kuku yok ki Serezden gelen Kanun- Esasnin uygulanmamas halinde, Rumelide veliahta biat edileceini bildiren telgraftr. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklp Tarihi, C. I, II. Ksm, 3. Bask, Ankara, 1983, s. 59; Tahsin nal, Trk Siyasi Tarihi (1700-1958), Kutlu Yaynlar, stanbul, 1974, s. 358-359.

da, ttihat ve Terakki Cemiyetinin34 arl iyice kendini hissettirmitir. I. Dnya Sava sonrasnda ise ttihat nderler katktan ve TC tasfiye olduktan sonra dizginler Sarayn eline gemitir. Bu defa Saray, yeni dneme ve bar antlamasna hazrlanrken, Meclisten kurtulma yolunu semi ve Meclis-i Mebusan 21 Aralk 1918de feshetmitir.35 Bylece, halk tabanna dayanmayan ve daha emekleme safhasnda sayabileceimiz parlamenter sistemimiz, varlna gnlden inanmayan veya sistemi kendi karlarna hizmette kullanmak isteyen insanlarn kurban olmutur. Yrrlkteki anayasaya gre lke sorunlarnn zm yeri olan Meclisin, en ge drt ay ierisinde toplanmas gerekmekteydi.36 Damat Ferit Paa Hkmetinin bile seimlere scak bakmasna ramen, zmirin igali ile seimler adeta unutulmutur. Ulusalclarn basklar sonucunda istifa etmek zorunda kalan hkmetin yerine Ali Rza Paa bakanlnda yeni bir hkmet kurulmutur. Yeni hkmette ksa bir sre sonra gndemine seim konusunu alm ve 7 Ekim 1919da seim kararnamesini yaynlamtr. Mustafa Kemal Paa 13 Eyll 1919da Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerine, komutanlklara ve belediye bakanlklarna bir genelge gndererek seimde yaplmas gerekenleri sralam ve Meclis-i Mebusann stanbul dnda bir yerde toplanmasnn uygun olacan belirtmitir.37 Genel seimlerin yaplmasndan sonra Meclis-i Mebusan, seilen 164 milletvekilinden 72sinin katlmyla 12 Ocak 1920 tarihinde almtr.38 Mustafa Kemal Paann isteiyle Meclisi kontrol altna almak iin Mdafaa-i Hukuk adyla bir grup kurulmaya allm, ancak kurulan bu rgte Felah- Vatan ad verilmitir.39 Meclis-i Mebusann igal tehdidi altndaki stanbulda yapt olumlu ilerden birisi olarak
34

Bu cemiyetin temelleri ilk kez ttihad- Osman adyla 2 Haziran 1889da Mekteb-i Tbbiyede brahim Temo, Abdullah Cevdet, shak Sukuti ve Mehmed Reit adndaki renciler tarafndan atlmtr. Bkz. M. kr Haniolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 23, stanbul 2001, s. 476; brahim Temo, brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 1987, s. 13-15; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 3. Bask, mge Kitabevi, Ankara 2001, s. 29. 35 Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, ada Yaynlar, stanbul, 1998, s. 117. 36 SunaKili-eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, 3. Bask, TBY, stanbul, 2006, s. 95. 37 hsan Gne, Birinci TBMMnin Dnce Yaps (1920-1923), TBKY, stanbul, 1997, s. 47. 38 Mahmut Gololu, nc Merutiyet, Gololu Yaynlar, Ankara, 1970, s. 81-82. 39 Milletvekilleri heyetince ittifakla imza edilmi olan antlama esaslar ile ittifakname de yazl esasl maddeleri kabul eden milletvekillerinin birlemesi ile Felh Vatan ttifak ismiyle bir grup kurulmutur. Bu grup bir ittifak hazrlamtr. Daha geni bilgi iin Bkz. Tlay Duran, Son Osmanl Meclisi Mebusannda Felh- Vatan ttifak, BTTD, S. 61, stanbul, 1972, s. 17.

karmza Erzurum ve Sivas Kongreleri ruhuna uygun olarak 28 Ocak 1920de Misak- Mill kararlarn kabul etmesi kmaktadr. tilaf Devletleri, Misak- Mill kararlarna bir tepki olarak 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal ederek, Meclis-i Mebusan basmlar ve baz mebuslar tutuklamlard.40 Yaplan bu uygulama tilaf Devletlerinin gerek yzn ortaya karm; tm dnya devletlerinin gzleri nnde parlamenter sistemimize ok ar bir darbe indirilmitir. Bu gelimeler zerine Mustafa Kemal Paa, nce 17 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna ektii telgrafla, bir Meclis-i Messisann kurulacan livalara bildirmitir. Fakat bu kurucu meclis ifadesine Kzm Karabekir Paa, Albay Selahattin Bey ve Sivas Valisi Reit Paadan gelen itirazlar zerine41; 19 Mart 1920 tarihinde ikinci bir tamim yaynlayarak, Ankarada selhiyet-i fevkalledeyi malik bir meclisin alacan kolordu komutanlarna, vilayetlere ve mstakil livalara bildirmitir.42 stanbulun resmen igal edilmesinden yaklak bir ay sonra 11 Nisan 1920de Padiah Vahdettinin yaynlad bir iradeyle Meclis-i Mebusan kapatlmtr. Ancak, iktidarn bu tutumu, kendisine bir ey kazandrmad gibi mill tekilatn, devlet kurma srecini daha da hzlandrmtr.43 lke 66 seim blgesine ayrlm ve her seim evresinden 5 milletvekilinin seilmesi kararlatrlmt. Buna gre yeni meclis 19 Mart tarihli genelge ile seilen 330 yeni milletvekiliyle birlikte stanbul Meclisinden gelecek milletvekillerinin katlmlaryla oluacakt.44 Bazlar tarafndan nfuslarna baklmakszn livalarn beer temsilci gndermeleri, az nfuslu ve az gelimi blgelerin temsil gcn arttran popler, demokratik ve eitliki bir dzenleme olarak yorumlanmtr.45 Baz seim evrelerinde Osmanl Hkmetinin olumsuz tutumu ve tilaf Devletlerinin basklar yznden seimlerin yaplmas olumsuz ynde etkilenmitir.46 Trabzon

40 41

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, MEBY, stanbul, 1991, s. 48-49. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, Yce Yaynlar, stanbul, 1990, s. 515-517; Sabahattin Selek, Anadolu htilali, C. I, 8. Bask, Kasta Yaynlar, stanbul, 1987, s. 339; Tark Zafer Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu TBMM 50. Yl Dnm, BTTD, S. 31, Nisan 1970, s. 38. 42 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal imzal, on iki maddeden oluan bu talimatnamenin ierii hakknda bkz. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. I, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, MEB Basmevi, Ankara, 1987, s. 421-422; Nurettin Can Glekli-Rza Onaran, Trkiye Byk Millet Meclisi 50. Yl Dnm (1920-1970), MEB Basmevi, stanbul, 1973, s.122. 43 Tansel, a.g.e., C. III, s. 86. 44 Gne, a.g.e., s. 63. 45 Tanr, a.g.e., s. 231. 46 Gne, a.g.e., s. 61-62.

Valisi Hamit Bey47, iyi etkisi olmayaca gerekesiyle, seimlerin yaplmasn oyalamtr. Kzm Karabekir Paa, Heyet-i Temsiliyeden ald telgraf zerine millet ve memleketin selameti iin seimler derhal yaplmazsa, sert tedbirler alacan vali ve frkaya yazarak seimlerin balatlmasn salamtr.48 Diyarbakr, Elaz, Urfa ve Marata da seimlerin yaplmasnda skntlar yaanmtr.49 Seimler konusunda Dersim, Malatya, Elaz, Konya, Diyarbakr ve Trabzon baz tereddtler yaamsa da, mill menfaatler anlatlnca onlar da milletvekillerini semilerdir.50 Seimlerde yaanan bir takm zorluklara ramen BMM olduka yksek bir katlmla almtr.51 Ankarada TBMMnin alabilmesi ve milletvekillerin toplanp, rahat bir ekilde alabilecekleri, bir meclis binasna ihtiya duyulmu; Meclis binas olarak, Enver Paann istei zerine 1915te Numune Mektebi ya da ttihat ve Terakki Frkas iin Frka Kulb olarak planlanan fakat yapm yarm kalm olan bina dnlmtr.52 Bu binann atsnda, Ulucanlarda yaplmakta olan bir ilkokul binasnn atlarnda kullanlacak olan kiremitler ve Ankarallarn evlerinin

47

Hamit Bey, Trk tarihindeki idareciler arasnda en ilgin kiilerinden birisidir. Dndn aka sylemesi, yurt karlarn kiisel karlar stnde tutmas, meslek haysiyetine toz kondurmamas ve bunlara engel olmaya alld anda hemen istifay basmas, Ona zamannda Deli sfatnn taklmasna sebep olmutur. Albay Refet Beyin nerisiyle daha nceden mstearlk yaptna aldr etmeksizin, Mustafa Kemal Paann nerdii Samsun Mutasarrfl grevini kabul etmesi, Onun bu ilgin kiiliinin ispat niteliindedir. Halit Bey, I. Dnem TBMMye Trabzon Milletvekili seilmi, fakat 4 Ekim 1920de Erzurum Valiliini tercih ederek milletvekilliinden istifa etmitir. Daha sonra Halit Bey, Dhiliye Vekleti Mstearl ve Adana Valilii grevlerini yapmtr. Bkz. Kmil Erdaha, Mill Mcadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975, s. 189-190. 48 Karabekir, a.g.e., s. 548-549. 49 Gololu, nc Merutiyet, s. 129; Selek, a.g.e., C. I, s. 340. 50 Enver Behnan apolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, lkemiz Yaynlar, Ankara, 1969, s. 14. 51 Meclise katlan milletvekillerinin saylar hakknda bkz. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralarm, Vatan Neriyat, stanbul, 1957, s. 310-311; Gololu, a.g.e., s. 158; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 108; Falih Rfk Atay, ankaya, Kral Matbaas, stanbul, 1984, s. 242; Ylmaz Altu, Trk Devrim Tarihi Dersleri (19191938), stanbul, 1978, s. 39; Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTKY, Ankara, 1997, s. 570-571; Damar Arkolu, Milli Mcadele Hatralarm, Tan Matbaas, stanbul, 1961, s. 148; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1979, s. 54; Selek, a.g.e., C. I, s. 342; Kazm ztrk, Trkiye Byk Millet Meclisi Albm (1920-1970), Ankara, 1973, s. 1-73; Fahri oker, Trk Parlemanto Tarihi Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, C. I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 1994, s. 39. 52 Gne, a.g.e., s. 68; evket Sreyya Aydemir, Tek Adam (1919-1922), C. II, Remzi Kitabevi, stanbul, 1977, s. 255; ttihat ve Terakki Kulb Binasnn tasarm ise Mimar smail Hasif Bey, tarafndan yaplmtr. Bkz. Sacit Karaibrahimolu, Trkiye Byk Millet Meclisi, Ege Matbaas, Ankara, 1968, s. 39.

10

damlarndan sktkleri kiremitler kullanlmtr.53 Meclisin krssn Ankaral vatansever marangozlar hibir cret talep etmeden yapmlar; mebuslarn oturmalar iin ise Ankara Muallim Mektebinin sralar Meclise dizilmitir.54 Mecliste mdr ve memurlarn toplam says 23 Nisan 1920 tarihi itibariyle 30-32 kii kadard. Btn memurlar, Baktip Recep Bey55 mstesna olmak zere bir tek odada oturuyorlard. Memur kadrosu birka ay ierisinde artnca iki odaya ayrlmtr. Kapdan girilince soldaki ilk oda Reis Paann odasyd. Onun yanndaki oda ise encmen odas olarak kullanlmtr. Karlarndaki kk odalarda ise yaverler ve zel kalem bulunuyordu.56 23 Nisan 1920de mebuslar, hkmet memurlar, Ankara halk, Hac Bayram Veli Camiinde toplanp cuma namazn kldktan sonra o gnn adet ve icabna uyarak ellerinde sancaklarla Meclisin nne gelmiler ve kap nnde dualar okunduktan, kurbanlar kesildikten sonra, Meclisteki yerlerini almlard.57 TBMMnin Cuma gn almas hi kuku yok ki tesadf deildir. Bu tarih zellikle planlanm ve uygulamaya konulmutur.58 Meclis, en yal yesi Sinop Mebusu erif Beyin bakanlk krssne gelerek yapt al konumasyla almalarna balamtr.59 BMMnin alyla ferd saltanat yerine, mill iradeye dayanan demokratik bir devlet, tarih sahnesinde yerini almtr. 1.2. BRNC DNEM TBMMDE KURULAN HKMETLER,

KOMSYONLAR VE MECLSN BALICA FAALYETLER Byk Millet Meclisi yeleri, 24 Nisan 1920de yaplan ikinci oturumda 120 milletvekilinden 110unun oyu ile Mustafa Kemal Paay Meclis Bakanlna,
53 54

apolyo, a.g.e., s. 6-7, 20. Kansu, a.g.e., C. II, s. 570. 55 1889da stanbulda doan Recep Bey, Harp Okulunu birincilikle bitirdikten sonra Balkan ve I. Dnya Savanda grev yapm, daha sonra ise Anadoluya gelerek Mill Mcadeleye katlmtr. I. Dnem TBMMde yl, buuk ay TBMM Baktiplii (Genel Sekreterlii) grevini stlendikten sonra Genel Kurmay kinci ube Mdrl grevine getirilmitir. Bu grevde iken TBMMnin II. Dnemi iin yaplan seimde Ktahya Milletvekili seilmitir. Bkz. Recep Peker, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 582; Muhterem Vefa Veznedarolu, Cumhuriyet darecileri, Pulhan Matbaas stanbul, 1946, s. n.y; ztrk, TPT, II. Dnem, C. III, s. 572-573. 56 Hfz Veldet Velidedeolu, Bir Lise rencisinin Milli Mcadele Anlar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1971, s. 72-73. 57 Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 32. 58 Yunus Nadi Abalolu, Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 27. 59 Velidedeolu, a.g.e., s. 61.

11

Celalettin Arif Beyi ise kinci Bakanla semilerdi.60 Yaplan seimlerle toplam 13 kiiden oluan Bakanlk Divan yeleri de belirlenmitir.61 BMMnin uzun vadede hkmet kurmakszn devletin ilerini icra etmesinin pek mmkn olmamasndan dolay, bir hkmetin tekili zarureti ortaya kmtr. BMMnin ilk oturumunda Mustafa Kemal Paa, yrtmenin hangi esaslar zerine ina edilecei konusunda uzun bir konuma yapmtr. Bu konumasnda; Meclisin yetkilerinin sadece snrl bir yasama yetkisi ile (vazife-i teriiye) kaytlanmayacan, Meclisin stnde bir kuvvetin artk mevcut olmadn ifade etmitir. Mustafa Kemal Paa yapt konumasndan sonra hkmet ilerinin temel izgileri zerinde younlaan bir nerge vermitir.62 Hkmetin kurulmasnn zorunlu olduu bir dnemde milletvekilleri de yeni bir yaplanma dorusunda admlar atmaya balamlard. Mecliste nce 25 Nisan 1920de Tokat Milletvekili Nazm Bey ve 24 arkadann verdii nerge tartlm; bu arada Celaleddin Arif Beyin on be kiilik bir layha encmeninin kurulmas ve icra vekillerinin seimi iin yaplacak yasann meclise onaylanmasna kadar be veya alt kiilik geici bir cr Encmeni tekiliyle ilgili verdii nerge okunmu ve yaplan tartmalardan sonra Mustafa Kemal Paann da desteklemesiyle kabul edilmitir.63 Dolaysyla sonuta Muvakkat cra Encmeni ad altnda, Meclis Bakannn doal bakanlnda bir heyet seilmitir.64 Seim sonucuna gre Muvakkat cra Encmeninin Reisliini Mustafa Kemal Paa, yeliklerini ise

60

Nait Hakk Ulu, Milletin Geleceini Dnmek in Bir Milli Meclisin Kurulmas Lazm, BTTD, S. 32, Nisan 1970, s. 15. 61 TBMM Zabt Ceridesi, I. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 51-52; Halil Neet, Byk Meclis ve nklp, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 132-133. 62 Bu nerge u hkmlerden olumutur: 1- Hkmet tekili zaruridir. 2- Muvakkat kaydyla bir hkmet reisi tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas etmek kabili tecviz deildir. 3- Mecliste mteksif irade-i milliyeyi, bilfiil mukadderat vatana vazulyed tanmak umde-i esasiyedir. TBMMnin fevkinde bir kuvvet mevcut deildir. 4- TBMM teri ve icra-i salhiyetleri cmidir. Meclisten tefrik ve tevkil edilecek bir heyet umuru hkmeti ryet eder. Meclis reisi, bu heyetin de reisidir. Bkz. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 438; Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Turhan Kitabevi, Ankara, 1981, s. 214-216. 63 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 52-58; Gne, a.g.e., s. 230-233; Faik Reit Unat, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar, TVD, C. I, S. 6, Nisan 1942, s. 403. 64 Bkz. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Sim Matbaaclk, Ankara, 1995, s. 135; Yavuz Aslan, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ( 23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 40.

12

Celaleddin Arif Bey, Cami Bey, Bekir Sami Bey65, Hamdullah Suphi Bey, Hakk Behi Bey ve smet Bey yapacaklard.66 Balangta BMMde hkmet yelerinin seimi konusunda sorun

yaanmtr. Baz milletvekilleri hkmet yelerinin Riyaset Divannca aday gsterilmelerini nermiler, fakat hkmet yesinin seiminde nce mutlak, daha sonra izafi ounluk sistemi benimsenerek, yelerin, aday gsterilmeden seilmesi ilkesi benimsenmitir.67 11 kiiden oluan cra Vekiller Heyeti, 2.5.1920de karlan 3 sayl Byk Millet Meclisi cra Vekiller Heyetinin Suret-i ntihabna Dair Kanun68 uyarnca seilmitir. 137 milletvekilinin katld seimde, mutlak ounluk 69 olarak dikkate alnm ve seimler buna gre yaplmtr. Yaplan seimler sonucunda Mustafa Kemal Paann Bakanlndaki ilk cra Vekiller Heyeti u ekilde oluturulmutur: Tablo1 lk cra Vekiller Heyeti (Bakanlar Kurulu)69 Vekletin Ad Vekillie Seilen Kii Ald Oy Umuru eriye Mustafa Fehmi Efendi 80 Dhiliye Cami Bey 90 Adliye Cellettin Arif Bey 83 Nafa smail Fazl Paa 79 Hariciye Bekir Sami Bey 121 Shhye ve Muav. timaiye Dr. Adnan Bey 127 ktisat Yusuf Kemal Bey 99 Mdafaa-i Milliye Fevzi Paa 118 Erkn- Harbiye-i Umumiye smet Bey 129 Maliye Hakk Behi Bey 74 Maarif Dr. Rza Nuri Bey 65

S. No: 123456789101165

1867de Kuzey Kafkasyada Osetyada doan Bekir Sami Bey, Fransada Paris Siyasal Bilgiler Okulunu bitirerek Hariciye Nezaretinde devlet hizmetine girmitir. Erzurum ve Sivas Kongrelerine katlarak Heyet-i Temsiliye yeliine seilen Bekir Sami Bey, OMMnin feshinden sonra Amasya Milletvekili olarak TBMMye katlm ve lk cra Vekilleri Heyetinde Hariciye Vekilliine seilmitir. TBMM Hkmeti adna Londra Konferansna katlan Bekir Sami Bey, esir deiimi konusunda ngilizlerle yapt anlama sonucunda byk eletiriler alarak, grevinden istifa etmek zorunda kalmtr. II. Dnem de Tokattan milletvekili seilmi; 17 Kasm 1924te ise TCFye girmitir. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paaya suikast giriimi ile ilgili grlerek tutuklanm, fakat Ankara stiklal Mahkemesi tarafndan yaplan yarglama sonucunda beraatna karar verilmitir. Bkz. Bekir Sami Bey, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 10; M. Orhan Bayrak, (19201984) Trkiyeyi Kimler Ynetti?, I. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1984, s. 120. 66 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 55-61. 67 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 158-161; Gne, a.g.e., s. 232-233. 68 Dstur, nc Tertip, C. 1, Milliyet Matbaas, stanbul, 1929, s. 6. 69 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 198.

13

cra Vekiller Heyetindeki vekil ad verilen hkmet yelerinin, Osmanl sistemindeki atama usulnden farkl bir ekilde seimle tespit edildii grlmektedir. Meclis Hkmeti modeli dediimiz bu yaplanmayla birlikte baz milletvekilleri nazr terimi yerine vekil terimini kullanmaya balamlard. Saltanat anlaya gre bu vekil teriminden anlalmas gereken padiah veya stanbuldaki nazrlarn vekili; inklplara gre ise Anadolu halknn vekilidir. Tokat Milletvekili Nazm Bey, stanbuldaki nazrlarla karmasn diye, nazrlarn geici olarak vazifesini yapacak olan vekillerin oluturulduunu iddia etmitir.70 Oysa kurulan ilk cra Vekilleri Heyeti ile birlikte vekil teriminin kullanlmas, Osmanly artracak terimlerden uzaklalarak, mill hkimiyet prensibinin n plana karlmak istenildii izlenimini vermektedir. Ayrca baz mebuslar Mdafaa-i Milliye Vekillii varken, Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekilinin, cra Vekilleri Heyetinde yer almasn gereksiz bularak, Kanun- Esasiye aykr olduunu ileri srmlerdi. Eletiriler zerine Mustafa Kemal Paa, Mdafaa-i Milliye Vekletinin tpk Osmanldaki Harbiye Nezareti gibi ordunun donamyla grevli olduunu; Genelkurmay Bakanlnn ise savaa hazrlktan sorumlu sayldn belirtilmitir.71 TBMMnin Birinci Dneminde Muvakkat cra Encmenini hari tutacak olursak, Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa (II. ve III. cra Vekilleri Heyeti), Hseyin Rauf Bey ve Ali Fethi Bey tarafndan olmak zere toplam be hkmet kurulmutur.72 Bu hkmetlerden sadece I. cra Vekilleri Heyeti program getirmitir. Hkmet hariciye siyasetinde Misak- Mill dairesinde bamszln esas alnaca; dhiliye alannda ise milletin birlik ve beraberliinin salanmasnn yan sra emniyetinin muhafazas konusuna da byk nem verilecei aklanmtr. Maliye alannda memleketin iktisadiyatn glendirerek, dost devletlerle ekonomik ilikiler kurmak temel hedeflerdendi. Nafa alannda mevcut yollarn onarlaca; salkta gerekli tedbirlerin alnaca; maarif alannda ocuklara mill terbiye esaslarnda eitimin verilecei belirtilmitir. Adl alannda ise hkimlerin maalarnn
70 71

Gne, a.g.e., s. 234-235; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 167. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 439-441; Tanr, a.g.e., s. 237; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 163-164. 72 I. TBMM Dneminde kurulan kabineler hakknda bkz. Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, Ak Yaynlar, stanbul, 1968, s. 11-51; Nuran Dal-Belma Aktrk, Hkmetler ve Programlar (1920-1960), C. 1, TBMM Basmevi, Ankara, 1988, s. 2-8.

14

iyiletirmesi ve halkn ayana adaletin seyyar sulh hkimleri ile gtrlmesinden sz edilmitir.73 TBMMnin faaliyetlerini; yasama, yrtme ve denetim olmak zere balca ksmda deerlendirebiliriz. TBMMnin I. Dneminde kanunlar, sadece kanun tasars ve kanun teklifi olarak olumam, bu iki yolun dnda cra Vekilleri Heyeti ya da bu heyete dhil vekillerin, TBMM Bakanlna gnderdikleri tezkere veya sair evrakn genel kurul veya komisyonlarda grlmesi srasnda konunun bir kanun halinde dzenlenmesinin karar altna alnmasyla da kanunlar oluturulmutur. Tablo2 Birinci Dnem TBMMde Oluan 338 Kanunun Kaynaklar74 Sra No: Kanunun Kaynaklar: Kanunun Says: 1234Kanun Tasars75 Kanun Teklifi Tezkereler Sair Evrak Toplam: 225 98 5 10 338

TBMMnin denetim faaliyetleri ise; istizah (gensoru), soru nergesi76 ve konumalar olmak zere balca ksma ayrlr. Dnem ierisinde milletvekilleri tarafndan toplam 78 gensoru nergesi verilmi; bunlardan birisi sahibi tarafndan geri ekilmi, 10u reddedilmitir. Kalan 67 nerge ise kabul edilerek grlmtr. TBMMnin I. Dneminde toplam 625 soru nergesi verilmitir. En fazla soru nergesi verenler arasnda 50 nerge ile Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey gelmektedir. En fazla hakknda nerge verilen vekletler arasnda ise 147 nerge ile Dhiliye Vekleti gelmektedir.

73 74

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 242-245; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 13-17. oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 780. 75 Aslnda kanun tasars ile kanun teklifi arasnda ierik olarak nemli bir fark yoktur. Ancak kanun tasars, hkmet yelerinin tmnn imzasyla TBMM Bakanlna sunulur. Kanun teklifi ise, bir ya da daha fazla sayda milletvekilinin imzasn tayabilir. Bkz. Rauf Bozkurt-eref ba, 100 Soruda Parlamento, Trk Parlamento Hukukuna Giri, 1. Bask, Nobel Yaynlar, Ankara, 2004, s. 111. 76 TBMMye ilk soru nergesi 13 Mays 1921 tarihinde Nide mebuslar Vehbi Bey ile Abidin Bey tarafndan verilmi ve Nafa Vekletinden ifahi olarak imendiferlerde kmrn mevcut olup olmad sorulmutur. lk gensoru nergesi ise 05.09.1923 tarihinde Bozok Mebusu Sleyman Srr Bey ve Hamdi Beyler tarafndan verilmitir. Bu gensoru; Yozgat Darlmualliminin esbab seddine dair Maarif Vekili smail Sefa Beyden sual takriridir. Bkz. Mustafa Kksal, Trkiye Byk Millet Meclisinin lkleri, Nobel Yaynlar, Ankara, 2007, s. 67, 79.

15

I. Dnem TBMMnin grev sresi ksa olmasna ramen, Trk parlamento tarihinde milletvekillerin sz alarak, krsde en ok konutuklar dnemlerden biri olmutur. Konuma says 2027si gizli oturumda olmak zere 13.000e ulamaktadr. En fazla konuan milletvekili 408 kez sz hakk alan Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Beydir. Ant ime dnda krsye hi kmayan milletvekili says ise 119 kii olarak tespit edilmitir.77 Vekletlerin yalnz bana lkenin tm ilerinin zm mercii olarak yeterli olamayaca dncesiyle komisyonlarn kurulmas gerekletirilmitir. Meclis, 26 Nisan 1920 tarihli oturumunda, Bursa Mebusu Muhiddin Baha Bey ve Yozgad Mebusu Mehmed Hulusi Efendi ile arkadalarnn, zde on idare encmeni tekiline dair verdikleri takrirlerini birletirerek grmtr.78 Daha sonra ise ilerin younlamas ile birlikte bu komisyonlarn says 25i bulmutur.79 Meclisteki ilerin aksamamas iin 14 Mays 1920 tarihli kararla, bir ynetim kadrosu oluturulmutu.80 dari yaplanmayla birlikte asayi ve dzene byk bir nem verilmi; 1922de ilk etapta cra Vekiller Heyeti Riyasetinde alan 12 memur iin giri kartlar tanzim edilmitir.81 Meclisin idar yaplanmas erevesinde Meclis Baktipliine Recep Bey (Peker) atnm, dare Amirliine ise Sivas Mebusu Rasim Bey getirilmitir. Ankara Vali Vekili Yahya Galip Karg82 eleman ihtiyacn gidermek iin izlenen yolu yle anlatmaktadr: Muallim, ilk mektep hocalarnn akgzleri taharri memuru ayrld Ankara Sultanisinin retmenlerinden kimyac Avni Refik Berkman, corafya muallimi Zeki, tabiiye hocas Musa Kzm, riyaziye retmeni Mahir ve Avni Beyler zabt ktibi tayin olundular83 I. TBMMde Evrak ve Tahrirat Kalemi Mbeyyizi olan Hfz Veldet Velidedeolu da, kendisini

77 78

oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 780-782. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 73-77. 79 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 108-109. 80 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 138. 81 BCA (Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer Kodu: 11.66.5.Tarih: 02.02.1922. Say: 3142). TBMM Riyaseti Bakitabeti Evrak ve Tahrirat Mdriyeti antentlidir. 82 1874te stanbulda doan Yahya Galip (Karg) Bey, maliye ile ilgili eitli grevlerde bulunduktan sonra 17 Kasm 1917de Ankara Defterdarlna atanmtr. Ankara Valisi Muhittin Paann Mustafa Kemal Paann emriyle tutuklanmasyla nce Ankara Vali Vekili yaplm, TBMMnin almasndan sonra ise asil olarak Ankara Valiliine getirilmitir. 22 Austos 1922de Krehir Milletvekili seilen Yahya Galip Bey, Meclisteki yerini 14 Mays 1942 tarihinde lmne kadar korumutur. Bkz. Yahya Galip Bey, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 280; Mcellidolu Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, C. III, Mars Matbaas, Ankara, 1968-1969, s. 291-294. 83 apolyo, a.g.e., s. 36-39.

16

amcasnn olu Halil erafettinin Meclise gtrdn ve 600 kuru maala almaya baladn belirtmektedir.84 Yukardaki ifadelerden anlald zere eldeki mevcut imknlardan yararlanlmas yoluna gidilerek, zellikle seilen retmenlere idari ilerde grevler verilmi ve bylece bteye ok fazla bir yk getirilmemitir. 1.3. BRNC DNEM TBMMDEK PARLAMENTERLERN

ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER 1.3.1. Milletvekillerinin Genel Durumlar ve Eitim Dzeyleri 66 seim evresinden seilen ve stanbul Mebusan Meclisinden (Maltadan gelenler dhil) katlmlarla birlikte I. TBMM iin milletvekili says 437ye ulamtr.85 hsan Gnee gre birok nedenlerden dolay, geni bir halk tabanna dayal I. Dnem TBMMye katlan milletvekili says 378 dir. Gne, I. Dnemi eylemli olarak tamamlayan milletvekili saysn ise 337 kii olarak tespit etmitir.86 Milletvekillerin ounun Ankarada yatacak bir yerleri bile olmadndan, ilk etapta Muallim Mektebi binas milletvekillerine yatakhane olarak tahsis edilmiti.87 Milletvekillerin yemei iin mebuslardan Cevdet Izrap ve dier bir arkada tarafndan tabldot tesis edilerek, 70 kuru mukabilinde 3 kap yemek verilmeye balanmas, milletvekillerinin Ankarada yaam olduklar zorluklar hakknda bizlere ok ak fikirler vermektedir.88 lkenin o gnlerdeki iinde bulunduu koullar dikkate alndnda TBMM, genel olarak eitim dzeyi yksek kiilerden meydana gelmitir. Hatta birok mebus birka eitim kurumunu birden bitirmitir. Tm mebuslarn yzde 25,4 bir yksek renim kurumunu, yzde 4,8lik bir blm ise Harb Akademisini bitirmitir. Rtiyeyi bitirenlerin oran yzde 20,8 iken, medreselerde renim grenler yzde 18,8lik bir grubu oluturmaktadr. TBMM yelerinin yzde 8,7si idadi, yzde 2,3 sultani, yzde 1,6s meslek okulu, yzde 6,9u harbiye bitirmi, yzde 7,3 ise zel eitim grmtr. Herhangi bir eitim kurumunu bitirmeyen ya da eitim dzeyleri
84 85

Velidedeolu, Mcadele Anlar, s. 46-49. oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 39. 86 Gne, a.g.e., s. 79. 87 Refik Turan, lk Trkiye Byk Millet Meclisine Girenlerin zellikleri, AAMD, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu (Al Konumalar ve Bildiriler 21-23 Eyll 1987), Ankara, 1994, s. 1062. 88 Kansu, a.g.e., C. II, s. 570; Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Rafet Zaimler Yaynevi, stanbul, 1958, s. 391.

17

hakknda herhangi bir bilgi olmayan mebuslarn oran ise yzde 14,6 olarak tespit edilmitir.89 I. Dnem TBMMdeki milletvekillerin eitim durumlar ise genel olarak u ekildeydi: Tablo3 I. Dnem TBMM Milletvekillerinin Eitim Durumlar (1920-1923)90 Milletvekillerin Eitim Durumlar 1920 1923 zel 7,8 7,0 lk 6,8 3,3 Orta 21,1 12,3 Lise 3,6 3,6 Yksek 42,2 65,2 Medrese 18,1 8,3 Tablodan anlalaca zere 1923 ylna gelindiinde yksek renim gren milletvekillerin says artarken, medrese renimi grenlerin says olduka azalmtr. Ayrca tm milletvekillerin yzde 58,8inin bir yabanc dil bilmesi, eitim asndan Meclisin hite kmsenemeyecek seviyede olduunu gsteren bir baka kanttr. Yabanc dil bilen milletvekillerden yzde 41,2lik blmnn, birka dili birden bildii anlalmaktadr. Franszca, Arapa ve Farsa bilenler Meclisin yzde 23,8ini, Arapa bilenler yzde 19,2sini, Farsa bilenler de yzde 13,5ini oluturmaktadr. Bu dili yzde 4,8lik oranlarla ngilizce ve Almanca izlemektedir.91 1.3.2. Birinci Dnem TBMM Milletvekillerinin Meslekleri Parlamenterlerin meslek niteliklerine baktmzda karmza ounluk olarak memurlar kmaktadr. Yaplan aratrmalar Meclisin yaklak yarsnn (yzde 43,70) devlet memuru olduunu ortaya koymaktadr.92 Geni bir kategori olan devlet memurlar snfna; ordu mensuplar, mdrlk dzeyinde grev yapan yksek memurlar, mlk yneticiler, diplomatlar, retim yeleri, retmenler, hkim ve savclarn yan sra vergi memurlarndan, emniyet grevlililerine, mahkeme zabt ktiplerinden, telgraf memurlarna kadar her dereceden dier memurlar
89 90

Demirel, a.g.e., s. 146. hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclisi Mebusan (18771920), Geniletilmi 2. Bask, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 1998, s. 165. 91 Demirel, a.g.e., s. 146. 92 Bkz. oker, TPT, C. III; Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite, The M.I.T. Press, Cambridge, 1965, s. 181; Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1991, s.109.

18

girmektedir. Saysal olarak fazlal olan bu snf serbest meslek erbab ve ilmiyeci yeler izlemitir. Serbest meslekler snf ierisinde ifti ve ziraatlarn saysal fazlal dikkatlerden kamamaktadr.93 Profesyoneller bal altnda toplanabilecek avukat, gazeteci, bankac, doktor ve mhendis yelerin oran yzde 14; eraf olarak nitelendirilebilecek ifti, tccar ve airet reislerinin oluturduu oran ise yzde 18,9dur. Buna karlk mft, mderris ve eyhlerden oluan din adamlar da Mecliste yzde 11,2 gibi pek kmsenemeyecek bir oranda temsil edilmilerdir. I. Mecliste milletvekili olarak yalnzca bir ii yer almtr.94 Meslei konusunda hibir bilgi olmayan milletvekillerinin tm milletvekillerine oran da yzde 7,1 olarak tespit edilmitir.95 Atatrk Dneminde Kemalist dnceye daha yakn olan brokratlar daima Mecliste ounluu oluturmutur. Kurtulu Savan da gerekletirilen asker ve sivil brokrat aydn elitle, tccar ve iftiden oluan eraf arasndaki ittifak tm tek parti dnemince brokrat elitin egemenlii altnda srm ve Trk siyasal yaamnda ok nemli sonular ortaya karmtr. Meclise egemen olan unsur brokratlar olmasna ramen; tccar ve iftiden oluan eraf da nemli lde temsil edilerek, din adamlarnn durumuna dmemilerdir.96 Erafn yresel dzeydeki etkisi, ulusal dzeyden ok daha fazla hissedilmitir. Bu nedenle eraf Mecliste brokratlardan az temsil edilmesine karn, CHPnin yerel aygtnda daha fazla temsil edilerek, daha etkin bir duruma gelmilerdir.97 I. Dnem TBMMye baktmzda brokrasi kkenli milletvekillerinden genel olarak dokuz milletvekilinin eitli zaman dilimlerinde ve eitli bakanlklarda bakan olarak grev yaptklarn grmekteyiz. stanbul Milletvekili olan Ahmet Muhtar Bey98, 10 Austos 1920-8 ubat 1921 tarihleri arasnda Hariciye Vekiline Vekillik yapmtr. Bakanlk yapan dier milletvekilleri; Yusuf Kemal Tengirek,
93 94

Tunaya, a.g.m., s. 33. Bu ahs Mecliste Numan Usta olarak bilinen stanbul Mebusu Numan Efendidir. Bkz. Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, C.III, TBMM Vakf Yaynlar No: 6, Ankara, 1995, s. 511. 95 Demirel, a.g.e., s. 147-148. 96 Turhan, a.g.e., s. 108-109. 97 Ergun zbudun, Transition from Authoritarianism to democracy in Turkey, Mimeo, 1979, s. 9. 98 3 Haziran 1920 tarihinde TBMMye stanbul Milletvekili olarak katlan Ahmet Muhtar Bey, 10 Austos 1920-8 ubat 1921 tarihleri arasnda Hariciye Vekaletine Vekillik yapmtr. II. Dnemde stanbul Milletvekili seilen Ahmet Muhtar Bey, 1927de balad Washington Bykeliliinden 1934 tarihinde ayrlmtr. Bkz. Ahmet Muhtar Bey, Tercme-i Hal Kd, I. Dnem, TBMM Arivi, DN: 213; oker, TPT, C. III, s. 497-498; ankaya (Mcellitolu), a.g.e., C. III, s. 437.

19

Mustafa Necati99, Zeki Apaydn, Hakk Behi, Hseyin Srr (Belliolu), Mehmet Vehbi (Bolak), Bekir Sami (Kunduh), Mustafa Faik ztrak100 ve Ata Bey idi. I. Dnem BMMde yer alan brokrasi kkenli milletvekilleri, kurulan 23 komisyonda ilgi alanlar dhilinde grev yapmlardr.101 1.3.3. Milletvekillerinin Tahsisat, Harcrah ve Emeklilikleriyle lgili Yaplan Dzenlemeler I. Dnem TBMMde milletvekillerine nceleri aylk tahsisat olarak 80 lira verilirken duyulan ihtiya zerine baz dzenlemelere gidilmitir.102 Bayazt Milletvekili Mehmet Bey ile arkadalarnn verdikleri kanun teklifi sonucunda, 5 Eyll 1920 tarihinde karlan Nisab- Mzakere Kanununun 6, 7 ve 8. maddeleri milletvekillerin denek ve yolluklaryla ilgili dzenlemeler getirmitir.103 Bu kanunla BMM azasna 4 ay iin 1250 lira denek ve 4 ayn bitiminden toplant yl sonuna kadar Meclise devam edenlere ayda 100er lira tazminat verilmesi; ylda bir kez olmak zere 40 lira zerinden gidi ve dn yolluu denmesi kararlatrlmtr. Ayrca kanuna gre; Osmanl Mebusan Meclisinden TBMMye katlan milletvekillerine katl tarihlerinden itibaren aylk yzer lira tazminat verilmesi karar alnmtr.104 denek ve yolluklarda yaplan ikinci dzenleme Siverek Milletvekili Mustafa Ltfi Bey ile arkadalarnn Nisab- Mzakere Kanununun altnc ve sekizinci maddelerinin tadiline dair verdikleri kanun teklifi sonucunda gereklemi ve 17 ubat 1921de 98 sayl Kanun karlmtr. Aylk denek 1 Mart 1920den geerli olmak zere 200 lira, yolluk da her yl aylk denein yars, yani 300 lira olarak

99

Mustafa Necati Bey, TBMMnin I. Dnemi iin yaplan seimlerde Saruhan Milletvekili seilmitir. II. ve IIInc dnemlerde zmirden milletvekili seilen Necati Bey, Maarif Vekillii zamanndaki uygulamalaryla ok byk bir hret edinmitir. Bkz. Mustafa Necati Bey, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 370; Mustafa Eski, Mustafa Necati, AAMD, C. XII, S. 35, Temmuz 1996, s. 463. 100 Cebelibereket Milletvekili Faik Bey, ileri Bakanl ve TBMM Bakan Vekillii grevleri yapmtr. Faik Bey, ileri Bakanl srasnda kaymakamlk kursunun almasn, mlk idare amirlerinin bilgi ve grglerinin artrlmas iin Bat lkelerine gnderilmesini gerekletirmitir. Bkz. Mustafa Faik Bey, TBMM Arivi, DN: 89; Mehmet Aldan, Faik ztrak, TD, Yl 65, S. 399, Haziran 1993, s. 234; Veznedarolu, a.g.e., s.n.y; oker, TPT, C. IIII, s. 252-253; ankaya (Mcellitolu), a.g.e., C. III, s. 1082-1083. 101 oker, TPT, I. Dnem, C. I, s. 108-109. 102 Kansu, a.g.e., C. II, s. 252-253. 103 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 535-550; oker, TPT, I. Dnem, C. I, S. 136-137. 104 TBMM Kav.M., Devre: I, C. I, s. 19; Ceride-i Resmiye, 21 ubat 1337, No: 3.

20

saptanmtr.105 Yoluklar ile ilgili olarak 16 Ekim 1922de karlan 272 sayl Kanunla, yeni bir dzenleme yaplm ve milletvekillerin gidi geli yolluu ylda bir kez olmak zere 100 lira yaplmtr. Ergani Milletvekili Srr Bey ile arkadalar tarafndan verilen kanun teklifi sonucunda 8 Mart 1923te karlan 311 sayl Kanunla, BMM azasna 1 Mart 1923 tarihinden geerli olmak zere ylda 2400 lira denek verilmesi kararlatrlmtr.106 12 Nisan 1923te alnan 382 nolu kararla ise memurlardan milletvekili olanlarn milletvekillikleri mddetince son memuriyetleri maa esas alnarak, tekat ve mazuliyet haklarnn tespiti yaplmtr.107 3 Mays 1920de Eskiehir Mutasarrflndan, 9 Mays 1920 tarihinde ise Ankara Vali Vekili Yahya Galip Bey tarafndan Meclise ekilen telgrafla, memur iken mebus olanlarn durumun sorulmas; bu konuda baz karmaalarn yaandn gstermektedir.108 Bu karmaalarn almasnda; Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Beyin verdii memur iken mebus olanlarn memuriyetlerine ait maaatn katna dair109 takriri ile Saruhan Mebusu Celalettin Beyin verdii memurlukla mebusluun, baz mstesnalar dnda bir kiide birlememesi hakkndaki kanun teklifi, nemli bir rol oynamtr.110 Nisab- Mzakere Kanununun 4nc maddesiyle milletvekillii ile memuriyetin bir zat uhdesinde toplanamayaca, ancak sefirlik, ordu ve kolordu kumandanl memuriyetlerinin meclis azal ile birlikte yrtlebilecei kararna varlmtr.111 Dolaysyla Meclisin kurumsallamas dorultusunda atlan bir adm olarak yorumlanabilecek Nisab- Mzakere Kanunu ile memur iken milletvekili seilen bir ahsn ya milletvekilliini ya da yrtmekte olduu memuriyeti semesi zorunluluu bu kurumsallamann sadece bir parasdr. Aralk 1920 tarihinde karlan bir kararnameyle ise mebusluu seenlere, memuriyet maalarna gre harcrah kanununa dayanarak mstahak olduklar harcrahn Meclis tarafndan denmesi karara balanmtr.112

105

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, 2. Basl, TBMM Matbaas, Ankara, 1945, s. 270; TBMM Kav.M., Devre: I, C. I, s. 104. 106 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, TBMM Matbaas, Ankara, 1961, s. 61; Turan, a.g.m., s. 1067-1608. 107 Dstur, nc Tertip, C. 4, Milliyet Matbaas, stanbul, 1929, s. 157. 108 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 220, 236-237. 109 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 2, s. 256. 110 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 249. 111 Nisab- Mzakere Kanununun Ceride-i Resmiye ile neir ve ilan: 21 ubat 1337 (1922). Bkz. TBMM Kav.M., Devre: I, C. I, s. 19; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 535-546. 112 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 6, s. 430.

21

1.4. BRNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER 1.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler 1.4.1.1. Yeil Ordu Cemiyeti, Trkiye Komnist Frkas ve Trkiye Halk tirakiyn Frkas Aslnda Yeil Ordu 1920 ilkbaharnda Anadoluda kurulan gizli bir dernein addr. Bu dernek Sovyetlerle yaplmas zorunlu ibirliine elverili bir ortam hazrlamak amacyla oluturulmutur. Bu cemiyetin genel merkez yeleri arasnda Dr. Adnan Advar, Hakk Behi, Yunus Nadi ve brahim Sreyya (Yiit) Beyler gibi birok tannm ismlere rastlamak mmkndr. Yeil Ordunun Merkezi Umumisinden baka, Ankara ve Eskiehirde birer Heyet-i Merkeziyesi mevcuttu.113 Hkmete resm bir belge vermedii iin gizli olarak kurulduu sylenen Yeil Ordu Cemiyeti, aslnda Mustafa Kemalin bilgisi dnda kurulmamtr.114 Tahminlere gre apanollar syann bastrmaya giderken veya dnerken erkez Ethemin bu rgte girmesi, Mustafa Kemal Paay kzdrmtr.115 erkez Ethem de Eskiehirde komnist dnceyle, Arif Oruun116 yardmlaryla Seyyare Yeni Dnya adyla slam Bolevik gazetesi karmay baarmtr.117 Mustafa

113 114

Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), BDS Yaynlar, Ankara, 1967, s. 84-85. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 467-469. 115 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. 2, s. 19. 116 Arif Oru 1309da Elzda domutur. dadi tahsili yapm olan Arif Oru, gazetecilie 1913te Tanin gazetesinde muhabirlikle balamtr. 1920de Yeni Dnya gazetesini kurmu; Byk Taarruzdan evvel Yeni zmir gazetesini daha sonra ise Yeni Turan gazetesini karmtr. Bu srada Ayhan takma adyla Son Saat, Vakit ve Cumhuriyet gazetelerinde yazlar yazmtr. 1929 lkknununda Yarn neretmi ve bu gazete 1930da kurulan SCFnin yayn organ haline gelmitir. Bu gazete 1931 ylnda karlan basn kanunu ile kapanm ve Arif Oru, kundura boyacs dkkn aarak yaamn srdrmtr. 1933te memleketi terk etmek zorunda kalm ve Yarn bror olarak Paris ve Sofyada, gazete olarak ise umnuda yaynlamtr. Anavatana 17 Austos 1937 ylnda dnp ar cezada yarglanm ve beraat etmitir. Basn Kanununun deimesinden sonra Yarn tekrar karm, fakat bir mddet sonra tekrar kapatmtr. Arif Oru, 8 Eyll 1947de Milliyet adl bir siyas gazete karmak istemi, fakat bavurusu kabul edilmemitir. sim hakkn da 7 ubat 1950de Ali Naci Karacana devretmitir. Bkz. Mete Tunay, Arif Oruun Yarn (1933), I. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1991, s. 7-10; Ksmet Kesim Ovat, Yarn Gazetesi Bamuharriri Arif Oruun Fikir Hayat, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal, Ankara, 2004, s. 24-42; Alemdar Korkmaz, letiim ve Tarih, mge Yaynlar, Ankara, 2001; Server skit, Trkiyede Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Mdrl Neriyat, stanbul, 1939; Milliyet, 10 Ekim 1950. 117 Tunay, Sol Akmlar (1908-1925), s. 85.

22

Kemalin mdahalesi ile Cemiyet paralanm ve genel merkezi oluturan bir iki ye dnda yelerin ou Trkiye Komnist Frkasna girmitir.118 Yeil Ordu hareketinin denetim altna alnmasndan sonra; lkede kimi yerlerde ba gsteren sosyalist bakaldrlar engellemek119, sol gleri denetim altna almak ve Sovyet yardmlarn hzlandrmak gayesiyle Hkmet, 18 Ekim 1920de Trkiye Komnist Frkas adyla bir parti kurmutur.120 Bu partinin ileri gelenleri arasnda; Tevfik Rt Aras, Mahmut Esat Bozkurt, Yunus Nadi, Kl Ali ve Hakk Behi gibi tannm ahsiyetler bulunmaktayd. Mustafa Kemal Paa tarafndan kurdurulan TKFnin grnrde hibir pratik faaliyetine rastlanmamtr.121 Yeil Ordu hareketinden sonra TKFye gemeyip gizlice faaliyette bulunan baz kiiler 7 Aralk 1920de Trkiye Halk tirakiyun Frkasn kurmulardr.122 Kurucular arasnda; Tokat Mebusu Nzm, Bursa Mebusu eyh Servet, Afyonkarahisar Mebusu Mehmet kr gibi kiiler bulunmaktayd.123 THF, komnist teoriden baz sapmalar yaparak, iilerle yetinmeyip kylleri de sol devrimcilie ekmek istemitir. Ayrca geni halk kitlelerinin desteini kazanmak iin slamiyetin sola yaknl stnde fikirler yrtmtr.124 erkez Ethem olay sonrasnda, baz milletvekilleri sol anlaya kar sert bir biimde cephe almlar ve sol grl vekilleri hainlikle sulayarak, milletvekilliklerinin drlmesini istemilerdi.125 Ar sol dnceyle hareket eden Tokat Milletvekili Nzm Bey, Hyanet-i Vataniye Kanununun 2. maddesiyle yarglanm ve 15 yl hapse mahkm edilmitir.126 THF, erkez Ethem ile ibirlii yaparak taklib-i hkmete kalkt sulamasyla, solu bastrma dalgas iinde ortadan kaldrlmtr.127 1.4.1.2. Saltanatn Kaldrlmas Mustafa Kemal Paa, cephedeki mcadele ile birlikte mill hkimiyetin alt yapsn hazrladktan sonra, yava yava bu yapyla elien kurumlar ve unsurlar
118 119

Gne, a.g.e., s. 140. Kl Ali, Hatralarn Anlatyor, s. 76. 120 Gne, a.g.e., s. 140. 121 Tunay, Sol Akmlar (1908-1925), s. 92. 122 Gne, a.g.e., s. 142. 123 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. 2, s. 23. 124 Tunay, Sol Akmlar (1908-1925), s. 97. 125 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. 2, s. 361. 126 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 10, s. 285. 127 Tunay, Sol Akmlar (1908-1925), s. 98.

23

bertaraf etmeye ynelmitir.128 Meclis, 30 Ekim 1922de Dr. Rza Nur Bey ve arkadalarnn verdii Hilafetle ilgili takriri grmtr.129 Buna karlk, Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula) Bey ve arkadalar, Saltanatn kaldrlmas ve Halifeliin korunmasna ynelik bir takrir vermilerdi.130 Tekliflerin okunmasndan sonra Mustafa Kemal Paa, 1 Kasm 1922de TBMMde u arpc szleri sylemitir: Millet, mukadderatn dorudan doruya eline ald ve mill saltanat ve hkimiyetini mntehap vekillerden terekkp eden bir Meclis-i liden temsil etti. te o Meclis TBMMdir Bundan baka bir makam- saltanat, bundan baka bir Heyet-i Hkmet yoktur ve olamaz.131 Mustafa Kemal Paann bu sert konumadan rken komisyon, bir zme ulam ve hazrlad bir kanun tasarsn Meclise sunmutur. TBMMde 1 Kasm 1922 tarihinde tasary onaylayarak oybirlii ile Saltanat kaldrmtr.132 Saltanatn kaldrlmasyla lkede fiilen mevcut bulunan ikili devlet yaps resmen sona erdirilmi; devlet-hkmet ayrm ise kesinlikle ortadan kalkmtr. Artk, TBMM hem Devleti, hem de Hkmeti temsil ediyordu. Ayrca atlan bu adm sayesinde din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasnda nemli bir mesafe alnarak, laiklik ilkesine doru gidite ok nemli bir dneme dnlmtr. Padiahlk kaldrlnca, Tevfik Paa ve Hkmeti istifa etmi, stanbulun ynetimi TBMMye balanmtr. Sonuta son Osmanl Padiah Vahdettin, 17 Kasm 1922 tarihinde stanbuldan kaarak, ngiltereye snmtr. 308 sayl karar erevesinde TBMM tarafndan yaplan seimde Abdlmecit Efendi, 148 oyla yeni halife seilmitir.133

128

Rahmi Doanay, Saltanattan Cumhuriyete mparatorluktan Mill Devlete, AAMD, C. XVII, S. 49, Mart 2001, s. 12. 129 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 24, TBMM Matbaas, Ankara, 1960, s. 292-293. 130 Bu takririn ierii iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 24, s. 304-305. 131 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 24, s. 305-311. 132 Mustafa Kemalin bu konumasnn ii bitirici olduu anlalmaktadr. Konu ile ilgili olarak Ankara Mebusu Hoca Mustafa Efendi unlar sylemitir: Affedersiniz, biz meseleyi baka nokta-i nazardan mtalaa ediyorduk; izahatnzdan tenevvr ettik (aydnlandk). Byk bir olaslkla, bu gzda verilmeseydi de, karar oyokluuyla salanacakt. Bkz. Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi (1838den 1995e), C. IV, Tekin Kitabevi, stanbul, 1997, s. 13-14; Saltanatn kaldrlmas ile ilgili metin, oybirlii ile kabul grrken, Ziya Hurit Beyin: Ben muhalifim szleri duyulsa da, sz yok! denilerek susturulmutur. Bkz. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 691. 133 Tanr, Kurtulu Kurulu, s. 172-176.

24

1.4.2. Brokratik Devlet Gelenei ve dari Alandaki Faaliyetler Osmanl Devletinde padiah ile sivil brokratlar arasndaki ilikiler patrimonyalisttir.134 Olduka kkl olan bu brokratik ynetim gelenei, milliyetilik ve dier ilkelerle ekillendirilmek suretiyle Mill Mcadeleden Cumhuriyete kullanlmtr. Ankara Konvansiyonunun her alana hkimiyet kurma abas beraberinde brokrasinin de kontrol altna alnma dncesini getirmitir.135 TBMMde Tekilat- Esasiye Kanununu hazrlayan zel encmen, keyfi uygulamalarndan dolay toplumda memurlara duyulan tepkiler zerine memur otokrasisine kar bir silah olarak, memurlarn seimle gelmeleri ve yine semenler tarafndan azledilmeleri sistemini savunmutur.136 Btn olaanst koullara ramen bu dnemde memuriyet, siyasi otorite karsnda idari yarg ile hukuk gvencesi altnda olan bir konumu tanmlamaktadr. yle ki memur teminat igal altndaki yerleri bile kapsamaktadr. Meclisin 27.10.1920de kard 44 sayl gal Dolaysyla Terki Mevkie Mecbur Kalan Memurin ve Ailelerine Harcrah tas Hakknda Kanun memurlar iin dnlen teminat anlaynn en nemli bir ispatdr.137 Kanunla; Bursa, Adana ve zmir gibi dman istilasna urayan yerlerin memurlarndan (Damat Ferit Paa Hkmetinde alp, Ankaraya katlmak isteyenler hari) Ankara Hkmetine katlan ve hkmetin tayin ettii bir yere aileleriyle giden memurlarn hukuku dahi muhafaza altna alnmtr.138 1.4.2.1. Memur Kadrosunda Yaplan Dzenlemeler ve Mazuliyet Maa Bte gelirlerinin snrll ve savunma harcamalarnn ncelii, devlet dairelerinde kadro kstlamas ihtiyacn dourmutur. Kadrolarn ikinlii gerekesiyle vekletlerin kadrolarnn tespiti hakknda, TBMM karar ile vekletlerin merkez ve mlhakat kadrolarn tespit etmek zere her veklet iin bir encmen
134

Osmanl Devletinde, Padiah ile sivil brokratlar arasndaki ilikiler patrimonyalistir. Brokrasinin dier kanatlar gibi sivil brokrasinin yeleri de kul kkenlidir. Padiahtan sonra gelen sadrazam ise, padiahn mutlak vekilidir. Ancak sadrazamlarn da, padiahlar karsnda hibir otonomisi yoktur. Bkz. Metin Heper, Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, 1. Bask, Boazii niversitesi Yaynlar: 138, stanbul, 1977, s. 60. 135 Akn, a.g.e., s. 231. 136 Gne, a.g.e., s. 207; 137 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 218-222. 138 Akn, a.g.e., s. 232.

25

kurulmasna karar verilmitir.139 Her veklet iin be olmak zere toplam 55 kiiden oluan kadro encmenlerinin almalar neticesinde radikal bir kadro operasyonu gerekletirilmitir. 1 Ekim 1922 tarihinde yeni bir sivil brokrat kadro oluturulmak iin eitli tasfiye kurullar kurularak, milliyeti abalara kar km olan memurlar izinli saylm ve kendilerine uygun bir maa balanmtr.140 Yaplan dzenlemeyle ilerinden karlan yaklak 1400 memurun maduriyetini nlemek zere kendilerine verilecek olan maaa da mazuliyet maa ad verilmitir.141 Aslnda kadrolarda yaplan tasfiyelerde sadece kadro ile ilgili skntlar kendini gstermemekte, sivil brokrasiden Osmanl Devletine bal olan memurlarn uzaklatrlmak istenmesi de nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Bu duruma gereke olarak ta, mlk memurinden bazlarnn idarede zayflk gstermeleri ve BMM aleyhine propaganda yapmalar gsterilebilir. stenilen nitelikte olmayan memurlarn uzaklatrlma abalar Ankara Hkmetinin sivil brokrasi zerindeki kesin olarak otoritesini tesis etmesinden sonra da devam etmitir.142 Btn sarf edilen abalara ramen; sivil brokrasiyi meydana getiren memur kadrolarnn mill misyonu tamamen kavradklarndan sz etmenin imkn yoktur. yle ki; stanbuldaki kamu grevlileri Ankara bakent olduunda bile burada grev kabul etme konusunda tereddt etmilerdir.143 Bu yzden Kurtulu Sava sonras sivil brokrasi hl ifte yapya sahiptir. Cumhuriyetin brokratik yaps ikili bir karaktere sahip olup, milliyeti gen brokratlarn yannda, Bb- liden gelen brokratlar da mevcuttur. Refet Paa 15-20 kiilik bir heyetle, Mudanya Atekes Antlamas gereince Trakyay mttefiklerden teslim aldktan sonra, stanbulda yeni bir ynetim kurmak

139 140

Dstur, nc Tertip, C. 3, stanbul, Milliyet Matbaas, 1929, No: 87, s. 177. Metin Heper, Trkiyede Devlet Gelenei, 2. Bask, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2006, s. 105106; Galib Kemal Sylemezolu, Hariciye Hizmetinde 30 Sene, Saka Matbaas, stanbul, 1955, s. 151, 156. 141 Kadrosuzluk nedeni ile ilerine son verilen memurlarn bir nebzede olsa korunmasna ynelik olarak karlan 198 sayl 1338 Senesi Avans Kanununa Mazuliyet Maa Fasl Mahsusu konulmutur. Avans Kanununun yedinci maddesi olarak yer alm olan bu madde: her veklet btesinde Mazuliyet Maa unvanl bir fasl mahsus almtr. Maliye Muhsasat Zatiye Dairesince memurini mazuleye usulen tahsis edilecek olan maaat vekletlerce bu fasln tahsisatndan tediye ve mahsubedilecektir eklindeydi. Bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 189. 142 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni: Bugn Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969, s. 139-144. 143 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, XI. Bask, C. I-III, Remzi Kitapevi, stanbul, 1987. s. 292.

26

iin hemen hazrlklara balamtr.144 Hatta Refet Paa, stanbul mmessili olarak tavrlar bile taknm; kendine bal brokrasi Heyet-i Vekilecik kurmu ve daha da nemlisi kendisini Bakumandanlk mmessili olarak grmtr.145 Refet Paann Bakumandanla 7.11.1922 tarihinde yazd, Miralay Ali Fuat Bakanlnda bakanlklarnda temiz kalm iktisat, gmrk vergisi ve idare ilerinden anlayan uzman kiilerden oluturulan bir heyetin stanbulun idare ileri ile grevlendirilmeleri konusundaki izin talebi yazs bu durumun aka ispatdr.146 Gazi Mustafa Kemal Paann 1 Mart 1923 tarihli Meclisi a nutkundan anlald zere hkmet, memurlarnn denetimi zerinde ciddiyetle durmutur. 94 memur hakknda tahkikat icra ve ikmal edilmi ve tahkikat sonucunda; 3 mutasarrf, 5 kaymakam, 2 tahrirat mdr, 2 komiser azledilmi ve 3 memur ile 1 jandarma yzbasna iten el ektirilmitir.147 Zaferden hemen sonra TBMM, stanbuldan devrald memur kitlesi altnda adeta ezilmitir. nk Anadolu Hkmetinin hkmranlk alanndaki toplam memur ktlesi kadar memur bu ehirde bulunmakta olup, bu ktlenin nasl ve nerede istihdam edilecei belirsiz bir vaziyetteydi. 148 stanbul memurlarnn bir aylk masraf 1.400.000 lira civarnda tahakkuk etmesine karlk, ehrin Ankara Hkmetine katldnda Hkmetin elinde 100.000 liradan baka parasnn bulunmamas durumu olduka gletirmitir. Yaanan zorluklara ramen stanbul memurlarna 1923 yl Mays ay balarna kadar maa verilmitir. Baz mebuslar bu memurlara maa verilmesini ok sert bir dille eletirmilerdir. Lazistan Mebusu Ziya Hurit Bey, stanbul memurlarndan kkeni Manastrl olanlarn Srp Hkmetine, kodral olanlarn Arnavut Hkmetine mracaat etmelerini, artk onlara be para verilemeyeceini savunmutur. Denizli Mebusu Soysallolu smail Suphi Bey ise memurlarn ayrma tabii tutulmalarna kar kmtr.149 Sonu ta; stanbul

144 145

TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, s. 1023. TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 1069-1081. 146 BCA (30.10.0.0/204.392.34. Tarih: 07.11.1922). Bkz. Ek: 5. 147 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 29, TBMM Matbaas, Ankara 1960, s. 4. 148 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 26, TBMM Matbaas, Ankara 1960, s. 975. 149 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 26, s. 259.

27

memurlarndan istihdam edilenlere, kadro yetersizliinden dolay mazuliyet maa olarak yarm maa ve yarm tahsisat verilmesi kararlatrlmtr.150 Osmanl Devleti, 1838 tarihinden itibaren memurlara dedii crette aynilik uygulamasndan nakdilik uygulamasna gemiti.151 Osmanl Devletinde maa sisteminin gelimesini salayan iki nemli kararnameden biri olan 4 Austos 1873 tarihli Harcrah Kararnamesinin memurlarn maaa istihkaklarna dair blmnn birok hkmleri, Cumhuriyetin kuruluu zamannda dahi yrrlkteydi.152 Bu hkmler erevesinde ele alnan kamu personeli maa giderleri Mill Mcadele Dneminde srekli eletiri konusu yaplmtr. Bu eletirilerde btenin gider kaleminin yzde 75inin maalara sarf edilmesi nemli bir rol oynamtr. Mill Mcadele Dneminde eitli sebeplerle memur maalarnda ve btn maallara verilmekte olan tahsisat fevkalade-i ehriye demelerinde yzde yirmi kesinti yaplmtr. Memurlara denen tahsisat- fevkaladelerin, Anadoluda enflasyonun dt gerekesi ile kaldrlmas bile gndeme gelmitir.153 Btn mal skntlara ramen TBMM Hkmeti, kamu grevlilerinin refahn artrmak iin byk bir aba sarfetmi, imknlar lsnde memurlarn maalarna zam yapmtr. Mecliste 6 Nisan 1922de mlkiye memurlarnn maalarna zam yaplmas konusunda yaplan itimada, Dhiliye Vekili Fethi Bey154, bte dengesini gzeterek valilerin maalarna zam yapmak istediklerini aklamtr. Mlk yneticilerin maalarnn yetersizlii konusunda sz alan Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey; valiliin manaya mul ve mnasebetine gre bu para o kadar azdr ki, bunu
150

Akn, a.g.e., s. 238-239; Mebuslarn stanbul memurlar ile ilgili Meclisin 10.1.1339 tarihinde yaplan oturumunda dile getirdikleri grleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 26, s. 251-288. 151 Bilal Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, Bilimsel Aratrmalar Dizisi: No: 16, aret Yaynlar, stanbul, 1992, s. 161-162. 152 Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokrasi, I. Bask, Okumu Adam Yaynlar, stanbul, 2001, s. 240. 153 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 9, 2. Bask, TBMM Matbaas, Ankara, 1954, s. 171-187. 154 1880de Pirleppede doan Ali Fethi Bey, Mekteb-i Harbiyeyi bitirmitir. Manastr mebusu olarak Osmanl Meclis-i Mebusanna giren Fethi Bey, bir sre Sofya elilii de yaptktan sonra stanbula dnm ve stanbul Mebusu seilmitir. TBMMye stanbul mebusu olarak katlan Fethi Bey, 11 Ekim 1921de Dhiliye Vekili olmutur. TBMMnin II. Dneminde stanbul Milletvekili seilerek, 13 Austos 1923te Bavekillie getirilmitir. IIInc Dnemde Gmhaneden bo bulunan mebuslua seilerek, TBMMye SCF Umumi Reisi olarak girmitir. SCF macerasndan sonra iki yl seimlere girmemi, 1934te Londra Bykelisi olmutur. VI. Dnemde Bolu Milletvekilliine seilerek Adalet Bakanlna getirilmitir. VII. Dnemde de Bolu Milletvekili seilmitir. Bkz. Fethi Okyar, Gnlk Hatralar, Yay. Fethi Tevetolu, TKD, C. VIII, S. 82, Austos 1969, s. 79; oker, TPT, I. Dnem, C. III, s. 502-504; Ali Fethi Bey, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 215.

28

tarif iin kelime bulmakta muztar kalyorum. Efendiler, valiler bizde debdebe ve dratiyle tannrlar. Hadem ve haemiyle grlmeyen valiler bir ku nazaryla tetkik edilerek vali olmaktan ziyade alelade bir memur telakki edilir Bugn bir kaymakamn ald maa bir kahveci ra alyor Tekilat idarenizi ksaltnz, yalnz, lzumsuz tekilatnz kaldrnz, umuru idarenizi slah ediniz...155 diyerek, mlkiye memurlarnn ald maalarnn gnn artlarn karlayamayarak ok komik llerde kaldn savunmutur. Maalarn dk kalmasnda kaynak israflar nemli bir yer tutmaktayd. nemli bir israf gerekesi olarak, vali ve mutasarrflarn kendi aralarnda yer deitirmeleri gsterilmitir. Baz bte dnemlerinde memur hareketleri karsnda harcrahlarn yetersiz kald gzlemlenmi, nadir de olsa bazen harcrahlarda indirimler yaplmtr.156 Memurlarn emeklilikleriyle ilgili dzenlemeler, Osmanl Devletinin kard Memurini Mlkiye Tekad Kanununa gre yaplmtr.157 1.4.2.2. 1864 Vilayet Nizamnamesinden Tekilt- Esasiye Kanununa Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler Bugnk vilayetlerin tekilt ve idaresinin temeli Tanzimat- Hayriyeyi mteakip tanzim ve ilan olunan 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile atlmtr. 1864 tarihli ilk nizamnameye gre mlk taksimat srasyla vilayet, liva (sancak), kaza, karye (ky) olarak drt kademe zerine kurulmutur. Vilayetler valilerin, livalar mutasarrflarn, kazalar kaymakamlarn ve kylerde muhtarlarn idaresine verilmitir.158 1871 ylna gelindiinde mlk taksimat yeniden dzenlenmi buna gre; vilayetin-vali, sancan-mutasarrf, kazann-kaymakam, nahiyenin-nahiye mdr ve kyn-muhtar tarafndan idare edilmesi kararlatrlmtr. Nizamnamenin

155 156

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 19, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 15-25. TBMM Kav.M., Devre: 1, C. 1, 3. Basl, TBMM Matbaas, Ankara, 1943, s. 10; Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 40; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1981, s. 36-37. 157 Modern anlamda emeklilik konusunda ilk almalar 1870de balam, baz nezaretlerde 3-4 yl sonra hususi emekli sandklar kurulmutur. 1880 ylnda Mlkiye Tekad Kararnamesi yaynlanarak, memurlarn byk bir blmn kapsayan genel bir emeklilik sand kurulmutur. Bu kararname yl sonra feshedilerek, eksiklikleri dzeltilip yeni bir kararname yaynlanmtr. 24 Austos 1909da Memurin-i Mlkiye Terakki Tekat Kararnamesinin ikinci ksm olan emeklilikle ilgili blm yerine Memurin-i Mlkiyenin Tekadne Dair Kanun km ve yrrle girmitir. Bkz. 25 Austos 1909 tarihli Memurin-i Mlkiyenin Tekadne Dair Kanun, Dstur, kinci Tertip, C. 1, s. 666-673. 158 Vecihi Tnk, Trkiyede dare Tekilt, Kanaat Basmevi, Ankara, 1945, s. 52, 137, 143.

29

uygulanmas sonuncunda; Rumelide 14 vilayet 44 sancak, Anadoluda 16 vilayet 74 sancak ve Afrikada 1 vilayet 5 sancakl bir mlk taksimat ortaya kmtr.159 dare tekilatn dzenleyen nc teebbs 1876da hazrlanan kanun kuvvetinde bir dre-i Ummiye-i Vilyt Talimatnn karlmas olarak grlmektedir. Talimatname de, valilerin vazifeleri vazife-i slhiye ve vazife-i daimiye olarak ikiye ayrlm ve vazifeler tek tek izah edilmitir.160 13 Mart 1913 tarihli dare-i Umumiye Vilayat Kanunu Osmanl Dneminin, mlk taksimat dzenine ilikin son nemli hukuk dzenlemesi olarak karmza kmaktadr.161 1919-1920 yllar arasna bakldnda mlk taksimatn ierisinde vilayet, liva (mlhak livalar ve mstakil livalar olarak ikiye ayrlr), kaza, nahiye ve karyenin olduu grlmektedir. Mill Mcadelenin henz balangcnda ynetim birimi olarak 15 vilayet, 35 mlhak liva ve 17 mstakil livann varl gze arpmaktadr.162 Ayrca 1920 yl itibariyle 302 kaza ve 679da nahiyenin olduu dikkatleri ekmektedir. Bu istatistiklerin ierisinde kukusuz ki, Evliye-i Selse (Kars, Ardahan, Batum livalar) dhil deildir.163 16 Ekim 1920de zmit livasnn vilayet haline getirilmesi hakknda bir kararname karlmtr. Bu kararnameyle Bolu livas ile Hdavendigar (Bursa) Vilayetinin baz kaza ve nahiyeleri zmit vilayetine balanmtr.164 4 Aralk 1920de Giresun mstakil livas, 4 Aralk 1920 tarihinde Ordu mstakil livas tekil edilmi; 9 Aralk 1920 tarihinde ise 70 nolu Kanunla, Gen sancann mstakilen idare edilmesi hakknda bir kanun karlmtr.165 Mustafa Kemal Paann verdii kanun tasarsnn166 14 Aralk 1920de kabul edilmesiyle karlan 40 numaral
159

lber Ortayl, Trkiyede Tara Ynetimi ve Yneticiliinin Evrimi, Toplumsal Yapyla likileri Asndan Trkiyede Mlki dare Amirlii, Ankara, 1976, s. 19. 160 Ali Galip Baltaolu, Atatrk Dnemi Valileri (29 Ekim 1923-10 Kasm 1938), Ocak Yaynlar, Ankara, 1988, s. 30. 161 Nejat Bilgi, Cumhuriyetin lk Dneminde Mlk Yapnn Geliimi (1920-1950), Trkler, C. 17, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 334; 5 Mays 1929 tarihli Vilayet daresi Kanununun karlmasna kadar yrrlkte kalan 1913 ylnda karlan kanunun, dare-i Hususiye-i Vilayat fasl ortadan kaldrlmad iin yrrl devam etmitir. 162 Mlhak ve mstakil livalarn isimleri hakknda bkz. Erdeha, a.g.e., s. 41-44. 163 Fazl Demirel, Merkezi darenin Tara Kurulu ve Ynetimi zerinde Bir nceleme ve Dnceler, TD, Yl: 56, S. 365, Aralk 1984, s. 2. 164 Bkz. Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 324, 335. 165 Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 156, 157; Kanunun mzakeresi iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 6, 2. Bask, TBMM Matbaas, Ankara, 1943, s. 156-221, 315; Ceridei Resmiye, 4 Nisan 1337-S.9. 166 Kanun teklifinin mzakeresi iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 24, 53-61; Ceride-i Resmiye, 21 Mart 1337, No: 7; TBMM Kav.M., Devre: 1, C. 1, s. 43.

30

Kanunla, Aksaray namyla mstakil bir liva tekil olunmutur.167 Hkmet, daha sonra kk yerleim birimleri ile ilgili ok detayl bir alma yaparak, toplam 184 maddeden oluan dare-i Kura ve Nevahi Kanunu tasarsn hazrlamtr.168 Cumhuriyet Dnemi idar taksimatnn hukuk temelini, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununda aramak gerekir. Yirmi maddeden oluan bu Anayasann 10uncu maddesinde Trkiye corafi vaziyet ve iktisadi mnasebet nokta-i nazarndan vilayetlere, vilayetler kazalara mnkasem olup, kazalarda nahiyelerden terekkp eder denilmek suretiyle mlk taksimat tanmlanmtr. 14nc maddesinde ise vali ile ilgili yaplan tanmlama yledir: Vilayette BMMnin vekili ve mmessili olmak zere vali bulunur. Vali BMM Hkmeti tarafndan tayin olunup vazifesi devletin umumi ve mterek vezaifini ryet etmektir. Vali yalnz devletin umumi vezaifi ile mahalli vezaif arasnda tearuz vukuunda mdahale eder.169 Meclisin 8.2.1921 tarihinde yapt 147. itimasnda Ayntap kasabas namnn Gaziayntaba tahviline dair kanun lyihas grlm ve karlan 93 numaral Kanunla, Antep kasabasnn ad Gaziantep olarak deitirilmitir.170 lk Mecliste isim deiiklii ile ilgili ele alnan nemli kanun tekliflerinden birisi de Ktahya Mebusu Besim Atalay Beyin verdii gayr- milli ehirler isimlerinin deitirilmesine dair olan tekliftir. Besim Bey, konu ile ilgili olarak grlerini u szleriyle dile getirmitir: Efendim, hkimiyetimiz bin seneye vard halde u memleketin zerinde kendimizi tanttracak hibir isim brakmamz. Anadolu kelimesi bile hl bizim lisanmz deildir. Ruslar Krma, Bahesaraya girer girmez ismini deitiriyorlar. Biz de zerinde yaadmz u topran ki ta bin sene evvel bizden olan Hititlerin vrisiyiz bu topran ismini Trkeye evirmek mecburiyeti katiyetindeyiz.171 Gaziantep Mebusu Yasin Bey ise Gaziantepteki hibir Rumun yaamad Rumkale kazasna, srf isminden dolay seferberlikten nce bir Rum kaymakamn bile tayin edildiini belirtmitir.172 Ktahya Mebusu Besim Beyin verdii kanun teklifinin Meclis tarafndan kabul edilerek, ilgili
167 168

Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 21. Tasarnn ierii iin bkz. BCA (30.18.1.1/2.25.9. Tarih: 27.12.1920). 169 Dstur, nc Tertip, C. I, s. 196; TBMM Kav.M., C.1, TBMM Matbaas, Ankara , 1943, s. 89. 170 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 132; Ceride-i Resmiye, 7 Mart 1337-Say: 5. 171 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 10, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 269. 172 Bursa Milletvekili Operatr Dr. Emin Beyin Rumkaleyi kast ederek, buraya yleyse bir isim teklif ediniz demesi zerine Yasin Bey, Halfeti Kalesinin isminden dolay burann isminin Halfeti olmasn istemitir. Bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 11, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 311.

31

hususlarn illerin genel meclislerince dikkate alnmas amacyla Dhiliye Vekletine gnderilmesi; il genel meclislerinin gayr- milli ehir isimleri konusunda daha dikkatli davranarak, gerekli hassasiyeti gstermelerini salamtr. Dhiliye Vekleti, 9 ubat 1921de bir karar alarak, yeni kurulacak olan liva ve kazalarda bulunmas gereken artlar tespit etmitir. Buna gre yeni bir liva oluturabilmek iin, bu livay oluturacak kazalarn yaklak 15-20 bin km2 lik bir sahaya ve 300.000 nfusa sahip olmas ve snr olan livalarn da bundan daha kk kalmamas gerekli grlmektedir. Bir kaza kurulabilmesi iin ise kazann 40-50 bin nfus ile 80-100 kye sahip olmas ve evresindeki kazalarn bundan daha kk olmamas gerektii belirtilmitir.173 Mlk alanda yeni birimlerin kurulmasnn yan sra birok yerleim birimlerinin muhtelif gerekelerle isimleri de deiikliklere uramtr. dar blnle ilgili baz uygulama ve teebbsler Mill Mcadele Dneminde de gndeme gelmitir. Bu erevede yaplan ilk deiiklik Bayazt livasnn Erzurum vilayetinden ayrlarak mstakil sancak haline getirilmesi174 ve Siirt sancann mstakilen idaresinin hkme balanmas olmutur.175 20 Haziran 1921de karlan 128 nolu Yasayla Hekim Han kazas kurularak, Malatyaya balanmtr.176 7 Temmuz 1921 tarih ve 133 numaral Kanunla, Artvin, Ardahan ve Karsta bir liva tekilat kurulmutur. orum Mebusu Haim Beyin 27 Ocak 1923te Lazistan Livasnn isminin Rize olarak anlmasna ilikin verdii kanun teklifi reddedilmi, fakat 1923ten itibaren Rize adnn kullanm yaygnlam ve 1923 seim sonular listesinde Rize ad yer almtr.177 1.4.2.3. Milletvekillerin Ynetimle lgili Faaliyetleri ve Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarna Bir Bak Mebuslarn Mecliste mlk idare alannda yaptklar konumalarn arlk noktasn tayin sistemi ve tayinlerde liyakat esasnn dikkate alnmas tezi oluturmaktadr. Meclisin 12 Temmuz 1920 tarihli itimasnda Elziz Mebusu Hseyin Bey, Dersim sancana baz airet reislerinin tayin edilmesini eletirerek,
173 174

Bilgi, a.g.m., s. 335. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, 2. Bask, TBMM Matbaas, Ankara 1941, s. 139-140. 175 Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 77; Konu hakknda mzakereler iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 4, 3. Bask, TBMM Basmevi, Ankara, 1981, s. 372; Ceride-i Resmiye, 12 ubat 1921, No: 4. 176 TBMM Kav.M., Devre: 1, C. 1, s. 143; Dstur, nc Tertip, C. 2, s. 80; Kanun No: 128. 177 Bilgi, a.g.m., s. 338-339.

32

tehiri hakknda bir takrir178 ve 18 Austos 1920 tarihinde ise nahiye mdrlerinin ahali tarafndan intihabna dair bir kanun teklifi vermitir. Hseyin Bey bu on maddelik kanun teklifinde, halk tarafndan seilen nahiye mdr ve azalarnn, hkmet tarafndan tayin edilmesi nerisini getirmitir.179 Meclisin 14.10.1920 tarihli itimasnda, vilayetlerin tekilatndaki yaplacak tadilatlar ve memur kadrosunda yaplacak olan slahatlar grlmtr. Konuyla ilgili verilen kanun teklifiyle; mstakil livalar vilayet haline getirilmi, memur kadrolar yeniden tanzim edilerek, vilayetler be snfa ayrlmtr. Ayrca vekletlerdeki hukuk mavirlikleri lavedilerek, vazifeleri Heyet-i Vekile Riyasetine bal bir mdr ile iki muavinden ve lzumu kadar dava vekilinden tekil edilecek olan hukuk mavirliine devredilmitir.180 Ktahya Mebusu Besim Bey de, vilayet ve vali unvanlar yerine Sancak ve Sancak Beyi tabirlerinin kullanlmasn teklif etmitir.181 Memurlarn verimliliklerinin artrlmas noktasnda bir abann mahsul olan le tatilinin kaldrlmas uygulamas grnrde olmasna ramen, icraata geldiinde bu uygulamaya memurlarn pek aldr etmedikleri gzlemlenmitir. Canik Mebusu Nafiz Bey, le tatili kaldrld halde, vazifelerine devam etmeyen ve zamannda vazifeleri banda olmayan memurlar ile ilgili olarak bir takrir vererek, mesailerine uymayan memurlarn cezalandrlmalarn istemitir.182 Memurlarn eitim, tertip ve dzenini salama noktasnda yaplan nemli bir almaya, Mustafa Faik ztrakn ileri Bakanl yapt dnemde rastlanlmaktadr. Faik Bey, kaymakamlarn bilgi ve deneyimlerini artrmak iin kaymakamlk kursu atrm, mlk idare amirlerini daha iyi yetimeleri iin Bat lkelerine gndermi ve memurlarn durumlarnn iyiletirilmesini salamtr.183 Mlk idare alanndaki uygulamalarla ilgili olarak bazen mebuslar, dnemin Dhiliye Vekillerini sual takrirleri ile keye sktrmlardr. 29 Aralk 1921de verdii sual takririnde Bayazt Mebusu evket Bey, Bayazt Muhasebecisi Bekir

178 179

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 2, s. 256. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 264. 180 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 64-66. 181 BCA (30.10.0.0/66.439.5. Tarih: 23.10.1920). 182 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 6, s. 7. 183 oker, TPT, I. Dnem, C.III, s. 253.

33

Sdk Efendinin terfi ettirilmesini Ben gzmle grdm, bu muhasebeci randan drt bin koyun getirdi ve Erzurumda satt. Bu koyunlarn gmrk resmi be bin ksur liradr. Hlbuki bu liva aylarca maa alamamtr. Bu para orann be alt aylk maan idare ederdi. Bu vakay mteakip bu muhasebeci ertesi gn kaymakam oldu. Kendisi ne mektepli ne bir idare memurluu yapm, bu muhasebeci Kazmana kaymakam gnderilmi, pekl, idareten gnderilmi. Fakat yazk deil mi ki, oradan da bir ay sonra Idra niin gnderildi Niin oradan oraya harcrah veriyorsunuz? Ayenin, Fatmann evlad cephelerde lyor ve yine Aye, Fatma diinden trnandan artrd drt buuk okka yourt veyahut yann parasn getirip bize vergi diye veriyor. Peki, bunun sonu ne olacak184 szleriyle eletirmi ve atamalar konusundaki yanl uygulamalar gndeme tamtr. Dhiliye Vekili Ali Fethi Bey ise bu ahsn Bayazt Mutasarrflndaki iyi ynetimi sayesinde kaymakam olarak atandn aklamtr. Baz sual takrirleriyle mlk idare amirlerinin yetki ve uygulamalarnn sorguland grlmtr. Haymana Kaymakam Vekili Emin Bey, Meclise bir telgraf ekerek nn Zaferi dolays ile Haymana erafnn kahraman ordumuza altm drt at hediye etmek istediini bildirmiti. Bu telgraf 3.02.1921 tarihinde Mecliste okununca, baz mebuslar atlarn zorla toplanld yolunda iddialarda bulunmulard. Bunun zerine Krehir Mebusu Yahya Galip Bey, bu yardmn cebren alnp alnmadnn aratrlmasn talep etmitir.185 Dhiliye Vekili Dr. Adnan Bey, konunun derhal aratrlacan ve eer varsa sulularn en ar bir biimde cezalandrlacan yle ifade etmitir: Dhiliye, bu telgraf alr almaz derhal vilayete sormu, ne hak ile alnm ve ne iin alnm diye sual etmitir. Bu gibi ianeler teberru suretiyle dahi olsa; Dhiliye Vekleti meseleyi takip ve tahkik ediyor. Yani cezalandrmak iin urayor. Fakat Ahali; biz orduya vermek, teberru etmek istiyoruz deyince; Dhiliye Vekletinin o zaman bir hakk vardr ki; o da alnan anat- ane Kanunu ahkmna tevfik etmektir ve bu suretle mutasarrflara da emir veriyoruz. imdi Haymanada orduya 64 beygir hediye edilmitir, diye bir

184 185

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 15, TBMM Matbaas, Ankara 1958, s. 243-246. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 66-67.

34

telgraf geliyor, eer bu cebir ile olmusa Meclis-i liniz huzurunda sizi muhakkak temin ederim ki en ar cezay; bu kaymakam grecektir.186 22 ubat 1921 tarihinde benzer bir ekilde Gen Mebusu eyh Fikri Efendi, Elziz Vali Vekili hakknda eraftan ve tccardan jandarma ve polis kuvvetiyle, maarif ve hkmet namna zorla para, konak vesaire talep etmek sulamasyla istizah takriri vermitir. Dhiliye Vekili Dr. Adnan Bey, konuyu aratrmakla kalmadklarn, halktan toplanan btn ianelerin (yardm) derhal sahiplerine teslim edildiini aklamtr.187 Adnan Beyin bu cevaplarndan hkmetin, idarecilerin en ufak bir usulszlklerine bile tahammllerinin olmad aka anlalmaktadr. Valilik grevlerini baaryla ifa eden mlk amirlerden birisi olmasna ramen Ali Haydar Bey188 hakknda bile Sivas Valilii esnasndaki baz uygulamalarndan dolay ikyetlerde bulunulmutur. Ali Haydar Bey, Sivas Valilii esnasnda Meclis-i Umum azalarna usulsz grevler vermek, baz grevlilere hakaret etmek, Darleytam Mdr ah Hseyin Efendiyi istifaya zorlayarak yerine Celal Beyi tayin etmek ve tedrisat- ibtidyiye vergisini mektebi olmayan kylere temil etmek gibi iddialarla sulanmtr. Fakat kendisine isnat edilen sularn mrur-i zamana uramasndan dolay, ra-y Devlet davalarn reddine karar vermitir.189 Bu sulamalardan da anlald zere idare amirleri grev yaptklar yerlerde daima diken zerinde olmular, Meclis ise kard kanunlarla bir nebze de olsa onlarn rahat hareket edebilmelerini salamaya almtr. Mlk idare amirleri ou zaman haklarndaki sulamalarla deil baarlaryla gndeme gelmiler, hkmet ya da bakanlklar tarafndan dllendirilmilerdir.
186 187

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 370-371. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 372-377. 188 1879da zmirde doan Ali Haydar Bey, 1902de Mlkiye Mektebini bitirerek Aydn vilayeti maiyet memurluu ile devlet hizmetine girmitir. eitli yerlerde kaymakamlk yaptktan sonra 1912 ylnda yaplan seimde Mentee Mebusu seilmitir. 1919da Bolu Mutasarrf olan Haydar Bey, TBMMnin hizmetine girerek; 1921de Sivas, 1923te stanbul Valisi ve 1924te ise Ankara Belediye Bakan olarak atanmtr. 1926da II. Dnem TBMMye stanbul Milletvekili olarak girmitir. III. Dnemde de stanbul Milletvekili seilen Haydar Beyin SCFye kendi istei ile katlmas Mustafa Kemalin byk tepkisine yol amtr. Meclise devam etmediinden milletvekilliinden 19.1.1930da istifa etmi saylan Ali Haydar Bey, Sultanahmetin arka sokaklarnda bir sre bakkallk yaparak geimini temin etmitir. Bkz. Ali Haydar Yulu, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1144; Orhun v.d., a.g.e., s. 455; Tunay, TPY, s. 260; Ayrca Ali Haydar Beyin SCFye katl gerekesi iin bkz. Vakit, 15 Austos 1930; milletvekilliinin drlmesi konusunda ise bkz. Meclise Gitmeyen Bir Milletvekili Iskat Ediliyor, Cumhuriyet, 18 Knunusani 1931, s. 1. 189 Bkz. Yulu, SDN: 1144.

35

Hatta bazen bu amirler hayatlarn bile hie sayarak baz uygulamalarda bulunmulardr. Bitlis, Mu, Antalya, Bursa ve Afyonda valilikler yapm olan Zeynelabidin190 zmen Bey, Mudanya Kaymakaml Vekleti esnasnda, dman kuvvetleri hakknda Bursa vilayetine verdii mhim raporlar dolaysyla, 13.8.1920 tarihinde Yunanllar tarafndan 101 sene hapse mahkm edilmi ve esir mbadelesi sonucunda 14.6.1923 tarihinde serbest braklmtr.191 1.4.2.4. Umum Mfettilik Kanun Layihas Umum Mfettilikler, Osmanl siyas/idar zihniyetinin ve uygulamasnn Cumhuriyete devreden miras olarak kabul edilebilir.192 Umum Mfettiliklerin Osmanl mlk idaresinde nemli bir yeri vardr ve merkezi ynetime bal eyalet idare yaps ile rtmektedir. Eski livalar alnan kararla birer eyalet haline getirilmitir.193 II. Abdlhamit, Yaveri Mir Ahmet akir Paay Vilayet-i Sitteye (Erzurum, Sivas, Van, Bitlis, Mamuratlaziz, Diyarbakr) slahat yapmak zere umum mfetti olarak grevlendirmitir.194 Osmanl Devletinde XX. Yzyln banda idar dzenlemeler Makedonya sorunuyla tekrar gndeme gelmi, blgede yabanclarn kontrolnde bir mfettilik kurulmutur.195 Selanik, Kosova ve Manastrdan oluan Vilayet-i Selaseye, III. Umum Mfetti olarak, Hseyin Hilmi Paa atanmtr.196 Daha sonra Hseyin Hilmi Paann Dhiliye Nazr olmasyla, Kanun- Esasiye uymad ne srlen Umum Mfettilik uygulamasndan

190

Zeynelabidin Bey, adnn Arapa harfi tarifle bir terkip olduunu ve Trk diline yakmadn iddia ederek, Ankara Asliye Mahkemesinde dava amtr. Bu dava sonucunda Zeynelabidin olan ismi bidin olarak deitirilmitir. Bkz. Abidin zmen, Ankara Asliye Mahkemesinin 10.2.1935 Tarihli Karar, ieri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1323. 191 Zeynelabidin Beyin bu esareti, Bursa Vilayeti dare Heyetinin 106 Nolu Mazbatasndan anlalmaktadr. Bkz. zmen, SDN: 1323. 192 Cemil Koak, Umm Mfettilikler (1927-1952), letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 25. 193 Hseyin Koca, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Dnemi Umm Mfettilikler (Genel Valilikler, 1927-1947), Trkler, C. 17, Yeni Trkiye Yaynlar, stanbul, 2002, s. 357. 194 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. 1, 1. Ksm, 2. Bask, TTKY, Ankara, 1963, s. 9098; Ali Karaca, Anadolu Islhat ve Ahmet kir Paa (1838-1899), Eren Yaynclk, stanbul, 1993, s. 37-172. 195 Koca, a.g.m., s. 358; 1864 tarihli Vilyet Nizamnmesi merkezi otoritenin bu blgelerdeki insiyatifini artrmaya ynelik bir almadr. Merkezi otoriteden beklenen bu blgede yaplacak slahatlar gerekletirmesiydi. Bkz. Bayur, a,g,e., s. 167-168; lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, TODAE Yaynlar, Ankara, 1974, s. 37-50; lber Ortayl, Trkiye dre Tarihi, TODAE Yaynlar, Ankara, 1979, s. 288-294. 196 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907), C. 8, 2. Bask, TTKY, Ankara, 1983, s. 156-158; Hasan Tahsin Uzer, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara, 1987, s. 158.

36

vazgeilmitir.197 Fakat Birinci Dnya Sava ncesinde Ermeni sorunundan dolay uygulama tekrar hayata geirilerek, 1913te karlan Umum Mfettilik Geici Kanunu ve Umum Mfettilikler Talimatnamesi esas alnmtr.198 stanbul Hkmeti 1918de Erzurum, Van, Bitlis vilayetleri ile Erzincan sancanda Vilayet-i Mstahlise Mfetti-i Umumiliini kurarak, bana 23 Austos 1918de Hasan Tahsin Uzeri199 atamtr. Fakat ne var ki, Uzer bu grevi ok ksa bir sre yaptktan sonra 23 Eyll 1919da Suriye Valiliine atanm; yerine de mfettilie bir atama yaplmamtr.200 28 Nisan 1920 tarihinde kurulan Anadolu Olaanst Mfettilii ise stanbul Hkmetinin ald 3 Kasm 1920 tarihli kararla lavedilmitir.201 Kazm Karabekir Paa, Douda kurulacak olan bir Umum Mfettilik tekilatnn bana atanmak istemi, bu konuda bir kanun tasars hazrlanmasna ramen, daha sonra bu tasar rafa kaldrlmtr.202 Umum Mfettiliklerden, bir kurum olarak Tekilt- Esasiye Kanununda sz edilmitir.203 Meclis 4 Austos 1921 tarihli oturumunda cepheden dnen bir heyetin hazrlam olduu Umum Mfettiliklerin kurulmasyla ilgili 12 maddelik bir kanun teklifini grmeye balamtr. Meclise sunulan bu teklifte umum mfettiliklere ok nemli yetkilerin verilmesi planlanmtr. cra Vekilleri Heyeti tarafndan hazrlanan 5 Ekim 1921 tarihli Mfettii Umumilik Kanun Tasarsyla ise u alt mntka oluturulmutur:

197 198

Uzer, a.g.e., s. 93. Tnk, a.g.e., s. 40-41. 199 1878de Selanikte doan Hasan Tahsin Bey, Mlkiye Mektebini bitirdikten sonra eitli yerlerde kaymakamlk, mutasarrflk ve valilik yapmtr. Mebusan Meclisinde zmir Milletvekili olan Tahsin Bey, Maltadan kaarak Ankaraya gelmi ve Meclisteki yerini almtr. Tahsin Bey, II. Dnemde Ardahan, III. Dnemde Erzurum, IV. Dnemde Konya Milletvekili seilmitir. 12 Austos 1930da SCFye girmi fakat SCFnin kendisini feshetmesi zerine CHPye dnerek, V. Dnem de Erzurum Milletvekili seilmi, daha sonra ise nc Umum Mfettilii grevine getirilmitir. Bkz. Hasan Tahsin Bey (Uzer), Tercme-i Hal Kd, III. Dnem, TBMM Arivi, DN: 229; Orhun vd., a.g.e., s. 513-525; Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yayna Haz: Cemal Kutay, stanbul 1980, s. 446; Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, 2. Bask lavelerle, Baha Matbaas, stanbul 1969, s. 18. 200 Hseyin Koca, Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu Politikalar, (Ummi Mfettiliklerden Olaanst Hl Blge Valiliine), Birinci Kitap, Mikro Yaynlar, Konya, 1988, s. 18. 201 Kararname ile ilgili bkz. Karabekir, stikll Harbimiz, s. 709-710; Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, (Aklamal Kronoloji; TBMMden Sakarya Savana: 23 Nisan 1920-22 Austos 1921), C. 3, TTKY, Ankara, 1995, 14-32, 269. 202 Koca, a.g.m., s. 359; daha geni bilgi iin bkz. Karabekir, stikll Harbimiz, s. 1059-1060. 203 Tekilt- Esasiye Kanunu hakknda daha geni bilgi iin bkz. Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 105-108; Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 196; Ceride-i Resmiye, 1-7 ubat 1337.

37

Birinci Mntka: stanbul, atalca, Edirne (Krkkilise, Gelibolu, Tekirda dhil) Kalay Sultaniye, Karesi, Hdavendiar, Eskiehir, Erturul, zmit, Bolu, Zonguldak, Ankara, Kangr ve Kastamonu vilayeti. kinci Mntka: zmir, Manisa, Aydn, Denizli, Mentee, Ktahya, Karahisarsahip, Isparta, Burdur ve Teke vilayeti. nc Mntka: Sivas, Tokat, Amasya, Canik, Ordu, Sinop, orum, Yozgat ve Krehir vilayeti. Drdnc Mntka: Adana, Kozan, Cebelibereket, el, Konya, Aksaray, Nide, Kayseri, Mara ve Antep vilayeti. Beinci Mntka: Trabzon, Erzurum, Kars, Ardahan, Artvin, Bayezid, Erzincan, Lazistan, Giresun, Karahisararki ve Gmhane vilayeti. Altnc Mntka: Diyarbakr (Siverek, Ergani dhil), Van (Hakkri dhil), Musul (Sleymaniye, Kerkk dhil), Bitlis, Mamuretlaziz (Dersim dhil), Mu, Gen, Siirt, Mardin, Malatya ve Urfa vilayeti. Kanun tasarsyla, Umum Mfettilere asayi ve emniyeti salama, kanun ve nizamn hsn tatbikini salamak gibi grevler yklenmi; valilerin inzibat ve asayi hususunda dorudan doruya mntkasnda bulunduklar Mfettii Umumilere bal olduklar ifade edilmitir.204 Umum Mfettilik konusu, Meclisin gndemine 20, 22, 24 Ekim 1922 tarihlerinde tekrar gelmi, olduka fazla tartma yaanm, fakat kanun tasars yasalamamtr. Tasar zerine Mecliste yaanan tartmalar, Meclisin demokratik eilimini aka ortaya koymakla birlikte; merkezin, tara tekilat zerinde salam bir denetim kurma abasn da aka yanstmaktadr. 1.4.2.5. Hidemt- Vataniye Tertibinden Balanan Maalar Ynetim alannda olaanst zor artlar altnda hizmet veren ve bu hizmetleri esnasnda ehit den insanlarn ailelerine yaptklar stn hizmetlerinden dolay vatan hizmet ayl balanmas konusunda, Meclise verilen kanun tekliflerine ve kanun teklifleri zerinde yaplan tartmalara ska rastlamak mmkndr. Meclis 6 Ekim 1920de, ehit den Kzlca nahiyesi Mdr Adil Efendinin annesi, hanm
204

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 13, TBMM Matbaas, Ankara 1958, s. 168-181, 200-211, 219-228, 263-266; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara 1958, s. 57-61.

38

ve ocuklarna hidemt- vataniye tertibinden ikier yz kuru maa tahsisine karar vermitir.205 Ekya tarafndan ehit edilen Akda Madeni Kaymakam Tahir Beyin hanm, kz ve oluna ise bin kuru maa tahsis edilmitir.206 Karahisararki Mebusu Ali Sruri Bey, ehit den ynetici ailelerine sahip klmas gerektiini u szleriyle ifade etmitir: Byle vatan kurbanlarnn ailesini, semere-i hayatlarn, nurudidelerini sefaletten kurtarmak, onlarn ihtiyacna mahal brakmamak Meclis-i linizin en byk vazifesidir. Bu en elzem bir kadirinaslktr.207 zmit Mebusu Hamdi Namk Beyin Bozkr Hadisesinde ehit edilen Kaymakam Demir Asaf Beyin ailesinin terfihine dair verdii takriri 19 Mart 1921de kabul edilmitir. Asaf Beyin hanm ve iki ocuuna hidemt- vataniye tertibinden bin kuru maa balanmtr.208 Mara Mebusu Tahsin Beyin Kuva-y Milliye de grev alan ve ehit den Evkaf Memuru brahim Evliya Efendinin ailesine maa balanmasyla ilgili verdii kanun teklifi ise Heyet-i Vekileye havale edilmitir.209 Kayseri Mebusu Ahmet Hilmi Bey tarafndan, Boazlyan Kaymakam ulusal ehit Kemal Beyin ailesine vatan hizmet ayl balanmas konusunda verilen kanun teklifi210, 14 Ekim 1922de 271 sayl Kanun olarak kabul edilmitir.211 1.5. BRNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER 1.5.1. I. Dnya Sava Sonras Dzenli Ordunun Yeniden Kuruluu Osmanl Ordusunun durumuna I. Dnya Sava212 sonrasnda baktmzda, ok byk kayplar verdiini ve Mondros Mtarekesi ile tamamen datldn grmekteyiz.213 Dolaysyla Trk Ordusu, artk tamamyla anavatana ekilmi, iskeleti andran bir konuma gelmitir. Ordu, 9. Kolorduya bal 20 tmenle snrlandrlm, ordu komutanlklar lavedilmi, stanbulda Birinci Ordu Mfettilii, Konyada kinci Ordu Mfettilii ve Erzurumda nc Ordu

205 206

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 4, s. 568. TBMM Kav.M., I. Devre, C. I, s. 27. Kanun No: 25. 207 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 4, s. 292-294. 208 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 109; TBMM Kav.M., Devre: 1, C. 1, s. 115. 209 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 7, 2. Bask, TBMM Matbaas, Ankara 1944, s. 104. 210 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 23, TBMM Matbaas, Ankara 1960, s. 404-408. 211 TBMM Kav.M., Devre: 1, C. 1, s. 319. 212 I. Dnya Sava hakknda daha geni bilgi iin bkz. A. Halk lman, I. Dnya Savana Giden Yol ve Sava, 3. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2002; Perre Renouvn, Birinci Dnya Sava ve Trkiye (1914-1918), rgn Yaynevi, stanbul, 2004. 213 Mevlut Bozdemir, Ordu-Siyaset likisi, CDTA, C. 10, letiim Yay., stanbul, 1983, s. 2648.

39

Mfettilii olmak zere ordu mfettilii meydana getirilmitir.214 Esasen, bu dnemde dzenli ada bir ordunun kurulmas, psikolojik, tehizat ve ikmal olanaklar asndan deerlendirildiinde imknsz gibi gzkmektedir.215 Bu zorluklara ramen Hkmet, Kuva-y Milliyenin Mdafaa-i Milliye Tekilatna Rabt Suretiyle Tevhidi Hakknda bir kararname kararak, disiplini daha ilk gnden ele almaya almtr.216 23 Temmuz 1920 tarihine ise nemli bir adm atlarak, Mdafaa-i Milliye Tekilatnn kuruluu ve amalar bir bildiri ile ilan edilmitir.217 Dzenli ordudan nce yararlanlan Kuva-y Milliye mfrezelerini, daha ziyade subaylar ve eraf rgtlemi, daha az sayda olmakla beraber sivil memuriyetten gelen Kuva-y Milliye komutanlarna da rastlanlmtr. Kuva-y Milliyenin, hkmetin tekili srasnda ok byk katks olmusa da, daha sonradan Anadolu harektnn hedeflerinden sapt, hatta hkmete ayak ba olmaya balad grlmtr.218 Baz Kuva-y Milliyecilerin ahsi nfuz ve itibarlar iin zararl uygulamalardan ekinmemeleri TBMM Hkmetine, kuruluundan itibaren dzenli ordu kurma hedefini gttrm, fakat yeterli alt yapnn oluturulmas zaman almtr. Vekletlerin kurulmasndan sonra Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paann etecilik zihniyetinin kaldrlarak, TBMM Ordusunun kurulduunu ilan etmesi, dzenli orduya geiin ilk sinyalleri olarak deerlendirilebilir.219 Ordunun yeniden yaplandrlmas srasnda, ordunun ihtiyalarn karlamak iin daha nce uygulanm olan Teklif-i Harbiye Emirlerine benzer, fakat ok daha kapsaml Teklif-i Milliye Emirleri220 7-8 Austos 1921de yaynlanarak, uygulamaya konulmutur. Trk Ordusu iin gerekli olan her trl malzemenin
214 215

Selek, Anadolu htilali, C. I, s. 108. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, stanbul, 1993, s. 17. 216 Dstur, 3. Tertip, C. 3, Ankara, 1929, No: 7, s. 10. 217 Salahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngilizlerin Eline Geen Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Tutanaklar, Belleten, C. XLV, S. 179, (Temmuz 1981), s. 229-232. 218 Kuva-y Milliyeye en ar eletirilerden birini Konya Mebusu Vehbi Bey yapmtr. Vehbi Bey: Bu firariler iki trldr: Bir ksm Kuvva-yi Milliye firarileri... Dier ksm da asker firarileri... Kuvva-y Milliye firarileri zaten silhna gvenmi ekya takmndandr. Kuvva-y Milliye deyince ve Karesi hududunu geince ekya oca demektir Ekseriyetle Kuvva-y Milliye demek, eski cepheyi getikten sonra ekavet oca demektir. Bunu saklamakta bir mana yok, fiiliyattr bu meydandadr demek suretiyle, Kuvva-y Milliye iinde amalarndan sapanlar eletirmitir. Bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, I. Dnem, C. 1, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1985, s. 87. 219 Akn, a.g.e., s. 330; TBMM GC. Z., I. Dnem, C. I, s. 255. 220 Emirlerin ierii hakknda bkz. Aksz, 10 Austos 1337 (1921); Hkimiyet-i Milliye, 10 Austos 1337 (1921); Dstur, nc Tertip, C. II, s. 72; Cemal Kutay, Byk Zaferin Yapsnda Teklif-i Milliye, Byk Zaferin 50. Ylna Armaan, MEB Yaynlar, stanbul, 1972, s. 244-245; Serpil Srmeli, Mill Mcadele de Teklif-i Milliye Emirleri, AAMY, Ankara 1998, s. 20-22.

40

tanmas iin Anadolu da Dinar, Akehir menzil mfettilikleriyle, Emirda Hat Komutanl ve Bat Anadolu (Konya) Menzil Mfettilii olarak drtl bir rgt kurulmutur.221 Bir de Kastamonu, Sivas ve Yahihan menzil blge mfettiliklerinin kendisine baland Ankara Sevkyat ve Nakliyat Umum Mdrl tekil edilmitir.222 4 Haziran 1922de Hkmetin Mkellefiyyet-i Nakliye-i Askeriye Kanunu mucibince ald kararla, ahalinin nakliyat vastalarndan iki ay sreyle yararlanlmasna karar verilmi; cephane ve zahire nakliyat iin kullanlacak gzerghlar tespit edilmitir.223 Ayrca asker sevkyat konusunda karlan kanunla, sevk edilen eratn gzergh zerinde kta varsa orada iae edilmesi, yoksa azk bedellerinin yevmiye olarak verilmesi salamtr.224 1.5.2. Asker Hiyerarinin Kurulmas Mill Mcadeleyi yapan Trk Ordusu; sayca az, silah ve malzemece fakir, iae ve bakm imknlar ksr, subay kadrosu noksan, yorgun fakat erefli bir gemie sahip tecrbeli kk bir ordu olarak nitelendirilebilir. Mill Mcadelenin gen asker kadosu, idealist bir yapya sahipti. Osmanl Ordusu ile karlatrdmzda son derece dk bir sayda yksek rtbeli subaya sahip olan TBMM Ordusunun, 1921 ylnda 36 liva, 10 ferik ve 5 birinci ferike sahip olduu grlmektedir. 225 Bu a gidermek iin ordu ierisindeki rtbelerde yaplan atamalar, muhalif kanada mensup mebuslar tarafndan eletiri konusu yaplmtr. Sivas Mebusu Kara Vasf Bey, zaferi grmeden insanlara rtbe verilmesini eletirmi226; Mustafa Kemal Paa ise maalarn kslabileceini, fakat asker hiyerarinin kurcalanmamasn istemitir.227 Zamanla ordunun yksek komuta kademesinde bir takm srtmelerde yaanmaya balamtr. Bu srtmelerden birisi Malta dn sonras, smet Paann Cephe Komutanl altnda almak istemeyen Ali hsan Paa tarafndan karlmtr. Ali hsan Paa, Byk Taarruz ncesi ordu komutanlndan el
221

smail Kayabal -Cemender Arslanolu, stiklal Sava ve Bat Cephesi, Doruk Dergisi, Ankara, 1976, s. 356. 222 Tahsin nal, Milli Mcadelede Ekonomik Durum, TKD, Ordu Says, S. 118, Yl: X, s. 971. 223 Cephane ve zahire nakliyatnda kullanlacak menzil hatlar yleydi: 1- nebolu-Ankara, 2Samsun-Yahihan, 3- orum-Yozgat-Yahihan, 4- Akaehir-zmit-Ankara, 5- Kayseri-KrehirYahihan, 6- Polatl-Sarayn, 7- Kohisar-Polatl, 8- Ereli-Gerede-Yabanabad-Ankara, 9Zonguldak-Devrek-Gerede. Bkz. BCA, BKKK (030.18.1.1/1621 43-11). 224 Dstur, nc Tertip, I. Devre, C. 2, s. 9; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 9, s. 129, 140. 225 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 10, s. 100. 226 TBMM Gizli Celse Zabtlar, I. Dnem, C. III, TBY, Ankara, 1985, s. 26. 227 Akn, a.g.e., s. 354; TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 11.

41

ektirilerek, Bakomutanlka Ankara stiklal Mahkemesine sevk edilmiti.228 Bir baka krizi ortaya karan kii ise, Mustafa Kemal Paann zaferde en az paya sahip olarak yorumlad, Merkez Ordusu ve Birinci Ordu Kumandan Sakall Nurettin Paadr.229 Yksek komuta kademesini Osmanl Ordusundan alan Anadolu, Mill Mcadelede 70-80 bin kiilik orduyu idare edecek, subay kadrosu an kapatmak iin zor artlarda eitli arelere retmitir. Subay ann kapatlmas iin balca ynteme bavurulmutur:230 1- stanbuldan kap gelmeye balayan subaylar deerlendirilmi, 2- Anadolu da ki, terhis edilmi subaylar tekrar silhaltna alnm, 3- Ankarada alan talimghta subay yetitirilmitir. stanbuldan kap gelen subaylar hemen orduya kabul edilmemiler, saylar 3500 kiiye ulaan bu kiiler ncelikle nebolu ve Ankarada oluturulan Asker Polis Tekilatnda231 gvenlik soruturmasna tabi tutulmulardr.232 Sakarya Sava ncesinde stanbul yeralt rgtleri tarafndan 1303 subay Anadoluya geirilmitir.233 stanbuldan geiler konusunda baz mebuslarn ok itinal yaklam sergiledikleri grlmektedir. Gmhane Mebusu Hasan Fehmi Bey, stanbuldan gelen bu insanlarn pek ounun salt maiet iin, karnlarn iirmek iin geldiklerini; bunlarn kabul edilmemesini Meclisten talep etmitir.234 Subay kaynaklarnda birisini de ihtiyat zabitleri (yedek subaylar)

oluturmaktayd. Hatta orduda istihdam edilen yedek subaylarn sayca zaman iinde muvazzaf subaylara yaklat bilinmektedir.235 Ayrca yedek subay yetitirmek

228

Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm, C. 5, Gne Matbaas, Ankara, 1951, s. 330; smet nn, Mustafa Kemal Paa ve Fevzi Paann, hsan Paann tavrlarndan rahatsz olduunu belirtmitir. Bkz. smet nn, Hatralar, Haz: Sabahattin Selek, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2006, s. 265. 229 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Bugnk Dille Yayna Haz: Zeynep Korkmaz, AAMY, Ankara, 2004, s. 504. 230 Selek, Anadolu htilali, C. I, s. 112. 231 gvenliin salanmasnda, polis birimlerinin yannda grevleri bulunan A.P. Tekilat, 1920 yl Temmuzunda kurulmu, 1 Nisan 1921 tarihinde ise kaldrlarak, yerine Tetkik Heyeti Amirlikleri kurulmutur. Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde Anadoluda Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular, ATTED, C. II, S. 5, 1990, s. 21-47; Hamit Pehlivanl, Kurtulu Sava stihbaratnda Asker Polis Tekilat, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1992, s. 179-182. 232 TBMM G.C. Z., I. Dnem, C. I, s. 88. 233 brahim Artu, Byk Dneme: Sakarya Meydan Muhaberesi, Trk Sava Belgeseli, stanbul, 1985, s. 307. 234 TBMM Gizli Celse Zabtlar, I. Dnem, C. II, TBY, Ankara, 1985, s. 791. 235 TBMM G.C. Z., I. Dnem, C. III, s. 960.

42

amacyla, 1 Terinisani 1336 tarihinde Mustafa Kemal Paann da katlmyla bir htiyat Zabit Talimgh almtr.236 Kurtulu Savandan sonra kendilerine yaplan arya ramen stanbulda kalarak, Mill Mcadeleye katlmayan ordu mensuplar aa alnm, sadece kadrosu Anadolu ordusunda bulunanlarn, stanbul Kumandanl ve Merkez Kumandanlnda grev yapmalarna izin verilmitir.237 1.5.3. Ordu Mensuplaryla ilgili Yaplan Baz Dzenlemeler Mill Mcadelenin banda subaylarn ekonomik durumlarnn hite i ac olmad grlmektedir. Hatta bir polis memurundan (otuz be lira) bir yzbaya (yirmi sekiz lira) daha az maa verilmitir. 29 Eyll 1920 tarihinde karlan 123 numaral Kararname ile akta bulunan erkn, mera ve zabitan ile mensubin-i askeriye ye tam maa denmesinin kararlatrlmas, asker personelin maalar konusunda baz dzenlemelerin yaplacann adeta habercisi olmutur.238 TBMM, asker brokrasi ierisinde kadro ve maalar yeniden belirlemek iin Mdafaa-i Milliye Btesini Tetkik Heyetini kurmutur. Bu heyet, mlk brokrasi ile asker brokrasi maalarn eit hale getirebilmek iin byk aba sarf etmitir. Bteye nemli bir yk getirmesine ramen maa arpkln dzenleyen Seferberlik ve Cephe Zamm Hakknda Kanun, 24.10.1920de karlarak uygulamaya konmutur.239 Bu alanda 113 sayl Ordu Maatyla Cephe Zamlarnn Sureti Tesfiyesini Mbeyyin Kanun karlmak suretiyle, ikinci bir adm daha atlmtr.240 Byk Taarruz Savandan sonra ise cephede savaan askerlerin ekonomik durumlar tekrar gzden geirilmi ve 201 sayl Seferberlik ve Cephe Zamm Maa Kanununa Muaddil Kanun karlmtr.241 Bu uygulamalardan anlald kadaryla ncelikle cephedeki askerler rahatlatlmaya allmtr. 11 Mart 1922de karlan 202 sayl Makam Maa ve Makam Mteferrikas Hakknda Kanun ile asker personelin, asl maa ile igal ettii makamn maann arasndaki

236 237

Enver B. apolyo, Mustafa Kemal Paa ve Milli Mcadelenin Alemi, stanbul, 1967, s. 131. Akn, a.g.e., s. 359; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 26, s. 254, 268. 238 Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 283. 239 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 175-176. 240 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 10, s. 86-114, 118-124, 146-147. 241 Akn, a.g.e., s. 362.

43

farkn yars kadar ek deme almas, bir aydan fazla vekil koltuunda oturana oturduu koltuun maann tamamnn verilmesi dier bir gelimedir.242 Meclis, asker personelin sadece maalaryla ilgilenmemi ayn zamanda beslenmesi ve giydirilmesiyle ilgili faaliyetlerde de bulunmutur. Daha nce karlan Tayn Kanunu ne yazk ki, zaman zaman baz zabitler tarafndan kt amalarla kullanlmtr. Bu konuda Mazhar Mfit Bey243 ve Yakup evki Paa, bu insanlarn kendilerine verilen eker ve buday dk cretten sattklarn iddia etmilerdir.244 Bu istisna duruma ramen her geen gn subaylarn mali durumlar dzelmeye balamtr. 27 Haziran 1920 tarihinde Jandarma efradna verilmekte olan iae bedeli hakknda bir kararname karlarak, gnll efrada verilecek iae bedelinin be yz kuruu geemeyecei ve jandarma kadrolarnda gnlllerin adedinin yzde 40 aamayaca tespit edilmitir.245 28 Nisan 1922de karlan 222 numaral Kararnameyle, zmirin Yunanllar tarafndan igali srasnda mteessir olan erkn, mera, zabitan ve memurini askeriyeye bir defaya mahsus olmak zere bedelsiz birer kaput, birer takm elbise ve birer ift ayakkab veyahut gayr- mamul malzemesi verilecei hkm getirilmitir.246 14.3.1922 tarihinde karlan 205 sayl Kanunla247 ise kk subaylarn durumlar biraz daha dzeltilmitir. Orduda yarallk gsterenlerin takdirname ile taltif edilmelerinin yan sra, maa ikramiyesi ve rtbe ykseltmesi uygulamas asker personelin motivasyonunu

242

Dstur, nc Tertip, C. 3, s. 9; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 18, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 159-167. 243 1873te stanbulda doan Ahmet Mazhar Mfit Bey, Mlkiye Mektebini bitirdikten sonra bir sre retmenlik yapm ve 1895te Edirne l Maiyet Memuru olarak idare mesleine gemitir. Baz yerlerde kaymakamlk ve mutasarrflk grevlerinin akabinde 1919da Bitlis Valisi olmutur. Ermeni tehciri suundan dolay tutuklanacan anlayan Mazhar Bey, Dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paann kendilerine katlmalar dorultusunda telgrafn alm, ama ilk etapta Paay, Damat Ferit Paann adam sanarak gvenmemitir. Bu gvensizlii Mustafa Kemal Paa, Kurmay Bakan Kazm (Dirlik) Beye syledii: Bu vali galiba bizden deil yahut da bize gvenmiyor. Kendisine ektiimiz telgraf gayet ak idi szleriyle, ifade etmitir. Bitlis delegesi olarak Erzurum Kongresine katlan Mazhar Bey, Mebusan Meclisinin kapatlmasndan sonra ise Ankaraya gelerek, TBMMye Hakkri Milletvekili olarak girmitir. Mazhar Bey, II-Vinci dnemler arasnda Denizliden, VI. ve VIInci dnemde ise oruhtan milletvekili seilmitir. Bkz. Mazhar Mfit Bey (Kansu), Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 194; Mehmet Aldan, z Brakan Mlki dare Amirleri, C. II, T.C. ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995, s. 99; ankaya, a.g.e., C. III, s. 478479; oker, TPT, C. III, s. 461-462; Kansu, a.g.e., C. I, s. 26; Soyak, a.g.e., s. 337. 244 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 761-762. 245 Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 107. 246 Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 422. 247 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 18, s. 204-205.

44

olduka artrmtr.248 Sosyal gvenlik alannda ok nemli admlarn daha tam olarak atlamad bu dnemde devlet, ehit olan zabitin ailesine maann yars kadarn demeyi, ayrca birinci dereceden bir takdirname sahibi ise iki maa nispetinde mkfat vermeyi taahht etmitir.249 Devlet, kendisine nemli bir yk getirecek olmasna ramen, asker personelin maandan kesilen yzde yirmilik dilimden de vazgemitir.250 Ayrca karlan Emirber ve Seyis Neferleri Hakknda Kanun251 ile seferberlikte ktada bulunan asker personelin ahsi binek hayvanlarnn hkmet tarafndan iaesinin salanmas, bir ayrcalk olarak yorumlanabilir.252 Emeklilik konusunda Osmanldan intikal eden Asker Tekat ve stifa Kanunu aynen korunmu ve 17 Temmuz 1920 tarihinde Ankara Hkmeti, asker personelin emekliliinde uygulayaca temel kurallar yeniden belirlemitir.253 1.5.4. Bakomutanlk Kanunu ve Yaanan Tartmalar Yetkilerin kullanl biimi ile ilgili en temel tartma konularndan birisini de Bakomutanlk Kanununun izdii hukuk ereve oluturmutur. KtahyaEskiehir Savalar sonras durum olduka kritik bir hal alm; Sinop Mebusu Rza Nur, Karesi Mebusu Vehbi ve zmir Mebusu Mahmut Esat Beyler bu kritik durumun almas iin Bakomutanlk makamnn oluturulmasn talep etmilerdi.254 Mersin Mebusu Selahaddin (Kseolu) Bey, 4.8.1921de Meclisin gizli oturumunda, harbi idare edecek birinin temininden sz ederek, Mustafa Kemal Paay iaret etmitir.255 Mustafa Kemal Paa da nne kan bu frsat ok iyi deerlendirmi ve verdii nergeyle, Meclisin ay sreyle tam yetkisini istemitir.256

248 249

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 12, s. 208-213. Akn, a.g.e., s. 366. 250 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 756-766. 251 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 18, s. 167-173. 252 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 18, s. 168-171. 253 Asker Tekat ve stifa Kanununun 12. Maddesine Muaddil 123 sayl Kanun iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 9, s. 395-399. 254 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 131-134, 157-162. 255 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 159. 256 Mustafa Kemal Paa verdii nergede fikirlerini yle zetlemitir: Trkiye Byk Millet Meclisinin haiz olduu salahiyeti meruay fiilen istimal etmek artyla bu vazifeye deruhte ediyorum. Mddeti mrmde Hkimiyet-i Milliyenin ve meruiyetin en sadk bir hizmetkr olduumu nazar millette bir defa daha teyit iin bu salahiyetin ay gibi ksa bir mddetle takyid edilmesini ayrca talep ederim. Bkz. TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 164.

45

Muhalif kanattan Selahaddin Bey: Bakumandanlk padiah hukukundandr. Vekil olsun diyerek itiraz emitir.257 Yine muhaliflerden Sinop Mebusu Hakk Hilmi (Ulukan) Bey ise TBMMnin yetkilerinin verilemeyeceini belirtmitir.258 Bu itirazlar zerine Mustafa Kemal Paa, byle bir yetkinin gerekten byk bir sorumluluk gerektirdiini, fakat bunu ay sreliine istediini, aksi bir durumda Meclisin bu yetkiyi alabileceini aklamtr.259 Yaplan tartmalardan sonra nerge, Meclisin gizli oturumda yaplan oylama sonucunda; 13 ret oyuna karlk, 169 kabul oyu ile 5.8.1921 tarihinde kanunlamtr.260 Muhaliflerin en byk korkularnn Meclisin Bakomutann denetimi altna girmesi olduu anlalmaktadr. Hseyin Avni Bey; Bakumandanla Meclis-i Ali salahiyet vermitir. Yoksa hakkn vermi deildir261 szleriyle, endielerin yersiz olduunu vurgulamtr. Bakomutanlk sresi, Krehir Mebusu Mfit (Kurutluolu) Efendinin Bakomutanlk Kanununun ay daha uzatlmas konusunda verdii nerge ile Meclisin gndemine 31 Ekim 1921 tarihinde tekrar tanmtr.262 Bu uzatma teklifine muhalif olan Hseyin Avni Bey, uzatmay gerektirecek artlarn ortadan kalktn, hkmetin inisiyatif almas gerektiini savunmutur.263 Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey ise: Bakumandan Paa grevine devam etsin ve sorumluluunu idrak etmi bulunsun. Yetkisine ait bir ey sylyorsanz, onu tartabiliriz... Balad ii baarsn264 szleriyle, uzatma teklifine destek vermitir. Bakomutanlk Yasasna direnenlerin tasfiye sreciyle kar karya kalan Enver Paa taraftarlar ya da taktik gerei bunlarla ibirlii yapan lml milliyetiler olduu iddia edilmektedir.265 Yaanan tartmalarn ardndan kanun teklifi, 169 kiinin katld oturumda; 3 ekimser, 12 ret ve 154 kabul oyu ile yasalamtr.266 Kanunun oy okluu ile Mecliste kabul grmesi, muhaliflerin giderek seslerini ykseltmeye balayacaklarn ve giderek muhalefetin dozunu artracaklarn
257 258

TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 165-166. TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 165. 259 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 166. 260 TBMM Kav.M., I. Devre, C. 1, s. 169. Kanun No:144. 261 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 207-208. 262 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 413. 263 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 421-422. 264 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 417. 265 Sonyel, a.g.m., s. 266. 266 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 428-431.

46

ortaya koymaktadr. Muhaliflerin amacnn Mustafa Kemal Paann ykselen gcn krmak ve yetkilerini snrlandrmak olduu aka anlalmaktadr. Bakomutanlk sresi, orum Mebusu Ferit Bey ve 43 arkada tarafndan verilen nergenin267 kabul ile 4 ubat 1922de tekrar uzatlmtr.268 Muhalifler zellikle Bakomutanlk Kanunundan sonra Meclisin yeteri kadar denetim yetkisini yerine getiremediinden ikyet etmeye balamlard.269 Bu ikyetler zerine Mustafa Kemal Paa Kanunla, yasama yetkisinin tamamyla devredilmediini, Bakomutanln emir yapamayacan, emirleri yaynlayabileceini; suiistimallerin Meclis tarafndan soruturulmasna da bir engelin olmadn belirtmitir.270 6.5.1922de Bakomutanlk Yasas, 177 kabul oyu ile Meclisten bir kez daha gemi271; 20.7.1922de karlan 245 sayl Kanunla ise sresiz hale getirilmitir.272 1.6. BRNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK

GELMELER Osmanl Devleti, 1854ten 1874 ylna kadar yirmi yl gibi ksa bir srede on be d borlanma yapm ve zamanla borlarn deyemeyecek hale gelmitir. Osmanl Hkmetinin bor yeknu 252.801.885 ngiliz lirasn ulamtr.273 Devlet, bu borlara teminat olarak ise baz vergileri gstermitir.274 Batl devletlerin Osmanl Devletinden alacaklar iin kurduklar Dyun-u Umumiye, ksa zamanda 720 acentelii, 5000in zerinde devaml personeli olan Devlet iinde Devlet denebilecek bir kurulua dnmtr.275 TBMM Hkmeti, bir yandan kendi otoritesini Anadoluda egemen klacak almalar yaparken, br yandan da Anadolunun mal potansiyelini ulusal amalar dorultusunda kullanmak zere gerekli nlemleri almtr.276 Mustafa Kemal Paa, Ankaraya geldii vakit 1200 liras kalmt. Para sknts Rfat Hocann
267 268

TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 675. TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. II, s. 677; TBMM Z.C., C. 16, s. 202-203. 269 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 323. 270 Akn, a.g.e., s. 375. 271 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 19, s. 519-522. 272 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 21, s. 430-435. 273 Faruk Ylmaz, Devlet Borlanmas ve Osmanldan Cumhuriyete D Borlar (Dyn-u Umumiye), Birleik Yaynclk, stanbul 1996, s.46. 274 Tevfik avdar, Mill Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, I. Bask, Baha Matbaas, stanbul 1971, s.169. 275 Nurdoan Taalan, Ee de Kurtulu Sava Balarken, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970, s. 94. 276 Gne, a.g.e., s. 292.

47

tccarlardan 6000 lira toplayarak kendisine vermesiyle ksmen almtr. Para bulmak, kck sermaye ile kurulan devleti beslemek, daima etin bir mesele olmutur.277 Mecliste bte grmeleri balad sralarda sadece ordunun aylk gideri drt milyon Trk liras, yllk masrafysa krk sekiz milyon Trk liras tutmaktayd.278 23 Nisan 1920-28 ubat 1921 tarihleri arasnda Meclisten kartlan toplam 103 kanunun 62 tanesinin mal kanun olmasndan, ekonomik durumun ne kadar kritik olduu anlalmaktadr.279 Bu kritik durumu aabilmek iin vergilerin artrlmas ya da yeni vergilerin konulmasyla gelir artrc almalar yaplmtr.280 Birinci TBMM Dnemine bakldnda hkmetin harcamalar fazla olup, tasarrufa nem verilmemekte, gereksiz yerlerde ok miktarda memur altrlmaktadr. Memur kadrolar belli olmad gibi, dzensizliklerde gze arpmaktadr. Dolays ile memur maalar dzgn denememi, baz yerlerde memur ve subaylar maalarn dzgn alrken, baz yerlerdekiler ise aylarca maa alamamlardr.281 Meclisin 3 Mays 1920 tarihli itimasnda, Erzincan Mebusu Emin Beyin Erzincan ve havalisindeki memurlarn alt ay maa alamadklarna dair verdii takriri, bu durumu akca ortaya koymaktadr.282 Meclis, 9 Eyll 1920de balad be aylk geici bte almalarn 283, 28 ubat 1921de tamamlayarak, 1336 Senesi Muvazene-i Umumiye Kanununu karmtr. Kanuna gre; harcama kaleminde 63.018.354 lira, gelir kaleminde ise 51.388.620 lira yer almaktayd.284 Bte kanunu, ancak 26 ubat 1922de kabul edildii iin bir sre hizmetler avans ve ek denek kanunlar ile yrtlmtr.285 1.6.1. Divan- Muhasebat Kanun Tasars Osmanl Devletinde, devlet tarafndan sarf edilen paralarn kontroln ve denetimini salayacak bir kurulua ihtiya duyulmasyla, Divan- Muhasebat

277 278

Atay, ankaya, s. 243. Kayabal-Arslanolu, a.g.m, s. 352-353. 279 M. Akif Tural, Teklif-i Milliye (Halka Borcu Kalmayan Devlet), AAMD, C. XI, S. 32, Temmuz 1995, s. 538-539. 280 Cihan Duru-Kemal Turan-Abdurrahman ngenolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I. Kitap, Mondrostan Cumhuriyete Mal ve Ekonomik Sorunlar, Tisa Matbaaclk, Ankara 1982, s. 285-286. 281 Gne, a.g.e., s. 296. 282 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 196. 283 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 4, s. 59. 284 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 506-510. 285 oker, TPT, C. I, s. 616-617.

48

(Saytay) 1864 ylnda kurulmu; kurulu ve grevleri ise 1879 tarihli Nizamname ile tespit edilmitir.286 1921 ylna gelindiinde toplam 4 fasl ve 74 maddeden meydana gelen Divan- Muhasebatn Kurulu ve Grevlerine Dair bir kanun tasars hazrlanmt. Kanun tasarsyla Divan- Muhasebat yeleri, TBMM yeleri arasndan seilen bir bakan ile on yeden oluturulmutur. Divan- Muhasebatn merkez tekilat; Heyet-i Hesabiye, Tahrirat Kalemi, Tetkik ve Eya Tensik Kalemi ile Evrak ve Sicil Kaleminden meydana gelmitir. Tara tekilatnda ise bir ye ile iki mlzm bulunmaktayd.287 Divan- Muhasebat zerinde 1923 ve 1932 yllarnda dzenlemeler yaplm; nihayet 16 Haziran 1934 tarihinde 2514 sayl Divan- Muhasebat Kanunu288 karlmtr. Bu Kanun, 21 ubat 1967de karlan 832 sayl Saytay Kanunu ile yrrlkten kaldrlmtr.289 1.6.2. Maliye Brokrasisinde Yaplan Atamalar zerine Tartmalar Memur atamalar konusunda Meclise tanan ikyetler arasnda, maliye brokrasisindeki memur atamalar nemli bir yer tekil etmekteydi. 4 Kasm 1920de Yozgat Mebusu Sleyman Srr Bey, Aya Mal Mdrnn usulsz atanmasyla ilgili olarak unlar sylemitir: Geen gn bendeniz Meclisten ktktan sonra bir efendi bendenizi yakalad. Dedi ki; ben Aya Mal Mdr idim. Beni buraya istediler, sebebini bilemiyorum. Maam orada 900 kuru iken burada 1700 kuru maa verdiler. Ben bundan memnun deilim. nk kendim becayi veya tahvil istemedim. Ailem orada perian kald Bendenize bir istida verdi. Bendeniz istiday Maliye Vekili Beye verdim. Maliye Vekili Bey dedi ki; Evet bu salahiyetin Maliye Vekletine verilmesi iin bir teklifte bulundum. O vakit Meclis teklifi kabul etmeyip reddetti. imdi ben bunun lehinde veya aleyhinde bir ey syleyemem. nk bunlar vilayetlere aittir.290 Bu ifadelerden anlald kadaryla sorun, mal mdrlerinin atanma salahiyetinin Maliye Vekletinde olmamasndan kaynaklanmaktadr. Aslnda Meclis, ahslardan kaynaklanan suiistimalleri ortadan kaldrmak, denetimi artrmak iin elinden geleni yapmtr. 22 Aralk 1921de 175 nolu Mnhasran Gmrk Muamelatn Tefti in Maliye Vekletinde Drt Mfettilik
286 287

Dstur, Birinci Tertip, C. 2, s. 153. BCA BKKK (30.18.1.1/4.38.3. Tarih: 23.11.1921). 288 Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 1242. 289 oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 212-213. 290 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 247.

49

hdas Hakknda karlan Kanun, bu duruma gzel bir rnek tekil etmektedir. Bu Kanunla, Heyet-i Teftiiye Mfettilerine, yekn olarak 2010 lira verilmitir.291 Btn denetim abalarna ramen ihmallerin ve suiistimallerin nne her zaman gemek mmkn olmamtr. Erzurum Mebusu Salih Efendinin ortaya att ve Meclisin 29 Haziran 1922 tarihli oturumunda gndeme gelen, Kayseri Muhasebecisi iken eytam ve eramil ve sahipsiz neferat ailelerine verilmekte olan cz maatan ve bandrol resminden yirmi iki bin lira almakla sulanan Cemal Beyin, Kayseri muhasebeciliinden terfi ederek, maliye mfettiliine tayin edilmesi292; yine Gaziantep Mebusu Yasin Beyin 29 Ocak 1923 tarihli oturumda, gndeme getirdii Gaziantep Ziraat Memuru Salih Efendinin, Maraa tayin olmas ve yerine yzlerce harcrah verilerek Kastamonu Ziraat Mektebi Muallimlerinden Fazl Efendinin atanmas293 konular, ihmalleri ve suiistimalleri akla getiren olaylardan bazlardr. Mecliste sadece grevlilerin uygulamalar deil, bazen de hkmetin uygulamalar tartma konusu yaplm; zellikle Maliye Vekleti, uygulamalar en fazla tartlan vekletlerden birisi olmutur. 1.6.3. Mkellefiyet-i Ziraiye Heyetinin Kurulmas ve Ziraat Bankasnn Tarmsal Faaliyetleri Tarm alannda nemli gelimelerden birisi de mkellefiyet-i ziraiye Yasasna ilerlik kazandrmak iin bir nizamname karlmasdr. Nizamnameye gre; her mahallede en byk mlk memurun bakanlnda askerlik ubesi reisi, ziraat fen memuru, jandarma kumandan ile ziraatlar arasndan heyete seilen iki yenin de katlmyla birer mkellefiyet-i ziraiye heyetinin oluturulmas istenmitir. Ayrca bu heyetin haftada iki kez toplanp, tarmsal sorunlar kendi aralarnda grmeleri de karara balanmtr.294 I. TBMM Dneminde Ziraat Bankasna tarmsal alanda nemli sorumluluklar yklenmeye allmtr. Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey, Bankann dorudan doruya iftiler ve ziraatla ilgilenecek bir messese haline getirilerek, ziraat makinelerinin halka uzun vadeli kredilerle datlmasn; Ziraat Bankasnn kylyle
291

Dstur, nc Tertip, C. 2, Milliyet Matbaas, stanbul, 1929, s. 197; Kanunun mzakeresi iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 15, s. 128, 150-158, 171, 187,197. 292 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara 1959, s. 154-155. 293 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 27, TBMM Matbaas, Ankara 1960, s. 56. 294 Gne, a.g.e., s. 309.

50

beraber onun muavini gibi almas gerektiini savunmutur.295 Fakat ne yazk ki; Hkmetin Ziraat Bankasna ok byk nem vermesine ramen, Bankann brokratik ilemlerinden dolay ifti, gnlerce han kelerinde konaklamak zorunda kalmtr. Hkmet, ziraat alannda ilerlemenin sendikadan ve ky mekteplerinden geeceini ok iyi idrak ettii iin; Trkiye dhilinde alm ve alacak mntka ziraat mekteplerinin, Ziraat Bankas tarafndan idaresine imkn tanmtr.296 1.6.4. Trkiye Mill thalat ve hracat irketi ile Mill Trk Ticaret Birliinin Kuruluu 1920-1930 yllar arasnda yabanc sermaye ile ortaklk yapan Trk anonim irketlerinde Celal Bayar, Yunus Nadi, Kl Ali ve smet Paa gibi birok tandk siyasi ahsiyetlerin varl dikkatleri ekmektedir. 19 Eyll 1922 tarihinde kurulan Trkiye Mill thalat ve hracat irketinin kurucular arasnda; 54 milletvekili, 37 tccar, baz yksek rtbeli subaylar ve yksek memurlar bulunmaktayd. Bunlar arasnda hemen ilk akla gelenler; Yunus Nadi, kr Kaya, Ali etinkaya, Kl Ali, Hilmi Uran297, Mustafa eref, Tunal Hilmi, Soysallolu smail Suphi Beylerdir.298 stanbuldaki ticaret erbab kiilerce kurulan Mill Trk Ticaret Birlii de ok nemli bir ama dorultusunda faaliyetlerine balamtr. Birliin kurucularndan Ahmet Hamdi Baarn sylediine gre ama; Bat sermayesi ile Trkiye arasnda arabuluculuk, komisyonculuk yapan gayrimslim ticaret erbabn devre d brakmaktr.299 Mill bankalarn kuruluu bu kapsamdaki almalar kolaylatrm ve 1911-1923 yllar arasnda mill sermaye ile 19 banka faaliyete balamtr. Konya

295 296

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 21, s. 212-214. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 22, s. 323-324. 297 1884te Bodrumda doan Mustafa Hilmi Bey, 1908de Mlkiye Mektebini bitirmitir. OMMnin datlmasndan sonra TBMMnin davetine uyarak Ankaraya gelen Mustafa Hilmi Bey, 1923 ylnda Adana Valilii grevine atanmtr. 1925te Milli thalat ve hracat Genel Mdrl ve 1926da ise CHP Adana Blge Mfettilii grevlerinde bulunmutur. TBMMnin IIInc Dnemi iin yaplan seimlerde Adanadan milletvekili seilmitir. Hilmi Bey, IV, V, VI, VII ve VIII. Dnemlerde de Adanadan (Seyhan) milletvekili seilmeyi baarmtr. Ayrca Beinci smet nn Hkmetinde Nafa Bakanl, II. Celal Bayar Kabinesinde Adalet Bakanl, II. Saraolu Kabinesinde ileri Bakanl grevlerinde bulunmutur. CHP Genel Sekreterlii ve Genel Bakanvekillii grevleri de yapan Hilmi Bey, kez de TBMM Bakanvekillii grevini yapmtr. Bkz. Mustafa Hilmi Uran, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1246; Mustafa Hilmi Uran, Tercme-i Hal Kad, III. Dnem, TBMM Arivi, DN: 646; Hilmi Uran, Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), TBY, stanbul, 2008; ankaya, a.g.e., C. III, s. 1174-1176. 298 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982, s. 20. 299 Boratav, a.g.e., s. 12-13.

51

Trk Ticaret Bankas ve ktisat Trk A.. 1920de, Bor Zrra ve Ticaret Bankas 1922de, stanbul (Dersaadet) Kk stikraz Sand ise 1923te kurulmutur.300 1.6.5. Trkiye ktisat Kongresi (17 ubat 1923-zmir) Baz aratrmaclar zellikle tek partili yllarda uygulanan siyaset ve ona bal olarak ortaya kan alma ilikilerini korporatizm kavram erevesinde deerlendirilmeye almlardr. zmir ktisat Kongresi, korporatizm tartmalarnda kullanlan en nemli malzemelerden birisi olmutur.301 ktisat Vekili Mahmut Esat Bey, bir siyasal rgtlenme ilkesi olarak meslek temsil ilkesinden hareketle, bakanl araclyla illere gnderdii yazyla, ubat ortalarnda zmirde toplanmas planlanan iktisat kongresi iin hazrlklarn yaplmasn talep etmitir. Kongreye her kazadan 8 delegenin katlmas ngrlmtr.302 Bir yandan vilayetlerde delege seimleri yaplrken, dier taraftan ktisat Vekleti de, zmirde toplayaca iktisat kongresinin program ve alma hazrlklarn yapmak zere bir Heyet-i Faale kurmutur. Bu heyette; Bilecik Mebusu Hamdi, zmir Mebusu Enver, Manisa Mebusu Necati ve Reat, Konya Mebuslar Vehbi ve Hac Bekir, Posta ve Telgraf Genel Mdr Sabri, Tccardan Ali hsan Beyler bulunmaktaydlar.303 zmir ktisat Kongresi, 17 ubat 1923te Atatrk tarafndan alm, Kongreye arlan 2000 temsilciden 1135i katlmtr. Ayrca Kongreye BMMden 100 kadar mebusun delege olduu da bilinmektedir. Atatrk, Kongrenin alndaki; Trkiyeyi lyk olduu yksek seviyeye getirebilmek iin iktisadiyatmza ok nem vermeliyiz. Zamanmz, tamamen iktisat devrinden baka bir ey deildir. Gerekten, Trk tarihi incelenirde ykseli ve k sebeplerinin, iktisat olduu aka grlr304 szleriyle iktisadn nemini vurgulamtr. Kongre, kabul ettii Misak- ktisad erevesinde; tekel sisteminin kaldrlmas, yabanc sermayenin
300

ztin Akg, Cumhuriyet Dneminde Bankaclk Alannda Gelimeler, Trkiye Bankalar Birlii Yaynlar No: 71, Ankara, 1975, s. 11-12. 301 Korporatizm kavram farkl ekillerde kullanlmtr. En genel anlamyla; sivil toplumun rgtl bir biim alm karlaryla, devletin karar alma yaplarn birbirine balayan bir kar ya da davran temsil sistemi, zel bir model veya ideal-tip kurumsal dzenleme ya da Byk kar rgtlerinin birbirleriyle ve devletle ibirlii yaptklar, kurumsallam bir politika oluturma biimi olarak tanmlanabilir. Bkz. Ahmet Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri (1920-1946), mge Kitabevi, Ankara, 1999, s. 127-128, 139. 302 Boratav, a.g.e., s. 14-15. 303 Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti (1923), Gololu Yaynlar, Ankara, 1971, s. 93-94. 304 A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi (1923-zmir) Haberler-Belgeler-Yorumlar, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn, No: 59, Ankara, 1997, s. 210.

52

memlekete zararl olmayacak biimde girmesi, kabotaj hakknn Trk gemilerine tannmas gibi kararlar benimsemitir.305 1.7. BRNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER 1.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler 1.7.1.1. Temyiz Mahkemesi Heyetinin Tekili ve Hkimi Mnferit Tekilt Mill Mcadele Dneminin adl tekilat yaps dier alanlarda olduu gibi Osmanl Devletinden alnan bir kurumsal yap idi. Bu yapnn ierisinde nizamiye mahkemeleri diye bilinen mahkemelerin yan sra eri mahkemeler de mevcuttu. Meclis 7 Haziran 1920 tarihinde kabul ettii 4 sayl Muvakkat Temyiz Heyeti Tekiline Dair Kanunla, merkezi Sivasta olan eriyye, hukuk, ceza ve istida dairelerinden oluan bir Temyiz Mahkemesinin kuruluunu salamtr.306 I. TBMM Dneminde Tekilat- Mehakim Kanununun karlmasnn yan sra liva ve istinaf mahkemeleri de kurulmutur. 9.11.1920 tarihinde karlan kanun vastasyla ise sulh hkimlerinin ve mahkemelerinin yetkileri geniletilmitir.307 Bidayet mahkemelerinin bakt davalara sulh hkimleri tarafndan baklmas ve bylece nemli lde personelin tasarrufunun salanabilecei savunulmu, fakat Meclis tek mahkemeye doru gidilmesi anlamna gelecek bu sreci kuku ile karlamtr.308 Hkmet, 18.1.1921 tarihinde mehkim-i adliye tekilat alannda bir kanun tasars hazrlamtr. Tasarya gre; adl sistemimizin esasnn hkimi mnferit tekilat oluturmakta, istinaf hkimlii kaldrlmakta, bir tahkikat makam kurularak, adl sistemimiz be tefti mntkasna ayrlmaktayd.309 Hazrlanan bu tasar baz milletvekilleri tarafndan eletirilmitir. Bu milletvekillerden biri olan Yahya Galip Bey, kurulmas dnlen hkimi mnferit tekilatnn hibir fayda

305

Kabul edilen Misak- ktisadnin ayrntlar iin bkz. A. Gndz kn, zmir ktisat Kongresi, CDTA, C. 4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s. 1064. 306 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 2, s. 97. 307 Akn, a.g.e., s. 152; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 334. 308 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 13, s. 190. 309 BCA, (030.18.1.1/2.28.20. Tarih: 18.01.1921).

53

getirmeyeceini ve eski sistemin devam edeceini savunmutur.310 Eletirilere ramen 14 Temmuz 1921de karlan Kanunla, istinaf mahkemelerinin, mehkimi iptidaiyeye balanmas kararlatrlmtr.311 Adliye Vekili Celleddin Arif Beyin aklamalarndan anlald kadaryla hkimi mnferit usulnn, tm kazalarda tatbiki iin gayret sarf edildii anlalmaktadr.312 5.9.1921 tarihinde ise Kayseri Mebusu Atf Beyin usul muhakemat eriye kararnamesinin sekizinci maddesine mzeyyel kanun teklifi mnasebetiyle eri mahkemelerin yetkilerinin kstlanmas dorultusunda nemli bir adm atlm ve karlan kanunla iki mahkeme arasndaki grev dalmnn snrlar kesin olarak izilmitir.313 1.7.1.2. ra-y Devlet zerinde Yaplan Dzenlemeler ve Divan- Temyiz-i Askernin Kurulmas Trk idari yargsnn atas saylan ra-y Devlet 1868de be daire ile faaliyete balam, 15 ubat 1872de neredilen bir iradeyle Tanzimat, Muhakemat ve Dhiliye daireleri olmak zere daireye indirilmitir.314 1909 tarihli bir iradeyle ise Mlkiye, Tanzimat ve Maliye ve Nafa ve Maarif olmak zere daire eklinde yeniden dzenlenmitir.315 4 ubat 1913te karlan Memurin Muhakemat Hakkndaki Kanun- Muvakkat ile hukuk birliine gidi sreci balatlmtr. Bu Kanunla, idare mahkemeleri kaldrlm, baz kayt ve artlar yerine getirilmek suretiyle memur muhakemesi umum mahkemelere braklmtr.316 Memurlarn grevleri sebebiyle iledikleri sular nedeniyle dorudan doruya ceza kovuturmasna tabi tutulmayarak, idar makamlarca tahkikat yaplmas hkmnn getirilmesi, kamu hizmetlerinin aksamadan yrtlebilmesi asndan ok nemlidir. Bylece kamu grevlileri aslsz isnat ve iftiralardan korunmu, kamu otoritesinin saygnlnn
310 311

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 9, s. 236. TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 149, Kanun No: 134. 312 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 7, s. 342. 313 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 12, s. 151-153; TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 175. 314 ra-y Devletin kuruluu ve faaliyetleri hakknda detayl bilgi iin bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (Islahat Ferman Devri 1861-1876), C. VII, TTKY, Ankara, 1983, s. 144-150. 315 Sheyla enlen, Trkiyede dari Yargnn Douu ve Tarihi Geliimi, ASBFD, Prof. Dr. Ylmaz Gnala Armaan, C. 49, No: 3-4, s. 406. 316 Hakk Kamil Bee, Memurlar Hakknda Muhakeme Usulleri, Ankara Yeni Cezaevi Matbaas, Ankara, 1943, s. 8.

54

zedelenmesi nlenmitir.317 1909a kadar Vkela (Bakanlar Kurulu) iinde ama bamsz olarak yer alan ura-y Devlet 1913 ylndan sonra ise Adliye Nezaretine balanmtr.318 Kurtulu Sava liderlerinin ilk ele aldklar konulardan biri de idare ve memur sorunu olmutur. lk Hkmetin programnda; hkimler, memurlar ve idarenin ileyii zerinde zellikle durulduu grlmektedir.319 ra-y Devlet memurlarnn vazifeleriyle ilgili 4 Temmuz 1921 tarihinde kabul edilen 131 nolu Kanunla, ra-y Devlet Mlkiye Dairesine ait vazifenin Meclis iinden seilen ve dokuz kiiden oluan Memurin Muhakemat Encmeni ile on be zattan meydana gelen Memurin Muhakemat Heyeti tarafndan ifa edilmesi karara balanmtr.320 Kurulun, 6 ayda bir TBMM tarafndan yenilenmesi, eski azann tekrardan seilebilmesi de alnan kararlar arasndayd.321 Ayrca, ra-y Devlet bir dzenleme yaparak, il zel idarelerinde birikmi evraklara TBMM Memurin Muhakemat Heyetinin bakmasn kararlatrmtr.322 ra-y Devlet, 131 sayl Kanunun 4nc maddesinin 31.1.1923 tarihinde kaldrlmasyla, ierik ve ilev deiiklii yaamtr.323 54 yl grev yapan ra-y Devlet, 1927 ylnda yeniden kuruluncaya kadar lavedilmitir.324 lkede asker memurlarn ve Divan- Harplerden gelen kararlarn temyizini gerekletirebilecek bir kurulu mevcut deildi. Baz zabitan ve merann kartklar yolsuzluklar, ordunun ihtiyalar iin yaplan almlar srasndaki karlalan ihmaller, Meclisi bu dorultuda bir adm atmaya sevk etmitir. Meclis, 10.4.1922 tarihinde Divan- Temyiz-i Asker Tekiline Dair 237 sayl Kanunu kararak, bu konularn zmn gerekletirmeye almtr.325 Mebuslar, bu mahkemenin yelerinin seimi konusunda bir uzlama salayamamlar, yaplan grmelerden sonra atama konusunda irade ve yetki hkmete braklmtr.326 Divan- Temyiz-i

317 318

zdemir, a.g.e., s. 191-192. enlen, a.g.e., s. 406. 319 Cahit Tutum, Trkiyede Memur Gvenlii, TODAE, Sevin Matbaas, Ankara, 1972, s. 77. 320 Dstur, nc Tertip, C. 2, s. 90-91; TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 146; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 11, s. 105-121, 129-135; Ceride-i Resmiye, 11 Temmuz 1337, No: 20; Kanun No: 131. 321 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 11, s. 129-137. 322 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 15, s. 205-208. 323 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 27, s. 74-75. 324 Yzyl Boyunca Dantay (1868-1968), TTK Basmevi, Ankara, 1968; Akn, a.g.e., s. 157. 325 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 19, s. 109-110. 326 Akn, a.g.e., s. 158.

55

Askernin bakan ve iki yesinin asker kanattan, dier iki yesinin ise adl kanattan seilmesi konusunda uzlalmtr.327 1.7.1.3. Hyanet-i Vataniye Kanunu ve stiklal Mahkemeleri Anadolunun drt bir yannda kan isyanlar, asker kaaklarnn ve dmanla ibirlii yapanlarn artmas, TBMMni otoritesinin sarslmasna neden olmutur. Bu tehlikeler doal olarak yeniden birtakm dzenlemelerin yaplmasn gerektirmitir. Bu amala, Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Beyin verdii kanun teklifi328 ile 29 Nisan 1920de 2 nolu Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edilmitir.329 Bu Kanun, Ankara Hkmetinin otoritesini kabul ettirme abas olarak yorumlanabilir. Hyanet-i Vataniye Kanunu ile yarglama srecinde hz artrmak iin, hem yarglamay yapacak mahkemenin hem de mahallin amirlerine byk sorumluluklar yklemitir. Kanuna gre yetkili mahkemeler Bidayet Ceza Mahkemeleridir. Kanun, adli zabtann n soruturma evrakn mahallin en byk mlk amirine hemen bildirmesini, onun da savcya 24 saat gemeden evrak teslim etmesini ve yarglamann 20 gnden fazla srmemesini ngrmektedir. Ayrca davalarn sratle sonulandrlarak tasdik makam olan BMMye gnderilmesi, zabt varakalarnn her mahallin amirleri tarafndan imzalanmak suretiyle idare meclislerince saklanmas dier kurallar arasndayd.330 Meclisin, bidayet mahkemelerinin verdii karar dilerse tasdik edeceini dilerse affedebileceini aklamasndan, Meclisin fevkalade bir yetkisinin olduu anlalmaktadr.331 lenen sulara kar nce 14 yerde stiklal Mahkemelerinin kurulmas dnlm332, daha sonra bu say sekize indirilmitir.333 stikll Mahkemelerinde grev yapanlar, TBMMnin iinden seilen parlamenterlerdi. Balangta olan ye says daha sonra drde karlmtr.334 Tunal Hilmi Bey, mahkemenin grev mahallindeki yarglardan yararlanmas teklifini getirse de, bu teklif kabul

327 328

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 20, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 97. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 63. 329 Bu konu zerindeki Meclis grmeleri iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 68-160. 330 Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 4-5. 331 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 132. 332 Aybars, stikll Mahkemeleri, s. 40-44. 333 Bu saynn tespiti 18 Eyll 1920 tarihinde stikll Mahkemelerinin Tekili Hakkndaki 45 sayl Heyet-i Umumiye kararyla gereklemitir. Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 65. 334 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 6, s. 79.

56

grmemitir.335 Teklifin reddetmesi byk bir ihtimalle, rejim mahkemelerinin otoritesini baka mahkemelerle paylamak istememesinden kaynaklanmtr. I. Dnem stiklal Mahkemelerinin grevlerine Ankara stiklal Mahkemesi hari, 17 ubat 1921 tarihinde son verilmi336, Ankara stiklal Mahkemesi dndaki mahkemelerde grev yapan mebuslar Meclise davet edilmitir.337 Fakat bir mddet sonra Orta Anadoluda ayaklanma ve adi sularn artmasyla Kastamonu, Konya, Samsun ve Yozgatta stiklal Mahkemeleri kurulmu; Ankaradaki ile birlikte mahkemelerin say bee kmtr.338 Ayrca airetleri kontrol altna almak amacyla Elcezire Cephesinde de bir stiklal Mahkemesi kurulmutur.339 stiklal Mahkemelerinin ileyi ve dzenini salamak iin 31 Temmuz 1922de karlan 249 sayl stiklal Mehakimi Kanunu ile idam hkmlerine Meclisin tasdiki zorunlu hale getirilmitir.340 stiklal Mahkemelerinin faaliyetleri 15 Nisan 1923te alnan bir kararla, II. TBMM Dnemine kadar durdurulmutur.341 1.7.1.4. Tekilat- Esasiye Kanunu I. nn Sava sonrasnda ortaya kan olumlu havadan yararlanmak isteyen TBMM, 20 Ocak 1921de Tekilat- Esasiye Kanununu kabul etmitir. Bu anayasann olumasna Mustafa Kemal Paann 24 Nisan 1920de Meclise verdii siyasi, sosyal ve idari ynden dzenlemeleri ngren program temel tekil etmitir.342 cra Vekiller Heyetinin hazrlam olduu Tekilat- Esasiye Kanunu Layihas ise 18 Eyll 1920 tarihinde Mecliste grlmeye balamtr. zerinde baz deiiklikler yaplan bu tasar Trkiyenin ilk anayasas olma zelliini tayan Tekilat- Esasiye Kanununu oluturmutur. Ayrntl bir ekilde dzenlenmeyen bu anayasa, 23 madde ve bir de Madde-i Mnferideden olumutur. 1921 Anayasas, idari alanda; vilayet, kaza, nahiye ve

335 336

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 6, s. 80. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 269. 337 Ahmet Turan Alkan, stikll Mahkemeleri, Aa Yaynclk, stanbul, 1993, s. 35-50. 338 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 11, s. 357-358. 339 TBMM G.C.Z., I. Dnem, C. III, s. 1201-1209; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 27, s. 182. 340 Dstur, nc Tertip, C. 3, s. 108-110; Bu konu ile ilgili olarak Meclis grmeleri iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 22, s. 33-67, 78-108. 341 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 29, s. 153-154. 342 Atatrkn verdii teklifin tam metni iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karekteri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C. XXII/3-4, 1956, s. 232-234; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 30-32; Aslan, a.g.m., s. 37-38.

57

umum mfettiliklerle ilgili bir takm dzenlemeler de getirmitir.343 Anayasa Millet Meclisinin yetkilerini sralam ve seimlerin iki ylda bir yaplmas hkmn getirmitir.344 1921 Anayasas halkn ynetime katlmasna nem vermitir. Anayasann bir dier zellii de, yargdan sz etmemesi ve saltanat ve hilafet sorununu bir zme kavuturamamasdr.345 Gerek bir anayasa sistematiinden yoksun olan Tekilat- Esasiye Kanunu, kii hak ve zgrlkleri ile yarglama gibi temel anayasa konularn dzenlememitir. Buna ramen 1921 Anayasas, 23 Nisan 1920de alan TBMMnin (yeni Trkiye Devletinin) kuruluunu tescil eden en nemli devrim yasalarndan birisi olarak deerlendirilebilir. 20 Ocak 1921den 1 Kasm 1922ye (Saltanatn Kaldrlmasna) kadar geen sre ift anayasal bir dnemdir. Bu dnemde 1876 Anayasasnn 1921 Anayasas ile elimeyen hkmleri de Ankara iin geerli saylmtr.346 Bir gei dneminin temel ihtiyalar iin hazrlanan ksa bir anaysa olmasna karn Tekilat- Esasiye Kanunu, devlet konusundaki devrimci deiimi, egemenlik anlay, iktidarn dzenlenii asndan getirdii kuvvetler birlii ve meclis hkmeti sistemi ile Cumhuriyet Anayasacl asndan uzun sre kalc hatta silinmez izler brakm, daha sonraki anayasalar da etkilemitir.347 Bu anayasa, an icaplarna gre zaman zaman dzenlemelere tabi tutulmu ve zellikle 1923 ylnda Tekilat- Esasiye Kanununun baz maddeleri tadil edilmitir.348 1.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler 1.7.2.1. Muhacir ve Mlteciler Sorununa zm Araylar Dhiliye Vekletine bal olarak faaliyet gsteren Muhacirin Mdriyeti Umumiyesinin Shhat ve timai Muavenet Vekletine balanmas teklifi, 3 Austos 1920 tarihinde alnan bir kararla reddolunmutur.349 Daha sonra belediyelerin bu sorunlarn stesinden gelememesi ve bu konuda eitli yolsuzluk
343

Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 196-199; 1921 Anayasas hakknda daha geni bilgi iin bkz. KiliGzbyk, a.g.e., s. 105-108; Ergun zbudun, 1921 Anayasas, Ankara, 1992; Sadi Irmak, Atatrk ve Meclis, AAMD, C. III, S. 8, Mart 1987, s. 276-279. 344 Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul, 1967, s. 38. 345 eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2000, s. 121-122. 346 Temuin Faik Ertan, Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda Laiklik, Atatrk Yolu Dergisi, C. 10, S. 39, Mays 2007, s. 410. 347 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998, s. 253. 348 1921 Anayasasnda yaplan dzenlemeler iin bkz. Dstur, nc Tertip, C. 5, s. 158. 349 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 87-97.

58

iddialarnn ortaya atlmas zerine Muhacirin Mdriyeti Umumiyesi, Shhat ve timai Muavenet Vekletine balanmtr.350 Hkmet, muhacir ve mltecilerin sorunlarnn halledilmesi iin her liva veya vilayet merkezlerinde birer komisyon kurulmasn salamtr.351 Yz kiiden fazla bir muhacir kafilesinin sevk ve idaresi esnasnda gerekiyorsa salk ara ve gereci ile salk memuru grevlendirme yetkisi bu komisyonlara braklmtr.352 Hakimiyet-i Milliye gazetesinde 27-28 Nisan 1921 tarihlerinde kan haberlere baktmzda dou vilayetlerimizin baz mebuslarnn, Vilayet-i arkiye muhacirlerini memleketlerine gndermek iin bir teebbste bulunduklarna rastlanmaktadr.353 Hkmet, kylerine gnderdii muhacirlerin her trl ihtiyacn salam, hatta onlara ev yapmnda kullanlmak zere ucuz kereste bile temin etmitir. Savan ykc etkilerinden sonra Bat blgelerimize ok fazla g balam; Konyadan zmire g etmek isteyen insanlara polis dahi engel olamamtr.354 1.7.2.2. Meclisin Sosyal ve Salk Alanndaki Faaliyetleri I. Dnem TBMM, sosyal alandaki nemli admlardan birisini de eytam ve eramil (yetimler ve dullar) konusunda atmtr. Anasz babasz ocuklarn eitimine byk nem verilerek darleytamlar kurulmu, bu eitim kurulularndaki yetim says zamanla 10.000e ulamtr.355 Heyet-i Umumiye, stanbuldan gelen memurlara ok scak bakmazken, eytam ve eramil maalarnn devamn tasdik etmesi, sosyal konularda Meclisin hassasiyetini gstermektedir. 356 11 Aralk 1920 tarihinde eitli afetlerden dolay zarara urayan retici kylye tohumluk ve ift hayvan verilmesi iin blgelerin en byk mlk amirinin bakanlnda eitli komisyonlar kurulmas357; Mdafaa-i Milliye Vekletinin onayyla asker baytarlarn sivil alanda da kullanlmas, bu kapsamda yaplan almalardan sedece

350 351

Gne, a.g.e., s. 339. Dstur, nc Tertip, C. 2, s. 74. 352 Dstur, nc Tertip, C. 2, s. 75-76. 353 Hkimiyet-i Milliye, 27 Nisan 1337 (1921), s. 2; 28 Nisan 1337, s. 2. 354 Gne, a.g.e., s. 341-343; Havali-i arkiye muhacirleri iin hazrlanan kanun tasars zerine tartmalar iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, TBMM Matbaas, Ankara, 1961, s. 252-279. 355 Gne, a.g.e., s. 343. 356 Dstur, nc Tertip, C. 3, s. 157. 357 Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 163.

59

bazlardr.358 Buna ramen memleket shhiye memurlarnn eline kalm, imknlar dhilinde doktorlar ordudan terhis edilebilmitir. 1.8. BRNC TBMM DNEMNDE ETM FAALYETLER 1.8.1. Birinci TBMM Dneminde Maarif Vekleti Merkez rgt Osmanl Devletinin ilk devirlerinde devlet maarifilii olmayp, muhtelif vakflarla idare edilen medreseler ve mderrisler vard.359 Osmanl Devletinde sivil ve modern eitimin temelleri II. Mahmut Dneminde atlmaya balanmtr. 1838 ylnda Meclis-i Umur- Nafann kurulmas, medrese ve ulemann nfuzundan uzak bir eitimin gerekletirilmesi yolunda atlan nemli bir adm olmutur.360 Tanzimat Devrinde Mekatib-i Rdiye Nezaretinin kurulmas, Bab- li brokrasisine memur yetitirecek olan Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulum- Edebiyenin almas ve Maarif Nezaretinin kurulmasna ramen, eitim alannda nemli bir adm atlamamtr.361 II. Abdlhamit Devrine gelindiinde ise eitim alannda hatr saylr almalar yaplmaya balanmtr. Merutiyet, Osmanl maarifinde eskiye oranla nemli bir inkiaf uyandrmtr. Muallim mekteplerinin slah, liseler tekilat ve stanbul Darlfnununun faklte esasna gre yeniden tekili, beynelmilel fikir cereyanlarna serbest kap almas bu devirde balamtr.362 TBMM aldktan sonra kurulan ilk vekletler arasnda Maarif Vekleti de yerini almt. Maarif Vekletinin merkez rgt 1920 ylnda lk Tedrisat Mdrl ile Orta Tedrisat Mdrl ve Telif Tercme Heyetinden oluan basit bir yapya sahiptir.363 Tekilatlanma alannda atlan admlarla Ankaradaki Maarif Vekleti; 4 genel mdrlk, 3 mfettilik bir de program komisyonundan oluan bir yapya getirilmitir. Hkmetin programnda mevcut okullarn iyi bir biimde idare edilecei belirtilmi olmasna ramen, birok nedenlerden dolay sk sk okullar kapatlmak zorunda kalnmtr.364 Maarif Vekilinin deyimi ile mektep lav

358 359

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 15, s. 192. Tarih-IV (Trkiye Cumhuriyeti), Devlet Matbaas, stanbul, 1931, s. 241. 360 Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTKY, Ankara, 1991, s. 3-4. 361 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a), 7. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999, s. 169-171. 362 Tarih-IV, s. 244. 363 Mustafa Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, 2. Bask, Ocak Yaynlar, Ankara, 1997, s. 29. 364 cra Vekiller Heyetinin program iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 1, s. 241-242; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 15. Dal-Aktrk, a.g.e., s. 3-5.

60

hastal ortal kaplamtr.365 Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, 10 ubat 1921 tarihinde yapt konumasnda mekteplerin, eitim ve retimin batanbaa sahipsiz kaldn u szleriyle ortaya koymutur: Memleketin btn aksamnda mektepler kovulmu ve yerine baka messesat girmitir. Herhangi bir yerde bir vali, herhangi bir yerde bir mutasarrf, Hkmetin erefi ve ahsi erefi nokta-i nazarndan, oturduu binay gayri kfi grm ise, ilk hareket olmak zere bir Darlmuallimin veya bir Sultaniyi kap dar atm ve ieriye girmitir.366 Maarif Vekletinin merkez rgt 1923 ylna gelindiinde ise Fransa ve spanya merkezi eitim rgtnden faydalanmak suretiyle yeniden yaplandrlm; merkezi rgt ierisinde ilmi ve idari blmlere yer verilmitir.367 1.8.2. Maarif Mdr Atamas ve retmenlerin Sorunlar Baz mebuslar Maarif Vekletinin kendi seim blgelerine okul aarak retmen gnderme iiyle uramas gerekirken, maarif mdr tayiniyle uramasn sert bir biimde eletirmilerdi. Mu Mebusu Hac Ahmet Hamdi Bey ile arkadalarnn 4 Mart 1921de verdikleri Bitlis, Gen ve Mu Livalarnda mektep olmad halde maarif mdr tayin edildiine dair istizah takriri eitim alannda arpk uygulamalarn olduunu aka ortaya koymaktadr. stizah takriri grmeleri srasnda sz alan Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey; Veklet; maarif mdr, maarif ketebesi tayin ve izam edeceine idadi mdr, idadi muallimleri gnderse; idadi muallimine maarif mdr vazifesini fahriyen tevdi etse daha iyi olmaz m idi? Hem bir mektep sahibi olurduk, hem de maarif idaresi teekkl etmi denilebilirdi demek suretiyle Maarif Vekletine bir zm nerisi getirmitir. Bu eletiriler zerine Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, yeni teekkl eden livalara maarif mdr gnderilme teebbsnn Dhiliye Vekletinin fikirleri dorultusunda uygulandn belirtmitir. Maarif mdr uygulamasnn gerekesini ise u szleriyle ortaya koymutur: Arkadalar, mebusu muhterem buyuruyorlar ki: Mektebi yoktur, niin Maarif Mdr gnderdin? Bendeniz diyorum ki; mektebi olmad iin Maarif Mdr gnderdim. Niin mhendis gnderdiniz? Sualine

365 366

Gne, a.g.e., s. 281. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 8, s. 167-168. 367 Ergn, a.g.e., s. 29.

61

kar, yol yaplsn, mhendisi sonram gnderelim? Yoksa mhendisi evvel gnderelim, yollar o mu yapsn?368 Muallimlerin ekonomik olarak skntlarla boumalarna ramen, ok eitli grevlerin kendilerinden beklenmesi bir eliki olarak karmza kmaktadr. 4 Ekim 1920de Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Beyin, teklifi ile karlan Muallimlik ve Tababet Kanunu ile muallimlerin elli yana kadar grevlendirilmeleri, Kanuna uymayanlarn cezalandrlmas kararlatrlmtr.369 Mart 1922de yaynlanan bir genelgeyle ise retmenlere din grevler yklenmi, yalarnn ileri aamalarnda bile grev zorunluluu getirilmitir. retmenlik meslei, askerlik tecillerinde bir suiistimal konusu olarak kullanlmaya allm, baz eraf ocuklar askerlikten kamak iin usulsz olarak retmen atanmtr. 1.9. BRNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 1.9.1. TBMMnin Uluslararas Eitlik Prensibine Dayal D Siyaseti TBMM, ulusal karlardan dn vermeyen, tam bamszl yaralamayan, ulusal hak ve karlara dayal, uluslarn eitlik ilkesine saygl bir d politika benimsemi ve uygulamtr. Ulusal d politikann temelleri Mustafa Kemal Paann Anadoluya ayak basmasndan sonra atlmaya balanm, kongrelerle gelitirilmi, I. TBMM Dneminde en belirgin eklini almtr.370 Mustafa Kemalin ilk amac lkenin dman igalinden kurtarlmas ve mill hudutlar iinde kendi kaderine hkim bir Trk devletinin kurulmasyd.371 Mustafa Kemal Paa, 30 Mays 1920de tilaf Devletleri, Amerikan Hkmeti ve tarafsz hkmetlerin hariciye nazrlarna verdii bir nota da, bamsz bir devlet olarak haklarmzn her ne pahasna mal olursa olsun korunacandan sz etmitir.372 1.9.2. Hariciye Nezareti Tekilat Kararnamesi Hariciye tekilatna gereken nemi veren TBMM, nce 6 Mays 1920de Hariciye Nezareti Tekilat Hakknda 373 bir kararname karm; daha sonra ise 10
368 369

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 9, s. 346. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 4, s. 458. 370 Gne, a.g.e., s. 355. 371 Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, HATE Yaynlar, Ankara, 8-9 Mart 1990, s. 21. 372 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, TTE Yayn, Ankara, 1964, s. 314-315. 373 Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 75.

62

Austos 1922de 262 numaral Hariciye Nezareti Encmen daresinin Sureti Tekil ve Vazaifi Hakknda bir Nizamname yaynlanmtr. Bu Nizamnameyle, Hariciye Nezaretinde mstearlk taht riyasetinde, umuru siyasiye ve umuru idareye mdr umumileri ile sicil ahval ve kalem mahsus mdrlerinden oluan bir encmen tekil olunmutur. Encmenin vazifesi ise; nezaret mstear, genel mdrler, hukuk mstear, sefaret mstear, mdrler ve hariciye memurlarnn tayin, terfi, deitirme, gibi konularyla ilgilenmek olarak belirlenmitir.374 1.9.3. Hariciye Personeli Maa ve Diplomat Tayini Sorunu Hariciye grevlileriyle ilgili yaplan almalar kukusuz ok eitlidir. Fakat yaplan almalarn byk ksmn maalar konusunda atlan admlar oluturmaktadr. 20 Kasm 1920de karlan 54 nolu Kanunla, memalik-i ecnebiye de bulundurulacak zabitan ve ataemiliterler ile maiyetlerinde istihdam edilecek efradn masraflar iin Mdafaa-i Milliye Vekletinin geici btesine 10.675 lirann ilavesine izin verilmitir.375 Yine ayn tarihte Mecliste Sovyet Hkmeti nezdinde gnderilecek heyeti sefaret ile dier ehbenderlik ve mmessillikler maat ve muhassasatlar hakknda verilen yasa teklifinin kanunlamasyla, Hariciye Vekleti btesine 14.367 lirann ilavesi kararlatrlmtr.376 Meclis, baz aratrmaclarn iddialarnn aksine, diplomat tayini konusunda gerekli hassasiyeti gstermitir. Heyet-i Vekilenin, Meclisin bilgisi dnda 1 Aralk 1921de stanbul Mebusu Ahmet Muhtar Beyi Tiflis temsilciliine tayin etmesi kk apl bir krize bile neden olmutur. Karesi Mebusu Hasan Basri nay ve Hseyin Avni Ula Bey, Meclisin onay alnmadan bu tayinin yaplamayacan iddia etmilerdi. TBMMnin d siyasete ok byk bir nem verdiinin en gzel delillerinden biriside birok mebusun gerektiinde baz lkelere bykeli olarak grevlendirilmesidir. Ankara Mebusu Ali Fuat Paann 20 Kasm 1920 tarihinde Moskovaya Bykeli olarak atanmas bu tr admlardan sadece birisidir.377

374 375

Dstur, kinci Tertip, C. 12, s. 471; Takvim-i Vekayi, 13 Austos 1339, No: 4236. Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 145; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 565, 465-470. 376 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 404; Ceride-i Resmiye, 28 Mart 1337, No: 8, Kanun No: 50; TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 54; ehbender=Konsolos, bkz. Ferit Develiolu, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat, 15. Bask, Aydn Kitapevi Yaynlar, Ankara, 1995, s. 984. 377 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 5, s. 406.

63

II. BLM KNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1923-1927) 2.1. KNC DNEM TBMMNN AILII VE FAALYETLER Birinci Dnem TBMMnin lkeyi dman igalinden kurtarmas ve yeni Trk Devletinin kuruluunu baaryla salamasndan sonra, baz mebuslar arasnda artk seimlerin yaplarak Meclisin yenilenmesi fikri arlk kazanmaya balamtr. TBMMnin yenilenmesi gerektii fikri ilk defa Anadoluda Yenign gazetesinde Yunus Nadinin 26 Kasm 1922 tarihinde yazm olduu Yeni Bir Cidal Devri balkl makalesinde dile getirilmitir.378 Bu makalesinde Yunus Nadi Bey, milletin kararyla, ordu adna Meclisin deiebileceini ima etmitir.379 Bu makaleyle ilgili olarak Mersin Mebusu Salhaddin Bey ve arkadalarnn verdii takrir380, Meclisin 27.11.1922 tarihindeki 146. itimasnda gndeme gelmi, fakat herhangi bir ilem yaplmasna lzum grlmemitir.381 Gn getike Mecliste Birinci Grup ile kinci Grup arasndaki ilikiler gerginlemitir. kinci Grup yeleri faaliyetlere balamlar ve ilk nce Meclis bakanl ile hkmet bakanlnn ayn kiide toplanmasn nlemek ve bylece Mustafa Kemalin yetkileri daraltlmak istemilerdir. Bununla da yetinmeyen muhalifler, blgesi seim kanununa milletvekili seilebilmek ile iin koydurduklar; Paann arasndaki Trkiyenin o gnk snrlar iindeki yerli halkndan olmak veya kendi seim iinde yerlemi nlemeye bulunmak art Mustafa Kemal gruplar milletvekilliini almlardr.382 Meclisteki

mcadeleler hkmetin otoritesinin zayflamasna neden olmu ve bu durum karsnda iktidar grubunun yeni bir meclise olan ihtiyac belirmeye balamtr. Meclisteki bu ekimeleri snfsal boyutlara indirgeyerek aklamaya alan yazarlardan birisi olan Stefanos Yerasimos, Mecliste iktidarda olan Birinci Grubun,
378

Il akan, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul, 1999, s. 9; Bu makalenin ierii ile ilgili olarak bkz. Yunus Nadi (Abalolu), Yeni Bir Cidal Devri, Anadoluda Yenign, 26 Kasm 1922, s. 1. 379 mer Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1984, s. 103. 380 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 25, TBMM Matbaas, Ankara, 1960, s. 95-96. 381 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 27, s. 44. 382 Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992, s. 79.

64

brokrat ve askerlerden olutuunu; kinci Grubun ise daha ok Anadoludaki byk arazi sahipleri ve zengin tccarlardan meydana geldiini aklamtr. Yerasimos, zamanla kinci Grupa byk eraf ailelerinin ocuklar olan askerlerin de katldn ve bu karkln sonucu BMMnin ilemez hale geldiini iddia etmitir. Ahmet Demirel, II. Grubun tara erafna dayand fikrine katlmamaktadr.383 Kl Aliye gre ise Meclisin ald seim karar, gruplar arasndaki herhangi bir anlamazlk sonucu ortaya km bir gelime deildir.384 Meclisin 1 Nisan 1923 tarihli oturumunda Aydn Mebusu Esad Efendi ile 120 arkada, TBMMnin yenilenmesi konusunda Tekilt Esasiye Kanununun Madde-i Mzeyyelesinin lgasna ve Tecdidi ntihaba Dair385 bir kanun teklifi vermilerdi.386 Meclisin 369 numaral387 seimlerin yenilenmesi kararn almasndan sonra, 3 Nisan 1923te ntihab Mebusan Kanunu Muvakkatinin388 Baz Mevaddn Muaddil Kanun kabul edilmitir. Bu kanunun birinci maddesine gre 20.000 erkek nfusa bir mebus seilecektir. Nfusa gre karlacak mebus saylar ise yleydi: Tablo4 ntihab Mebusan Kanunu Muvakkatinin Baz Mevaddn Muaddil Kanuna Gre Nfus ve karlacak Mebus Says389 Nfus Mebus Says 030.000 1 30.00150.000 2 50.00170.000 3 70.00190.000 4

383

Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, Kitap: 3, Belge Yaynlar, stanbul, 1989, s. 104; Demirel, a.g.e., s. 26; akan, a.g.e., s. 13. 384 Kl Ali, a.g.e., s. 118. 385 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 283. 386 Kanun teklifi iin bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 285; Seimler konusunda smet nn, Atatrkn artk bu Meclisle alamayacan belirten ve kendi fikirlerini soran bir telgraf aldn aklamtr. Dier yandan Gazi, Mecliste yapt konumasnda, seimlerin yenilenmesi konusunda tm mebuslarn hemfikir olacaklarndan kuku duymadn sylemitir. Bu aklamalarla ilgili olarak bkz. nn, a.g.e., s. 377-378; Aydemir, Tek Adam, s. 83. 387 Kzm ztrk, Trk Parlamento Tarihi, II. Dnem, C. I, TBMM Vakf Yaynlar No: 1, Ankara, 1993, s. 3; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 291. 388 ntihab- Mebusan Kanun- Muvakkat (Mebus Seim Geici Kanunu) 2 Austos 1908 tarihinde yrrle konulmutur. Daha sonra da yeni bir seim kanunu karlmadndan; 1908, 1912, 1914 ve 1919 seimleri de bu geici kanun hkmlerine gre yaplmtr. Sz konusu Kanun 1942 ylna kadar baz deiiklikler ve ekler yaplmak suretiyle uygulanmtr. Bkz. Erol Tuncer, Osmanldan Gnmze Seimler (1877-1999), TESAV Yaynlar, No: 17, Ankara, 2002, s. 21. 389 Nfusu 90.000in zerinde olan yerleim yerlerinde de ayn sistemde art dikkate alnacaktr. Bkz. TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 326.

65

Seim kanununda dikkat ekici zellikler arasnda; on sekiz yan tamamlayan erkeklerin (zkr) seme hakkna sahip olmalar390 ve nahiye dhilinde erkek nfusdan her iki yz kii iin bir mntahibisani seilecei hkmleri saylabilir.391 Ayrca ordu mensuplar istifa koulundan ayrk tutulmu, sivil memurlardan memuriyetlerinin bulunduu seim evresi dndan aday olacaklar iin de herhangi bir kaytlama getirilmemitir. zellikle ordu mensuplarna ynelik bu geniletici eilim, gerek siyasi iktidarn, gerekse ordunun denetimini elinde tutan Birinci Grubun arzulad seim sonucunun domasnda etkili olacak ve II. TBMMnin yzde 20ye yaknn asker kkenli mebuslar oluturacaktr.392 Adaylarn saptanmas asndan bakldnda, 1923 seimleri tam bir zgrlk havasn sunmutur. Dier yandan siyasal partilerin adaylarn nasl belirleyecekleri konusunda herhangi bir ynergenin mevcut olmad bilinmektedir. Mustafa Kemal Paa ve arkadalar bir seim brosu kurarak, seim zerinde detayl bir ekilde almlar393, fakat bu almalar srasnda ayr fikirlerin de ortaya kt grlmtr.394 Bu seimlere gayrimslim vatandalarmzn da katlacaklar yolunda zamann basnnda birok haber kmtr.395 Mdafaa-i Hukuk Grubu, adaylarn belirlenmesi konusunda olduka titiz davranm; zellikle Gazi, dernek bakan sfatyla Halk Frkasna dnecek olan grubun adaylarnn Dokuz Umde yi benimsemi olmalarna byk bir nem vermitir. Mustafa Kemal Paa, II. Gruptan kimsenin Meclise girmemesi iin byk aba harcam ve adaylarn Mdafaa-i Hukuk prensiplerini benimsemi kiilerden olumas dorultusunda sorumlularn allmalarn istemitir.396

390

1908 ylnda yaplan ntihab- Mebusan Kanun- Muvakkatna gre semen ya 25 olarak belirlenmitir. Bkz. Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar (1876-1982), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1982, s. 139; TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 331. 391 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 326-327; Gne, a.g.m., s. 253-264. 392 akan, a.g.e., s. 26. 393 Kl Ali, a.g.e., s. 120. 394 Feridun Kandemir, Hatralar ve Sylemedikleri ile Rauf Orbay, Yakn Tarihimz Yaynlar, stanbul, 1965, s. 127; Mustafa Kemal ve arkadalarnn Rauf Beyin istasyondaki evinde bir seim brosu kurduklarndan sz eden Kzm Karabekir, Mustafa Kemali eletirerek seime tek yetkili kii olarak girmek istediini bundan dolay da kendisinin seim komitesine girmediini sylemektedir. Oysa Damar Arkolu, Kzm Karabekirin komite iinde yer alp hatta baz grevleri stlendiinden sz etmektedir. Bkz. Kzm Karabekir, Paalarn Kavgas-nklp Hareketlerimiz, Haz: Faruk zerengin, Emre Yaynlar, stanbul, 1994, s. 138-139; Arkolu, a.g.e., s. 323. 395 Gayrmslmler ntihabata tirk Edecekler mi?, Tevhid-i Efkr, 5 Nisan 1339 (1923), s. 1. 396 Tunay, TPY, s. 53-54.

66

Birinci Grubun bu almalarna karlk, kinci Grup yeleri de Anadoluya yaylmlard. Ali kr Beyin cenazesinin Trabzona getirilii esnasnda, ankayaya ok ar szler syleyen Faik Ahmet (Barutu) Bey nemli muhaliflerdendi.397 Dier bir muhalefet belirtisi ise Kara Kemal evresinde toplanan eski ttihatlardan gelmitir.398 Mustafa Kemal Paann seimler ile ilgili ald tedbirler sonucunda kinci Gruptan olduu sanlanlardan sadece kii II. Dnem TBMMye seilebilmilerdir.399 Seimleri nemli klan en nemli faktr kukusuz ki; rejimi deitirecek Meclisi meydana getirmi olmasdr.400 Seimler birka tane II. Grup401 ve yine bamsz birka milletvekili hari tutulacak olursa, ARMHC adaylarnn byk baarsyla neticelenmitir. Bamszlar arasnda yer alan Eskiehir Mebusu Emin (Sazak) Bey gibi mebuslar da daha sonra HFye katlmtr. Bir tek Gmhane Milletvekili Zeki (Kadirbeyolu) Bey muhalif olarak kalmtr. Btn abalara ramen II. Dnemin ilk bir buuk ylnda btnyle uysal bir Meclis oluturulamamtr.402 kinci Dnem TBMM, 11 Austos 1923te Meclis Reis-i Sin (Yabakan) sfatyla stanbul Mebusu Abdurrahman eref Bey tarafndan almtr. 13 Austos 1923te yaplan seimler sonucunda Meclis Bakanlna Ankara Mebusu Mustafa Kemal Paa, kinci Bakanla ise yine Ankara Mebusu Ali Fuat (Cebesoy) Paa seilmitir.403 Gazi Mustafa Kemal Paa, II. Dnemin I. Yasama yln a konumasnda verilen mcadele evrelerini e ayrarak aklam; Atatrkn konumas mebuslar derinden etkilemi ve konumas sk sk alklarla

397 398

Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti 1923, s. 191-192. Kl Ali, a.g.e., s. 121-122. 399 Mehmet Kabasakal, Trkiyede Siyasal Parti rtlenmesi (1908-1960), Tekin Yaynevi, stanbul 1991, s. 97; Tunay, TPY, s. 55. 400 Emine Yavagel, Temsili Adalet ve Siyasal stikrar Asndan Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Durum, Nobel Yaynlar No: 738, Ankara, 2004, s. 156. 401 Meclise girmeyi baaran kinci Grup yeleri unlard: 1- Amasya Mebusu Ali Rza Efendi, 2Biga Mebusu Mehmet (Din) Bey, 3- Krehir Mebusu Rza Bey. Bkz. Tunay, TPY, s. 55; Seim sonular hakknda detayl bilgi iin bkz. Vatan, 29 Haziran, 1339 (1923), s. 1. 402 Tunay, TPY, s. 56-57. 403 Mustafa Kemal Paa, seim sonucunda reye itirakeden 197 azann 196snn oyunu almay baarmtr. Bir oy da smet Paaya verilmitir. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 36.

67

kesilmitir.404

II. Dnem TBMMye katlan milletvekili saylar hakknda farkl

yorumlar yaplmaktadr. Milletvekili saysnn farkllklarnn nedenleri arasnda; vefat, istifa, yeliin drlmesi, iki yerde birden seilme ve idam gibi nedenler yatmaktadr.405 II. Dnem TBMMnin (1923-1927) alma sresi ise u ekildeydi: Tablo5 II. Dnem (11.08.1923-26.06.1927) TBMMnin alma Tablosu406 Toplant Dnemleri Yasama Yl Birleim Oturum (Al-Kapan) Ak Gizli I. Toplant Dnemi 11.8.192328.4.1924 114 213 11 II. Toplant Dnemi 18.10.192422.4.1925 159 392 13 III. Toplant Dnemi 26.10.192610.6.1926 118 150 5 IV. Toplant Dnemi 1.11.192626.6.1927 83 85 2 Genel Toplam: 474 871 kinci Dnem TBMM iin 72 seim evresinden 286407 ye seilmitir. Dnem iinde deiik zaman ve nedenlerle boalan 47 yelik iin seim yenilenmi, bylece bu dnemde yasama grevi yapan ye says 333e ykselmitir. Dnem iinde 20 ye istifa etmi, 2 ye milletvekilliini yitirmi408, 25 ye ise lmtr. Vefat edenler arasnda saylan bu yelerden 6s nc toplant dneminde idam edilmi, birisi de ikinci toplant dneminde yaralanarak lmtr.409

404

Gazi Mustafa Kemal Paann TBMMnin II. Dneminin I. Yasama yln a konumas iin bkz. Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisi A Konumalar, TBMM Kltr Sanat Yayn Kurulu Yaynlar No: 30, TBMM Basmevi, Ankara, 1987, s. 127-137. 405 Mahmut Gololu 287, Mehmet Turhan 333, Dursun Gk 332, Ali Fuat Cebesoy 270, Kzm Karabekir 291, Kzm ztrk 333, Il akan 286 saysn tespit etmitir. Bkz. Gololu, Trkiye Cumhuriyeti (1923), s. 319-326; Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, s. 109; Dursun Gk, II. Trkiye Byk Millet Meclisi Dnemi (1923-1927), Seluk niversitesi Yaynlar, Konya, 1995, s. 14; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, C. II, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1960, s. 12; Karabekir, Paalarn Kavgas, s. 197; akan, a.g.e., s. 64. 406 Kzm ztrk, TPT, II. Dnem, C. I, s. 14; akan, a.g.e., s. 130. 407 Kimi belgelerde 287 saysna rastlanmaktadr. Bunun da nedeni Mustafa Kemal Paann hem Ankaradan hemde zmirden mubus seilmesidir. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 28. 408 Mara Mebusu Mehmet Tahsin (Hdayiolu) Bey, 15 Eyll 1924de Marata uhadarzade Hac Mehmet Efendiyi ldrd iddia edilerek hakknda soruturma alm ve 7 Aralk 1925te dokunulmazl kaldrlmtr. Ankara stikll Mahkemesi tarafndan 5 Nisan 1926da 10 yl krek cezas mahkmiyeti alm, dolaysyla Meclisin 7 Nisan 1926 tarihli birleimde milletvekillii drlmtr. Bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, C. 4, TBKY, Ankara, 1985, s. 557-564; Kl Ali, stikll Mahkemesi Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s. 744. Hseyin Rauf Orbay, zmir suikasti olay ile ilikilendirilerek, 24 Terinievvel 1926da milletvekillii drlmtr. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 27, TBMM Matbaas, Ankara, s. 16-17. 409 Halid Paa, 9.2.1925te Elaziz Mebusu Hseyin Bey ile Mecliste tartm, araya giren Afyon Mebusu Ali Beye silahla ate etmi ve boumaya balamtr. Bouma srasnda Ali Bey hafife yznden, Halid Paa da karnndan yaralanmtr. Halid Paa, doktorlarca tedavi edilmesine ramen 14.2.1925te vefat etmitir. Bkz. Grsoy Solmaz, Deli Halid Paa, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996, s. 125; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 13, TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 271-273.

68

2.2. KNC TBMMDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR II. Dnem TBMMye bakldnda, birisi Cumhuriyetin ilanndan nce olmak zere be hkmetin kurulduu grlmektedir. Kurulan hkmetleri ve grev srelerini ise u ekilde tablolatrmamz mmkndr: Tablo6 II. Dnem TBMM Dneminde Kurulan Hkmetler410 Sra No: Kurulan Hkmetler Grev Sresi 14.8.1923-27.10.1923 (2 ay 13 gn) 1I. cra Vekilleri Heyeti (Bavekil Ali Fethi Bey) 234II. cra Vekilleri Heyeti (Bavekil smet Paa) III. cra Vekilleri Heyeti (Bavekil smet Paa) IV. cra Vekilleri Heyeti (Bavekil Ali Fethi Bey) V. cra Vekilleri Heyeti (Bavekil smet Paa) 30.10.1923-6.3.1924 (4 ay 6 gn) 6.3.1924-22.11.1924 (Yaklak 9 ay) 22.11.1924-3.3.1925 (3 ay 11 gn) 4.3.1925-1.11.1927 (2 yl 9 ay)

5-

II. TBMM Dneminde kurulan ilk hkmet, beklenenin tersine smet Paa tarafndan deil de, Ali Fethi Bey tarafndan kurulmutur. Yakup Kadri Bey bu duruma gereke olarak; Lozan Konferans ncesinde smet Paa taraftarlar ile Rauf Orbay tutanlar arasnda meydana kan gerginlii ve tarafsz tutumu, uzlatrc yan ile Mecliste hkm sren yksek tansiyonu drecek olan Ali Fethi Beyin, Mustafa Kemalin gvenini kazanm olmasn gstermektedir.411 Ali Fethi Beyin kurmu olduu hkmetin programna bakldnda, en nemli slahatn dhili bteyi dengelemek olduu anlalmaktadr.412 Dier taraftan tm vekletlerde ihtisasa ihtiya gsteren ilerde ecnebi mtahassslardan istifade dnlm; dhili siyasette huzurun salanmas birinci vazife olarak grlmtr. Ayrca yeni polis okullarnn almasndan, hapishanelerin slahndan sz edilmi; memurlarn sicilleri ve atamalar hakknda dzenlemelerin yaplaca da vurgulanmtr.413

410 411

akan, a.g.e., s. 216; Dal, a.g.e., s. 9-34. Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, stanbul, 1984, s. 51-53. 412 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 420. 413 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1961, s. 419-428; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 31-51.

69

Ali Fethi Beyin yorgunluunu bahane ederek istifasn vermesiyle, cra Vekilleri Heyeti de 27.10.1923 tarihinde istifa etmitir.414 Yeni Bavekil smet Paa, 30.10.1923 tarihinde Mecliste yapm olduu konumasnda hkmetlerinin, daha nceden Meclisin ve HFnn belirledii esaslar erevesinde, elinden geleni yapmak iin azim ve metanetle alacan ifade etmitir.415 II. smet Paa Hkmeti program getirmemi; Fethi Bey Hkmeti (22.11.1924-3.3.1925) ise daha nceki kurduu hkmet program paralelinde bir program getirmeyi uygun grmtr.416 Meclisin 4.3.1925 tarihinde yapt itimasnda smet Paann; Hkmetin siyaseti umumiyesi malmdur. Hariciyede ecnebi devletlerle hsn mnasebetin muhafazas, ahden muallk bulunan mesailin hsn intac, nafia, ziraat ve shhati memleket tedabirinin ehemmiyeti mahsusa ile inkiaf ettirilmesi ve cumhuriyetin feyyaz ve slhkr mesaisinin maliyede, ticarette, maarifte ve adliyede devamdr417 szleri, smet Paa Hkmetinin program hakknda aka izler tamaktadr. TBMM, yasama faaliyetlerini yerine getirirken ilerin hzl ve daha salkl srdrlebilmesi amacyla i tzkten de alnan destekle, eitli encmenler kurmak suretiyle ileri hafifletmeye alm ve zel ihtisas komisyonlar vastasyla yasama ilevini yerine getirmitir.418 Meclis ncelikle her toplant dnemi banda yelerini kura yolu ile be ubeye ayrm, ubeler ise seimle 15 kiiden meydana gelen ihtisas encmenlerini oluturmutur.419lk etapta 19 encmen kurulmu, bunlara daha sonra ktisat Vekletinin ikiye ayrlarak Ziraat ve Ticaret Vekletinin kurulmasyla birlikte; ziraat ve ticaret encmenleri eklenmitir.420 Bu encmenlere Ktphane Encmeni421, Memurin Muhakemat Encmeni ve Divan Muhasebat Encmenlerinin ilave edilmesiyle, encmen says 24 bulmutur.422

414

Riyaseti Celileye yazlan istifa gerekesi iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, s. 75-76. 415 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 103. 416 Fethi Bey (Okyar) Hkmetinin getirdii programn esaslar hakknda daha geni bilgi iin; Bavekil Ali Fethi Beyin program ve bu bapta cereyan eden mzakere bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 10 TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 396-400. 417 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, TBMM Matbaas, Ankara, 1976, s. 127. 418 Tuncer Karamustafaolu, Yasama Meclislerinde Komisyonlar, AHFY, Ankara, 1965, s. 7-12. 419 akan, a.g.e., s. 135. 420 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 135-136. 421 Ktphane Encmeninin yeliini yapanlar arasnda Abdurrahman eref Bey, Yahya Kemal Bey, Ziya Gkalp Bey, Dr. Rza Nur Bey, Yusuf Kemal Bey, Aaolu Ahmet Bey gibi nemli isimler de yer almtr. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, 312-313; C. 10, s. 117; C. 19, s. 152; C. 27, s. 81. 422 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, 71-73.

70

II. Dnem TBMM Dneminde hkmetlerce verilen kanun layihalarnn says zerinde ortak bir kanaat sz konusu deildir. hsan Ezherli, bu dnemde verilen kanun layihasn 1131 olarak belirtirken; Kzm ztrk, bu sayy I. TBMMden aktarlan 133 kanun layihas ile birlikte toplam 1018 olarak vermektedir. II. TBMM Dneminde verilen kanun teklifleri, soru, istizah ve temenni takrirleri, Meclis kararlar ile kanunlarn ve tefsirlerin belirlenmesinde ise hibir sorun yaanmamtr.423 Meclisin yasama faaliyetleri ksaca u ekilde tablolatrlabilir: Tablo7 II. Dnem TBMMnin Yasama Faaliyetleri (11.8.192326.6.1927)424 Yasama Faaliyeti Says Kanun Teklifleri 631 Kanun Lyihalar 1131 Tezkereler 1110 karlan Kanunlar 876 Meclis Kararlar 373 Tefsirler 111 Soru Takrirleri 348 stizah Takrirleri (Gensoru) 4 Temenni Takrirleri 502 Drt yllk yasama srecinde 333 mebustan 243nn mebus olarak Genel Kurulda en az bir kere sz ald, 87 mebusun hi konumad, vekil olan 3 mebusun ise kendi ahslar adna sz almadklar saptanmtr. Ayrca Gen ve Mara mebuslarnn hibirisinin Genel Kurulda sz almadklar da tespit edilmitir. Bu dnem de 250 kez olmak zere en fazla sz hakk alan kii, Bozok Mebusu Sleyman Srr (z) Beydir.425 Brokrasiden gelen ve en fazla sz hakk alan dier mebuslar ise unlard: Karesi Mebusu Mehmed Vehbi Bey (193 kez), Trabzon Mebusu Ahmet Muhtar Bey (142), Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey (138), Denizli Mebusu Mazhar Mfit Bey (103) ve atala Mebusu akir Bey (80 kez ).426 2.3. KNC TBMMDEK PARLAMENTERLERN MESLEKLER II. Dnem TBMMde yer alan toplam 333 mebusun meslekleri ile ilgili bir deerlendirme yaptmzda, bu meslekleri; brokrasiden gelenler, profesyoneller
423 424

akan, a.g.e., s. 153. ztrk, TPT, II. Dnem, C. 1, s. 14; Ezherli, a.g.e., s. 147. 425 Sleyman Srr Bey, Tercme-i Hal Kd, TBMM Arivi, ahsi Dosya No: 437. 426 akan, a.g.e., s. 372; 426 ztrk, TPT, II. Dnem, C. 3, s. 161.

71

(serbest meslek erbab), tarm ve ticaret kesimi, yerel yneticiler ve din adamlar eklinde be katagori altnda snflandrmamz mmkndr. Bu tespitte mebuslarn son yaptklar ileri temel alnm ve birden fazla meguliyet alan bulunan mebuslarn da ana ileri dikkate alnmtr. Ayrca daha nceden OMMde yelik yapanlarn da, mebus seilmeden nceki son meslekleri deerlendirmeye alnmtr. Tablo8 II. Dnem TBMMde Genel Olarak Meslek Altyap427
Meslek Askerlik Yksek Memur Mlk Ynetici Diplomat Eitimci Ktip ve eitli Hizmet Memuru Brokrasi Genel Toplam: Doktor Hukuku Mhendis Gazeteci Bankaclk Profesyoneller Toplam: ifti Tccar Tarm ve Ticaret Kesimi: Yerel Yneticiler: Din Grevlileri Bamsz Din Grevlileri Din Adamlar Toplam: GENEL TOPLAM Mebus Says 67 38 46 3 31 12 197 13 34 2 15 2 66 34 22 56 7 6 1 7 333 Oran (%) 20.12 11.41 13.81 0.90 9.30 3.60 %59.15 3.90 10.21 0.60 4.50 0.60 19.81 10.21 6.60 16.81 2.10 1.80 0.30 2.1 %100

II. Dnem TBMM, yukardaki tablodan da anlalaca zere arlkl olarak Kamu ad altnda da snflandrabileceimiz brokrasi zmresinin oluturduu mebuslardan meydana gelmitir. Meclisteki sivil-asker kkenli brokratlarn oran yaklak olarak yzde 60lar civarnda seyretmektedir.428 zellikle askerler gerek brokrasi ierisinde gerekse genel deerlendirme iinde olduka nemli bir yer kaplamaktadr. Freyin meslei bilinmeyenler snfna koyduu 12 mebusu da dikkate aldmzda, II. Meclisteki asker saysnn 67 (yzde 20.12) kii olduunu

427

II. Dnem TBMMdeki meslek altyap iin bkz. Frey, a.g.e., s. 181; Turhan, a.g.e., s. 109; ztrk, TPT, II. Dnem, C. III, s. 816; akan, a.g.e., s. 111; Ycekk, a.g.e., s. 160. 428 Ycekk, a.g.e., s. 159.

72

akarmaktayz.429 Sivil idare snfna koyabileceimiz mlk yneticiler ve yksek memurlarn oran ise Meclisin genel yaps ierisinde yzde 25lere ulamaktadr.430 I. Dnem ile kinci Dnem TBMMde yer alan mebuslar orantsal olarak deerlendirdiimizde en nemli g kaybna urayan kesimin din adamlar olduunu grmekteyiz. Demirele gre, I. Dnem TBMMde yer alan yzde 12; Freye gre ise yzde 17lik din adamlar kesiminin saysal anlamda ok ciddi bir biimde azalarak, yzde 2.10lara dt grlmektedir.431 Mecliste yer alan hukuku, doktor, bankac, gazeteci, mhendis gibi profesyoneller bal altnda deerlendirmeye tabi tutabileceimiz dier bir kesim ise Meclisin aa yukar yzde 20sini oluturmaktayd. Ayrca eitimden gelen mebuslarn, genel oran ierisindeki yeri ise yzde 9lar civarnda seyretmekteydi.432 I. Mecliste yzde 5 civarlarnda olan eitim kesiminin II. Dnem de yzde 9lara kmas ve ileriki dnemlerde bu orann korunmas, hatta zaman zaman da artmas, Atatrkn eitime verdii nemin bir gstergesi olarak yorumlanabilir.433 Sonu olarak; II. Dnem TBMMnin meslek analizi asker-sivil brokratlarn Meclisteki en arlkl grup olduunu aka gstermektedir.434 Frey, II. TBMMdeki brokrasi kkenlileri yzde 54 olarak vermektedir. Oysa brokrasiden gelenler yzde 60 ivarndadr. Kanaatimize gre farkllk Freyin yzde 12lik bilinmeyenler ksmdan kaynaklanmaktadr. Brokrasi arl tm tek-parti dneminde sreklilik gstermitir. Ancak Kemalist iktidarn iinden kt bu toplumsal katmann yasama meclislerindeki temsil gcnn ykseklii olgusu yannda, yresel iktidarlarn Meclisteki varlklarnn da korunduu gereini ortaya karmaktadr. Brokratlarla tccar-iftilerin ittifak 1923te ve ileriki dnemlerdeki tek-parti meclislerinde brokratik elitin denetim ve egemenliinde srmtr.435 2.3.1. Milletvekillerinin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler TBMMye dair bte ve tahsisat dzenlemeleri ounlukla Meclis dare Heyetinin verdii teklifler yolu ile Meclis gndemine gelmitir. Meclisin donanm,
429 430

Frey, a.g.e., s. 181; ztrk, TPT, II. Dnem, C. III. Turhan, a.g.e., s. 111. 431 Din adamlarnn saylar ve saydaki d iin bkz. Demirel, a.g.e., s. 150; Frey, a.g.e., s. 181. 432 Ycekk, a.g.e., s. 160. 433 Turhan, a.g.e., s. 111. 434 Bkz. Frey, a.g.e., s. 181; Turhan, a.g.e., s. 109; ztrk, TPT, C. III, s. 816. 435 akan, a.g.e., s. 110.

73

ihtiyalar, i hukuku, tahsisatlar kapsamnda verilen 33 kanun teklifinden 22sinin dorudan Meclis ve milletvekilerinin tahsisatlar ile ilgili olduu saptanmtr. TBMMye tahsisat verilmesine dair 339 sayl Kanun, ilgin bir ekilde mzakere yaplmadan karlm ve Kanunla, Meclise 682.400 lira ek tahsisat aktarlmtr.436 21.2.1924 tarihinde verilen bir kanun teklifi ile TBMM azalarnn senelik tahsisatlarnn 3600 liraya ykseltilmesi talep edilmitir. Bu talep, Besim Bey tarafndan gmrkten mal karmaya; Gmhane Mebusu Zeki Bey tarafndan ise mebuslarn hep nalnc keseri gibi kendilerine yontmalarna benzetilmitir. Meclis Genel Kurulunda snrl kar klara ramen oy kullanan 149 mebusun 143nn oyu ile deneklerin artrlmas kabul edilmitir.437 deneklerin art konusu, mebuslarn kendi karlar dorultusunda hoyrata davrandklar anlamna gelmemelidir. orum Mebusu Ferit Beye438 tedavi creti olmak zere mteferrika439 faslndan be yz lira verilmesinin 3 Mart 1925te grlmesi srasnda, Karesi Mebusu Vehbi Beyin: Efendim Birinci devrede, ikinci devrede ve btn hayat teria da birok arkadalarn hastaland, vefat ettii grld. Bunlara ne yolda muamele edildii malumdur. ok rica ederim birde bu r amayalm, yanl yola gitmeyelim. Bu yol, doru bir yol deildir. Biz, hassas bir kalple arkadamza refet yapacak isek, cebi liden yapalm. Nedir bu? Byle mtemadiyen millet kesesini didiklemeyelim, doru deildir440 szleri, milletvekillerin fedakrln milletin kesesinden yaplmasna scak bakmadklarn aka gstermektedir. Milletvekillerin harcamalar konusundaki hassasiyetlerini gsteren

gelimelerden birisi de Meclis binasnn dzenlenmesi ile ilgili yaplan almalar esnasnda grlmtr. Encmenlerin toplanacak yer bulamadklar bir dnemde, atafata iddetle kar kan mebuslara rastlanmtr. Aksaray Mebusu Besim Bey, isli lambalarn yerine gm avizelerin aldn, Meclisteki vekillerin le

436 437

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 98-99. Mebuslarn tahsisatlarnn artrlmas konusunda Mecliste yaanan tartmalar iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 6, TBMM Matbaas, Amkara, 1958, s. 190, 203-204. 438 Hseyin Ferit (Trmkney) Bey, II. TBMMye orumdan 534 oy alarak ikinci kez mebus seilmitir. Mebus seilmeden nce ise Kastamonu Valilii yapmaktayd. Biyografisi ile ilgili olarak daha geni bilgi iin bkz. Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 100. 439 Masarif-i Mteferrika: Ufak tefek masraflar iin ayrlan para. Bkz. Develiolu, a.g.e., s. 765. 440 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 107.

74

yemeklerine bile arabayla gitmelerini eletirerek; kylnn tuzundan vergi alnacana, bu tahsisatn kylye iki ift kz almas iin aktarlmasn istemitir.441 13 ubat 1926da Meclisin gndemine Ankara Hukuk Mektebinde mderris olan mebuslara maa verilip verilmeyecei konusu tanmt. Karesi Mebusu Vehbi Bey, memlekette mderrisin az olduunu, ilm messeselerimizde mebustan, askerden hatta memurdan istifadeye ihtiya olduunu savunmutur. Denizli Mebusu Mazhar Mfit Bey ise Darlfnun mderrisliinin btede maa mukabili bir hizmet olduunu, mebuslarn Hukuk Mektebinde verdikleri ders iin onlara verdikleri dersin saatine gre cret verilmek kaydyla sorunun zlebileceini belirtmitir. Ankara Hukuk Mektebinde mderris olanlara maa verilmesi, 133 kiinin katld oylama sonucunda 95 kabul oyu ile Meclisten onay almtr.442 Konya Mebusu Mustafa Feyzi Bey, mebuslar gibi ailelerinin de yolcu trenlerinden ve srat katarlarndan meccanen (parasz olarak) yararlanmalar gerektiini; Mebuslarn tahsisatlar malumdur. Yaptmz masarif de malum. Her sene aileyi gtrmek mecburiyetinde kalyoruz. Ev yok, bir ey yok443 szleriyle savunmu, fakat bu aklamalara ramen teklif kabul edilmemitir.444 22 Haziran 1927 tarihinde 1923 tarihli kanun esas alnarak, meslei memuriyet olupta mebus olanlarla, I. ve II. TBMMde bulunanlarn emeklilikleriyle ilgili hkmler belirlenmitir. Buna gre son memuriyet maalar ve Memurin Kanununun 73nc maddesinin tatbiki tarihinden itibaren on bin kuru zerinden deme yaplmas kararlatrlmtr.445 2.4. KNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER 2.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler 2.4.1.1. Cumhuriyet Halk Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri Mill Mcadelenin nc kadrolarn oluturan asker ve sivil ynetici brokratlar arasnda, zaferin kazanlmasndan sonra yaplmas gerekenler konusunda
441 442

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 5, TBMM Matbaas, Ankara, 1968, 19 s. 492. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 22, TBMM Matbaas, Ankara, 1977, s. 170-176. 443 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 32, TBMM Matbaas, Ankara, s. 285. 444 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 32, s. 261-291. 445 Dstur, nc Tertip, C. 8, Devlet Matbaas, Ankara, 1946, s. 1781; Resm Gazete, 27 Haziran 1927-Say: 618; TBMM Kav.M., Devre: II, C. II, TBMM Matbaas, Ankara, 1942, s. 506.

75

esasl gr ayrlklar ortaya kmaya balam ve dolaysyla bu gr farkllklar Birinci TBMMnin almalarnda aka grlmtr.446 Mustafa Kemal Paa, Ankara gazetelerine verdii bir demecinde, bar salannca, halkla dayanan ve Halk Frkas adn tayacak bir siyasal parti kurma kararnda olduunu aklamtr.447 8 Nisan 1923te bir seim program yaynlanm ve semenin bunu onaylamas halinde Mdafaa-i Hukuk Grubunun Halk Frkasna dnmesi ngrlmtr.448 Mustafa Kemal Paa, yeni devletin ideolojisinin biimlendirilecei bir siyasal parti fikrinin halk zerindeki tesirini yerinde grmek iin bir yurt gezisine kmtr. Mustafa Kemal Paa, bu yurt gezisi ile kamuoyunu uygulamay tasarlad devrimler konusunda hazrlamak istemi, anlald kadaryla kafasnda dier devrimlerle birlikte Cumhuriyeti kurma dncesi de yeretmitir.449 9 Eyll 1923 tarihinde kurulan Halk Frkasnn adna Cumhuriyet kelimesi 10 Kasm 1924te eklenmi ve 9 Mays 1935te ise partinin ad Cumhuriyet Halk Partisi olarak deitirilmitir. 27 yl sren tek partili dnemde lkede siyaset yapmann tek yolu CHPnin iinde yer almak olarak grlmtr.450 CHPnin ilk ynetim kurulu yeleri u kiilerden olumutur: Umum Reis: Gazi Mustafa Kemal Paa, Umum Reis Vekili: smet Paa, Umum Ktip: Recep (Peker), Azalar: Sabit (Sarolu), Celal (Bayar), Cemil (Ubaydn), Refik (Saydam), Saffet (Arkan), Mnir Hsrev (Gle), Kazm Hsn ve Zlf Bey.451 HFnin kurulu gerekesinde; ulusal eemenlik, Trkiyeyi adalatrmak ve hukuk devletini eemen klmak anlay n plana karlmtr. Partinin 1923 tarihli Nizamnamesinde, HFye girmenin n koulu olarak halk olmak gerektii vurgulanmtr.452
446 447

Cemil Koak, Siyasi Tarih Trkiye Tarihi-4, Cem Yaynlar, stanbul, 2000, s. 130. Tunay, TPY, s. 47; Bu haber iin bkz. Hakimiyet-i Milliye, 7 Aralk 1922. 448 ARMHC Bakan sfat ile Mustafa Kemal Paa imzal 8 Nisan 1923 tarihinde yaynlanan bir beyannamenin giri ksmnda Halk Frkas adnda bir siyasi partinin kurulacandan sz edilmitir. Bkz. Nevin Yurdsever Ate, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, I. Bask, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1994, s. 62. 449 Emre Kongar, Trkiyenin Toplumsal Yaps, C. I-II, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998, s. 107. 450 Birol Akgn, Trkiyede Semen Davran, Partiler Sistemi ve Siyasal Gven, Nobel Yaynlar, Ankara, 2002, s. 38. 451 Hikmet Bila, CHP Tarihi 1919-1979, I. Bask, Doruk Matbaaclk, Anklara, 1979, s. 61-62. 452 Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn kurduklar partiye CHP adn vermelerinde ve ayrca partinin 1931deki III. Byk Kurultaynda tebellr eden programnda 6 oktan birinin Halklk olmasnda halkln entellektel ve politik tarihi asndan bir tutarllk ve devamllk sz konusudur. Nitekim CHPnin III. Kurultaynda kabul edilen parti programnn Cumhuriyet Halk Frkasnn Ana Vasflar blmnn halklk ilkesinin akland C bendinde, bu hususu teyit etmek mmkndr. Bkz. Mehmet zden, Trkiyede Halkln Evrimi, H.. Sosyal Bilimler Dergisi, S. 16, 2006, s. 92; CHP Program, stanbul, 1931, s. 3; Kocak, a.g.m., s. 132.

76

CHF, 1925 ylnda mevcut bulunan il, ile, bucak ve ocak rgtlerinin yan sra lkedeki 74 ili, 14 mntkaya ayrmtr. Parti, her mntkann bana bir mfetti atayarak, genel bir rgtlenmeye gitmitir. CHF, 1931 ylna gelindiinde SCF deneyiminden de ald dersle olsa gerek, vilayet idare heyetleriyle ok sk bir irtibat kurmu, kylerde yaplan muhtar ve ihtiyar heyetleri seimlerinin sonularnn bile parti merkezine gnderimesini talep etmek suretiyle ileri sk tutmaya almtr.453 Parti idare heyetinin baz yerlerde toplanmad haberleri zerine CHF Katib-i Umumisi Recep Peker Beyin, CHF dare Heyeti Bakanlna yazd bir yaz ile vilayetlerde, kazalarda, nahiyelerde en az haftada bir defa ocak tekilatnn toplanmasn talep etmesinden de bu durum aka anlalmaktadr.454 1936 ylna gelindiinde CHPnin 50 il, 342 ile, 1800 bucak ve 25.941 ocak rgtyle birlikte lke nfusunun (16.158.018)455 yzde 7,7si (1.237.504) partiye ye olmutur.456 1930lu yllarn ilk yarsnda Cumhuriyet Halk Partisi Recep Pekerin dnd gibi siyasal alanda tekel kurmay baarmtr. Parti ile devlet-hkmet yaknl yle bir noktaya ulat ki, artk bir noktadan sonra partinin bamsz varlna dahi gerek grlmemi ve CHP ile devlet-hkmet cihaz fiilen birletirilmitir. Buna gre; Dhiliye Vekili ayn zamanda CHP Genel Sekreteri olacak ve illerde de valiler CHP il bakanlar olacaktr. Bu alandaki son giriim CHPnin 6 Okunun 13 ubat 1937de Anayasaya da girmesi ve parti ilkelerinin ayn zamanda devletin temel ilkeleri haline gelmesiyle gerekletirilmitir.457 2.4.1.2. Cumhuriyetin lan Mustafa Kemal Paa, Avusturyada yaynlanan Neu Freie Presse muhabirine 26 Eyll 1923te verdii demecinde, Trkiyenin hibir surette Garp cumhuriyetlerinden fark olmayan, demokratik bir cumhuriyet olacan sylemitir.458 lkeyi cumhuriyetin ilanna gtren sebeplerden birisi; mevcut sistemin hkmet yelerinin seiminde glkler karmas ve uyumlu bir bakanlar kurulunun olumasna da olanak brakmamasdr. Mustafa Kemalin bulduu forml
453 454

BCA (490.1.0.0/2.5.9. Tarih: 17.3.1931). Yazlar CHFnn Vilayet Reislii antentlidir. BCA (490.1.0.0/2.7.23. Tarih: 29.8.1931). CHF Katib-i Umumilii (say: 3438) antentlidir. 455 Baz kaynaklar nfusu 16.352.000 olarak vermektedir. Bkz. statistik Gstergeler, s. 5. 456 Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Frkas, Boyut Kitablar, st., 1988, s. 77. 457 Koak, a.g.m., s.154-157. 458 Akbulut, a.g.m., s. 334-335; Celal Nuri, Cumhuriyet Hakknda Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Mtaalat, leri, 3 Terinievvel (Ekim) 1339.

77

bu sakncalar giderecek trdendi. Bu formln gerei olarak cumhuriyet ilan edilmeli; cumhurbakan, babakan semeli ve bakanlar kurulu, babakan tarafndan oluturulup, meclisin nne karlmalyd. Ayrca Saltanatn kaldrlmasndan sonra oluan devlet bakanl boluunun doldurulmas, bu boluun halife tarafndan doldurulmasn da engellemi olacaktr.459 Falih Rfk Atayn belirttiine gre; Mustafa Kemal, 11 Eyll 1923te Meclisteki odasnda, baz mebuslar toplam ve cumhuriyet zerinde konumutur. Bu toplantda bulunan mebuslardan Yunus Nadinin: Cumhuriyeti en kuvvetli zamanda ilan edelim szne kar en kuvvetli zamanmz bu gndr diye cevap vermitir.460 25 Eyll 1923 tarihinde Mtehassslar Encmeninin hazrlayarak Frka Divanna sunduu bir anayasa deiiklii teklifi taslanda, Trkiye devletinin cumhuriyetle idare edimesi tasarlanmtr.461 Cumhuriyete giden srete 13 Ekim 1923te Ankarann bakent ilan edilmesi462 nemli admlardan birisidir. Bir baka nemli gelime ise 27 Ekim 1923te Fethi Bey Hkmetinin istifas sonrasnda bir trl yeni hkmetin kurulamamas olmutur.463 28 Ekim 1923 gecesinde; Kzm, smet, Kemalettin Sami, Halit Paa, Fuat ve Fethi Beyden oluan bir grup Mustafa Kemal tarafndan yemee arlarak, kendilerine cumhuriyetin ilan edilecei duyurulmutur. Mustafa Kemal Paa ile smet Paa, TEKda
464

yaplacak

bir

deiiklikle,

cumhuriyetin

ilann

hedeflemilerdi.

1921 Anayasasnn 1. maddesine Trkiye Devletinin ekl-i

hkmeti Cumhuriyettir465 cmlesinin ilavesiyle, 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilan gerekletirilmitir. Daha sonra yaplan gizli oylamada Mustafa Kemal Paa, 158 mubusun katld oylamada oybirlii ile Cumhurbakan seilmitir. 364 sayl Yasann 12. maddesi gereince smet Paa, Cumhuriyetin ilk hkmetini kurmakla grevlendirilmi; Meclis Bakanlna ise 1 Kasm 1923te Fethi Bey seilmitir.466 Cumhurbakanlnn parti bakanl ile birlikte yrtlmesinin uygun olmamas
459 460

Tanr, Kurtulu Kurulu, s. 178. Atay, ankaya, s. 374. 461 Faruk Alpkaya, Farkl Bak Alarndan Cumhuriyetin Kuruluu, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C. 16, Ankara, 2002, s. 342. 462 Bilal N. imir, Ankarann Bakent Oluu, AAMD, C. VII, S. 20, Mart 1991, s. 207. 463 Atatrk, Nutuk, C. II, s. 797. 464 Atatrk, Nutuk, C. II, s. 802-803. 465 Dstur, 3. Tertip, C. V, s. 398; Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 119-120. 466 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 103-104; 166, 168.

78

kanati zerine parti bakanl smet Paaya braklm ve bylece smet Paann ikinci adam konumuna gelmesi gereklemitir. Ayrca Cumhuriyetin ilan ile halifeye devlet bakanlna ilikin kaplar kapatlmak suretiyle geleneksel yapnn nne set ekilmi ve deiimlere yol verecek bir hkmet sistemi ortaya kmtr. 2.4.1.3. Halifeliin Kaldrlmas Peygamberin vefatndan sonra yerine kimin geecei hakknda hi bir ey sylememesi, Kuranda ya da hadiste bu hususta bir hkm olmamas, halifeliin din bir zorunluluk olmad anlamna gelmekteydi. Zaten Peygamberin yerine Mslman topluluu yneten kiilere halife denmesi ok sonra gereklemi, ilk sralarda bunlara emir el-mminin denilmitir.467 Muaviyenin babadan oula geen halife-sultan sistemini kurmasyla bu unvan nem kazanmtr.468 Padiahlar Yavuz Sultan Selime kadar halife unvann tamamlar ve dinsel konularda halifelere bal kalmamlardr. Dolaysyla Yavuz Sultan Selim ve Kanuni dnemlerinde halifelik fazla n plana karlmam, ancak devlet zayfladka Osmanl hkmdarlar halifelik sfatna daha ok sarlmaya balamlard.469 1921 Anayasas ile Hkimiyet kaytsz artsz milletindir ilkesi kabul edilerek, egemenliin kaynann laiklemesi yolunda nemli bir adm atlmtr. 1 Kasm 1922de baz din adamlarnn hilafetle saltanatn ayrlamayaca yolundaki grlerine ramen Meclis, oy birlii ile Saltanatn kaldrlmasn kabul etmitir.470 Vahdettinin stanbuldan kamasndan sonra 18 Kasm 1922de eriye Vekili Vehbi Efendi, Vahdettinin Halifelikten hali ile yerine bir halife seilmesi gerektiini TBMMye aklam ve bu yolda bir fetva vermitir.471 Mustafa Kemal, 1 Mart 1924 tarihinde II. Dnem TBMMyi aarken yapt konumasnda, slam dininin siyasi sahadan uzaklatrlmas ve onun yceltilmesini savunmutur.472 Yusuf Akura ve Vasf nar da, sultanlktan sonra hilafetin ilgas

467

Neet aatay, Trkiyede Din Smrs ve Laiklik, Belleten, C:42, S. 163, TTK. Basmevi, Temmuz 1977, s. 576-577. 468 Necip Bilge, Atatrk Devrimlerinin Temel esi Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik, AAMY, Ankara 1999, s. 79. 469 Turhan Feyziolu, Trk nklbnn Temel Ta Laiklik, Atatrk Yolundan Ayr Basm, stanbul 1981, s. 145. 470 Mustafa Baydar, Atatrk ve Devrimlerimiz, BKY, stanbul, 1973, s. 143-144. 471 Feyziolu, a.g.m., s. 164. 472 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, 2. Bask, TTE Yaynlar, Ankara 1961, s. 327.

79

gerektii yolunda bir konuma yapmtr.473 Meclis, 3 Mart 1924 tarihinde Siirt Mebusu Halil Hulki Efendi ile elli arkadann verdii eriyye ve Evkaf ve Erkn Harbiye Vekletlerinin ilgasna dair474 kanun teklifini kabul ederek; iki vekleti de birer genel reislik ekline getirmitir. Ayn anda karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu da bu gelimeleri tamamlayc bir zellik arzetmektedir.475 Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi ile 53 arkadann verdii Halifeliin kaldrlmasna ve Osmanl Hanedannn Trkiye dna karlmasna dair kanun teklifi de kabul grmtr.476 Bylece kabul edilen 429 ve 431 sayl kanunlarla, hem Halifelik, hem de eriyye ve Evkaf Vekleti kaldrlm, bu vekletin yerine Diyanet leri Genel Mdrl kurulmutur. Genel mdrlklerin siyaset belirleyemeyip sadece uygulayabilmeleri, doal olarak laikleme ve sivillemede nemli bir adm tekil etmitir.477 1924 Anayasas ile ilgili olarak ilk kkl deiiklik 10 Nisan 1928 tarihinde gerekletirilmitir. Takrir-i Skn Kanununun yrrlkte olduu ve tek parti ynetiminin hkm srd bir dnemde yaplan deiiklikle 2. madde Trkiye Devletinin din, Din-i slmdr; resm dili Trkedir, makkar Ankara ehridir eklinde iken, Trkiye Devletinin resm dili Trkedir; makkar Ankara ehridir olarak yeniden dzenlenmitir. Ayn maddeye 5 ubat 1937 tarihinde yeni bir ekil verilmek suretiyle laiklik bir ilke olarak anayasaya girmitir.478 2.4.1.4. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Mustafa Kemalin Mill Mcadelenin ilk evrelerinde byk desteklerini grd ve yakn ibirlii iinde olduu arkadalaryla arasnda kan anlamazlklar gnden gne artmtr.479 Halk Frkas ierisinde Mustafa Kemalin etrafn evreleyen gen ateli ve ihtiras sahibi olan bata smet nn, Kl Ali, Recep (Peker), Ali etinkaya ve Yunus Nadiden oluan bir grup; bunlarn karsnda ise

473 474

Nait Hakk Ulu, Halifeliin Sonu, TBKY, stanbul, 1975, s. 159. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 21. 475 Tevhid-i Tedrisat Kanunu iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 24-27; Reat Gen, Trkiyeyi Likletiren Yasalar, AAMY, Ankara, 2005, s. 18-29. 476 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 27-28; Halifeliin kaldrlmas ile ilgili olarak Mecliste yaananlar ve mebuslarn fikirleri ile ilgili olarak detayl bilgi iin bkz. Gen, a.g.e., s. 29-193. 477 Akin, Trkiyenin Yakn Tarihi, s. 174-175. 478 Ertan, a.g.m., s. 411; Feyziolu, a.g.m., s. 166. 479 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, C. I, 2. Bask, TTK Yaynlar, Ankara, 1986, s. 22.

80

dlandklarna inanan Kzm Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paalarn ncln yapm olduu dier bir grup yer almtr.480 20 Ekim 1924 tarihinde Mentee Mebusu Esat Efendinin Mbadele mar ve skn Vekili Refet Bey hakknda verdii soru nergesinin bir hafta sonra gensoruya evrilmesiyle481; Kzm Karabekir Paa ve ondan birka gn sonra da Ali Fuat (Cebesoy) Paa askerlik grevinden istifa ederek Meclise katldlar. TBMMde Hkmete ynelik eletiriler sertleince, Paalar Komplosundan phelenen Mustafa Kemal, 3. Ordu Mfettii ile milletvekili komutanlara bir ifreli telgraf ekerek, onlar milletvekilliinden istifaya davet etmitir.482 Bylece Mustafa Kemal, ordu stndeki denetimini pekitirmi; askerlik grevlerinden istifa eden Kazm ve Ali Fuat Paalarn ise devir-teslim ilemlerini tamamlamadklar gerekesiyle, TBMMdeki oturumlara katlmalarn engellemitir.483 8 Kasm 1924 tarihinde smet Paa Hkmeti, TBMMden 19a kar 148 oyla gvenoyu almt.484 Hkmetin gvenoyu almasnn ertesi gn, Halk Frkasndan istifalar balamtr. lk istifa eden on kii arasnda Dr. Adnan (Advar), Rauf (Orbay), Refet (Bele) ve Feridun Fikri (Dnsel) de bulunuyordu. Bu istifalar birbiri arkasna istifalarn takip etmesiyle birlikte bu bamsz milletvekilleri 17 Kasm 1924 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurdular.485 TCF proram, gerek siyasi ve gerekse ekonomik alanda liberal dnceyi savunan bir
480

Saime Yceer, Cumhuriyet Dnemi ok Partili Hayata Gei Srecinde lk Giriim: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 534. 481 Aslnda Mustafa Kemal Paann Karadeniz ve Dou Anadoluya yapm olduu sonbahar gezisi esnasnda bu vekillik hakknda halk arasnda ortaya kan honutsuzluklar bizzat kendisi mahede etmitir. Dnnde amacna hizmet etmeyen Mbadele mar ve skn Vekletinin ilas iin hkmete tavsiyede bile bulunmutur. Bkz. Yeil, a.g.e., s. 170. 482 Mustafa Kemalin askerlik vazifesinde kalarak milletvekilliinden ayrlmasn istedii komutanlar unlard: Erkan- Harbiye Reisi Fevzi Paa, III. Ordu Mfettii Cevat (obanl) Paa, I. Kolordu Komutan zzet Paa, II. Kolordu Komutan Ali Hikmet Paa, III. Kolordu Komutan kr Naili Paa, V. Kolordu Komutan Fahrettin Paa, VII. Kolordu komutan Cafer Tayyar Paa. Bu komutanlardan Cevat obanl Paa ve Cafer Tayyar Paa dndakiler olumlu cevap vermilerdir. Fakat bir mddet sonra Ankaraya gelen Cafer Tayayar Paa, Vakit gazetesinin 23 Knunuevvel 1340 tarihli haberine gre milletvekilliinden istifa etmitir. Bkz. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, C. IV, zylmaz Matbaas, stanbul, 1986, s. 1342; Yeil, a.g.e., s. 169. 483 Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 116; Atatrk, Nutuk, Y. Haz. Zeynep Korkmaz, s. 578-583. 484 in en ilgin yanlarndan birisi hi kuku yok ki; Mbadele mar ve skn Vekili aleyhine soru nergesi veren Mentee Milletvekili Esat Efendinin de Hkmete gvenoyu vermesidir. Bkz. Tunay, TPY, s. 101; Yeil, a.g.e., s. 179-180. 485 TCFnn kurulmasnda paalarn kiisel olarak iktidara ortak olma arzusunun yatt, Mecliste 8.11.1340 tarihinde mebuslarn yapt konumalardan bir takm sonular karlabilir. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 10, s. 133-134. Ayrca TCFnn kuruluu ile ilgili olarak farkl yorumlar iin bkz. Karpat, a.g.e., s. 45; Tunaya, Siyasi Partiler, s. 611.

81

proram olma zelliini tamaktadr. Parti programnda, ynetimde dem-i merkeziyet ve lke kalknmasnda d sermayenin rolnden bahsedilmekte, partinin umumi hrriyetlere taraftar olduu vurgulanmakta, husus ve resm btelerden maa alan memurlarn partilere giremeyecekleri belirtilmekteydi.486 Mustafa Kemal, yeni partinin proramnda nemli bir gr bulunmadn, ayrca parti proramnda yer alan cumhurbakan ile ilgili diktatrlk benzetmelerine de bir anlam veremediini belirterek, bu partiye kar cephe almtr.487 smet Paa Hkmeti, toplumda meydana gelen kaos ortamna kar CHF Meclis Grubunda skynetim ilan teklifinde bulunmu, fakat bu teklifin kabul grmemesi zerine 21 Kasm 1924 tarihinde smet Paa Hkmeti istifa etmitir.488 Skynetim nerisinin yeler tarafndan kabul edimemesi zerine Mustafa Kemal: Benim burnuma barut ve kan kokusu geliyor. nallah ben yanlmmdr demek suretiyle, karar sert bir biimde eletirmitir.489 smet Paann istifasndan sonra yeni kurulan Fethi Bey Hkmeti, CHFden istifalarn nne gemi ve TCFnn da desteini almay baarmtr.490 TCF, genel seimlere katlacak kadar uzun mrl olmam, parti sadece boalan 13 milletvekillii iin yaplan ara seimlere katlmtr. stanbuldan aday gsteremeyen parti, zmirden Rahmi Bey ile Halil (Mente) Beyi aday gstermi, basnn desteine ramen ikisi de seimi kazanamamtr. TCFnn en nemli muhalefet hareketi, 1925 yl btesi grlrken ortaya att memur saysndaki fazlalk ve memur cretlerinin yetersizlii zerine olmutur.491 13 ubat 1925te balayan eyh Sait syan492 karsnda Ali Fethi Beyin yumuak tutumu, CHFden tepki grm ve hkmet drlmtr. Yerine daha sert tutumu olan smet Paa Hkmeti kurulmutur. 4 Mart 1925te eyh Sait syan
486

Turgay Uzun, Atatrk Dnemi Muhalafet Partileri, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 573; TCF Program, Servet-i Fnn, C. 57, Nu. 1476, 27 Kasm 1924, s. 15-16. 487 Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III, 3. Bask, TTE Yaynlar, Ankara, 1981, s. 77. 488 smet Paann istifa haberleri iin bkz. Son Telgraf, 22 Terinisni 1340 (22 Kasm 1924); Tevhd-i Efkr, 22 Terinisni 1340. 489 Tunay, TPY, s. 106. 490 smet Paann istifa ettirildiine dair kan haber iin bkz. Tevhid-i Efkar, 22 Terinisani 1340. 491 Yceer, a.g.m., s. 538. 492 Bu isyan hakknda daha geni bilgi iin bkz. Behet Cemal, eyh Sait syan, Sel Yaynlar, stanbul, 1955; Reat Hall, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara, 1972; Metin Toker, eyh Sait ve syan, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1968; Aybars, a.g.e., C. I-II.

82

neden gsterilerek Takrir-i Skn Kanunu karlm493; iki tane de stiklal Mahkemesi kurulmutur. Bylece alnan bu tedbirle muhalefet ve muhalif stanbul basn kesin olarak susturulmutur. syan blgesinde grev yapan stiklal Mahkemesi, TCF Urfa Sekreteri Fethi Beyi yarglayarak isyan kkrtt gerekesiyle 5 yl hapse mahkm etmi, daha sonra tm Dou Anadoludaki TCF ubelerini kapatmtr. Ankara stikll Mahkemesi TCFnn gericilii kkrttn ileri srerek, Hkmetin gerekenleri yapmasn istemitir. Bu iddiaya kar Ali Fuat Paa, partilerinin laiklii benimsediini, muhafazakr grdkleri Nurettin Paa ve Raif Hocay bile yelie kabul etmediklerini sylemitir.494 Hkmet, Takrir-i Skn Kanununa dayanarak, TCFy 5 Haziran 1925 tarihinde kapatmtr. Bu parti ekonomik alanda liberal politikalardan yana olmakla beraber, politikada muhafazakr olup, dinin toplumsal dzendeki yerine nem vermekteydi.495 Toplumsal kken incelemesi Terakkiperver Parti muhalefetinin Halk Partisinin toplumsal tabanndan geldiini gstermektedir. TCFnin milletvekilleri Halk Partisinde olduu gibi entelektel ve brokrat kimselerden olumutur.496 TCFnn nder kadrosu, zmir Suikasti yarglamalar srasnda tasfiye edilmitir. Tutuklanan TCF milletvekillerinden 6s idam edilmi497; Kazm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar Paalar ise haklarnda beraat karar verilmekle birlikte siyasal yaamdan dlanmlardr. Yurt dnda bulunan ve gyaben yarglanan Rauf Bey ise 10 yl ar hapis cezasna mahkm edilmitir. Ali Fuat Paa 1933 ara seiminde, Refet Bey ise 1935 milletvekili seiminde Mustafa Kemalin izniyle TBMMye mstakil milletvekili olarak girdiler. Kazm Karabekir ve Rauf Bey ise Mustafa Kemalin lmnden sonra, nnnn muhaliflerle barma politikas erevesinde Meclise girebilmilerdir.498 Sadece yedi ay varln srdren TCF, ok partili siyasi hayata geiin ilk denemesi niteliini tam; kimilerine gre bu parti siyasi varln srdrseydi, demokrasi ve hogrl bir laik sistem Trkiyede yerleecekti.
493 494

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 131-149; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 3, s. 98. Cebesoy, Siyasi Hatralar, s. 111-112. 495 Ali Y. Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001, s. 48. 496 Mehmet Turhan, Siyaset ve Anayasa, 2. Bask, Gndoan Yaynlar, Ankara, 2000, s. 142. 497 dam edilenler u ahslard: Arif Bey (Eskiehir), Halis Turgut Bey (Sivas), smail Canbolat Bey (stanbul), Rt Paa (Erzurum), Abidin Bey (Saruhan), kr Bey (zmit). 498 Uyar, a.g.e., s. 117.

83

2.4.1.5. eyh Sait syan Halifelik ile eriyye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas, gmenlerin yerletirilmesi, ekonomik skntlar ve yolsuzluk iddialar, ite huzursuzluklara neden olurken; 12-28 Eyll 1924 tarihleri arasnda Hakkri yresinde bir Nasturi Ayaklanmas ile karlalmtr.499 Ayaklanmay bastran Kolordu Komutan Cafer Tayyar Eilmeze gre isyanclar ngilizler tarafndan silahlandrlmlar; Van, Mardin, Siirtten Irak snrna kadar yaylmlard. Aralarna devlet memuru bile giremez olan isyanclar, iki jandarmay da vurarak ldrmlerdi.500 Dhiliye Vekili Cemil Bey, eyh Sait ve adamlarnn Ergani vilayetinde Hns ve Delice arasnda isyan ettiklerini fakat eylemin hemen bastrlabilcek bir mahiyette olduunu vurgulamtr.501 Oysa 13 ubat 1925de Gen ilinin Piran kynde balayan bu isyan hareketi, devleti en kritik zamanda uratracak bir ayaklanmaya dnmtr.502 Olayn ciddiyetinden dolay 23 ubat 1925 tarihinde ark vilayetlerinin ve kazalarnn bir ksmnda idare-i rfiye ilan edilmitir.503 Mecliste yapt aklamada Ali Fethi Bey, isyanclarn amacnn; Padiahlk, Hilafet, eriat ve Abdlhamitin oullarndan birinin saltanatn temin gibi irticakar bir propaganda puidesi altnda Krtlk504 olduunu sylemitir. Olayn ciddiyetinin farknda olan Ali Fethi Bey Hkmeti, hemen gerekli nlemleri alm, ncelikle ordu seferber edilerek Douya kaydrlmtr. Siyasal nitelikli nlemler ise o blgede skynetim ilan ve Hyanet-i Vataniye Kanununun ilk maddesinin dinin siyasete alet edilmesini engelleyici bir hkmle deitirilmesi olmutur.505 smet Paa ve taraftarlar daha radikal ve sert tedbirler alnmasn istiyorlard. Hatta ileri Bakan bulunan Recep Bey, ii Babakandan daha fazla ciddiye alarak, grevinden istifa etmitir.506 Bu gelimeler zerine Fethi Bey
499 500

lkede kan 18 ayaklanmadan 17 tanesi Douda gereklemitir. Bkz. Hall, a.g.e. . Turan, TDT, III. Kitap, s. 105. 501 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 14, s. 131. 502 eyh Sait syan ile ilgili olarak bkz. Cemal, eyh Sait syan; Abdlhaluk ay, Her Yn le Krt Dosyas, 2. Bask, Turan Yaynlar, stanbul, 1994; Alpay Kabackl, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynevi, stanbul, 1991; Toker, eyh Sait ve syan. 503 akan, a.g.e., s. 347; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 14, s. 288. 504 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 14, s. 288, 306-309. 505 Tunay, TPY, s. 135. 506 nn, a.g.e., s. 461.

84

Hkmeti istifa etmi507 ve Cumhurbakan da hkmeti kurma grevini daha sert tedbirlerden yana olan smet Paaya vermitir.508 Meclis, 4 Mart 1925 tarihinde 578 sayl Takriri Skn Kanununu kabul ederek, hkmeti her trl irticaa ve isyan hareketine kar gerekli tedbirleri almaya yetkili klm509; daha sonra ise Ankara stikll Mahkemesi ve Harekt- Askeriye Mntkas stikll Mahkemesinin kurulmasna karar vermitir.510 Ankarada nlemler alnrken eyh Sait ve adamlar Diyarbakr nlerine kadar gelmiler, fakat Ordu Komutan Kzm Orbay, Kolordu Komutan Mrsel Bak ve Vali Cemal Bardaknn511 ald tedbirler sayesinde ehre girememilerdir. rana snmak isteyen eyh Sait ve 400 kadar adam Vartoda bulunan Tmgeneral Osman Nuri Koptagele teslim olmak zorunda kalmtr. stanbulda gzaltna alnanlar arasnda ise Krdstan Teali Cemiyeti Bakan, eski Ayan yesi ve Dantay Bakan Seyit Abdlkadir ve olu Mehmette bulunmaktayd.512 Doudaki rfi idare 23 Kasm 1927ye kadar srdrlmtr.513 Hkmete rfi idarenin srelerini uzatma yetkisinin yan sra blgenin mlk tekilat alannda da dzenleme yapma imknn tanyan tezkere, 20.4.1925 tarihinde Meclis tarafndan

507 508

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 110-111. Soyak, a.g.e., s. 314; smet Paa Hkmeti, 4 Mart 1925 tarihinde yaplan oylamada 154 kabul oyu ile gvenoyu almtr. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 129. 509 144 kiinin katld oylamada Takrir-i Skn Kanunu 122 kabul oyu ile yasalamtr. Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 6, s. 144; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 132. 510 131 kiinin katlmyla yaplan Ankara stikll Mahkemesi yelii seimlerinde; Bakanla Karahisarsahip Mebusu Ali Bey, Mddeiumumlie zmir Mebusu Mustafa Necati Bey, yeliklere ise Gaziantep Mebusu Kl Ali Bey, Aydn Mebusu Reit Galip Bey ve Rize Mebusu Ali Bey seilmilerdi. Harekt- Askeriye Mntkas stikll Mahkemesi Bakanlna Giresun Mebusu Hacim Muhittin Bey, Mddeiumumlie Karesi Mebusu Ahmet Sreyya Bey, yeliklerine ise Kozan Mebusu Ali Saip Bey, Bozok Mebusu Avni Bey ve Krehir Mebusu Ltfi Mfit Bey seilmilerdi. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 226. 511 Ali Cemal Bardak 12.07.1925 ile 03.09.1926 tarihleri arasnda toplam 418 gn Diyarbakr valilii grevini yerine getirmitir. Bkz. Ali Cemal Bardak, ieri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 118. 512 Seyit Abdlkadir sorgulamasnda son olaylarla hi bir ilgisinin olmadn belirtmitir. Buna karn olu Mehmet ise Krtlk lehine hkmete kar nmayi yaptklarn Anadoludaki Krt kulpleri ile haberlemek iin ifre kullandklarn kabul etmitir. Ayrca eyh Abdlkadir, stanbulda bir ngiliz mmessili ile temas ediyor zannederek bir emniyet mensubu ile karlatrlmtr. ngilizlerden talepleri; Krt Krall, ngilizlerle ittifak, Akdenizde bir mahre ve 250.000 altn olmutur. Daha sonra Belediye Zabtasndan Nizamettin Bey adnda bir kiinin kendisini ngiltere Hariciye Nezareti Umur-u arkiye Mdr Mr. Templon (veya Templeton) ss vererek, eyh Abdlkadirle grt fakat ilk grme esnasnda isyan blgesine gitmek iin kabul ettii 80.000 liralk ahsi tazminat ve szleme metnini kabul etmedii bilinmektedir. Bkz. . Turan, TDT, III. Kitap, s. 120-122; Aydemir, Tek Adam, s. 223-224; Tunay, TPY, s. 130-131; Toker, eyh Sait ve syan, s. 52-59. 513 Tunay, TPY, s. 140.

85

kabul edilmitir.514 Hkmet, her trl tedbiri almak ve otoriteyi salamlatrmak niyetinde olduunu, 3 Mays 1925 tarihinde kard bir kararname ile rfi idare mntkasnda sansr uygulamasna giderek gstermitir.515 Dou stikll Mahkemesi, 7 Haziran 1925te hkmetin manevi gcn krarak ayaklanmay kkrttklar ileri srlen gazetecilerin tutuklanmasna karar vermitir. Tutuklananlar arasnda Vatan gazetesi sahibi Mehmet Emin Yalman ile yazarlardan Ahmet kr Esmer, Suphi Nuri leri ve Tanin bayazar Hseyin Cahit Yaln da bulunmaktayd.516 eyh Sait ilk soruturmasnda Savc Sreyya rgeevrene kendisinin eriat yanls olduunu, fakat Krtlkle ilgisinin bulunmadn, Pirandaki atmalarn kendisinin bilgisi dnda gerekletiini, zellikle Sebilr-Reat ve Tevhid-i Efkr gazetelerinde eriat yanls kan yazlarn kendisini ok etkilediini sylemitir.517 Dou stikll Mahkemesinin yapt yarglamalar sonucunda; 47 kii idama mahkm edilmi, idam kararlar 29 Haziran 1925te yerine getirilmitir. eyh Saitin son szleri fena yaptk, bundan sonra iyi olur nallah518 eklinde olmutur. 18.6.1927 tarihinde 1097 sayl arktan Garba Nakli Ehas Kanununu karlarak, Bayazt vilayeti dhilindeki 1500 kiinin ve 80 asi ailenin Garba nakledilmeleriyle alnan tedbirler younlatrlmtr.519 2.4.1.6. Mustafa Kemal Paaya Suikast Giriimi ve Muhaliflerin Tasfiye Edilmesi Mustafa Kemal Paa, Bat Anadolu seyahati erevesindeki programa gre 16 Haziran 1926 aramba gn zmirde bulunacakt. Fakat son dakikada verdii bir kararla hareketini bir gn sonraya tehir etmitir. Mustafa Kemal Paaya 17 Haziran 1926da zmirde suikast yapacak olanlar Sakza karmak zere anlam olan motorcu evki (Giritli evki) adndaki ahs, suikastn dzenleyicilerinden Sar Edip Efe ile Manisa Milletvekili Abidin Beyin ortadan kayboluundan kukuya derek,
514 515

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 18, s. 247-248. Havali-i arkiyede dare-i rfiye mntkasnda tatbik edilecek Sansr Talimatnamesinin ierii iin bkz. Dstur, nc Tertip, C. 6, s. 638. 516 Turan, TDT, III. Kitap, s. 125-127; Feridun Kandemirin belirttiine gre yarg kurulunun bakanln yapan Topu hsan Beye, smet nn Ankara Garnda Hseyin Cahidi asma talimat vermitir. Fakat Hseyin Cahid, hayat boyu oruma srgne gnderilmitir. Bkz. Feridun Kandemir, Siyas Dargnlklar, C. II, stanbul, 1955, s. 102. 517 Soyak, a.g.e., s. 326. 518 . Turan, TDT, III. Kitap, s. 124. 519 arktan Garba Nakledilen Ehasa Ait Kanun hakknda bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 155-159; Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 847.

86

korkuya kaplmtr. Giritli evki, Mustafa Kemal Paaya hitaben bir mektup yazm ve Vali Kzm (Dirlik) Paaya vermitir. Bunun zerine Vali Kzm Dirlikin idaresi altnda, polis tarafndan alnan sk tertibat ile Ziya Hurit, opur Hilmi ve dier suikast arkadalar silah ve bombalaryla yakalanmlard.520 Suikast giriiminden haberdar olan smet Paa, stikll Mahkemesinin derhal zmire giderek tahkikata balamasn istemitir.521 Hazrlanan bir hususi trenle Bakan Ali (etinkaya) yeler Kl Ali, Dr. Reit Galip Beyler ile savc Necip Ali (Kka) Beyden oluan Ankara stikll Mahkemesi Heyeti, 17 Haziran 1926da yola kmtr. Mahkeme dokunulmazla bile aldr etmeden, sust bahanesiyle TCF milletvekillerini tutuklamaya balamtr. stanbulda tevkif edilenler arasnda Ali Fuat, Refet ve Cafer Tayyar Paalar; Ankaradakiler arasnda ise Kzm Karabekir Paa bile bulunmaktayd. smet nn, Kzm Karabekir Paay serbest braktrmasndan dolay kendisini Ankara stiklal Mahkemesinin tutuklatmaya kalkt iddialar ile ilgili olarak hatratnda unlar sylemitir: Kzm Karabekir Paann serbest braklmas zerine, stikll Mahkemesinin beni tevkif ettirmeye kalkt sylenmitir, yazlmtr.522 Bunun asl yoktur. Tamamyla uydurmadr. Ben, o esnada kararlym. Davadan ok endie etmi, kesin bir vaziyet alm durumdaydm.523 smet Paann bu aklamalarna ramen birok yazarn ortak kanaatine gre Bavekil, Reisicumhurun araya girmesiyle kendini kurtarabilmitir. Ankara stikll Mahkemesi 26 Haziranda zmirde, ounluu milletvekili olan 49 tutuklu san yarglamaya balamtr. Mahkemeye karlanlar balca gruptu: 1- Suikast dzenleyicileri, 2- Onlarla ilikili ilikisiz eski TCFllar, 3- Daha eski ttihatlar.524 Mustafa Kemal asndan en nemli dava paalara kar alm olandr. Paalarn yarglanmasna 3 Temmuz 1926 tarihinde balanmtr. ok hzl
520 521

Soyak, a.g.e., s. 353. smet Paa, suikast haberini Atatrkten ald: zmirde bir suikast teebbs meydana kmtr. Tahkikat yaplmaktadr. Hadise nemlidir. Telgrafyla hkmet olarak grendiklerini, bunun zerine; geleyim grelim diye bir telgraf ektiini, fakat Atatrkn bu telgrafa kar: Ankaradan ayrlmaman lazmdr. Henz daha baka nerelerde, ne gibi hazrlklar olduunu bilmiyoruz. Ankarada bir takm teebbsler olabilir. Binaenaleyh ibanda bulunmak ve mtayakkz olmak lazmdr. Bunun iin zmire gelmen doru deildir cevabn verdiini, kendisininde bunun zerine stikll Mahkemesini zmire gnderdiini belirtmektedir. Bkz. nn, a.g.e., s. 472. 522 Kl Ali Beyin bu konuda iddialar iin bkz. Kl Ali, stikll Mahkemesi Hatralar, s. 43-45. 523 nn, a.g.e., s. 474. 524 Tunay, TPY, s. 162.

87

bir yarglamadan sonra 13 Temmuz 1926da mahkeme 15 kiiye, anayasay deitirme giriiminde bulunduklar gerekesiyle idam cezas vermitir.525 Birok kiinin beraat ettii yarglamalarn Ankara ayanda eski Maliye Nazr Cavit Bey, Dr. Nazm Bey, eski Ardahan Mebusu Hilmi ve ttihat ve Terakki Mesul Ktiplerinden Nail Beylerin idamna; Hsyin Rauf (Orbay) ve zmir Valisi Rahmi Beylerin onar sene hapislerine, Dr. Adnan Beyin ise beraatine karar verilmitir. Beraat etmi olmasna ramen Dr. Adnan (Advar) Atatrkn vefatna kadar memlekete gelmemi526; Hseyin Rauf Bey ise 26 Ekim 1933 tarihinde kartlan genel af yasasndan sonra 1935 ylnda yurda dnmtr. Fahrettin Altay, zmir davalarnda aslnda Mustafa Kemalin amacnn Paalar astrmak olmadn, muhaliflerin tavsiyesini planladn hatta kendi kadrosuna da gzda vererek g gsterisinde bulunduunu savunmutur.527 2.4.2. dari Alandaki Gelimeler 2.4.2.1. Mbadele ve skn Mdriyeti Umumiyesinin Kurulmas TBMMnin nne gelen ve zm bekleyen en nemli sorunlardan birisi de, Lozanda imzalanan Trk-Yunan Nfus Mbadelesine likin Szleme ve Protokol gereince Trkiyeye gelmesi muhtemel yarm milyona yakn gmenin iskn konusudur. Hkmet, 12.09.1923te toplam 8 maddeden oluan Mbadele ve mar Mdriyet-i Umumiyesi Tekilat Kanunu tasarsn Meclise sunmutur. Bu tasarya gre genel mdrlk; ahalinin mbadelesiyle, muhacirlerin iskn ileriyle, harap olan kasabalar ve karyelerin imaryla ugramak zere hkmete bal olarak kurulmutur. Mdrln kadrosu: bir genel mdr, bir muavin; iskn, imar ve evrak mdriyetleri ile muhasebeci ve ktiplerden oluturulmutur.528 Hkmetin nerdii Mbadele ve skn Mdriyet-i Umumiyesi baz mebuslar tarafndan scak karlanmam ve sonunda Tunal Hilmi Beyin nerdigi ayr bir veklet stats kabul edilmitir. Meclis, 352 sayl Yasayla Mbadele, mar ve skn Vekletinin kuruluunu tamamlam ve Mustafa Necati Beyi de vekil

525 526

. Turan, TDT, 3. Kitap, s. 145. Soyak, a.g.e., s. 3358-359. 527 Fahrettin Altay, 10 Yl Sava (1912-1922) ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul, 1970, s. 421. 528 BCA (30.18.1.1/7.32.20. Tarih: 12.09.1923).

88

olarak semitir.529 8.11.1923 tarihinde ise toplam 20 maddeden oluan Mbadele mar ve skn Kanunu530 kabul edilmitir. Kanunda en dikkat ekici hususlardan birisi mlk ve asker brokrasinin yapmas gereken icraatlar konusunda uyarlmalardr. Mentee Mebusu Esat Efendinin Mbadele, mar ve skn Vekletine ynelttii soru nergesinin, istizah takririne kadar gitmesi bu vekletin sonunu getirmitir.531 11 Aralk 1924te veklet kaldrlm, grev ve yetkileri ise Dhiliye Vekletine bal olan skn Mdriyet-i Umumiyesine devredilmitir.532 Vekletin kaldrlmas konusunda ok sert eletiride bulunan Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey, unlar sylemitir: Kaymakam ununla megul olsun, kaymakam martin omzunda asayie memur bulunsun. Kaymakam orman ilerine baksn, her ii kaymakam m yapacak? Acaba arkadalar mar Vekleti denildii zaman hatra fenni ve ilmi bir veklet gelmiyor mu? Bir kaymakam mlkiye mektebinde imar ve iskn ilerine dair bir ders grm mdr? mar ileriyle iskn meseleleri birbirine katiyen yakn deildirler mar Vekleti hibir zaman kapatlamaz Belki Adliye Vekleti kapanabilir, nk insanlar melek olabilir, Adliyeye htiya kalmaz. mar Vekleti kyamete kadar kalacaktr533 Mbadele, mar ve skn Vekletinin kaldrlmasnda meclisteki

milletvekillerinin tartmalarndan anladmz kadaryla mbadele konusunun artk gndemden dmesi nemli bir gereke tekil etmitir. Fakat vekletin kaldrlmasna en fazla itirazlar mlk yneticilere uzman olmadklar alanlarda fazladan yk gelecei ve imar ve iskn ilerinin bir mdriyetin sorumluluu altna verilemeyecek kadar nemli grlmesinden kaynaklanmaktadr. 2.4.2.2. 1925 Tarihli ra-y Devlet Kanunu Cumhuriyet Dneminde ra-y Devletin yeniden kurulmas, 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayl TEKnun 51. maddesi ile gereklemitir.534 23 Kasm 1925te ok nemli bir adm daha atlarak, toplam 50 maddeden oluan ra-y Devlet

529 530

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, TBMM Matbaas, Ankara, s. 659-664, 826. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 187. 531 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 9, TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 61. 532 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 51-52. 533 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, s. 53. 534 Erdem, a.g.e., s. 60.

89

Kanunu535 karlm; 23 Haziran 1927 tarihli oturumda ise ra-y Devlet azalklarna seimler yaplmtr. Maliye ve Nafa Dairesi Riyasetine 189 rey ile Ali Rza Bey, Mlkiye ve Maarif Dairesi Riyaseti iin 174 rey ile Ankara Valisi Atf Bey, Deavi Dairesi Riyaseti iin 185 rey ile Adliye Mstear Reit Bey, Ba Kitabet iin ise 186 rey alan Matbuat Mdr Umumisi Saffet Bey seilmitir.536 Tekilat- Esasiye Kanunu ile kurulan bu yksek mahkemenin bir danma kurulu olmasnn yan sra yrtme ve idarenin yargsal denetimini gerekletirmesi hedeflenmitir. ra-y Devlet Kanunu ile 1925te Dantay yeniden kurulurken, bu kanunu hazrlayanlarn Fransz Devlet rasn rnek aldklar hazrlk almalarndan anlalmaktadr.537 ra-y Devletin, almaya balad ilk alt aylk sre ierisinde, 823 idari dava bavurusuna muhatap olduu grlmektedir. Bu say sonraki yllarda giderek artm ve 1928de 2581, 1929da 2610, 1930da 4205, 1931in ilk alt aynda dava says 2700 bulmu; drt yln toplamnda ise dava says 12.000i amtr.538 2.4.2.3. Valilerin Yetkilerinin Kstlanmasna Yaplan tirazlar ve 788 Sayl Memurin Kanunu Lider kadronun savan kazanlmasndan sonraki srete, halkn da gvenini kazanacak kendisine bal bir idar mekanizma kurma arzusu, ilk nce adl ve mlk idare alanlarna arlk verilmesi zaruriyetini ortaya karmtr. Dolaysyla Meclis bu kapsamda memur rejimine yeniden ekil vermek iin byk bir aba sarf etmitir. Dmandan kurtarlan yerlerde idar mekanizma kurulurken, bir an nce Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilen kanun tasarlarnn tamamlanmasna nem verilmitir. Ayrca dmandan kurtarlan yerlere tayin edilen emval-i metruke komisyonlar ile mal, adl ve mlk memurlarn tayinlerinin abuklatrlmasnn istenmesi, dzeni salamak iin atlm bir adm olarak karmza kmaktadr.539 Memurlarn, yeni dzende kendilerinden beklenilen rol gerei gibi yerine getirebilmelerinin her eyden nce onlarn dzenli bir maa ve alma gvenliine
535

ra-y Devlet Kanununun Trkiye Byk Millet Meclisindeki tartmalar iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, TBMM Matbaas, Ankara, 1977, s. 80-91, 179-184; Daha geni bilgi iin bkz. TBMM Kav.M., Devre: II, timaa: 3, C. 4, kinci Basl, TBMM Matbaas, Ankara, 1941, s. 7-13. 536 ra-y Devlet yeliklerine seilen 16 kii hakknda bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, TBMM Matbaas, Ankara, s. 643-644. 537 Ltfi Duran, Trkiye Ynetiminde Karmaa, ada Yaynlar, stanbul, 1988, s. 193,198. 538 . Hakk Greli, Devlet ras, ASBF Yaynlar, Yayn No: 36/18, Ankara, 1953, s. 50. 539 BCA (30.10.0.0/66.439.17. Tarih: 24.9.1922). Bkz. Ek: 2-2/1.

90

kavuturulmalaryla mmkn olaca unutulmamtr.540 Karahisararki Mebusu Ali Sruri Efendinin polis memurlarnn adl grevlerinden dolay haklarnda yaplacak tahkikatn hangi veklet (Adliye-Dhiliye Vekleti) tarafndan yaplmas konulu soru nergesi541 de, polis tekilatnda dzenlemelere ihtiya duyulduunu gstermektedir. II. TBMM Dneminde yrtme kurullarnn taradaki yetkileri merkeze tama amal giriimlerine rastlanmtr. Bu dorultuda atlan ilk adm 20.12. 1923 tarihinde Meclis gndemine gelen kaza mal mdrlerinin Maliye Vekletince tayini ierikli kanun layihasdr.542 Yrrlkte olan UVKnn 10. maddesi erevesinde vilayetteki defterdar ve muhasebeciler tarafndan seilerek, vali tarafndan tasdik edilen kaza mal mdrleri atamalarnn, bundan byle UVKda yaplacak deiklik ile vekletin yetki alanna aktarlmas planlanmtr.543 Kk shhiye memurlarnn da dorudan veklete tayinleri konusu Meclise gelmi, fakat kabul grmemitir.544 Maliye memurlarnn vekletlerce tayinleri konusu, valilerin statlerinin masaya yatrlmasna zemin hazrlamtr. Ergani Milletvekili hsan Hamit Bey, valilerin ellerinden tayin ve azil konusundaki salahiyetleri alnd takdirde, valilik messesesinin ortadan kalkacan bile iddia etmitir. Mazhar Mfit Bey ise valilik messesesinin yetkilerinin budandn u szleriyle ifade etmitir: Anlalyor ki valiler, bir polis mdr vazifesiyle muvazzaf olarak kalyorlar Dhiliye Vekili Beyefendi valilerin tezyidi maalar iin talep de bulunduklar vakit bende soracam: Btn vazifeleri birer birer valilerden aldktan sonra tezyidi maaa ne lzum vardr diyeceim. Yalnz bir polis mdr kalr, valilere lzum kalmaz, daha iyidir. Fakat yava yava valilikleri lvedersek sra Dhiliye Vekletine gelecektir.545 Tartmalardan sonra karlan Vlyat Memurini Maliyesinden Bazlarnn Sureti Tayinleri Hakknda Kanun546 ile bir orta yol bulunmu, tayinlerin valinin gr alndktan sonra vekil tarafndan yaplmas kararlatrlmtr.

540 541

Cahit Tutum, Trkiyede Memur Gvenlii, TODAE Yaynlar, Ankara, 1972, s. 78-79. BCA Kavanin Mdriyeti (30.10.0.0/6.36.26. Tarih: 18.2.1924). 542 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, TBMM Matbaas, Ankara, 1968, s. 346. 543 akan, a.g.e., s. 221. 544 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 104-105. 545 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 24, s. 25. 546 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 24, s. 27-33; 54-59.

91

Memurlarla ilgili olarak karlan kanunlardan en nemlisi hi kuku yok ki, 31.3.1926da karlan 788 sayl Memurin Kanunudur.547 Kanun; memurlarn tayinleri, grevden azilleri, becayileri, tarm ve ziraatla hangi artlarda megul olabilecekleri, muavenet, tekat, alma saatleri, istifa, takdirname ve hkmleri, cezalar gibi konular dzenlemitir. Kanunun karlmasna ramen baz mlk amirlerin yetki konusu her zaman iin tartma konusu olmaktan kmamtr.548 13 ubat 1927de karlan bir kararnameyle ise Memurin Kanunu mucibince memurine verilecek sicil ve hviyet varakalarnn ekilleri ve tarzlar tanzim edilmitir.549 htiya halinde baz alanlarda yabanc memurlarn grevlendirilmesi, beraberinde bunlarla ilgili baz dzenlemelerin yaplmasn zorunlu klmtr. 28 Mays 1927de 1065 sayl Trkiye Cumhuriyeti dhilinde ifa ve vazife eden baz ecnebi resa ve memurlara mahsusatnn tevfikata tabi tutulmas hakknda bir kanun karlmtr. Bu Kanunla, Trkiye Cumhuriyeti dhilinde grev yapan ecnebi amir ve memurlar vergiden muaf tutulmulardr.550 1065 sayl Kanunla, istihdam edilen yabanc uzmanlara getirilen bu ayrcalkl uygulamann ana gerekesi ne yazk ki; lkede ihtiyaca cevap verebilecek yetimi insanlarn olmamasdr. 2.4.2.4. Memurlar le lgili Dzenlemeler ve Ankarada Bir Memurin Kooperatifinin Tekili Hkmet dairelerinin ve yneticilerinin belli bir merkezde toplanmas, vatandalarn ilerinin kolaylatrlmas asndan nemle zerinde durulan bir konu olmutur. Ankara Milletvekili hsan Bey, Ankara ehrini rnek vererek; Malumu linizdir ki Ankara Vilyeti ve uabat idaresi muhtelif mahallatta oturmakta ve halk iin fevkalde mucibi mklat olmaktadr. Vali Bey eski polis dairesinde oturuyor. Jandarma Kumandanl Hac Bayram Mahallesinde, Polis Mdriyeti Mukaddem mahallesinde, bir baka mdriyet Tahtakalede hlasa btn ehabat idare ayr ayr mahallelerde ifay vazife etmektedirler. Makam vilyete verilen bir istida tapuya, nfusa havale edildii zaman bu daireleri bulmak iin halk mklat

547 548

TBMM Kav.M., Devre: II, C. 4, s. 579; Resm Gazete, 31.3.1926, say: 336. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, TBMM Matbaas, Ankara, s. 188. 549 Memurlarn sicil czdanlar ile ilgili bilgiler iin bkz. Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 182-187. 550 Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 1427; Bu konu zerindeki Meclis grmeleri iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 194; C. 32, s. 123, 178, 179, 343.

92

ekmektedirler551

demek

suretiyle, devlet dairelerinin belirli

merkezlerde

toplanmasnn ortaya karaca faydalar zerinde durmutur. Mazhar Mfit Bey de bu fikre katlarak, drt seneden beri birok veklet binasnn ve adliye saraynn yapldn, fakat bu iin biraz da zamana bal olduunu sylemitir. 19 Eyll 1923te kaymakam maann miktarnn tayininde vekletin serbest braklmas gndeme gelmi ve bu teklif encmence uygun bulunmutur.552 Denizli Mebusu Mazhar Mfit Bey, valilerin maanda olduu gibi kaymakamlarn maalar konusunda da vekletin serbest braklmasn talep etmi553 ve bir kaymakamn terfisinin gelmesine ramen kazann snfndan dolay skntlar yaayarak terfi ettirilememesini eletirmitir.554 Baz mebuslarn kaymakamlarn maalarnda dn yaanaca endielerine ramen, maalarda d yaanmamtr.555 Meclis bazen kendi bnyesinde altrd memurlar ile ilgili dzenlemeler de yapmtr. Tekirda Mebusu Cemil Bey ve 100 arkada, Ankarann pahal bir ehir olduunu, kiralarn yksekliini ve iddetli k koullarnn olumsuzluklarn ne srerek, Meclis memurlarna birer maa ikramiye verilmesini talep etmilerdi. Ancak, Ergani Mebusu Kzm Vehbi Bey, memleketin mntkalara blnerek, ayrma tabi tutulmasna itiraz etmi ve bte yeterli ise tm memurlara ikramiyenin verilmesini, aksi halde teklifin reddini istemitir.556 Bu teklife ramen 25 ret oyuna karlk 123 kabul oyuyla karlan kanunla, TBMM memurlarna ayrcalkl bir muamele yaplmtr.557 Oysa ekonomik skntlar sadece TBMM memurlar deil, tm memurlar yaamaktayd. Memurlarn yaadklar sknty Mazhar Mfit Bey, u szleriyle dile getirmitir: Halkn refah ve huzur ve saadetini temin hususunda Dhiliye Vekleti ve memurlarnn gsterdii hidemata teekkr etmekle beraber bu vazife ile muvazzaf olan memurininin acaba karnn doyuruyor muyuz, doyurmuyor muyuz? Mesel Galata, Beyolu gibi bir yerde merkez memuru olan bir zat

551 552

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, TBMM Matbaas, Ankara, s. 58-76. Dstur, nc Tertip, C. 5, Necmi stikbal Matbaas, stanbul, 1931, s. 366. 553 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 19, s. 24. 554 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 188-189. 555 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 190-191. 556 akan, a.g.e., s. 338. 557 Dstur, nc Tertip, C. 6, Baveklet Matbaas, Ankara, 1934, s. 54; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, s. 311.

93

haftada bir defa evine gittiine ve almakta olduu para da azami 60 lira olduuna nazaran bu para ancak o adamn kendi yemek masrafna kifayet edebilir.558 Ankarada grev yapan memurlarn geim standartlarn ykseltmek iin 19 Mart 1925 tarihinde; Ankarada bir memurin kooperatifi tekili hakknda bir kanun layihas Meclise verilmitir. Ali Cenani Bey, memurlara ucuz yiyecek ve ucuz ev tedarik etmek, memura yzde 50 ucuz kmr ve odunun salayabilmek ve mallarn yzde 20 civarnda daha ucuz bir fiyatla alnmasn temin edebilmek iin tek yaplmas gereken eyin yz bin lira sermaye ile bir kooperatif vcuda getirmek olduunu savunmutur. Kooperatifi oluturabilmek iin memurlarn maalarnn yarsn avans olarak vermeleri, ayrca her ay maalarndan %5 nispetinde bir kesinti yaplmas kararlatrlmtr.559 Ayrca Ankarada oturan memurlarn durumlarn dzeltmek iin ehremanetinin de yardmlaryla veya drt bin lira arasnda bir fiyatla, memurlarn yirmi sene maalarndan kesilerek ev yaplmas planlanmtr.560 Fakat bu planlama; 4000 kiiye karlk ancak 100 ev yaplabilecei, aksi takdirde ev yapmnn 100 yl bile srebilecei iddiasyla, eletiri konusu yaplmtr.561 Bozok Mebusu Sleyman Srr Bey, harcrahlarn alpta mahalli

memuriyetlerine gitmeyen memurlar hakknda tedbir alnmasyla ilgili olarak 12 Kasm 1925te bir kanun teklifi vermiti. Fakat Kavanini Maliye Encmeni bir mazbata yaynlayarak, mahalli memuriyetlerine gitmeyen memurinden aldklar harcrahlarn geri alnabilecei gerekesiyle kanun teklifini reddetmitir.562 Meclis, 26 Mays 1926da 854 sayl Mcadele-i Milliyeye tirak Etmeyen Memurin Hakknda bir kanun kararak, stanbul brokrasisinden gelen ve itaat altna alnmas muhtemelen ok zor olacak olan memurlar kitlesini tasfiye etmitir.563 2.4.2.5. Ankarann Bakent Olmas Saltanatn kaldrlmasndan sonra yeni Trk devletinin bakent araylar balam; Osmanl Devletinin izlerini yanstan ve stratejik olarak artk gvenli bir yer olmayan stanbul bakent olarak dnlmemitir. Malatya Mebusu smet Paa
558 559

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 60-61. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 16, TBMM Matbaas, Ankara, 1976, s. 33, 55-58. 560 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara, 1977, s. 31-33. 561 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 21, s. 31-33. 562 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, s. 100-101. 563 Dstur, nc Tertip, C. 7, Devlet Matbaas, Ankara, 1944, s. 2218-2219.

94

ve 14 arkada564 9 Ekim 1923te hkmet merkezinin tanmas dorultuda bir kanun teklifi vermilerdi. Teklifin gerekesini; Lozan Antlamasnn boazlar iin belirledii statnn hkmet merkezinin daha gvenilir bir corafi alana tanmasn zorunlu kld gercekesi oluturmutur.565 Ancak bu vurguya ramen olumas muhtemel tepkilere kar, stanbulun milletin bnyesinde Halifeliin merkezi olarak sonsuza dek muhafaza edilecei belirtilmitir. Aslnda yaplmak istenen ey fiili olarak zaten merkez olan bir yerin hukuk olarak ta merkeze dntrlmesidir. Gmhane Mebusu Zeki Bey, hkmet merkezinin tanmas teklifine kar karak unlar sylemitir: Bir zamanlar hakanlarn yata, maarifin kblegh, satveti slmiyenin tecelligh ve bilhassa Trkn kblegh olan bu zavall ehrin kabahati neydi? uursuz bir idarenin eli altnda kahbe dmann haremi ismetimize sokularak bedbahtlk iinde inleyen o zavall stanbulda ordumuz istihls admlariyle yrrken, onun auuna atlrken, kranna gzyalar ve kurbanlar katarken bunun byle mahrumiyetine sebep neydi? Efendiler! Makam Hkmetin yaln kayalarda, izbe ovalarda kurulmak asrlar oktan gemitir.566 Bu szler zerine birok mebustan eletiriler gelince Zeki Bey, Anadolunun imarn kendisinin de istediini, sadece stanbulun harabeye terk edilmesine kar olduunu aklamtr.567 Meclisin genel tavrlarndan ve mebuslarn konumalarndan anlald kadaryla stanbula olumlu bak hemen hemen hi grlmemektedir. Sonuta Meclis, teklifi oy okluu ile kabul etmi ve 27 sayl Kanunla, 13 Ekim 1923 tarihinde Ankarann bakent olmas onaylanmtr.568 2.4.2.6. Tekilat- Mlkiye Kanunu ve Mlk Alandaki Dzenlemeler Btn vilayetlerin nfus, gelir-gider, memur, maa ve kadrolar zerine Hkmet ciddi lde eilmitir. Bu konularn ve dier bilgilerin Babakanlk adna Maliye Bakanlnn bir temsilcisinin bakanlnda oluturulan bir komisyonda grlecei 22.12.1923 tarihli yaz ile ilgili yerlere tebli edilerek, idar alanda
564

smet Paa ile beraber bu kanun teklifini verenler u kiilerdi: Ferid Recai (orum), Zlfi Bey (Diyarbakr), Dr. Fikret Bey (Erturul), Seyfi Bey (Ktahya), Hilmi Bey (Malatya), Mahir Bey (Kastamonu), Rd Bey (Erzurum), Sabit Bey (Erzincan), Rasim Bey (Sivas), Necati Bey (Bursa), Karahisarsahib (Mehmed Kmil), Kazm Hsn Bey (Konya), Ali Rza Bey (stanbul), Refet Bey (Bursa). Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 665. 565 akan, a.g.e., s. 191. 566 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 666. 567 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 666-667. 568 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 670.

95

nemli bir dzenlemeye gidilmitir.569 Hatrlanaca gibi Tekilat- Esasiye Kanununun 10uncu ve 14nc maddeleri, mlk taksimat ile ilgili kararlar kapsamaktayd. 1924 Anayasasnn 89, 90 ve 91. maddeleri ise vilayet ile ilgili hkmleri kapsamakta olup, u ekildeydi: 570 Madde 89- Trkiye corafi vaziyet ve iktisadi mnasebet nokta-i nazarndan vilayetlere, vilayetler kazalara, kazalar nahiyelere mnkasemdir ve nahiyeler de kasaba ve kylerden terekkp eder. Anayasann bu hkmyle liva/sancak tekilat kaldrlm ve livalar vilayete dntrlmtr. Madde 90- Vilayetlerle, ehir, kasaba ve kyler hkm ahsiyeti haizdir. Madde 91- Vilayetler, umuru tevs-i mezuniyet (yetki genilii) ve tefrik-i vezaif (grev ayrm) esas zerine idare olunur. Gemi dnemin mlk yapsnn izlerini bu dnemde de grmek mmkndr. Anayasann ak hkmne karn, vilayetlerden bir ksm mlhak vilayetler eklinde idare edilmeye devam edilmitir. Dolaysyla Meclisteki tartmalarn odak noktasn mlhak vilayetlerin statleri konusu oluturmutur. Meclis, genellikle mlk yaplanma konusunda tek bana karar vermemi, baz idare amirlerinin gr ve teklifleri de bu dzenlemelerde yol gsterici olmutur. Mu Valisinin 8.10.1925te Babakan smet Paaya gnderdii idari tekilat hakkndaki grlerinden oluan tasar, bu tr bir almadr. Mu Valisi bu tasarsyla:571 1- Nahiyelerin bir gnde dolalabilecek ekilde oluturulmasn ve nfusu yedi yz olan kylerin mutlaka nahiye ekline dntrlmesini. 2- Nahiyelerin merkez vilayete ve dierlerine telefonla balanmasn, nahiyelere en az haftada iki gn posta hizmetinin verilmesini. 3- Kylnn anlayaca lisanla yazlm evrak, havadis ve risaleleri ky postalaryla kylye bir mddet iin cretsiz olarak gnderilmesini. 4- Kazalarda uygulanan idari tekilatn nahiyelerde de uygulanmasn. 5- Valilerin yalnz idareden sorumlu olmasn; nafa, ziraat, ticaret ve eitim
569 570

BCA (30.10.0.0/66.440.2. Tarih: 22.12.1923). Bkz. Ek: 3. Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 148; Tuncer Baykara, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Mlki Taksimatnn Gelimesi, Hacettepe Beeri Bilimler Dergisi, 10/3 (Haziran 1980), s. 118. 571 BCA BMGMK, (30.10.0.0/66.440.9. Tarih: 8.10.1925).

96

konularnn ksmen zel idarelere braklmasn. 6- ki ya da vilayette idare konusunda bir daire tekil edilerek, bir genel mfettiin idaresine verilmesini. 7- Kaymakamlarn nahiye zerinde denetim yetkisine sahip olmalarn ve merkez vilayette bir kaymakam bulundurulmasn. 8- Kazalarn en fazla otuz nahiyeden, vilayetlerin ise alt kazadan oluturulmasn teklif etmitir. Vilayetlerin idaresiyle ilgili olarak, II. TBMM Dneminde gndeme birok talep gelmitir. Bursa vilayetinin Kirmast kazasnn ismi Mustafa Kemal Paa, zmirin Nif kazasnn ad da Kemalpaa olarak deitirilmitir.572 Meclis, 8 Aralk 1924te Trabzon Mebusu Muhtar Beyin Beyolu ve skdar Vilayetlerinin lavedilerek, kaza eklinde idaresi ile ilgili verdii kanun teklifini grmeye balamt. Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey, buralarn kaza yaplmas teklifine idarede yaanabilecek skntlardan dolay kar kmtr. Kayseri Mebusu Ahmet Hilmi Bey ise teklife destek vererek, bu tr taksimatlarda lnn kesinlikle nfus veya iktisad durum olamayacan; baz az nfusa sahip olan yerlerin mecburiyetten dolay vilayet yaplabileceini savunmutur.573 13 Aralk 1924te karlan 532 sayl Kanunla ise Mardin vilayetine bal olarak Reslayn kazas tekil edilmi ve Krkkilise vilayetine bal Mustafapaa kazas lavolunmutur. 574 Krkkilise Mebusu Dr. Fuat Bey, Krkkilise isminden duyduu rahatszlk zerine bu ismin Krklareline tahvili hakknda bir kanun teklifi vermi; Dersim Mebusu Feridun Fikri Bey de, Fuat Beye destek vererek unlar sylemitir: Dersimde baz nahiye merkezleri vardr. Mesel (Bavartanik) gibi... Vartann Ermeni ismi olduu malumu linizdir Binaenaleyh byle gayri mill isimlerin devam ve bekas caiz deildir. Dhiliye Vekili Recep Bey, isim deiikliklerinin bir anda yaplmasnn mmkn olmadn u szleriyle ifade etmitir: Muhterem arkadalar! Btn memlekette kylere varncaya kadar isimlerinin tebdili lzm gelen mahallerin miktar ne kadar ok olduunu bilir ve
572 573

Bilgi, a.g.m., s. 339. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, s. 32-36. 574 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 10, s. 460-470; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 3, kinci Basl, TBMM Matbaas, Ankara, 1942, s. 28; Resm Gazete, 7.1.1341, Say: 81, Kanun No: 532.

97

tahmin edersiniz. Bu bir anda yaplnca, memleket ierisinde posta hidemat, nfus hidemat veraset meseleleri kuyudat ve saire, hulsa; btn muamelt iinden klmaz bir kemeke manzaras arz etmek mecburiyetinde kalacaktr. Onun iin... Neticeye doru tedricen yrmek daha muvafk ve daha faydal olacaktr.575 Yaplan grmelerden sonra 20 Aralk 1924te karlan 537 sayl Kanunla, Krkkilise ismi Krklareline dntrlmtr.576 1924 senesi Muvazene-i Umumiye Kanun Layihasnn 36. maddesinde yer alan bir hkmle, 1925 ylna kadar mlk tekilatn nfus, iktisadi ve corafi vaziyetinde yaplacak tadil ve slaha hkmetin mezun olduu hkm getirilmi; Mebuslar ise bu yetkiyi eletirerek, anayasa ile belirlenen mlk yaplanmann dnda, ara bir yolun benimsenemeyeceini iddia etmilerdir.577 Malatya Valisi Abdullah Nevzat Tandoan578, 1.12.1925 tarihinde Dhiliye Vekletine ve Bavekil smet Paaya yazd yazda, Malatyann merkez vilayet olarak kalmasn; Sivasn Darende, Grn ve Divrii ile Maran Elbistan kazalarnn Malatyann snrlar ierisine alnmasn teklif etmitir. Tandoan, bu uygulamayla mekteplerin ve ilmi messeselerin hzla gelieceini vurgulamtr.579 Vilayetlerin konumlarnda ciddi deiiklikler 30.05.1926 tarihinde karlan 877 sayl Tekilt- Mlkiye Kanunu ile yaplmtr. Kanuna gre; on bir vilayet kaza haline getirilmi, bylelikle vilayet says 74ten 63e inmitir.580 Mu ta kaza yaplan vilayetler arasndadr.581 Yine 877 sayl Kanunla, yirmi yedi kaza nahiye

575 576

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, s. 190. Dstur, nc Tertip, C. 6, s. 49; Resm Gazete, 14.1.1341, Say: 82, Kanun No: 537. 577 Mecliste konu ile ilgi tartmalar iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 157-199. 578 1894 ylnda stanbulda doan Abdullah Nevzat Bey, 1914te stanbul Darlfnunu Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra eitli yerlerde retmenlik ve orduda adl mavirlik yapmtr. 1 Eyll 1925te Malatya valiliine atanan Nevzat Bey, bu grevden istifa ederek, 1927de III. Dnem TBMMye Konya Milletvekili olarak girmitir. 12.6.1929 tarihinde milletvekilliinden istifa ederek, Ankara Valilii ve ehremaneti Vekilliine getirilmitir. Soyadn Atatrkn verdii Tandoan, Ankaray 17 yla yakn ynetmi ve Ankarann modern bir ehir olmasnda, devrimlerin benimsenmesinde olduka fazla hizmeti gemi bir yneticiydi. Ynetim alannda ekolden birisi olan Nevzat Tandoan Ekoln ynetim hayatna idarecilii ile kazandran ve halk tarafndan da ok fazla sevilen Tandoan, henz daha aydnlatlamayan bir nedenden dolay 9.7.1946 tarihinde vali konanda intihar etmitir. Bkz. Abdullah Nevzat Tandoan, III. Dnem, TBMM Arivi, DN: 725; Mehmet Aldan, z Brakan Mlki dare Amirleri, C. I, s. 463-484; Mehmet Aldan, Nevzat Tantoan, SD, C. II, S. 3, (Mays 1988), s. 47-58; Orhun v.d., a.g.e., s. 575-593. 579 BCA BMGMK, (30.10.0.0/66.440.11). Bkz. Ek: 6-6/1. 580 Kaza haline getirilen on bir vilayet unlardr: skdar, Beyolu, atalca, Gelibolu, Gen, Ergani, Ardahan, Siverek, Kozan, Mu ve Dersim. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, s. 612. 581 Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 1394-1395.

98

haline getirilmi, altm nahiye kaldrlm582 ve 18 tane de yeni ile kurulmutur.583 Meclis, grmelerinde vilayet ilgalarnn temel sebebi umum gelirlerin yetersizlii olarak gsterilmi ve sorun bu perspektifte ele alnarak tartlmtr. 24 Ekim 1926da karlan 412 sayl Kararnameyle resm ilemlerde ve haberlemelerde karklklara neden olduu gerekesiyle, iki isimli illerimizin yalnz bir isimle anlmas salanmtr. Kararnameye gre; Hamidabat-Isparta, SaruhanManisa, Karahisararki-ebinkarahisar, Karesi-Balkesir, Kocaeli-zmit, MenteeMula olarak anlmaya balanmtr.584 24 Kasm 1926da karlan 4395 sayl Kararnameyle Bayazt vilayetinin ismi Arya; 25 Haziran 1927de karlan 365 sayl Kararnameyle de Bozokun ismi Yozgata evrilmitir.585 18 Nisan 1929da karlan 1426 sayl Kanunla ise vilayetlerin idaresi yeniden tanzim edilmitir. 2.4.2.7. Birinci Umum Mfettiliin Tekili ve Faaliyetleri Umum Mfettilik yntemi eyh Sait Ayaklanmasndan sonra tekrar gndeme gelmitir. Hkmetin, Bursa Mebusu Emin Beye hazrlatt rapora gre; 1- Van, Bitlis, Erzurum, 2- Elaz, Mardin ve Diyarbakr vilayetlerinden oluan iki genel mfettiliin kurulmas kararlatrlm; fakat tatbikat ancak 1927 ylnda mmkn olmutur.586 Mete Tunaya gre; Umum Mfettiliklerin kurulma nedeni skynetimin yerini dolduracak olan bir yetke araydr. ark vilayetleri (Elaz, Urfa, Bitlis, Hakkri, Diyarbakr, Siirt, Mardin ve Van) iin bir Umum Mfettilik kurularak bana brahim Tli (ngren) Bey atanmtr.587 Tek-parti dneminde
582 583

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, TBMM Matbaas, Ankara, s. 612-614. Kurulan ileler ve bal bulunduklar vilayetler yleydi: Baskil (Elaziz), Glpazar, Osmaneli (Lefge), Bozyk (Erturul), Sorgun (Bozok), umra, Hadim, Cihanbeyli (Konya), Bucak (Burdur), Kre (Kastamonu), Torbal (zmir), Nizip (Gaziantep), Susurluk (Karesi), Gerc (Mardin), Hilvan, Yaylak (Urfa), Polatl (Ankara), Serik (Antalya). Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, s. 614. 584 Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 1681. 585 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 681; Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 1019. 586 Hkimiyet-i Milliye, 24 Haziran 1932, s. 3. 587 1875te stanbulda doan brahim Bey, 1893te Askeri Tbbiyeden Doktor-Yzba olarak mezun olmutur. Mustafa Kemal Paa ile Samsuna kanlar arasnda bulunan brahim Tali Bey, Moskovaya gnderilen heyette Siyasi Mavir olarak grev yapmtr. 1921de d ileri kadrosuna atanm, Batum Konsolosluu memurluundan sonra; 1924-1926 yllar arasnda Varovaya fevkalade murahhas ve orta eli olarak atanmtr. TBMMnin II. Dnemi iin yaplan seimlerde Diyarbakrdan milletvekili seilen brahim Bey, 1927de Birinci Umum Mfettilik, 1932de ise Trakya Umumi Mfettilik grevine tayin edilmitir. Bkz. brahim Tali (ngren), Tercme-i Hal Kad, III. Dnem, TBMM Arivi, DN: 489; Orhun v.d, a.g.e., s. 485-486; Ayrca milletvekilliinden istifas ile ilgili olarak bkz. ngren, a.g.d., 489; Tayin haberi ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Cumhuriyet, 26 Terinisni, 1927; Abidin zmen, Genel Mfettilikler Hakknda Bir Dnce, dare Dergisi, S. 184, Ocak-ubat 1984, s. 247.

99

Umum Mfettilikler, 25 Haziran 1927de TBMM tarafndan kabul edilen Umum Mfettilik Tekiline Dair Kanun588 ile kurulmutur. III. TBMM Dneminde 25 Aralk 1927de 5977 sayl Kararnameyle kuruluu gerekletirilen bu ilk mfettilie, Birinci Umum Mfettilik ad verilmitir.589 Umum Mfetti, Dhiliye Vekletinin istei ve cra Heyetinin kararyla tayin olunuyordu. Mfettilik kadrosunda; ba mavir, mavirler, ube mdrleri, ordu zabitan, memurlar ve eitli mstahdemler grev yapacaklard. Umum Mfetti, mntkas dhilinde hkmetin vekili ve umum vekillerin mmessili idi. Bu sfatla bata valiler olmak zere btn memurlar kendisine kar mesul ve sorumluydular. Umum Mfettilerin balca grevleri ise unlard:590 1- Asayi ve inzibatn teminine nezaret etmek. 2- Kanun ve nizamn tatbikini ve icrasn takip ederek denetlemek. 3- Mntkas dhilinde ahalinin ahsi ve tasarrufi haklarn korumak. 4- Halkn iskn ileri ve kyllerin araziye ait sorunlaryla ilgilenmek. 5- Mntkas dhilindeki valilerin, memurlarn memurin kanunu erevesinde denetimini yapmak ve mahsuru grlenleri grevden almak. 6- Mntkas dhilindeki btn mfettileri, maarif eminlerini, valileri, mdrleri ve memurlar gerekli grd vazife ve faaliyetlere sevk etmek. 7- Belediyeler zerindeki kontrol hakkn gerek grd tarza icra etmek. Diyarbakr merkezli Birinci Umum Mfettilik grevini brahim Tali Bey, 5 Aralk 1932ye kadar srdrmtr. Dier Birinci Umum Mfettilik grevini yapan ahslar srasyla; sivil kkenli bir brokrat olan Ahmet Hilmi Ergeneli591,

588

Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 1887-1888; Kanunun mzakereleri iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 29, s. 61; C. 33, s. 135, 425-426, 472, 489-492. 589 Mete Tunay, TPY, s. 174-175. 590 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 682-686; Kocak, a.g.e., s. 304-307. 591 1887de Yunanistan snrlar iinde kalan Ortakyde doan Ahmet Bey, 1910da Mlkiye Mektebini, 1911de ise htiyat Zabit Mektebini bitirmitir. Birok yerde kaymakamlk, mfettilik ve mutasarrflk yaptktan sonra 1923te Bursa, 1924te Amasya valisi oldu. 1927de bir mddet ra-y Devlet Azal, daha sonra ileri Bakanl Mstearl ve 28.02.1933 ile 23.02.1935 tarihleri arasnda ise Birinci Umum Mfettilik grevlerinde bulunmutur. Hilmi Bey, V., VI. ve VII. Dnemlerde anakkaleden milletvekili seilmitir. Bkz. Ahmet Hilmi Ergeneli, ieri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1482; Baltaolu, a.g.e., s. 194; 120. Ylnda Dantay, s. 130; Gne, TPT, V. Dnem, C. II, s. 153-154; ankaya, a.g.e., C. IV, s. 1279-1281.

100

Abidin zmen Bey592 ve Avni Doan Beydir.593 Birinci Umum Mfettilik Ba Mavirlii grevlerine ise; Balkesir Valisi Sleyman Mmtaz Savut, 1934te Kastamonu Valisi Ahmet Fuat Baturay, 1936da Dhiliye Vekleti Mahalli ler Umum Mdr Nci Kcman, 1937de orum Valisi Ziya Tekeli, 1939da Mu eski Valisi Refet Kutbay, 1943te ise nc Umm Mfettilik Ba Maviri Sakp Beygo atanmtr. Mfettilik blgesinde, Diyarbakrda sekiz karakol, Mardinde sekiz jandarma ve snr karakolu, Siirtte on, Bitliste be, Muta drt, Urfada dokuz ve Vanda da on bir Jandarma karakolu yaplmtr. Toplamda ise blgede 58 adet rnek saylabilecek karakol ina edilmitir.594 13 ubat 1929 tarih ve 7640 sayl Kararnameyle Birinci Umum Mfettilik mntkas ierisine Bayazt (Ar) Vilayeti de ilave edilmitir.595 Hkmetin bu mfettilie 19 yeni kadro ve parti ileri iin de bir memur atanmas talebi, 24 Haziran 1938de karlan 3484 sayl Yasayla kabul grmtr. 596 Birinci Umum Mfettilik alma brolar tekilat iinde; CHP Halkevleri leri Masasnn (Brosu) kurulmas ve bu broda bir memur grevlendirilmesiyle birlikte CHP ile Umum Mfettilikler arasnda organik bir ba oluturulmutur. Kuruluundan itibaren Genel Mfettilik, blge vilayetlerini parti mmessili sfatyla, btn parti muamelatn ve Halkevlerinin idar, mal ilerini, almalarn, seimleri, blge neriyat ile hayr kurumlar muamelatn tetkik ve takip etmitir.597

592

1890da Nidede doan Abidin Bey, 1911de Mlkiyeden mezun olmutur. Baz yerlerde kaymakamlk yaptktan sonra Mlkiye Mfettilii; Bitlis, Mu, Antalya ve Bursa Valilii yapmtr. 1934te Aydn Milletvekili seilmi, 1935te Birinci Umumi Mfettilie atanmas zerine milletvekilliinden ekilmitir. 1943 ylnda Trakya Umum Mfettiliine getirilmi fakat 1947de bu grevinden istifa etmitir. Bkz. Zeynelabidin zmen, ieri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1323; Orhun, v.d., a.g.e., s. 449-453; ankaya, a.g.e., C. IV, s. 1421-1423. 593 1892de Yozgatta doan Mehmet Avni Bey, 1913 ylnda Mlkiyeyi bitirmitir. eitli yerlerde kaymakamlk yaptktan sonara, 1923te II. Dnem Bozok Mebusu olarak TBMMye girmitir. ark stikll Mahkemesi yelii de yapan Avni Bey, III, IV, V ve IX. Dnemlerde Yozgattan Milletvekili seilmitir. Avni Bey, Kastamonu, Samsun ve Ankara Valiliinin yan sra 1943te Birinci Umumi Mfettilik grevini de ifa etmitir. VI, VII ve XI. Dnemlerde ise ankrdan milletvekili seilmitir. 1961de Kurucu Meclis yeliinde bulunan Avni Bey, 8. nn Hkmetinde Devlet Bakanl grevi de yapmtr. Bkz. Avni Bey (Doan), Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, DN: 466; Avni Doan, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 4072; Mehmet Aldan, Mlki darede z Brakanlar, TD, Yl: 66, S. 402, Mart 1994, s. 223. 594 Koak, a.g.e., s. 86-88. 595 Serap Ta, Umm Mfettilikler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 1997, s. 57. 596 Birinci Genel Mfettilik, Gneydou Birinci Genel Mfettilik Blgesi, stanbul, 1939, s. 434. 597 Koak, a.g.e., s. 96.

101

2.4.2.8. Mlk Amirlerinin Uygulamalarnn Bir Deerlendirilmesi Baz idarecilerin yetki snrlarn zorladklar hatta usulsz baz uygulamalar yaptklar iddialar ska karlalan bir durumdur. Atatrk dneminde bu erevede brokratlar hakknda yaplan birok tahkikatn ve mahkemenin onlarn aklanmalaryla sonulanmas olduka dikkat ekicidir. Atatrk dneminde grev yapan valilerin genel olarak u nedenlerden dolay kovuturmaya tabii tutulduklar grlmektedir:598 1- Vatandalar kanunsuz hapsetmek, darp ve hakaret etmek. 2- Rvet, zimmet, ihtilas (para alma, arma). 3- Grevi ihmal ve suiistimaller. Valilerle ilgili sulamalardan bir ksmn, seimlere mdahale ettikleri iddialar oluturmaktadr. 18 Aralk 1924te Gmhane Mebusu Zeki Bey, Kelkit kazasnda yaplan seimler iin vali599 ve jandarma komutannn oraya giderek, alt yedi gn kaldklarn ve tahrirat ktibine zorla rey yazdrmak suretiyle seime mdahale ettiklerini iddia etmitir. Dhiliye Vekili Recep Bey, vali ile jandarma komutannn intihaplar esnasnda bu yerleri gezmelerinde hibir mahsurun olmadn; valinin istedii kiiye reyleri yazdrabileceini ifade etmitir. Ayrca, Gmhane vilayetinde Halk Frkasnn ok gl olmasna ramen mstakil olarak Zeki Beyin mebus olarak seilmesini, seimler zerinde valinin hibir basksnn olmadnn ispat anlamna geleceini savunmutur.600 29 Ocak 1925 tarihli oturumda ise Mersin Mebusu Besim Bey, Urfa valisi hakknda yetkilerini keyfi kullanarak belediye reisine iten elektirdii ve yerine ehliyete sahip olmayan birisini atad gerekesiyle sulamalarda bulunmutur. Dhiliye Vekili Cemil Bey, belediye reisi olan bu zat hakknda suiistimalden dolay

598

Baltaolu, a.g.e., s. 240; Memurin Kanununun 23. Maddesinde memurlara verilecek olan takdirname ile ilgili hkmler yer alm, yine kanunun 26. Maddesiyle memura verilecek olan inzibti cezalar, ihtar, tenbih, maa kesimi gibi cezalarn zerinde durulmutur. Ayrca daha sonra karlan Dhiliye Memurlar Kanunu ile de baz dzenlemelere gidilmitir. Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 670-671; TBMM Kav.M., Devre: 3, C. 8, s. 811-812. 599 Seimde yolsuzluk yapt ileri srlen vali Ahmet Durmu Evrendilek Bey olup, 1924-1926 yllar arasnda Gmhane valilii grevini yerine getirmitir. Bkz. Ahmet Durmu Evrendilek, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 76. 600 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 11, s. 208-210.

102

bir tahkikatn yaplmas sonucunda grevden alndn; valinin yapt icraatn Memurin Muhakemat Kanununun 12. maddesine uygun olduunu aklamtr.601 1923-1925 yllar arasnda Adana Valilii yapan Hilmi Uran, gazeteci kr Ouz ve arkada Ali Rhinin, o gnn artlarnda su tekil edecek olan szlerinin Emniyet Mdrlne ikyeti ve konunun Ankara stikll Mahkemesine tanmasyla da ilgin bir olay yaanmtr. zmir Mebusu Savc Mustafa Necati Bey, valiye telgraf ekerek derhal ahitler Abdlkadir, Fuat ve Vehbi Beylerin Ankaraya gnderilmesini istemitir. Valilik bu ahslar harcrah yokluundan gnderemeyince Necati Bey, 19 Mart 1925te Vali Hilmi Beyi uyarmtr. Uyarya krlan Hilmi Beyin saygszlk addedilen bir telgraf ekmesi, yarglanmak zere Ankara stikll Mahkemesine arlmasna neden olmu, valinin tutuklanma karar Dhiliye Vekili Cemil Uybadnn araya girmesiyle engellenmitir. Fakat Ankara stiklal Mahkemesi, valiyi 250 TL para cezasna arptrm, bu cezay da Cemil Uybadn rtl denekten karlatmtr. Adana Valisi Hilmi Bey ise daha sonra bu tr denekleri, Adana Belediye Bakan Ali Mnif Yeenaay canndan bezdirecek bir hale gelse de belediyenin muhtalar sevk tahsisatndan karlamak zorunda kalmtr.602 Siverek Mebusu Kadri Ahmet Bey, Ankara Valisi Atf Beyin zorla evinde arama yaptrarak, kanuna riayet etmedii konusunda bir sual takriri vermiti.603 Dhiliye Vekili Cemil Bey, bu takrire 9 Haziran 1926da mlkiye mfettiinin raporuna gre cevap vermitir. Cemil Bey, Kadri Beyin yannda ofr olarak alan bir zatn, iinden ayrlmasndan dolay Kadri Beyin alacana mukabil ailesini ve eyasn zapt ettiine dair ikyette bulunduunu; ikyet zerine Vali Atf Beyin de Kadri Beye bir mektupla iki jandarma gnderdiini, eve zorla girilmediini, dolaysyla valinin yanl bir uygulamasnn olmadn savunmutur.604 1924-1926 yllar arasnda zmir Valilii yapan hsan Latif Paa ise valilii esnasnda memuriyet vazifesini ihmal ve suiistimal eyledikleri gerekesiyle Polis Mdr Rfat ve skn Mdr evki ile birlikte haklarnda tahkikat yaplmtr.

601

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 12, TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 358-361; Mersin Mebusu Besim Beyin hakknda sorular ynelttii Urfa valisi 1924-1928 yllar arasnda grev yapm olan Ahmet Fuat Baturaydr. Bkz. Ahmet Fuat Baturay, SDN: 1548. 602 Uran, a.g.e., s. 181; Aybars, a.g.e., C. II, s. 353, 355. 603 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 26, TBMM Matbaas, Ankara, s. 268. 604 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 26, s. 268-269.

103

ra-y Devlet, hsan Paann milletvekilli olmasndan dolay TBMMye mracaat edilmesine ve dosyann Dhiliye Vekletine gnderilmesine karar vermitir.605 Sinop Valisi Nizameddin Bey, kanunlara muhalif olarak bir kiiyi tahliye etmesinden dolay para cezasna arptrlm ve ay memuriyetten menedilmitir. Fakat 11.11.1926 tarihinde yaplan incelemeden sonra Nizameddin Beyin hibir art niyet tamadna kanaat getirilerek, affna karar verilmitir.606 Denizli Valilii esnasnda Cemal Bey, zmir Mntka Bamdrlnden, ihtiya sahiplerine datlmak zere gnderilen zira gday zenginlere satmak ve Ziraat Mdr Aziz Beyin gayr-i kanun muamelelerine gz yummakla sulanmtr. Fakat 08.02.1927de TBMM Memurin Muhakemt Encmeninin tahkikattan sonra Cemal Beyin meni muhakemesine karar verilmitir.607 Mlk amirler arasnda baarlaryla gndeme gelerek, takdirname ve dl alan pek ok yneticiye rastlanmtr. Takdirname alan valiler arasnda zellikle Cumhuriyetin stanbuldaki ilk valisi olan ve stanbulda nemli hizmetleriyle anlan Ali Haydar Bey gsterilebilir. Ali Haydar Beyin hizmetleri arasnda modern manada bir itfaiye tekilat kurmas, mezbaha ve ekmek fabrikas amas saylabilir. Ali Haydar Beyin en nemli siyas baars ise Halife Abdlmecit Efendinin grltszce yurt dna karlmas srasnda grlmtr.608 2.5. KNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER smail Cem, 1923-1938 tarihleri arasn asker militarizm dnemi olarak yorumlam ve ordunun kendi sivil kadrosu ile devleti ynettiini savunmutur.609 Bu dnem ierisinde Kemalist devrimci siyasetin ana gc olarak Trk Silahl Kuvvetleri karmza kmaktadr. Hatta Kemalist siyasal elitin, ordudan baka dayanacak eylemci/organize g oda da yoktur.610 II. TBMM Devrinde ordu; siyaset iinde, Kemalist siyasal elit ile muhalif siyasal elitlerin kendi taraflarna
605

hsan Latif Skmen, hsan Paa Hakknda 13 ubat 1933 Tarih ve 18/34 Nolu uray Devlet Karar, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1629. 606 Dstur, nc Tertip (3 Terinisani 1926-24 Terinievvel 1927), C. 8, Trk Uaklar Merkez Heyeti Matbaas, Ankara, 1928, s. 3; Resm Gazete, 23 Terinisani 1926-Say: 518; Bu konu zerindeki Meclis grmeleri iin bkz; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 27, s. 37. 607 Ali Cemal Bardak, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 118. 608 Aldan, Yulu, s. 51-52. 609 smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 4. Basm, Cem Yaynevi, stanbul, 1974, s.297. 610 zda, a.g.e., s. 43; Vedat Bilgin, Trkiyede Anti-Demokratik Dnce Gelenei zerine Trkiye Gnl, S. 1, Nisan 1989, s. 16.

104

ekmek iin zerinde siyasi oyunlar oynanan, Kemalist devrimin destekleyici gc olan bir rgttr.611 Nisab- Mzakere Kanununun612 4nc maddesiyle, meslei askerlik olan kiilere ayrcalkl bir dzenleme yaplmas, rgtn gcn aka ortaya koymaktadr.613 3.4.1923 tarihli seim kanununun getirdii frsatla, II. TBMMye mebus-ordu komutan birok kii girmeyi baarmtr. Tablo9 Mebuslukla Ordu Komutanln Birarada stlenmi Olan ahslar614 S.No: Komutanlar Bulunduu Grevi Seildii l Fevzi Paa Erkn Harbiyei Umu.Reisi stanbul 1Kzm Karabekir Paa 1. Ordu Mfettilii stanbul 2Ali Fuat Paa 2. Ordu Mfettilii Ankara 3Cevat Paa 3. Ordu Mfettilii Elaziz 4Refet Paa Trakya Komutanl stanbul 5zzettin Paa 1. Kolordu Komutanl Aydn 6Ali Hikmet Paa 2. Kolordu Komutanl Bursa 7kr Naili Paa 3. Kolordu Komutanl Krklareli 8Kemalettin Sami Paa 4. Kolordu Komutanl Sinop 9Fahrettin Paa 5. Kolordu Komutanl zmir 10Cafer Tayyar Paa 7. Kolordu Komutanl Edirne 11Bu grevler arasnda en dikkat ekici olan 4. Kolordu ile ordu mfettilikleri arasnda en byk gc oluturan 3. Ordu Mfettilii grevine Elaziz Mebusu Cevat Paann atanmasdr. Bu atamada muhtemelen Mustafa Kemal Paa, kendisine kar bir muhalefet hareketine giriemeyecek olan Cevat Paay, atanmas dnlen Kzm Karabekire tercih etmitir. Kzm Karabekir Paa ise 1. Ordu Mfettilii grevine getirilmitir. 17 Austos 1923de Ali Fethi Beyin Bavekil olmasndan sonra muhalefet hareketi de belirginlemeye balamtr. Mustafa Kemal, 25 Ekimde vekilleri ankayaya ararak istifa etmelerini, yeniden seilirlerse ise reddetmelerini sylemitir. Plana gre sadece grevde Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekili Fevzi Paa kalacaktr.615 smet Paaya gre; ortaya kmas muhtemel bir hkmet bunalm, Mustafa Kemal tarafndan Cumhuriyetin ilan iin tasarlanm bir suni
611 612

zda, a.g.e., s. 43. TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 19; Kanun No: 18, Resm Gazete, 21 ubat 1337 No: 3. 613 TBMM Z.C., I. Dnem, C. 3, s. 511. 614 Trk stikll Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s. 21, 57, 96, 100, 114, 144, 166, 179, 221, 247. 615 Ylmaz Altu, Trk nklap Tarihi, dal Neriyat, 5. Bask, stanbul, 1983, s. 175.

105

bunalmd.616 Meclisin iinde ordunun gc, Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekili Fevzi Paa ve Meclis Bakan Mustafa Kemal vastasyla korunmaya allm; Cumhuriyetin ilanndan yedi gn nce dikkat ekici bir ekilde subaylarn maalar bilinli olarak artrlmtr.617 2.5.1. Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin Kurulmas Meclis, Siirt Mebusu Halil Hulki Efendi ile elli arkadann verdii kanun teklifi sonucunda, 249 sayl eriye ve Evkaf ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekletlerinin lgasna Dair Kanunu kabul etmitir. Kanunla, Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekleti kaldrlm yerine Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti tesis olunmu; Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisinin Bavekil tarafndan belirlenerek, Reisicumhurun tasdikiyle tayin olunmas hkm getirilmitir.618 Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin kurulmas ile Ali Fuat Cebesoy ve Arif Bey (Ayc), Milli Mdafaa Vekletinin yetkilerinin daraltldn, hatta bu Vekletin, Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin emrine girdiini iddia etmilerdir. Bu ahslarn kayglarnda aslnda doruluk paynn olduunu mit zda; Ordunun TBMMnin denetiminden kmas ve Mustafa Kemalin kendi denetimine gemesi, gerektiinde de bu gc bask arac olarak kullanmasnn hukuk koullarnn bu kanunla saland teziyle ortaya koymaktadr.619 2.5.2. Komutanlarn TBMMden Uzaklatrlma abalar Askerlik ile mebusluun bir kiide toplanmasnn sakncalarn gren Mustafa Kemal, durumun dzeltilmesi ynnde bir tavr sergilemi ve asker olan mebuslarn vaziyetleriyle ilgili Meclise bir tezkere sunulmutur.620 19 Aralk 1923 tarihinde karlan 385 sayl Trkiye Byk Millet Meclisine ntihabedilen ve Edilecek Olan Bilumum Mensubini Askeriyenin Tbi Olacaklar erait Hakknda Kanun621 ile hedeflenen dzenlemeler yaplmtr. Bu kanunun ilanndan en ge on gn ierisinde
616 617

nn, Hatralar, s. 441. Mustafa Kemal Paa, 20 Ekim 1923 tarihinde Subaylarn Aylk ve Olaanst denekleri Hakknda Kanun Tasars mnasebetiyle Mecliste yapt konumasndan orduya kar kadirinaslmz gstermeliyiz demitir. Bkz. Gencay aylan, Ordu ve Siyaset, ASBF Armaan, Kanun- Esasnin 100 Yl, Ankara, 1978, s. 398. 618 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 24; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 2, s. 241. 619 zda, a.g.e., s. 50-51. 620 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 107. 621 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, s. 322-323; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 2, s. 72.

106

btn asker snf mensuplarnn grevlerinden istifa etmeleri veya emekliye ayrlmalar gerekmekteydi. Bunu yapmayanlar TBMM azalna seilemeyecekler, seilseler dahi seimleri geersiz saylacakt. Mebus seilenlerin mktesep haklar konusunda ise istifalar ya da mebusluklarnn bitmesi durumunda, mebusluktan nceki sicillerine gre muamele yaplacakt.622 385 sayl Kanunla, subaymebuslarn hibir ekilde TBMM almalarna katlamayaca hkmnn getirilmesi, ordunun siyasetten ayrlmasnn bir balangcn tekil etmitir. Mdafaa-i Milliye Vekili Kzm Paa, 385 sayl Kanunun getirdii duruma; insanlarn kendilerine oy verirken hem yasama grevlerini hemde ordu grevlerini deerlendirdiklerini, dolaysyla ordu grevinde bulunduklar sre ierisinde kendilerine mezuniyet verilmesini isteyerek muhalefet etmitir.623 Gmhane Mebusu Zeki Bey ise Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekilinin kabine iinde yer almasn; asker mebuslarn hem siyasette, hem de orduda grev yapmalarn iddetle eletirerek, durumu paalar saltanat olarak tanmlamtr.624 smet nn bu paalardan Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paann Meclisi tercih etmelerine ramen komutanlklarn da ellerinde bulundurduklarn, asl mnakaann da zaten bu durumdan kaynakland savunmutur.625 Aslnda 385 sayl Kanunla, mebuslukla-askerliin bir zatn uhtesinde toplanmas engellenmenmi, sadece Meclisteki mzakerelere katlmalarna izin verilmemitir.626 zmit Mebusu brahim Beyin 19.12.1923 tarihinde verdii takrirle bir ara yol bulunarak; kr Naili Paa, Kemalettin Sami Paa, Ali Hikmet Paa, Cafer Tayyar Paa, Fahrettin Paa, Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Cevat Paa ve zzettin Paa gibi asker-mebus olan ahsiyetler izinli saylmtr.627 2.5.3. Mustafa Kemal Paa Taraftarlar ve Asker Kkenli Muhalifler Arasndaki Mcadeleler Mustafa Kemalin seimlerde ok titiz davranmasna ramen, II. TBMM bir trl tam bir Kemalist yapya sahip olamamtr. Her geen gn Meclisteki asker
622 623

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, s. 317. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, s. 320. 624 akan, a.g.e., s. 186; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, s. 318-319. 625 nn, Hatralar, s. 454. 626 zda, a.g.e., s. 48. 627 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 4, s. 324.

107

kkenli elitin iktidara ortak olma abasna rastlanlmtr. Bu konuda muhaliflerin yaptklar almay smet Paa yle ifade etmitir: Fevzi Paa bana, bundan sonra yaplacak slahat ve icraat iin Atatrkn eski arkadalar ile ileri gelen arkadalarla grlp yaplacak ileri beraber kararlatrmay usul ittihaz etmesini teklif etti Ben de evet dersem, Fevzi Paa, Atatrke gidip bu karar syleyecek ve bundan sonraki almalarn byle yrtlmesini teklif edecek.628 smet Paa bu teklifi, devlet bakannn kordon altna alnmas anlamna geleceinden reddetmitir. Hepere gre; Mecliste homojen-kemalist bir yapnn kurulamamasndan dolay, Mustafa Kemal zaman zaman Meclisteki hiziplerle pazarlk yapmak zorunda kalmtr. artlar Mustafa Kemali, TBMMnin bir sre kayt ve arta tabi tutulaca bir sistemi yrrle koymaya zorlamtr. Mustafa Kemal de ahsna ynelik birtakm hareketleri, TSKya ynelik olarak gstermitir.629 Mustafa Kemalin etkisiyle karlan 385 sayl Kanun ve 249 sayl Kanunun 8. maddesinin muhaliflerin elini iyice zayflattn sylemekte mmkndr. Muhaliflerin sesini yksetmelerine neden olan olaylardan birisi de Bakomutanln Reisicumhur da toplanmas konusunda yaanmtr.630 Bakomutanlk konusunda en iddetli itirazda bulunan kii olan Eskiehir Mebusu Arif Bey, bakomutan tayin ve seiminin memleket ve millet iin hayati bir mesele tekil ettiini dolaysyla Gazi Paadan sonra Cumhurbakan olacak olan ve askerlikten anlamayan bir sivile verilecek olan bakomutanlk grevinin bir felaket getirebileceini iddia etmitir. 631 Arif Bey, Bakomutann Heyet-i Vekile ile ra-y Askeriye tarafndan seilmesini nermitir.632 Aslnda Arif Beyin endiesinin kaynan, Mustafa Kemal Paann Bakomutan olmas oluturmaktadr. Gn getike muhalif olan asker kkenli mebuslarla, Mustafa Kemal arasnda orduyu ele geirme mcadelesi iyice suyuzne km; mcadele esnasnda bile Mustafa Kemal, iktidar paalarla paylamay bir an bile dnmemitir. Mustafa Kemal bu dorultuda, varlklarn kendisine balayan Mill Mcadelenin ikinci

628 629

nn, Hatralar, s. 437-438. Metin Heper, Trkiyede Devlet, Demokrasi Gelenei ve Silahl Kuvvetler, Trkiyenin Savunmas, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara, 1987, s. 156. 630 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 8, s. 336. 631 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 8, s. 337. 632 Anayasann bu maddesi iin bkz. Kili-Gzbyk, a.g.e., s. 136; Erdem, a.g.e., s. 34.

108

derecedeki komutanlaryla, her ne pahasna olursa olsun yoluna devam etmitir. Zrcher, Kurtlu Sava erkn Kl Ali, Ali etinkaya ve bu erkna dhil olmayan Recep Peker ve Yunus Nadi gibi kiilerin; Mustafa Kemal ile Kzm Karabekir, Refet ve Ali Fuat Paa gibi ahslarla arasn atklarn ne srmtr.633 Ordu iinde yeterli hareket alan bulamadklarna inanan muhalif komutanlar birbiri ardna ordudan istifa etmeye balamlard. Kzm Karabekir Paann istifa gerekesini; ordunun geliimi iin sunduu layiha ve raporlarn dikkate alnmad ve Mustafa Kemalin kk rtbeli subaylarla i grd tezi oluturmutur.634 Mustafa Kemal bu istifalar Nutukta Paalar Komplosu olarak yorumlamtr. Mustafa Kemal Paa bu harekete karlk, gvendii komutanlara ifreli bir telgraf ekerek, hemen mebusluktan istifa etmelerini istemitir.635 Bu direktifi Ali Hikmet, zzettin, kr Naili ve Fahrettin Paalar hemen, Cevat Paa Ankaraya dnnden sonra yerine getirmitir.636 Cafer Tayyar Paa ise askerlik mesleinden istifa edip, yasama grevini tercih etmitir. Meclisteki muhaliflerden on kii 9 Kasm 1924 tarihinde HFden istifa ettiler. Sonuta Ali Fuat Paann (Cebesoy) bakanlnda Kzm Karabekir, Rauf (Orbay), Refet (Bele), Dr. Adnan (Advar) ve smail (Canbolat) 17 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ad altnda yeni bir siyasi parti kurdular.637 Cumhuriyet Dneminin ilk muhalefet partisi olan bu siyasi partinin bana, 28 Kasm 1924de Halk Frkasndan istifa eden Kzm Karabekir Paa gemitir. Muhalif askerlerin seslerini ykselttikleri dier bir konu ise Meclise Hkmet tarafndan 26 Ocak 1925 tarihinde getirilen li Asker ra kanun tasarsnn grlmesi srasnda yaanmtr.638 Bu Kanun, TSKnin sivil mercilerle olan ilikilerini dzenlemekte hem de ordunun iyapsnn nasl ekilleneceini belirlemekteydi. Kanunun en nemli yan Reisicumhura TSK ile ilgili yaplacak her
633

Erik Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, ev: Nushet Saliholu, Balam Yay., stanbul, 1987, s. 242-243. 634 Kzm Karabekir Paann, 26 Terinievvel 1924 tarihli Birinci Ordu Mfettiliinden istifas ile ilgili olarak Genelkurmay Bakanlna verdii dilekesi iin bkz. Atatrk, Nutuk, C. II, s. 852; Karabekir, Paalarn Kavgas, s. 315. 635 Atatrk, Nutuk (1919-1927), s. 577-579. 636 Komutanlarn Biyografileri, s. 21-22. 637 Ahmet Yeil, Trkiye Cumhuriyetinde Tekiltl lk Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cedit Neriyat, Ankara, 2002, s. 179-180. 638 li Asker ra Kanun tasars zerinde Mecliste yaanan tartmalarn iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 12, s. 333-347, 363-387. Kanun iin bkz. TBMM Kav.M., II. Devre, s. 240.

109

tasarrufa ekil verme imkn tanmasdr.639 Bu kanun tasarsn iddetle eletiren Karabekir Paa, Meclise getirilen li Asker ra Kanununun asker bir kimlikten ok siyasi bir kimlik tadn ileri srmtr. Karabekir Paa, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisinin bu raya ye olmasn ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin de Mdafaa-i Milliye Vekilinin adeta mstear gibi almas gerektiini savunmutur.640 Bu endieler zerine Bavekil Ali Fethi Bey; ura-y Askeri Riyaseti baka, Bakumandanlk meselesi ise baka bir meseledir. Efendiler; mevzuubahis olan kanun, ura-y Asker Kanunudur. Bakumandanlk Kanunu deildir641 demek suretiyle, endielerin yersiz olduunu savunmutur. Mustafa Kemal Paann ordu zerindeki fiili hkimiyetini kurumsallatrma giriimini, kanun tasarsnda yer alan li ray Askernin Reisi tabisi Reisicumhurdur ifadesi ile gerekletirdiini syleyebiliriz. Kzm Karabekir ve Erzurum Mebusu Rt Paalarn bu yetkiyi Mdafaa-i Milliye Vekiline vermek iin Meclise sunduklar nergeleri ise reddedilmitir. Asker kkenli muhaliflerin Meclisten de tasfiyelerini gerekletirecek frsat aslnda 13 ubat 1925te kan eyh Sait syan ile elde edilmitir. Bu isyan hareketi sadece muhalefetin tasfiyesini ortaya karmam ayn zamanda CHF ierisinde lml ve radikal kanat arasndaki atmay da meydana karmtr.642 Ali Fethi Beyin istifas ve smet Paann Bavekil seilmesinin hemen ardndan, 4 Mart 1925te karlan Takrir-i Skn Kanunu643 ile Cumhuriyet tarihinde yeni bir dneme girilmitir. zda bu dnemi, Mustafa Kemal ve Kemalist elitin, CHFnn ynetimi elinde tutan ufak bir grupla kendileri dnda hibir g merkezinin varlna tahamml etmedii bir dnem olarak yorumlamaktadr.644 Dnem ierisinde stiklal Mahkemelerinin balatt soruturmalar, iktidardaki CHP ile muhalefetteki TCFnn ilikilerinin daha da bozulmasna neden olmutur. eyh Sait syannn ok gemeden bastrlmasn mtakip asilerle onlar desteklemi olanlar ve baz

639 640

zda, a.g.e., s. 62. zda, a.g.e., s. 62, 66; Kazm Karabekir Paann li Asker ra Kanun Tasars zerindeki grleri hakknda daha detayl bilgi iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 12, s. 338-345. 641 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 12, s. 365-366. 642 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 127. 643 Dstur, nc Tertip, C. 16, Baveklet Matbaas, Ankara, 1934, s. 144; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 15, s. 131-149. 644 zda, a.g.e., s. 70.

110

gazeteciler ok sert muameleler grmlerdir.645 Bu olaydan sonra Hkmet, TCFye kar cephe alm, akca ispat edilememi olmakla beraber bu parti isyanla ilikili bulunarak 5 Haziran 1925 tarihinde kapatlmtr. Bylece temel meselelerle ahslar aras atmalarn rol oynad Cumhuriyet tarihinin ilk devresi kapanmtr.646 2.5.4. Asker Brokrasinin levinde Ortaya kan Baz Deiiklikler Genel olarak incelendiinde II. TBMMnin en dikkat ekici zellii, devrimleri yapan bir Meclis olmasdr. 1923-1927 yllar arasndaki faaliyetlere bakldnda, devrimin lokomotif unsurunu asker ve sivil brokrasi kesimi oluturmutur.647 Devrimin en youn yapld dolaysyla da en sert muhalefet hareketlerinin grld bu dnemde, devrimin TSK tarafndan oturtulduunu syleyebiliriz. Bata Kzm Karabekir olmak zere birok subay ise devrimci gidi karsnda direnmek istemilerdir. Zamanla ordunun birlik, hiyeari ve disiplin geleneinden hareketle devrimlere kesin kar kanlarn ordudan ayklanmas yoluna bavurulmutur. Bu dnemde askerler kendilerini cumhuriyetin sahibi, lkenin sorumlusu gibi grmler648; Mustafa Kemal ve Cumhuriyet eliti iin sistemi oturtan ideal bir unsur olmulardr.649 1923-1927 devresinde sivil brokrasi, asker brokrasinin otoritesi altna alnm, snr blgelerinde gerektiinde tmen ve kolordu kumandanlar valilik grevlerini de stlenmilerdir. Askeri brokrasiden, stanbul Hkmetine sempati besleyen vali ve kaymakamlarn ilerine son verilmesi srasnda da yararlanlmtr.650 zellikle bu dnem ierisinde asker brokrasi ok etkin bir hale gelmitir. 1927 ylnda 2. Ordu Mfettii Fahrettin Altay Paann Mula vilayetini
645

TCFnin bir yayn organ olarak deerlendirilen Tanin gazetesi yazarlar ve sorumlular bunlardan bazlardr. Ankara stiklal Mahkemesi, Hseyin Cahit Yalna Basn Yasasnn 17. Maddesi geregince mr boyu srgn, Tanin sorumlu mdr Muammer ile yazar Nuriye ise ikier yl hapis cezas vermitir. oruma srgne gnderilen Yaln, tekrar yarglanm ve srgn cezas kaldrlmtr. Bkz. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi (Yeni Trkiyenin Oluumu 1923-1938), 3. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 127; Hseyin Cahit Yaln hatratnda serbest kalmasndan sonra ziyaret ettii Babakan smet nnnn kendisine unlar sylediini yazmaktadr: Gl bir kalem, ate pskrerek yazyordu. O srada bizi nereye gtrdn bilemediimiz bu kalemi serbest brakamazdk. Ama artk gemi silinmitir. stediiniz gibi alabilirsiniz. Hibir dmanlkla kar karya deilsiniz. Bkz. Hseyin Cahit Yaln, Siyasi Anlar, Haz: Rauf Mutluay, Ankara, 1976, s. 284 vd. 646 Karpat, a.g.e., s. 46. 647 aylan, a.g.e., s. 74. 648 Bozdemir, a.g.m., s. 2651-2652. 649 zda, a.g.e., s. 89. 650 Heper, Ynetim Gelenei, s. 102.

111

teftii srasnda kendisini karlamayan Mula Valisi651 hakknda, yapt karlksz kalmayacak dedii ve sonra da iki subay tarafndan yolu kesilen valinin dvld, bundan dolayda iki subayn alay komutan tarafndan takdir edildii iddia edilmitir.652 Bu olay aka asker brokrasinin gcn ortaya koymaktadr. karlan baz kanunlar vastasyla sivil brokrasi ierisinde yer alan aykr sesler temizlenmek istenmitir. 26 Mays 1926da karlan 854 sayl Mcadele-i Milliye tirak Etmeyen Memurlar Hakkndaki Kanun653 ve 25 Haziran 1927 tarihinde karlan 1164 sayl Umum Mfettilik Tekiline Dair Kanun bu amac kolaylatran kanunlardan sadece bazlardr.654 Asker brokrasinin uysallatrlmas; askerlerin dllendirilmeleri ve baz verilen haklar vastasyla kolaylamtr. Bu dorultuda 29 Austos 1923te Ali Fethi Beyin verdii bir tezkere sonucunda yaplan tahkikatla, 19 zabite takdirname verilmesi kararlatrlmtr.655 stanbul Mebusu Ali Rza Bey ile arkadalar tarafndan verilen, akta kalan zabitann dier bir grev mahalline tayinine kadar tahsisat balanmas konusundaki kanun teklifi ise Meclisin askerler lehine bir baka dzenleme yapmasnn nn amtr.656 2.6. KNC TBMM DNEMNDE EKONOM TEKLATI ALANINDAK GELMELER 2.6.1. Tarm Alanndaki Tekilatlanma Faaliyetleri II. Dnem TBMMde tarm alannda birok nemli tartma yaplmtr. Mecliste en ciddi tartmalardan birisi Ziraat Bankasnn stats ve ilevi zerine yaanmtr. Karesi Mebusu Vehbi Bey, bankann hkmet tarafndan iletilmesi yerine gerek sahibi olan iftilere braklmasn teklif etmitir.657 zerinde tartmalar yaplan Ziraat Bankasnn 1923 ylnda 316 ubesi ve 15.175.000 lira z sermayesi mevcuttu. Bankann 1923 yl itibariyle tarmsal kredileri de 8.037.000 liraya ulamtr.658 1924 yl ubat aynda bankann bir yllk gelirinin 1.935.658 lira,
651

Burada sz konusu edilen vali 1926-1928 yllar arasnda Mula valilii grevini yapan Halil Rfat Beydir. Bkz. Halil Rfat Bey, ileri Bakanl Personel Sicil Arivi, SDN: 1602. 652 Cemal Madanolu, Anlar I (1911-1938), ada Yaynlar, stanbul 1982, s. 61-66. 653 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, s. 540. 654 Bu kanunun karl gerekesi ve kanun zerinde milletvekillerin yapm olduklar konumalar iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 682-686. 655 Takdirname verilen 19 zabit ve grevleri iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 310-311. 656 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 345-347, 456, 500-511, 518-529. 657 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 572. 658 Akg, a.g.e., s. 11.

112

giderinin ise 926.742 lira olduu tespit edilmitir.659 1925 yl itibariyle ise bankann semayesinin 30.000.000 liraya ktn grmekteyiz.660 II. TBMMnin tarm alannda att en nemli admlardan birisi Kastamonu Mebusu Halit Beyin ziraat vekleti ya da mstakil ziraat mdriyeti umumisi kurulmasna dair verdii kanun teklifi sonucunda, ktisat Vekletinin ikiye ayrlarak Ziraat ve Ticaret Vekletinin kurulmasyla atlmtr. Kanunla Ziraat Vekleti, daha nceden ktisat Vekletine bal bulunan Ziraat, Orman ve Baytar Mdriyet-i Umumiyelerinden oluturulmutur.661 Meclisin tarm politikas alannda att bir dier nemli adm ise 17.2.1925 tarihinde kard 552 sayl Kanunla Aar Vergisini kaldrmas olmutur.662 Milletvekilleri aarn kaldrlmasn onaylarken, Trabzon Milletvekili Ahmet Muhtar Bey verginin bir anda kaldrlmasndan dolay yaanacak skntlar zerinde fikir beyan ederek, verginin tedricen ve mutedil olarak kaldrlmasn nermitir.663 Kanunun grlmesi srasnda en fazla tartma aarn yerine toprak rnleri zerinden alnacak verginin alm biimini dzenleyen 2. madde zerinde yaanmtr. Sonuta reticinin geimini salayaca retimin dnda sata sunduu rnden yzde on orannda vergi alnmas sistemi getirilmitir.664 Aarn kaldrlmasndan sonra devlet, baz grevliler ve kurulular aracl ile tarm alannda kyly ve ifiyi rahatlatan nemli tedbirler almtr. Bu tedbirler arasnda iftiye tohum temin edilmesi ve ziraat mhendisleri aracl ile bu iin yrtlmesi, Zirai tibar Birlikleri ve Ziraat Tedrisatnn Islah kanunlarnn karlmas saylabilir. Ayrca ziraatla ilgili okullarn ve eitli enstitlerin665 almas, Avrupaya ihtisas iin birok renci ve muallimin gnderilmesi, kyllere kurslar ve konferanslar verilmesi, hatta orduda ifti olan askerlere ynelik kurslarn

659 660

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 558-589. 1925 yl ierisinde Ziraat Bankasnn Genel Mdrnn smet Paaya yazm olduu mektupta, bankann genel yaps ve muhtelif ubeleri hakknda bilgiler verilmitir. Bkz. BCA (30.10.0.0/210.431.9. Tarih: 12.12.1925). Ek: 4. 661 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 128. 662 Dstur, 3. Tertip, C. 6, s. 99-101. 663 Ahmet Muhtar Beyin Aar vergisinin kaldrlmas konusunda Meclisteki yapt konuma hakknda daha fazla bilgi iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 14, s. 8-9. 664 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 14, s. 26. 665 18 Austos 1927 tarih ve 5502 sayl Kararnameyle, bu enstitler iin Almanyadan profesrler getirilmesi kabul edilmitir. Bkz. akan, a.g.e., s. 283; Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 1074-1091.

113

almas dier nemli gelimeler arasnda saylabilir.666 Dier yandan ziraat birliklerinin kurulmas modern anlamda lkede kooperatiflemenin nn amtr. Ziraat Meclisi lisinin kurulmasna ynelik olarak verilmi olan kanun tasars ise 13.5.1926da reddedilmitir. Antalya Mebusu Rasih Bey, Ziraat Meclisi lisinin kurulmasna u szleriyle kar kmtr: Hafta gemiyor, yeni bir tekilt kanunu karyoruz. Bu memleketin istihsalt ve bu memleketin btesi bu kadar tekilta kfi midir, deil midir? Bu lyihaya nazaran otuz kiiye yakn zevattan mrekkep bir li meclis tekil edilecektir. Bu li meclis azasnn hemen hepsinin birer vazffe-i asliyeleri vardr. Bunlar vakit bulup da itima edemeyeceklerdir. Bunun iin bir bro tekil edecek ve millete bir yk daha tahmil edilecektir667 12.5.1927 tarih ve 1036 sayl Ziraat Mdr Veya Memurlarnn Vazifeleri Hakknda Kanun668 ile ziraat bamdr, mdr ve memurlarnn neriyat yoluyla halk aydnlatmalar salanm; ayrca ziraatla ilgili tm ilerle bu grevlilerin ilgilenmeleri hkm getirilmitir. 2.6.2. Bayndrlk Alanndaki Gelimeler Dnem ierisinde kanun tekliflerine bakldnda bayndrla ynelik tekliflerin, toplam 561 teklifin 49unu oluturduu grlmektedir.669 22.4.1924 tarihinde karlan Anadolu Demiryollar Mdriyeti Umumiyesi Tekilt Ve Vazaifine Dair Kanun670 bayndrlk alannda nemli bir gelime olarak karmza kmaktadr. Bu tekilat kanununa gre; mdriyete atama ve azil konusunda Nafa Vekili sorumlu olup, atamada Reisicumhurun tasdikine gerek duyulmutur.671 Meclis, 506 sayl Kanunla, Anadolu Demiryollar Mdriyeti Umumiyesini kurarak tekilatlanma alannda nemli bir adm daha atmtr.672 Tekilatlanma kapsamnda; Nafa Vekletine bal mdriyetten ikisi kaldrlarak, Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi kurulmutur. Limanlar Kanunu ile ise limanlarn

666 667

Tarih IV, s. 274-286. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, s. 97. 668 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 32, s. 126. 669 akan, a.g.e., s. 290-291. 670 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 8, TBMM Matbaas, Ankara, 1975, s. 1066. 671 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 8, s. 1079-1080. 672 Dstur, nc Tertip, C. 5, s. 1126-1127; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 32, s. 281-291.

114

idaresi, temizlenmesi, taranmas, geniletilmesi ve iyi halde tutulmas faaliyetleri, hkmetin mecburi ileri arasnda saylmtr.673 2.6.3. Bankasnn Kuruluu Osmanl Devletinde kurulan dier bankalarda olduu gibi ilk Trk bankas olan Ziraat Bankasnda da yabanclarn parmaklar vard.674 26.8.1924 tarihine gelindiinde Mill Mcadele iin Hind Mslmanlarnn gnderdikleri yardmlarn temel oluturduu, 250 bin lira sermayeli Bankas kurulmutur.675 Bankann kuruluunda Mustafa Kemal Paaya Trk i adamlarna rnek olmak iin ticari bir faaliyet neren kaynpederi Uakizade Muammer Beyin nemli bir katks olmutur. Bankann Genel Mdrlne mar Vekilliinden istifa eden Celal Bayar, Ynetim Kurulu Bakanlna da Siirt Mebusu Mahmut Bey getirilmitir. Bankann kurucular nfuzlu politikaclar ve tccarlardan; ilk ynetim kurulu ise tamamen milletvekillerinden oluturulmutur.676 Bankas, Avrupaya stajyer gndererek eleman yetimesine katkda bulunmu ve bankaclk alannda bir boluu doldurmutur. teyandan siyasal evrelerde ve brokraside bankaya kar akmlarda belirmitir. Sonunda bir Bankas Grubundan sz edilmeye balanm, bankann ancak devlet otoritesinden yararlanmak suretiyle geliebildii ve affairisme (kazanl iler peinde koma) eilimini krkledii ileri srlmtr.677 2.6.4. Sanayi ve Maadin Bankasnn Kuruluu ve Tevik-i Sanayi Kanunu kinci TBMMnin iktisad faaliyetleri, 17 ubat 1923-4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanan zmir ktisat Kongresinde alnan Misak- ktisadi678 prensipleri erevesinde yrtlmeye allmtr. Uygulanacak olan iktisad siyaset, ktisat
673 674

akan, a.g.e., s. 300-301. Oya Siler, 1920lerde Trkiyede Milli Bankacln Genel Grnm, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, H Yayn, Ankara, 1975, s. 491 vd; Selahattin zmen, retimde Devlet: Kamu iktisadi Teebbsleri, CDTA, C. 2, letiim Yaynlar, s. 430-431. 675 Ylmaz, a.g.e., s. 210. 676 Boratav, a.g.e., s. 19. 677 mer Celal Sarac, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar, ada Dncenin Inda Atatrk, 3. Bask, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 2004, s. 354-355. 678 zmir ktisat Kongresinde alnan Misak- ktisadi kararlar hakknda bkz. A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn, Ankara, 1997.

115

Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Beyin dedii gibi Liberal ve Komnist sistemlerden farkl, Trkiyeye zg bir siyaset olacaktr.679 Cumhuriyetin ilk yllarnda, zmir ktisat Kongresinde alnan zel sektr arlkl ve piyasa ekonomisine ynelik bir iktisad kalknma modeline karar klnmtr.680 Doal olarak Meclis, zmir ktisat Kongresinden sonra ekonomi alannda mill koruma ve yerli mal kullanmn tevik sistemiyle nemli bir hamle balatmtr. Bu hamlelerden birincisi; 16.4.1925 tarihinde karlan ve ierik olarak 1913 Tevik-i Sanayi Kanunu zerinde dzenleme getiren 623 sayl Kanun idi. kincisi; lkedeki iktisad teekklleri desteklemek, mill sanayimizin ortaya kmasn salamak amacna ynelik olarak 19 Nisan 1925te Sanayi ve Maadin Bankasnn kurulmasdr.681 Sanayi ve Maadin Bankas, Osmanlda kurulan ve saylar 22yi bulan fabrikalar almaktan ileriye devleti bir siyaset izleyememitir. Hkmetin mill dokuma sanayinin gelimesi ve himaye edilmesi amacna ynelik olarak 9.12.1925 tarihinde verdii TBMM, ordu, donanma, jandarma, darlfnun, belediye, hususi idare personeli ve mektep talebelerinin yerli kumatan imal elbiseler kullanmalarn zorunlu hale getiren basit bir kanun layihas bile yeterli kuma olmamas dolaysyla tadil edilmek zorunda kalnmtr.682 Ekonomi alanndaki nc nemli gelime olarak ta, 28.5.1927 tarihinde karlan Tevik-i Sanayi Kanunu gsterilebilir. Kanunla, zel yerli sanayiye ok geni himaye, tevik ve muafiyet unsurlar salanmtr. Tevik-i Sanayi Kanunu ile ahslarn kuracaklar messeseler iin en byk mlkiye memuru, sanayi veya ticaret veya iktisat mdrleri; bu tekiltn bulunmad mahallerde de vekletin tensip edecei fen memurlarndan izin almalar art getirilmitir.683 1929 ylna kadarki srete tefik belgesi alan firma says 435 iken, bu say 1930 ylnda, sanayileme hamlesinde yaanan canlanmayla birlikte 1857ye ulamtr.684

679 680

Aye Afet nan, zmir ktisat Kongresi, TTK Yayn, Ankara, 1982, s. 20. Emin ark, Cumhuriyetden Bugne Trkiyenin ktisat Politikalar ve Neticeleri, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says V, Yl: 4, S. 23-24, Eyll-Aralk 1998, s. 3244-3245. 681 TBMM Kav. M., Devre: II, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1942, s. 294-295; Resm Gazete, 23 Nisan 1925, S: 96; Kanun zerine grmeler iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 18, s. 138; 633; 682 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 20, Ek. s. 5. 683 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 32, s. 617. 684 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), 2. Bask, Yurt Yaynclk, Ankara, 1986, s. 249.

116

2.6.5. Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu ve li ktisat Meclisi II. TBMM, 1925 ylnda bulunduu muhitin ticaret ve sanayi faaliyetlerini tanzim etmek, tccar ve sanayicilerin rgtlenmesine yasal zemini hazrlamak ve dier muhitler ile irtibat tesis etmek zere 22 Nisan 1925te kard 655 sayl Kanunla, Ticaret ve Sanayi Odalarnn kuruluunu gerekletirmitir.685 Bianchinin 1925-1946 yllar arasn snrl devlet korporatizmi olarak deerlendirmesine ramen686; Ticaret ve Sanayi Odalarnn kurulmas snrl devlet korporatizmi ile deil, herhalde milli iktisat anlay erevesinde deerlendirilerek aklanabilir. Genel olarak iktisad gelimelerle ilgilenmek ve raporlaryla Hkmete yn vermek iin 25.6.1927 tarihinde karlan 1170 sayl Kanunla, li ktisat Meclisi kurulmutur. 11ini iktisat, 12sini iktisatla ilgili kurumlarn temsilcileri, birini de silahl kuvvetlerin temsilcisinin oluturduu toplam 24 yeden oluan bu kurulun onursal bakan Babakan idi. Kurul, Bavekilliin tespit ettii gndem ve programla alt ayda bir 15 gn iinde toplanrd.687 Taha Parla, 1927 Ali ktisat Meclisi gibi uygulamalar solidarist korporatizm kavram ile aklamaya almtr.688 1929 buhranndan sonra yaanan ekonomik glklere kar brokrasi, igdsel bir tepki ierisine girerek, yasaklamalar ve kstlamalar getirmi ve lke ekonomisini d dnyaya kapatmtr.689 ktisad alanda baz yaynlar olmasna ramen bu kurul, pasiflikten bir trl syrlamam ve 1935 bte kanunuyla ortadan kaldrlmtr.690 2.7. KNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER 2.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler TBMM Hkmetinin kuruluu ile yeni bir devlet yaps oluturulurken ilk aamada yabanc hukukun benimsenmesi yerine var olan hukuk dzeninin iyiletirilmesi, adalatrlmas amac gdlmtr. Bu nedenle Adliye Vekleti, 1923 ylnda baz komisyonlar oluturarak, komisyonlarn alma yntemlerini
685

Tarih IV, s. 293; 12 maddeden meydana gelen Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunu ve Mecliste mebuslarn konu ile ortaya attklar grleri iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 18, s. 429-431. 686 Makal, a.g.e., s. 135. 687 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 781-782; Boratav, a.g.e., s. 89. 688 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Yay. Hazrlayanlar: Fsun stel-Sabir Ycesoy, letiim Yaynlar, stanbul, 1989, s. 121. 689 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 136-137. 690 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, (22.5.1935), Ek. s. 32.

117

belirleyecek bir ynetmelik karmtr. Buna gre komisyonlar yeni dzenlemeler iin ilk nce fkh hkmlerine dayanacaklar, onun yeterli olmad konularda da baka uluslarn kabul etmi olduklar zmlerden yararlanacaklard.691 Adliye Vekili Seyit Beyin 26.1.1924 tarihinde Mecliste yapt

konumasnda, dnyadaki ada kanunlar incelemek zere alt tane komisyonun kurduklarn, bu komisyonlarn haftada en az iki gn altklarn sylemesi, toplumda ilerlik kazanacak adl yenilikler iin TBMMnin sabrszlandn gstermektedir.692 Mustafa Kemal Paann 1 Mart 1924te Mecliste yapt konumasnda, adl kanun ve adl tekilat alannda meden milletlere ayak uydurulmasnn nemini ve gerekliliini vurgulamas, bu sabrszln bir ispatdr.693 2.7.1.1. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu Zaferin kazanlmasndan sonra, Saltanatn kaldrlmas, Ankarann bakent olarak kabul edilmesi, Cumhuriyetin ilan edilmesi ve ardndan Halifeliin kaldrlmas gibi kkl dzenlemeler, yeni bir anayasann hazrlanmasn zorunlu hale getirmitir.694 Bu zorunluluktan olsa gerek, 1924te Kanun- Esasi Encmeni harekete geerek, Meclise yeni bir anayasa tasarsn sunmutur. Zaman ierisinde eitli deiikliklere urayan 1921 Anayasasnn ilk dokuz maddesi bu anayasa tasarsnn da esasn tekil etmitir. Ancak bu maddelerdeki hkmler mantki bir sraya sokulmu ve birok yeni hkmler eklenmitir.695 Mecliste anayasa tasars zerine yaplan grmelerden sonra 20 Nisan 1924 tarihinde, 105 maddeden meydana gelen Tekilat- Esasiye Kanunu kabul edilmitir. 1924 Anayasasnn 5. maddesi kesin bir biimde kuvvetler birlii ilkesinin benimsendiini gstermektedir.696 Anayasa, mill hkimiyet ve meclisin stnl sistemini gelitirmekte, anayasa alann daha geni ve yaygn bir ekilde dzenlemekte, kamu zgrlklerine geni bir ekilde yer vermektedir. Bu nedenle

691 692

Turan, TDT, 3. Kitap, s. 219. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 5, s. 374. 693 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, TTE Yayn, Ankara, 1981, s. 329. 694 Ertan, Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda Laiklik, s. 410-411. 695 Edward C. Smth, 1924 Anayasas zerinde Meclis Grmeleri, ev. Mmtaz Soysal, ASBFD, C. XIII, No: 3, Eyll 1958, s. 106-107. 696 1924 Anayasas iin bkz. Kili- Gzbyk, a.g.e., s. 127-151.

118

1924 anayasasn zgrlkler asndan liberal olduu dnlebilir.697 Fakat yasalarn anayasaya uygunluunu denetleyecek TBMM dnda bir organ, yani bir anayasa mahkemesi yoktur.698 Dnyada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi ilk defa Amerika Birleik Devletlerinde ortaya kmtr. ABD yksek mahkemesi 1803 tarihli Marbury v. Madison davasnda verdii karar ile kendisini anayasallk denetimi yapmaya yetkili grmtr. Ancak 1803 ylnda Amerikan Yksek Mahkemesinin o zamanki bayargc John Marshall tarfndan icat edilen bu kurumun dnyada yaygnlamas II. Dnya Sava sonrasnda omutur.699 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu, 1960 ylna kadar yrrlkte kalm ve zaman zaman eitli deiikliklere ugramtr. 1924 Anayasasnda ierik asndan nemli deiiklik yaplmtr. 10 Nisan 1928de devletin dini slamdr ibaresi karlarak, milletvekilleri ile cumhurbakannn grevlerine balarken ant ime esnasnda kullandklar vallahi szc kaldrlm ve bunun yerine namusum zerine sz veririm ibaresi getirilmek suretiyle anayasa dinsel ierikten kurtarlmtr. Bylece laiklik ilkesine geite nemli bir adm atlmtr. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesiyle, 5 Aralk 1934te anayasada yeni bir dzenleme yaplarak, kadnlara verilen bu hak anayasaya girmi ve semen ya da 18den 22ye karlmtr. Anayasada nc nemli deiiklik ise 5 ubat 1937de CHPnin proramndaki alt ilkenin anayasaya girmesidir.700 2.7.1.2. Trk Medeni Kanunu ve Trk Ceza Kanunu Medeni Kanun Tasarsnn hazrlanmas iin hukuku milletvekillerinden, retim yelerinden, yarg ve avukatlardan oluan 26 kiilik bir komisyon kurulmu; Komisyon svire Medeni Yasasn Trkeye evirerek yeni bir tasar hazrlamtr. Tasarnn gerekesini Bakan Mahmut Esat Bey, hukukun deiken ve dinamik olmas gerekliliini vurguladktan sonra; dinsel kurallarn, fkhn, toplumun deien gereksinimlerini karlamasna olanak olmad tezi zerine oturtmutur.701 17 ubat 1926da mebuslarn oybirlii ile kabul ettikleri ve 937 maddeden oluan 743 sayl Medeni Kanun, svire Medeni Kanunundan uyarlanarak kabul
697

Zht Arslan, 1924 Anayasasnn Dnce Temelleri zerine, Trkler, C. 17, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 859. 698 Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, maj Yaynclk, Ankara 2006, s. 180. 699 Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, 7. Bask, Tekin Yaynlar, Ankara, 2002, s. 367-368. 700 . Turan, TDT, 3. Kitap, s. 79-80. 701 Turan, TDT, 3. Kitap, s. 221-222.

119

edilmitir.702 svire Medeni Kanununun alnmasnda, bu lkede birden ok etnik grubun bulunmas ve ada normlar tamas unsurlar nemli bir rol oynamtr.703 Kanunun balangcnda; Kanunun btn meselelerde geerli olduu, hakknda kanun hkm bulunmayan meselelerde hkimin rf ve dete gre, bu da yoksa kendi itihadyla karar vermesi istenilmitir.704 Hkmet, Temyiz Mahkemesince seilmi bir ihtisas komisyonuna talyan Ceza Kanununu esas alan bir ceza kanunu hazrlatmtr.705 592 maddeden oluan Trk Ceza Kanunu, konusunda uzman bir komisyon tarafndan hazrlanmtr.706 Adliye Vekili Mahmut Esat Bey Mecliste yapt konumasnda, Ceza Kanununun Trk Milletinin iradesiyle ortaya ktn ve ok sert olduunu, fakat Trk Ceza Kanunundan korkmas gerekenlerin Trk Milletinin menfaatlerine, Trk Milletinin hukukuna ve inklbna kar tekin olmayanlarn olduunu vurgulamtr.707 Hukuk alannda gerekletirilen dzenlemeler sadece Trk Medeni Kanunu ve Trk Ceza Kanunu ile snrl kalmamtr. Mecliste ele alnan dier bir kanun olan 916 sayl Borlar Yasas yaymlanarak yrrle girmitir.708 Ayrca 29.5.1926da grlmeye balanan 865 sayl Ticaret Kanunu ve 866 sayl Tatbikat Kanunu meclis tarafndan onaylanmtr.709 Medeni Kanunun daha iyi ilemesini salamak iin 582 maddeden oluan 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu ise 18.6.1927 tarihinde kabul edilmitir.710 2.7.1.3. stinaf Mahkemelerinin Lav ve Hkimler Kanunu lkenin her tarafnda yaygnlam ilevsiz mahkemelerin kaldrlmas acil grlen konular arasnda deerlendirilerek, baz yerlerdeki Hkim-i Mnferit
702 703

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 22, Ek: s.1-87; Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 237-403. akan, a.g.e., s. 234-235. 704 Dstur, nc Tertip, C. 7, Trk Uaklar Merkez Heyeti Matbaas, Ankara, 1928, s. 1479. 705 akan, a.g.e., s. 237. 706 Ceza Kanununu hazrlayan bu ihtisas encmeninde yer alan kiiler unlard: Mahkeme-i Temyiz Birinci Reisi Mehmet hsan, Mahkeme-i Temyiz Birinci stida Dairesi Reisi Emin, Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi Reisi Semih, Ba Mddeiumum Yusuf Nihat, Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi Azasndan Nazmi, Mahkeme-i Temyiz kinci Hukuk Dairesi Azasndan Yusuf Cemal, Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi Azasndan Mecdi, Mahkeme-i Temyiz kinci Hukuk Dairesi Azasndan Ali Rza, Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi Azasndan Fahrettin, Mahkeme-i Temyiz kinci stida Dairesi Azasndan Kzm. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, ek, s. 63. 707 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 4-5. 708 Adliye Vekili Mahmut Esat Beyin Borlar Kanununun gerekesi ile ilgili Mecliste 22 Nisan 1926 tarih ve 89. itimasnda yapt konuma iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 24, s. 173-175. 709 akan, a.g.e., s. 239. 710 Kanun hakknda daha geni bilgi iin bkz. Dstur, nc Tertip, C. 8, s. 760-838.

120

tekilatnn yerine Hkim-i Mtemi tekilatnn kurulmas hakknda bir kanun tasars hazrlanmtr.711 Yaplan dzenleme ile istinaf mahkemelerinin ilevi, bidayet mahkemelerinin de katlmyla oluturulacak bir mahkeme heyetine yklemitir.712 Baz mahallerde hkim-i mtemi tekiltnn iadesine ve baz mahakimin lavna dair kanun, 28.2.1924te Meclis tarafndan kabul edilmitir.713 Daha sonra karlan Mahakimi eriyenin lgasna ve Mahakimin Tekilatna Aid Ahkm Muadil Kanun ile ise eriye ve istinaf mahkemeleri kaldrlmtr.714 II. TBMM Dneminde yaanan hadiselerden birisi de Temyiz Mahkemesinin daha nce grev yapt Sivastan alnarak, Bat blgesine nakli konusudur. stanbul ve zmir gibi yerler gndeme gelmesine ramen, Adliye Encmeninin yapt almalar sonucunda bu mahkemenin Eskiehire nakli gerekletirilmitir.715 3.4.1924 tarihinde kabul edilen 460 sayl Muhammat Kanunu ile avukatlarn meslek tekilat ve baronun oluumu zerinde durulmutur. Daha sonra yaplan bir dzenlemeyle ise hkimlerin kyafetleri konusunda bir standart salanmaya allmtr.716 3 Mart 1926 tarihinde karlan 766 sayl Hkimler Kanunu ile hkimlerin stat ve grevlerini detayl bir biimde yeniden yaplandrmtr. Kanunla, hkimler iki snfa ayrlmtr. Birincisi; muhakeme icrasna memur hkimlerdir. cra reisleri ile muavinleri, mdri umumiler ile muavinleri ve mstantikler bu snftandr. kincisi; Temyiz Mahkemesi hkimleridir. Bamdri umumi bu snftandr ve Veklet Mstear da bu snf dhilinde saylr. Kanununun ikinci maddesinde; hkimlerin vazifeleri, dereceleri ve hkimlie kabul artlar zerinde durulmutur.717 Kanunun 8. maddesiyle bir ntihab Encmeni kurulmutur. ntihab Encmeni; Temyiz Mahkemesi reislerinden birini riyasetinde olmak zere Veklet Mstear ile Temyiz Azasndan, Zat leri Mdrnden, Ceza veya Hukuk leri Mdrnden ve Tefti Heyeti Reisinden oluturulmutur. Encmenin bakannn ve Temyiz

711 712

BCA BKKK (30.18.1.1/7.38.11. Tarih: 23.10.1923). Bkz. Ek: 1. akan, a.g.e., s. 242. 713 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 6, s. 466. 714 Bu maddeler zerine Meclisteki grmeler iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 8, s. 442. 715 TBMM Zb. C., II. Dnem, C. 3, s. 380. 716 TBMM Zb. C., II. Dnem, C. 8, s. 293. 717 Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 1000-1001.

121

Heyetine mensup azalarnn her alt ayda bir Temyiz Mahkemesi Umum Heyetince seilmesi kararlatrlmtr.718 Bteden mahkemelere ayrlan deneklerin artmasyla, Temyiz Mahkemesi geniletilmi ve yelerinin maalarna nemli lde zam yaplmtr. Mahmut Esat Bey, hukuk alannda gelinen noktay u szleriyle aklamtr: Dne kadar undan veya bundan dava etmekten itinap den en zayf vatanda bugn Cumhuriyet mahkemesi huzurunda dn kendisinden korktuu adam hakknda serbeste ikame-i dava etmektedir Efendiler ite bu sebebe binaendir ki dava adedi artmaktadr. Fakat bu bizim iin mucibi endie deil, Cumhuriyet iin mucibi eref ilerdendir Nazarmzda hak olarak elli kuruluk bir davann elli milyarlk bir davadan fark yoktur.719 Bu szlerinden de anlald zere halkn adl mekanizmaya son derece gvendii, sulh mahkemelerinin saysnn artrlmas suretiyle, kylnn ayana adaletin gtrlmek istenildii bir dnem yaanmtr. 2.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler 2.7.2.1. stikll Madalyalar ve Hidemt- Vataniye Maalar Meclis, Mill Mcadeleye fedakarhane hizmetleri geen kiileri bazen stikll Madalyas ile dllendirmitir. Yararllklar grlen kiilere stikll Madalyas verilmesi konusunda Gazi Mustafa Kemal Paann verdii tezkere, 21 Kasm 1923 tarihinde Mecliste okunduunda byk bir ilgiyle karlanmtr.720 Meclis bazen de kard kanunlarla Trk Milleti tarafndan benimsenen rnek ahsiyetlere bir kadirinaslk rnei gstermitir. air-i Azam Abdlhak Hamid Beye hidemt- vataniye tertibinden maa balanmas haknda verilen takrir byle bir almann rndr.721 19 Mart 1924 tarihli kanunla, byk Trk airi Abdlhak

718 719

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 22, s. 275. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 78-82. 720 stikll Madalyas ile dllendirilmesi istenen ahslar arasnda u kiiler bulunmaktayd: Gazi Mustafa Kemal Paa (Ankara), Fevzi Paa (Kozan), smet Paa (Edirne), Kazm Karabekir Paa (Edirne), Ali Fuat Paa (Ankara), Kazm Paa (Karesi), Refet Paa (zmir), Fahrettin Paa (Mersin), Ali Bey (Karahisarsahip), Avni Bey (Saruhan), Hsrev Bey (Trabzon), Cavit Bey (Kars), Cafer Tayyar Paa (Edirne), Hac kr Bey (Diyarbekr), Hoca Esat Efendi (Aydn), Memduh Bey (Karahisarsahip), mer Ltfi Bey (Karahisarsahip), Selahaddin Bey (Mersin), Mahmud Celal Bey (Saruhan), Mustafa Necati Bey (Saruhan), Read Bey (Saruhan), Vehbi Bey (Karesi), Hamdi Bey (Erturul), Hseyin Bey (Elaziz), Rza Bey (Mu). Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 494. 721 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. s. 213-214.

122

Hamit Beye kayd hayat artyla hidemt- vataniye tertibinden on bin kuru maa tahsis edilmitir.722 2.7.2.2. apka ktisas (Giyilmesi) Hakknda Kanun Mustafa Kemal Paa, 23 Austos 1925te yurt gezisine ktnda Kastamonuya gelmi ve apkay halka tantmtr. 1 Kasm 1925te TBMMnin yeni yasama dneminde Mustafa Kemal, gelecee ynelik aklamalarda bulunurken ada uygarlk prensiplerine esasta ve ekilde tam olarak uymak istediklerini aklamtr.723 2 Eyll 1925te Bakanlar Kurulu, memurlarn apka giymeleri hakknda bir kararname yaynlam724; 25 Kasm 1925te ise Konya Mebusu Refik Bey ve arkadalarnn verdii apka ktisas Hakkndaki kanun teklifi, Mecliste grlmeye balanmtr.725 Teklife muhalefet eden Nurettin Bey, mebuslarn memur olmadklarn dolays ile teklif ierisine mebuslarnda sokulmasn eletirmi, ayrca bu kanun teklifinin TEKnun 103. maddesi ile elitiini iddia etmitir.726 Muhalif hareketlere ramen 25 Kasm 1925 tarihinde karlan 671 sayl apka ktisas Hakknda Kanunla, tm milletvekillere ve memurlara apka giyme zorunluluu getirilmitir.727 2.7.2.3. Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas Mustafa Kemal Paann 30 Austos 1925 tarihinde Kastamonuda CHF binasnda partililere dair hitaben izleri yapt konumasnda, mmkndr. Tekkelerin,
728

tekke Mustafa

ve

zaviyelerin bu

kapatlacana Kanununun

grmek sonra

Kemalin ve

dncelerinden de g alan Konya Milletvekili Refik Bey ve arkadalar apka karlmasndan Zaviyelerin Trbelerin kapatlmasyla ilgili bir kanun teklifi hazrlayarak, 15 Kasm 1925 tarihinde Meclis Bakanlna verildiler. Kanun teklifi zerine grmeler 28 Kasm 1925te balam ve yaplan konumalardan sonra Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve

722 723

443 sayl Kanun iin bkz. TBMM Kav.M., Devre: II, C. 2, s. 274. . Turan, TDT, 3. Kitap, s. 187. 724 Turan vd., a.g.e., s. 267. 725 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, s. 220. 726 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, s. 222. 727 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, s. 220-232; apka ktisas Hakknda Kanun iin bkz: Resm Gazete, 22.12.1341, Say: 230, Kanun No: 671; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 4, s. 15. 728 Atatrkn Sylev ve Demeleri II, TTKY, Ankara, 1959, s. 215.

123

Trbedarlklar ile Birtakm Unvanlarn Men ve lgasna Dair 677 sayl Kanun, 30 Kasm 1925 tarihinde kabul edilmitir.729 677 sayl Kanunla, tarikatlarda grev alanlara verilen eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik, babalk, emirlik, naiplik, falclk, byclk gibi unvan ve sfatlarn kullanlmas da yasaklamtr.730 Kanunla, toplumun gelimesini engelleyecek ve laik devlet anlayna ynelebilecek tehlikelerden birisi ortadan kaldrlmtr. 2.7.2.4. Uluslararas Saat ve Takvimin Kabul karlan baz kanunlar vastasyla hem Avrupaya uyum salanmak istenmi hemde i ileyite kargaalarn giderilmesi hedeflenmitir. Bu kanunlardan birisi saatlerin yirmi drde taksimi ve Rum takvimin ilgas ile beynelmilel takvimin resm devlet takvimi olarak kullanlmasyla ilgili olandr. Bilindii zere 1914 ylnda Avrupada yaplan beynelmilel bir kongrede, btn milletler saatlerini Girini Rasathanesine gre ayarlamay kabul etmilerdi. Mecliste 26.12.1925 tarihinde kard Gnn yirmi drt saate taksimine dair kanun731 ile bu karara ayak uydurmutur. Yine ayn tarihte Rum takvim kaldrlarak, beynelmilel takvimin resm devlet takvimi olmas kararlatrlmtr.732 2.7.2.5. Donanma Cemiyetinin Mal Varlnn Tayyare Cemiyetine Devredilmesi Donanma Cemiyeti II. Merutiyet Dneminde kurulan ilk uzun sreli derneklerden birisidir. Cemiyet Osmanl donanmasn toplanacak yardmlar vastasyla glendirmek amacyla, 19 Temmuz 1909 tarihinde stanbul merkezli olarak kurulmutur. Cemiyet, 2 Nisan 1919 tarihinde lavna kadar yaklak on yl sreyle faaliyet gstermi ve faaliyetleri toplum tarafndan takdirle karlanmtr.733 5 Aralk 1925 tarihinde Krehir Mebusu Yahya Galip Beyin verdii kanun teklifi ve baz mebuslarn da istekleriyle karlan Donanma Cemiyetinin lgas Hakkndaki Kararnamenin Laviyle Haiz Olduu Hukukun Trk Tayyare Cemiyetine
729 730

Dstur, 3. Tertip, C. 7, s. 113. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 19, s. 281. 731 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 20, s. 270. 732 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 20, s. 277. 733 Donanma Cemiyeti hakknda daha geni bilgi iin bkz. Selahattin zelik, Donanma-y Osman Muavenet-i Milliye Cemiyeti, TTKY, Ankara, 2000.

124

Devri Hakknda Kanun734 ile Donanma Cemiyetinin mal varlnn Tayyare Cemiyetine devri ilemi gerekletirilmitir. Daha sonra ise Trk Tayyere Cemiyetini ekonomik olarak rahatlatmak amacn tayan Trk Tayyare Cemiyetinin Posta Ucuratndan Muafiyetine Dair Kanun 5 Ocak 1926da kabul edilmitir.735 2.7.2.6. Zafer Bayram Kanunu 30 Austos gnnn Zafer Bayram ittihaz hakknda verilen teklif, 1 Nisan 1926da kabul edilmitir. Kanunla, stikll Savann kesin zaferle sonuland 30 Austos Bakomutanlk Muharebesinin tarihi, Cumhuriyet ordusu ve donanmasnn Zafer Bayram olarak ilan edilmitir. Ayrca zafer gn asker merasimlerin yaplmas, tm devlet daireleri ile okullarn tatil edilmesi kararlatrlmtr.736 2.7.2.7. Sokak ve Hane simlerinin Dzenlenmesi Sokaklarda ve hanelerde yaplacak olan isimlendirme ve numaralandrma ilerinin posta ilerinde ve dier alanlarda byk kolaylklar getirecei gerekesiyle verilen kanun teklifi, 21 Mart 1927 tarihinde gndeme alnm, Erzurum Mebusu Bahri Bey, sokaklara isim yerine numara konulmasndan yana tavr sergilemitir.737 karlan kanunla; belediye tekilat bulunan yerlerdeki tm binalarn belediyelerce numaralandrlmasna, belediye tekilt bulunmayan yerlerde bu gibi binalarn numaralanmas ve numaralarn kaplara aslmasnn vali ve kaymakamlarn tayin edecekleri memurlar tarafndan yaplmasna, sokaklara isim yerine numara da konulabilmesine karar verilmitir. Numaralama masraflar belediyelerce ya da ihtiyar meclisleri marifetiyle sahiplerinden tahsil edilecekti.738 2.8. KNC TBMMNN ETM VE KLTR FAALYETLER 2.8.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Eitimin Genel Durumu ncelikle Osmanl Devletinden miras alnan ok bal eitim sistemi zerinde dzenlemeler yaplmas, vilayet idare-i hususilerinin ve Evkaf Bakanlnn elinde bulundurduu yetkilerin budanarak Maarif Vekletine yetkilerin devredilmesi bir zorunluluk olarak ortaya kmtr. Farkl eitim kurumlarnn birletirilmesi
734 735

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 20, s. 35-40. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 21, s. 246-247. 736 TBMM Kav.M., Devre: II, C. 4, s. 537; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 24, s. 7. 737 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 30, s. 188. 738 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 30, s. 184-193; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 5-6.

125

konusu uzun sre ok fazla cesaretle yaklalan bir konu olmamtr. Bu konuda ilk defa cesur bir ekilde fikirlerini aklayan Ziya Gkalp, Evkaf ve Maarif Vekletinin birbirlerinden haberleri dahi olmadan eitim ileriyle ugramalarn eletirmitir.739 Atatrkn 3 ubat 1923te zmirde halkla yapt bir sohbet srasnda syledii; Medreseler ne olacak, evkaf ne olacak dediiniz zaman derhal bir mukavemete maruz kalrsnz. Bu mukavemeti yapanlarn ne hak ve selahiyetle yaptklarn sormak lazmdr740 szleri, medreselerin adeta gelecekte ne olaca hakknda izler tamaktayd. Merkezileme ynnde atlan en nemli admlardan bir tanesi de darlmuallimlerin kapatlmasdr. Maarif Vekili smail Safa Bey, bu kurumlarn bir eitim standard olmadndan yaknarak kapatlmasndan yana aka tavr sergilemitir.741 Bu erevede smail Safa Bey, 8 Mart 1923 tarihli bir genelgeyle, mntklarn dzenlenmesi iin hazrlklarn yaplmasn ilgili makamlara duyurmutur.742 Evkaf Vekletinin lavedilmesi medreselerin kapatlmas yolunda atlm nemli bir adm olmasna ramen, sadece ilk mekteplerin maarife devrinin gereklemesi bir eksiklik olarak karmza kmaktadr.743 Eitim alannda merkezilemeyi ve birlii salayacak olan en nemli adm 3 Mart 1924 tarihinde karlan Tevhidi Tedrisat Kanunu ile atlmtr. Kanunla, Trkiye dhilindeki tm eitim kurumlar (medreseler de dhil) Maarif Vekletine balanmtr.744 1924 yl itibariyle memlekette 479 medrese, 18.000 de medrese rencisi bulunmaktayd.745 Baz mebuslar bu kanunda medreselerin kapatlmasyla ilgili bir hkm olmadn ileri srmlerdir. Oysa Kanunun 4nc maddesinde lahiyat Fakltesi ve din grevlerle mkellef memurlarn yetimesi iin de mam ve Hatip Okullarnn kurulacandan sz edilmektedir.746

739 740

Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C. IV, YY, stanbul, 1939, s. 1065. hsan Sungu, Tevhid-i Tedrisat, Belleten, C. 2, S. 7/8, Ankara, 1938, s. 423. 741 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 2, s. 144. 742 C. ztrk, a.g.e., s. 61. 743 lhan Bagz-Howard E. Wilson, Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Dost Yaynlar, Ankara, 1968, s. 80. 744 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 25. 745 lhan Bagz, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, T.C. KBY, Ankara, 1995, s. 78. 746 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7, s. 25-26; Bagz-Wilson, a.g.e., s. 81.

126

Mill Mcadelenin lider kadrosunun temel gayelerinden birisi de, mill irfann ykseltilmesiydi. Eitime verilen neme ramen istatistiklere bakldnda, 1926 yl itibariyle eitimdeki durum hite i ac deildir. Yetmi iki vilayeti ve 13 milyon nfusu olan lkede; 61.921i kz 266.263 erkek olmak zere toplam 328.184 renci bulunmaktayd.747 1923-1927 yllar arasnda eitime genel olarak bakldnda; lkedeki okul, retmen ve renci durumu ise u ekildeydi: Tablo10 1923-1927 Yllar Aras Okul, retmen ve renci Saylar748 lkretim Okul Says retmen Says renci Says 1923-1924 4.894 10.238 341.941 1926-1927 5.995 14.231 435.563 Genel Ortaokullar Okul Says retmen Says renci Says 1923-1924 72 796 5.905 1926-1927 135 1.392 15.644 Genel Liseler Okul Says retmen Says renci Says 1923-1924 23 513 1.241 1926-1927 52 857 3.159 Mesleki ve Teknik Okul Says retmen Says renci Says 1923-1924 64 583 6.547 1926-1927 38 573 6.581 Yksek retim Okul Says retmen Says renci Says 1923-1924 9 307 2.914 1926-1927 17 357 3.551 Yukardaki tablodan da anlalaca zere 1923-1924 retim ylndan 1927 ylna kadar geen drt yllk srece genel hatlaryla bakldnda, daha ok ilkretime nem verildii sonucu ortaya kmaktadr. nk II. TBMM Dneminde Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim siyasetinin zn, ilkretim alannda yaplan atlmlar oluturmutur. 2.8.2. Maarif Tekilat Kanunu ve Maarif Eminliklerinin Kurulmas Meclisin gndemine 20 Mart 1926 tarihinde gelen Maarif Tekilatna Dair Kanunla, maarif tekilat ayrntl olarak dzenlenmitir. Kanunla; Talim ve Terbiye Dairesi kurulmu, birka vilayetten oluacak olan blgelerde maarif emini bulunaca hkm getirilmi ve maarif eminlerinin yetkileri tespit edilmitir. Ayrca

747 748

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 265-281. 1923-1927 yllar aras okul, retmen ve renci saylar iin Bkz. statistik Gstergeler (19232002), T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar, Ankara, 2003, s. 57-65.

127

kanunda eitim kurumlarndaki dzenlemelerden bahsedilerek; retmen, mdr ve muavinlerinin maalar da tek tek ele alnmtr.749 Maarif Eminliinin kurulmasna sebep olarak, valilerin eitimle ilgili ilerde zaman zaman Milli Eitim Bakanln muhatap bile kabul etmeyen davran ierisine girmeleri gsterilmitir.750 Maarif Vekili Mustafa Necati Bey, eitim alannda yaplan tekilatlanma almalaryla ilgili olarak, Mecliste 1927 ylnda yapt konumasnda unlar sylemitir: Geen sene Meclisi linin kabul ettii Maarif Tekilt Kanunuyla ihdas edilen tekilt tamamen tatbik ettik. Bir taraftan merkezde Talim ve Terbiye Heyeti tekil ettik. Dier cihetten maarif eminlikleri vcuda getirdik.751 Ayrca Mustafa Necati Bey, ilk tedrisat mfettileri konusuna byk bir nem verdiklerini; orta tedrisat mfettilerinin saysn artracaklarn, mevcut mfettilerin ise kurslar vastasyla seviyelerinin ykseltileceini aklamtr.752 2.8.3. lkretim ve Ky retmeni Yetitirme Politikalar lkokullara retmen yetitirme konusunda nemli admlarn atlmas Mill Mcadelenin baarya ulamasndan sonra gereklemeye balam ve zellikle ky mektepleri konusunda ABDli eitimci John Dewey gibi uzmanlarn fikirlerinden istifade edilmitir. 1923-1924 eitim-retim ylnda kurulan darlmuallimin mntkalar ile baz okullarn kapatlmas, baz mebuslar tarafndan zellikle kylere retmen yetitirme politikasna indirecei darbe nedeniyle, ok sert bir biimde eletirilmitir.753 Mustafa Necati Beyin almalaryla lkede 1927-1928 tarihlerinde ilkokul retmeni yetitiren ilk muallim mektepleri ve ky muallim mektepleri olarak iki grup oluturulmutur.754 zmir Mebusu Hamdi Namk Beyin 21 Nisan 1924 tarihinde yksek mektep mezunlarnn iki sene mddetle kylerde retmenlik yapmalar mecburiyetinin getirilmesi hakkndaki kanun teklifi, Maarif Encmeni tarafndan reddedilmitir. 17 Kasm 1924te Meclisin gndemine tekrar tanan kylerde mecburi muallimlik konusundaki kanun teklifi zerine hararetli tartmalar yaanmtr. Gmhane
749 750

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 270- 281 Bagz, Eitim kmaz, s. 88-89. 751 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 84. 752 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 31, s. 83-84. 753 Resm Gazete, S. 37, 25 Terinievvel 1339 (25 Ekim 1925). 754 C. ztrk, a.g.e., s. 65.

128

Mebusu Zeki Bey, ky mektepleri ile ilgili kanun layihasnn reddedilmesi halinde bunun ky mekteplerine byk bir darbe vuracandan sz ederek, Mekteb-i Aliyeden ve Taliyeden mezun olanlar askerlik mddetleri de dhil olmak zere kylerde grev yapmalarnn nemini vurgulamtr.755 Maarif Vekili Vasf Bey756 ise birok lise ve orta mekteplerde muallim ihtiyac varken, mektebi bile bulunmayan kylere muallim gndermesi teklifine kar kmtr. Atatrk Devrinde retmen yetitirme probleminin esasl olarak ilk defa Mustafa Necati Bey tarafndan ele alnd bilinmektedir. 22 Mart 1926da karlan Maarif Tekilatna Dair Kanun757 ile retmen yetitirilmesinde nemli bir adm atlmtr. Necati Bey, muallim mekteplerinin yaplmasna verdii nemi yle ifade etmitir: Behemehal bir muallim ordusuna ihtiya vardr Eer Trkiyede muallim ordusu teekkl etmezse orta tahsil, yksek tahsil kalmaz. O vakit memleket birinci snf elemanlardan, birinci snf adamlardan mahrum kalr. Neticeye varmak iin muhakkak surette muallim mektepleri yapmak lzm gelmitir.758 retmen ann kapatlmas iin muallimlik mesleinin alannn

geniletilmesi, ann giderilmesi noktasnda geici de olsa bir zm yolu olarak grlmtr. Bu kapsamda Giresun Mebusu Tark Hakk Beyin iki senelik darlmuallimin mezunlarnn muallim olarak kabul edilmesi teklifi, Meclis tarafndan kabul edilerek kanunlatrlmtr.759 20.5.1926 tarihinde karlan lk Mektep Muallim ve Muavinleri Hakknda Kanun760 ile meslekte hizmeti be yl

755 756

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 265. 1896 ylnda Kandiye (Girit)de doan Hseyin Vasf Bey, stanbul Hukuk Fakltesini bitirmitir. Bir sre zmir Maarif Mdrl yapan Vasf Bey, II. Dnem TBMMye Saruhan Milletvekili olarak katlmtr. 8 Mart 1924-21 Kasm 1924 tarihleri arasnda Milli Eitim Bakanl grevinden sonra, 16 Haziran 1925te Praga daha sonra ise Pete ve Moskovaya Bykeli olarak atanmtr. IIInc ve IVnc Dnem de zmirden Milletvekili seilen Hseyin Bey, tekrar 28 ubat 1929-7 Nisan 1929 tarihleri arasnda Milli Eitim Bakanl yapmtr. Vasf nar, 1932 ylnda Roma Bykeliliine atanmas dolaysyla, Milli Eitim Bakanln brakmtr. 16 Temmuz 1934te Moskova Bykeliliine atanm, ne yazk ki; ok gen yata 2 Haziran 1935te Moskovada vefat etmitir. Bkz. Hseyin Vasf Bey (nar), Tercme-i Hal Kad, II. Dnem, TBMM Arivi, ahsi Dosya No: 613; Tlay Alim Baran, Cumhuriyet Dnemi Devlet Adamlarndan: Vasf nar, AAMD, C.XVII, S. 49, Mart 2001, s. 171; Bilal imir, Bizim Diplomatlar, Yay. Y., Ankara, 1996, s. 234; Ayrca lm hakknda bkz. Akam, 4 Haziran 1934, s. 1. 757 TBMM Kav.M., Devre: II, C. 4, s. 522; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 295. 758 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 24, s. 176. 759 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, s. 105. 760 Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 921; TBMM Kav.M., Devre: II, C. 4, s. 705; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 25, s. 345-346.

129

bulmayan muallim muavinleri de, meslek dersleri snavnda baarl olmalar kaydyla muallimlie kabul edilmitir.761 2.8.4. Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu Gerek ehir gerekse ky ilkokullarna retmen yetitirme konularnn aksine, Atatrk Devrinde genel orta retim ve orta meslek teknik eitimi konusunda kamuoyunda fazla tartma olmamtr. Bu durumun en nemli sebebi olarak, toplumun %90nn okuma-yazma bilmemesi ve ilkokul probleminin daha tam anlamyla zlememesi gsterilebilir.762 Orta retim konusunda atlan en ciddi adm 13 Mart 1924te karlan 439 sayl Orta Tedrisat Muallimleri Kanunudur.763 Kanunla muallimlik meslei tanmlanm, muallimler derecelerine gre; yksek, orta ve ilk tedrisat muallimleri olmak zere snfa ayrlmtr. Ayrca orta tedrisat muallimleri ile darlmuallimin ve darlmuallimat muallimlerinin; darlfnun, yksek ihtisas mektepleri, orta darlmuallimin ve darlmuallimat mektepleri mezunlarndan seilmeleri kararlatrlmtr.764 2.8.5. Eitimin Mal Yn zerine Bir Bak Cumhuriyet Dneminde ncelikle eitimin giderlerinin karlanmasnda ana kaynan kullanld grlmektedir. Bunlar; devlet btesi, vakf gelirleri ve vatandalarn eitim iin verdikleri vergilerdir. kinci grupta yer alan vakf gelirleri Evkaf Vekletinin 1924 ylnda kaldrlmasyla, maarif iin bir gelir olmaktan kmtr. Vakf arazi ve gelirleri de Maarif Vekletine aktarlamaynca eitimde nemli bir kaynak kayb yaanmtr.765 Eitimde genel olarak yaanmaya balayan bu mal skntnn retmen okullarn da etkilediini grmekteyiz. Hkmet, 8 Nisan 1923 tarihinde karm olduu kanunla, ilkretmen okullarn il zel idarelerinin elinden alarak, Maarif Vekletine balamtr. Kanun, ilkretmen okullarnn btn maa ve masraflarnn, Maarif Vekleti btesinden karlanmasn ngrmtr.766 Trkiye Cumhuriyetinin, eitimin mal glklerini yok etmeye
761 762

Kanu hakknda Meclisteki grmeler iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 496-498. ztrk, a.g.e., s. 169. 763 Orta Tedrisat Muallimleri Kanununun maddeleri iin bkz. TBMM Kav.M., Devre: II, C. 2, s. 251; Dstur, nc Tertip, C. 5, s. 679-685. 764 akan, a.g.e., s. 258; Konu ile ilgili Meclisteki grmeler iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 536, 681-688, 708-716, 738; C. 4, s. 48, 77, 676, 751; C. 7, s. 424, 449, 464-465. 765 akan, a.g.e., s. 258. 766 C. ztrk, a.g.e., s. 112.

130

ynelik harcam olduu aba ilk on yl iinde, ancak uygulamadaki glkleri ve aksaklklar dzeltmeye ynelmitir. 1923- 1927 yllar arasnda devletin btesinden ve gerekse illerin btesinden eitim iin ayrlan pay ise yleydi: Tablo11 1923-1927 Yllar Arasnda Eitim in Ayrlan denek767 Devlet Btesi (TL) Maarif Btesi (TL) Hususi darelerden Aktarlanlar (TL) 105.936.911 3.033.003 2.070.000 131.628.038 6.178.505 2.121.150 201.449.622 7.517.999 2.121.150 172.186.855 7.054.056 922.834 198.951.159 7.541.727 874.335

Yl 1923 1924 1925 1926 1927

Btedeki bu genel grnmden de anlald gibi eitimde mal ynden skntlar yaanmaktayd. retmenlere baz blgelerde maalar dahi denememitir. 1923 yl ierisinde muallimlerinin maalarn alamadklar yerler arasnda Antalya ve Kayseri de bulunmaktayd. Maarif Vekili smail Safa Bey maalarn denememesine gereke olarak; aar hissesini alamamalarn, ptidai Tahsil Vergisinin datmnn geikmesini ve idare-i hususiyenin maliyedeki alacaklarn vakitinde alamamasn gstermitir. Safa Bey, artk Antalya ve Kayseri bye bir durumun yaanmadn, Kayseri Valisi Ali Vefa Beyden ald 11 Kasm 1923 tarihli telgraf okuyarak ispatlamaya almtr. Kayseri Mebusu Ahmed Hilmi Bey ise retmenlerin maalarnn hamiyetli tccarlarn bir araya gelerek toplad 2.000 liradan dendiini iddia etmitir.768 Bu gre katlan Mazhar Mfid Bey; Kayseri muallimleri bankaya mracaat ettikleri vakit bankasnn kapsna bir kt yaptryorlar: Burada muallimlerin paras yoktur, mracaat etmeyiniz. Deniyor. Hulasa muallimlerin maat verilmiyor szleriyle, bu durumu dorulayarak; muallimlerin yaadklar skntlarn geitirilemeyeceini, Hkmetin bu konular dikkate almad takdirde yalnz kendisinin deil, dier arkadalarnn da mazeret kabul etmeyerek gensoru verecekleri tehdidinde bulunmutur.769

767 768

Bagz, Eitim kmaz, s. 96-97; akan, a.g.e., s. 262. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 349. 769 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 349-351.

131

2.8.6. Dil ve Sanat Alanndaki Gelimeler Eitim ve kltr alannda yaplan nemli faaliyetlerden birisi de, Trk Dilinin sadeletirilmesi abasdr. Trk Dili konusunda zellikle Zonguldak Mebusu Tunal Hilmi Bey, ska teklif vermitir. Trk Dilinin sadeletirilmesiyle alakal olan ve Trke Kanunu ad altn verdii teklifi, baz mebuslar tarafndan desteklenmesine ramen reddedilmitir.770 Trk Dili ile ilgili sonu alnamayan dier almalar arasnda ise Besim Atalay Beyin Mecliste bir Trk Dili Encmeni771 kurulmas; Urfa Mebusu Refet Bey ve Karahisarsahip Mebusu zzet Ulvi Beyin birlikte verdikleri Trkiye Cumhuriyeti dhilindeki Trk tebaasnn Trk dilinden baka diller ile konumamas772 konulu teklifleri saylabilir. Aslnda bir mddet sonra yaplan bu almalarn sonusuz kalmadn grmekteyiz. 3 Nisan 1926 tarihinde karlan 789 sayl Kanunla, Maarif Vekletinde bir Mill Talim ve Terbiye Dairesi kurulmutur. Bu Kanunun karlmasndan hemen sonra hazrlanan bir kararnameyle ise bu dairenin tekilat ve vazifeleri tespit edilmitir. Ayrca Trk Dili ile ilgili sorunlar zmek iin Maarif Vekletinde bir Dil Heyetinin kuruluu gerekletirilmitir.773 Mzik alannda ise nemli admlarn atlmasna Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra balanmtr. 27 Nisan 1924 tarihinde Cumhurbakanlna bal bulunan orkestra, Riyaseticumhur Filarmonik Orkestras adn alarak Ankaraya yerlemitir.774 Mustafa Kemalin emri ve bu orkestrann gayretleri sonucunda okullarda mzik retimini vermek ve mzik kltrn modernletirmek amacyla 1 Eyll 1924 tarihinde Ankara Musiki Muallim Mektebi kurulmutur.775 1 Kasm 1924te faaliyetine balayabilen bu okul, gerek anlamda 1925-1926 retim ylnda mzik retmeni yetitirebilen bir kurum haline gelebilmitir.776 Atatrk, resim ve heykel sanat konusundaki fikirleriyle de Trk toplumunu aydnlatmtr. Mustafa Kemal, 1923 ylnda yapt zmir yolcuu esnasnda
770 771

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 338-342; akan, a.g.e., s. 263-264. akan, a.g.e., s. 264; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 7/1, s. 714. 772 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 20, s. 83. 773 Dstur, nc Tertip, C. 7, s. 1109. 774 nsal Ycel, Atatrk Dneminde Sanat Yaam, ada Dncenin Inda Atatrk, 3. Bask, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 2004, s. 434. 775 Ismayl Hakk, Drlelhan ve Musiki Tedrisatmz, Akam, 14.9.1924. 776 Ruen Eref, Maarifte Faaliyet, Cumhuriyet, 24 Terinievvel 1925.

132

urad Bursada, kendisine konu ile ilgili sorulan bir soru zerine fikirlerini aka ortaya koymutur. Atatrkn direktifleriyle Trkiyeye davet edilen nl eitimciler, sanat eitimi ve okullama politikalarna nemli katklar salamlard. Bu eitimciler arasnda John Dewey, Leipzing, Parker, Steihler gibi nemli isimler yer almtr. zellikle Dewey, hazrlad eitim raporunda Trk ocuklarnn sanat yeteneklerinin ok gl olduunu vurgulamtr.777 Kukusuz ki, Atatrkn gzel sanatlarla ilgili fikirlerini en iyi anlayan ve benimseyen ahslardan birisi Mustafa Necati Bey olmutur. Onun Maarif Vekillii zamannda 1 Temmuz 1926 tarihinde ilk resim ve i eitimi kursunun almas durumun bir ispatdr.778 Cumhuriyetin ilk birka ylna bakldnda heykel konusunda anlmaya deer bir alma grlmemitir. 3 Ekim 1926 tarihinde ise stanbul Sarayburnunda Avusturyal sanat Heinrich Krippelin bir almas olan Gazi Mustafa Kemal Ant almtr.779 Cumhuriyet dneminde aklc, sanatsal ynleri gelimi, ada bir toplum yaps hedeflenmitir. Dolaysyla da devletin kltr sanat politikas, mill vasflarn yan sra ada prensipleri de ierecek zellikler tamaktayd. 2.9. KNC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 2.9.1. Lozan Bar Antlamasnn Onaylanmas ve D Politikada Uygulanan Uluslararas Eitlik Anlay Trkiye, Lozan sonras d politikada gsterdii bar politikaya ramen bir takm engellemelerle karlamtr. Batl devletler Osmanl Devleti Dneminden kalma devletin i ilerine karma alkanlklarn Trkiye zerinde de tatbik etmeye almlar, ancak her defasnda Trkiyenin direnmesiyle karlamlardr.780 Trk hkmetinin devletin merkezini Ankaraya tamasna bile zellikle ngiltere itiraz etmitir. ngiltere, Fransa ve talya bakentin stanbulda kalmas durumunda bykeli, Ankaraya nakledilmesi durumunda ise ortaeli

777

Vedat zsoy, 75. Ylda Sanat Eitimi ve retimi, Milli Eitim Dergisi, Ocak-ubat-Mart 1998, s. 59. 778 C. ztrk, a.g.e., s. 121. 779 Ergn, a.g.e., s. 170. 780 Refik Turan-Mustafa Safran-E. Semih Yaln-Muhammed ahin, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, 5. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997, s. 274.

133

gndereceklerini aklamlard.781 Batl devletlerin bu tavrlarndan yeni kurulan Trk hkmetini, bask altna alma politikas uyguladklar anlalmaktadr. II. Dnem TBMMnin yapt ilk alma 16.8.1923 tarihinde Lozan Antlamasnn onay ile ilgili hkmete hazrlanan kanun layihasnn 23 Austos 1923 tarihinde onaylanmas olmutur. Meclis Lozan Antlamasn onaylayan drt kanunu kabul etmitir.782 Lozan Bar Antlamas, smet Paann yapt konumadan sonra Mecliste bulunan 227 milletvekilinin 213nn kabul oyu ile onaylanmtr. Antlamaya red oyu veren 14 milletvekili ise unlardr: Esat Efendi, kr Kaya (Mentee), Kl Ali, Ali Cenani (Gaziantep), Zamir (Adana), Mustafa Necati (zmir), Vasf (Saruhan), Yahya Kemal, eyh Saffet Efendi (Urfa), Necip (Mardin), Faik (Edirne), Niyazi, Besim (Mersin), Faik (Tekirda).783 Antlamann oylanmas srasnda yaplan konumalara bakldnda

milletvekillerinin bir ksmnn Antlamay baz ynlerden yetersiz bulduklar anlalmaktadr. Ancak, Lozan Bar Antlamas ile Sevr Antlamasnn yrtlp atld ve Trkiyenin uluslararas hukukta tannmasnn bu Antlamayla tescil edildii unutulmamaldr. II. TBMM Dneminde daha sonraki srelerde ncelikle Lozan Antlamas sonrasnda kalan sorunlarn halledilmeye alld grlmektedir. Meclis, pek ok glkle karlamasna ramen d politikada daima uzlac ve yapc davranmtr. Uluslararas 54 bata imza koyan Meclisin ncelikli olarak 19u dostluk antlamasna imza atmas, iyi niyetini fazlas ile ortaya koymaktadr.784 TBMM d politikay ilgilendiren konularda kard kanunlarda, zellikle eit devlet anlayn daima kendine prensip edinmitir. 2.9.2. Hariciye Vekleti Memurin Kanunu ve Elilerin Seimi Ortaya kan gelimeler sonucunda, dilerinin ileyi ve tekilatna dair baz dzenlemelerin yaplarak hayata geirilmesi bir zorunluluk haline gelmitir. 25 Haziran 1927de karlan 1154 sayl Hariciye Vekleti Memurin Kanunu bu

781 782

Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, stanbul, 1938, s. 149. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 69; 286-289. 783 Mecliste yaplan oylama iin bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 1, s. 283-287. 784 II. TBMMnin uluslararas alanda yapm olduu bu batlar iin bkz. akan, a.g.e., s. 318-322.

134

dzenlemelerden sadece birisidir.785 Kanunla, Hariciye Vekleti memurlar: 1Meslek memurlar, 2- dare memurlar 3- Mtehassslar olmak zere balca snfa ayrlmtr. Kanunda zellikle meslek memurlarnn kimler olduu konusunda ayrntl bir aklamaya rastlanmaktadr. Meslek memurlar yaplan dzenlemeyle kendi ierisinde siyas ve ehbenderi olarak ikiye blnmtr. Haric tekilatta saylan unvanlar ise u ekilde sralanmtr: 1- Bykeli, 2- Birinci snf eli, 3kinci snf eli, 4- Elilik birinci snf mstear ve baehbender, 5- Elilik ikinci snf mstear ve birinci snf ehbender, 6- Elilik baktibi ve ikinci snf ehbender, 7- Elilik ikinci ktibi ve mstakil ehbender vekili, 8- Elilik nc ktibi, ehbender vekili ve kanlar. 1154 sayl Kanunla, siyas ve ehbenderi snflarn birinden dierine zaruret olmadka geilemeyecei hkm getirilmitir. Meslek memurlar snfna dhil merkez memurlarnn mertebe itibariyle haric tekilattaki muadilleri ise yleydi: 786 1- Mstear: Bykeli, birinci snf eli, ikinci snf eli. 2- Mdr umum ve maviri siyas: Elilik birinci snf mstear, baehbender, elilik ikinci snf mstear. 3- Mdr: Birinci snf ehbender, elilik baktibi, ikinci snf ehbender. 4- Mmeyyiz-Baktip: Elilik baktibi, ikinci snf ehbender, elilik ikinci ktibi, mstakil ehbender vekili. 5- kinci Ktip: Elilik ikinci ktibi, mstakil ehbender vekili, elilik nc ktibi, ehbender vekili ve kanlar. 1154 sayl Kanun, hariciye memurlarnn medeni hallerini de dzenlemitir. Hariciye memurlar evlenmeden evvel vekletin onayn almaya mecbur tutulmular, bu mecburiyete aykr hareket edenlerin mstafi saylmalarna ve bir daha da hariciye hizmetinde istihdam edilmemelerine karar verilmitir. Toplam 23 asl ve 3 geici maddeden oluan kanunun dier maddelerinde; memurlarn maalar, tayin ve azilleri, atamada getirilen sorumluluk ve memurlarn grevleri sralanmtr.787

785 786

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 762. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 763. 787 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 765.

135

Bilal imir, dileri konusunda yazlm baz eserlerde, zellikle Atatrk Dneminde eli seimi konusuyla ilgili olarak, ok yanl bilgilerin olduunun altn izmitir. Atatrk Dneminde stanbuldan gelen trenden kan, kravatl ve Franszca bilenlerin toplanarak hariciyede vazife verildiini yazan eserleri 788 eletirerek, son derece eitimli 38 eli hakknda bilgi vermektedir.789 Oysa imirin de belirttii gibi TBMM, zellikle elilie atad kiiler zerinde ok hassas bir politika izlemi ve elilik vazifesi verilen kiiler asla rastgele kiilerden oluturulmamtr. htiya halinde elilik grevine baz milletvekillerinin de atanmas, bu fikrin ispat anlamna gelmektedir. stanbul Mebusu Ali Fethi Beyin hi dnmeden mebusluktan istifa ederek, 26 Mart 1925te Paris Bykelilii grevini kabul etmesi, bu duruma en gzel rneklerden birini tekil etmektedir.790

788

Bilal imirin gndermede bulunduu kitaplardan birisi Bykeli Kemal Girginin kitabdr. Bkz. Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Hariciye Tarihimiz (Tekilt ve Personel), TTKY, Ankara, 1992, s. 118. 789 Bilal N. imir, Atatrkn Elileri zerine, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, S. 2324, Eyll-Aralk 1998, s. 1490. 790 Paris Bykeliliini kabul etmi olan Ali Fethi Beyin Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 25 Mart 1925 tarihindeki yazd yazs iin bkz. Ali Fethi Bey, TBMM Arivi, DN: 215.

136

III. BLM NC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1927-1931) 3.1. NC TBMMNN AILMASI VE KURULAN HKMETLER 26 Haziran 1927de Afyon Milletvekili Ali (etinkaya) Beyin verdii

nergenin kabul edilmesiyle, II. TBMMnin almalar 1.11.1927 tarihine kadar tatil edilmitir. Aslnda alnan bu kararda seimlerin yenilenmesi hkm de bulunduundan II. TBMM Dnemi resmen sona ermitir.791 III. Dnem TBMMye milletvekili seimi iin 20 Temmuz 1908 tarihli ntihb- Mebsn Knun- Muvakkat ile bu kanunda yaplan 1912, 1923 ve 1927 tarihli deiikliklerle hazrlanan seim kanunu kullanlmtr.792 Seimler ncesinde parti tznde yaplan deiiklikle adaylarn belirlenme yetkisi parti bakanna braklmtr. Seilen milletvekillerinin tm de CHF Genel Bakan Mustafa Kemal Paa tarafndan 29 Austos 1927de yaynlanan bir genelge ile belirlenmitir.793 Yine bu genelge ile CHFden aday olacaklarn uymalar gereken artlar da aka tespit edilmitir.794 Bu nokta da gstermektedir ki; Atatrk, TBMMye girecek kiiler zerinde daha titiz davranm ve uyumlu kiilerin seilmesine zemin hazrlamak istemitir. 1927 tarihinde siyasi parti olarak sadece CHFnn katld, 18 yan tamamlam her erkek vatandan oy verebildii, askerlikle iliiini kesmeyenlerin aday olamad bir seim yaplm ve hepsi de CHF aday olan 316 milletvekili seimi kazanmtr. kinci semenlerin katld seimler ise 2-6 Eyll tarihleri arasnda gerekletirilmitir.795 Mustafa Kemal Paa, seimlerin tamamlanmas dolaysyla 7 Eyll 1927de yaynlad beyannamede, halkn seimlerle ilgili ve gelecee dnk politikalarn tasvip ettiklerini duyurmutur.796 Milletvekillerinin tespitini bilakis Mustafa Kemal Paann yapt ve inklplarn ruhunu benimseyen kiilerden olutuuna inanlan III. Dnem TBMM, 1 Kasm 1927 Sal gn saat 9.40ta Trabzon Milletvekili Hasan (Saka) Beyin
791

Cemal Avc, III. Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps ve Faaliyetleri (1927-1931), AAMY, Ankara, 2000, s. 16-17; TBMM Z.C., II. Dnem, C. 33, s. 845. 792 20 Temmuz 1908 tarihli ntihab- Mebusan Kanun- Muvakkat, 20 Eyll 1324 (1908) tarihinde Takvim-i Vekayi gazetesinde yaynlanmtr. Bkz. Erdem, a.g.e., s. 138. 793 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV., Ankara, 1991, s. 577-580. 794 Hkimiyet-i Milliye, 30 Austos 1927; Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkiler, s. 228-229. 795 Hkimiyet-i Milliye, 3 ve 7 Eyll 1927. 796 Mustafa Kemal Paann beyannamesi iin bkz. Avc, a.g.e., s. 25; ATTB, C. IV, s. 582-583.

137

bakanlnda almtr. Yine ayn gnde yaplan seimlerde Bakanlk Divan Balkesir Milletvekili Kazm zalpin bakanlnda oluturulmutur.797 Daha sonra Cumhurbakanl seimine geilmi ve Gazi Mustafa Kemal Paa, 288 kiinin katld oylamada oy verenlerin tamamnn oyunu alarak Cumhurbakan seilmitir. Bu seim dolays ile Mecliste bir teekkr konumas798 yapan Mustafa Kemal Paa, resmen III. TBMMnin birinci toplant yln amtr.799 III. TBMM Dneminde i banda bulunan smet Paa Hkmeti seimler dolaysyla istifa etmi, fakat smet Paa 1 Kasm 1927de tekrar Bavekillie seilmitir. Tablo12 Drdnc smet (nn) Paa Hkmeti800
IV. smet Paa Hkmeti (1 Kasm 1927-27 Eyll 1930) yeleri Bavekil: smet (nn) Paa Adliye Vekili: Mahmut Esat (Bozkurt) Bey Mdafaa-i Milliye Vekili Mustafa Abdlhalik (Renda) Bey Dhiliye Vekili: kr (Kaya) Bey Hariciye Vekili: Tevfik Rt (Aras) Bey Maliye Vekili: Saraolu kr Bey Maarif Vekili: Mustafa Necati Bey-smet Paa-Hseyin Vasf (nar)-Cemal Hsn (Taray) Nafa Vekili: Behi (Erkin)-Recep (Peker) Ziraat Vek. ve Ticaret V.Vekili: Mustafa Rahmi (Kken) Bey Shhiye ve M. timaiye Vekili: Refik (Saydam) Bey ktisat Vekili: Mustafa Rahmi Bey-akir (Kesebir)

1 Kasm 1927 ile 27 Eyll 1930 tarihleri arasnda grev yapan IV. smet Paa Hkmeti; 1 Kasm 1927, 8 Kasm 1928, 3 Haziran 1929 ve 12 Aralk 1929 tarihlerinde olmak zere drt kez gvenoyu alm ve her gven oylamasndan sonra farkllklar ieren bir program getirmitir. Hkmetin programnn en nemli vasf lkede gven ortamnn salanarak, zellikle ark vilayetlerimizden balamak zere huzur ve asayiin temin edilmesine allacann aklanmasdr. Haric siyasette istikrarn salanaca, dostluk siyasetinin n plana karlaca; bayndrlk ilerinde ehirlerin imar ilerine nem verilecei ve imendifer siyasetinde nemli admlarn atlaca belirtilmitir. ktisadi alanda ise tasarruf politikasnn takip edilecei,
797

Bakanlk Divan yeleri yle oluturulmutur: Reis: Kazm (zalp) Paa 264 reyle, Reis Vekilleri: Hasan (Saka) Bey ve Refet (Cantez) Bey 277 reyle, dare Amirliklerine: Tevfik Kamil (Koperler) Bey, kr (Yan) Bey, Kamil (Dursun) Bey 280 reyle, Katipliklere: Ruen Eref (naydn) Bey, Necip Ali (Kka) Bey, Ali (Zrh) Bey 273 reyle, shak (Itman) Bey ise 272 reyle. 798 Atatrkn TBMMyi a nutku iin bkz. Atatrkn TBMMyi A Konumalar, s. 171-172. 799 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 3. 800 Sanal, a.g.e., s. 147-148; Dal-Aktrk, a.g.e., s. 35, 39; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 12-13.

138

Cumhuriyet Bankasnn kurulacandan sz edilmitir.801 8 Kasm 1928 tarihli programda; Trk harflerinin retilmesi, millet mekteplerinin kurulmas ve ilkokullara nem verilmesi konular younluk kazanmtr. 3 Haziran 1929 tarihli programda; yeni ticaret anlamalarnn yaplaca dikkat ekmektedir. 9 Kasm 1929 tarihli programda; d ilikilerde dzen saland, vergilerin hafifletildii ve topraksz kylye toprak datldndan sz edilmitir. 12 Aralk 1929 tarihli programn en arpc yan ise Trk Lirasnn deerinin korunmas iin almalarn yaplacadr.802 27 Eyll 1930-4 Mays 1931 tarihleri arasnda grev yapan V. smet Paa Hkmeti ise u vekillerden olumutur: Tablo13 Beinci smet (nn) Paa Hkmeti803 V. smet Paa Hkmeti (27 Eyll 1930-4 Mays 1931) yeleri
Bavekil: Adliye Vekili: Mill Mdafaa Vekili: Dhiliye Vekili: Hariciye Vekili: Maliye Vekili: Maarif Vekili: Nafa Vekili: Shhiye ve M. timaiye Vekili: ktisat Vekili: smet (nn) Paa Yusuf Kemal Bey Mustafa Abdlhalik Bey, Zekai (Apaydn) kr (Kaya) Bey Tevfik Rt (Aras) Bey kr (Saraolu)-Mustafa Abdlhalik Bey Esat (Sagay) Bey Zekai Bey, Hilmi (Uran) Refik (Saydam) Bey Mustafa eref (zkan) Bey

Hkmetin programnda ele alm olduu balca konulara bakldnda; dhili siyasette milletin birlik ve beraberliinin salanmas, haric siyasette yeni dostluklarn kurulmas kararlar grlmektedir. Eitimde meslek eitime nem verilecei, salkta bulac hastalklarla mcadele edilecei, adl alanda slahatlara nem verilecei ifade edilmitir. ktisadi alanda Trk parasnn deerinin korunarak tasarruf yaplaca ve btede denge esasnn gzetilecei aklanmtr. Ayrca demir yollarna nem verilmesi programda sz edilen dier konular arasndadr.804

801

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, s. 22-24; Kzm ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 91-95; Dal-Aktrk, a.g.e., s. 37-38. 802 Bkz. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, TBMM Matbaas, Ankara, s. 36; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 12, TBMM Matbaas, Ankara, s. 314; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 13, TBMM Matbaas, Ankara, s. 15; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara, s. 30. 803 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara, 1930, s. 30; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 139. 804 BCA (30.10.0.0/45.290.29. Tarih: 2.10.1930); TBMM Z.C., III. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara, 1930, s. 34-35; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 91-95.

139

3.2. NC DNEM TBMMNN FAALYETLER VE KURULAN KOMSYONLAR III. Dnem TBMM grev yapt 01.11.1927 ile 26.03.1931 tarihleri arasnda youn bir alma temposunun stesinden baaryla kmasn bilmitir. Dnem ierisinde pek ok kanun teklifleri, nergeler, yazl ve szl sorular verilmitir. III. Dnem TBMMnin gndemine 257 kanun teklifi, 1036 kanun tasars, 726 tezkere gelmi ve bunlardan 627si kanunlamtr.805 Ayrca meclisin 5.11.1927 tarihinde yapm olduu 4. itimasnda, 18 tane komisyonun kurulmas kararlatrlmtr. Tablo14 III. Dnem TBMM Tarafndan Kurulan Daimi Komisyonlar806 S.No: Komisyonun Ad: S.No: Komisyonun Ad: Adliye Komisyonu Maliye Komisyonu 110Dileke (Arzuhal) Komisyonu 211- Meclis Hesaplarn T. Kom. Bte Komisyonu 312- Mdafaa-i Milliye Kom. ileri (Dhiliye) Komisyonu 413- Bayndrlk Komisyonu Divan Muhasebat Komisyonu 514- Shhiye Komisyonu Dileri (Hariciye) Komisyonu 15- Tekilat- Esasiye Kom. 6ktisat Komisyonu 716- Bahriye Komisyonu Meclis Ktphane Komisyonu 817- Ticaret Komisyonu Maarif Komisyonu 918- Tarm (Ziraat) Komisyonu 3.3. NC DNEM TBMMYE SELEN PARLAMENTERLER 3.3.1. Parlamenterlerin Eitim Dzeyleri ve Meslekleri III. Dnem TBMMde grev yapan 333 milletvekilinden 243nn yksekokul mezunu olduunu grmekteyiz. Yksekokul da kendi iinde tasnif edilecek olursa; 64 asker okul, 22si din eitim veren yksekokullardan, 157si ise dier okullardan mezun olmutur. Yksek retim gren milletvekillerinden 29u ise yurt dnda eitim grmtr. III. Dnem TBMMde yer alan milletvekillerinden 73 kii ortaretim, 12 kii zel eitim, 3 kii ilkretim mezunu olup sadece bir kiinin renimsiz olduu bilinmektedir.807 III. Dnem TBMMyi mesleklerine gre bir tasnife tabi tuttuumuzda hemen hemen her kesimden gelen milletvekillerinin olduunu grmekteyiz. Mesleklere gre
805 806

Ezherli, a.g.e., s. 146, 151. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 20-22; ztrk, TPT, III. Dnem, C. I, s. 75-76. 807 Avc, a.g.e., s. 40-41.

140

milletvekillerinin brokrasi, serbest meslek sahipleri, giriimcilik alannda faaliyet gsterenler olmak zere ksmda deerlendirilmesi mmkndr. Tablo15 III. Dnem TBMMde Genel Olarak Mesleki Altyap808 Meslek Milletvekili Says Oran (%) Asker 63 18.91 Mlkiyeci ve Genel dareci 66 19.81 Profesr (Mderris), retmen 53 15.91 Hukuku 36 10.81 Doktor 24 7.20 Tarm-Ticaret 44 13.21 Maliyeci 13 3.90 Gazeteci-Yazar 11 3.30 Hariciyeci 6 1.80 Bankac 4 1.20 Mft 4 1.20 Mhendis 4 1.20 Veteriner 1 0.30 Eczac 1 0.30 1927 Genel Nfus Saymna gre lkenin toplam nfusu 13.646.270809 olup, meslekliler olarak ifade edilen igc ise 5.351.215810 idi. Ayn ylda Trkiyede 65.245 endstriyel i yeri olup, bu i yerinin ancak yzde 4nde motor gc kullanlmaktayd. Baka bir deyile, toplumsal yapda gl, dinamik ve egemen bir burjuva snf grnmemekte ya da bir ekirdek halinde bulunmakta; buna karlk brokrasi olduka arlkl grlmektedir. Brokrasinin gc iki srece bal olarak gelimitir. Birincisi; Mill Kurtulu Sava sresince nclk yaparak, iktidara el koymalar, ikincisi ise; laik ve Batl anlamda iyi eitim grm bu kiilerin baka i alan bulamamalarndan dolay brokrasiye kaymalardr.811 III. Dnem TBMMde yer alan milletvekillerinin byk ounluu da bu verilere uygun bir ekilde devlette grev yapm olan memur kesiminden olumaktayd. Bu memurlar arasnda ise asker kkenlilerin ounlukta olduunu grmekteyiz. Byk ounluunu asker ve sivil brokratlarn oluturduu bu
808 809

ztrk, TPT, III. Dnem, C. III, s. 675. Baveklet statistik Umum Mdrl statistik Yll, C. 3, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1930, s. 29. 810 Baveklet statistik Umum Mdrl statistik Yll C. 8, Devlet Basmevi, stanbul, 19351936, s. 49. 811 aylan, Trkiyede Kapitalizm, s. 75.

141

Meclisin brokrat arlkl (yzde 57.32)812 olmasnn en nemli nedeni, her biri kendi alanlarnda ihtisas sahibi olan bu insanlarn toplumla i ie yaamalarndan dolay toplumun ihtiyacn da yakinen bilmeleridir. Brokrat arlkl III. Dnem TBMM siyas, ekonomik ve toplumsal alanlarda att admlaryla bilinmektedir. 3.3.2. Milletvekillerin Tahsisat ve Harcrahlaryla lgili Dzenlemeler 21.2.1924 tarihinde verilen bir kanun teklifi ile TBMM azalarnn senelik tahsisatlarnn 3600 liraya ykseltilmesi talebi baz milletvekillerinin youn itirazlarna ramen kabul edilmitir.813 Meclis, 15 Mays 1930 tarihinde 1613 sayl Byk Millet Meclis Azasnn Tahsisat ve Harcrahlar Hakkndaki Kanunu kabul ederek, milletvekilleriyle ilgili dzenlemeleri tekrar ele almtr. Kanuna gre mebuslarn yllk cretlerinin 6000 lira olmasna, her aybanda doal olarak beer yz lira denmesine; milletvekillerin bu cretlerinin meclise katldklar tarihten itibaren balatlp, milletvekilliinden ayrldklar ay sonuna kadar devam ettirilmesine karar verilmitir. Kanunda bu gelirlerin vergiye tabi olduu, milletvekillerine ve ailelerine her seim dnemleri iin 125 lira azimet ve avdet harcrah (gidi-geli harcrah) verildii de grlmektedir.814 Meclis, milletvekillerin tahsisat ve harcrahlar ile ilgili olarak Afyonkarahisar Milletvekili Ali, Erzincan Milletvekili Saffet ve Tekirda Milletvekili Cemil Beylerin verdikleri kanun teklifi sonucunda 5.3.1931 tarihinde kard 1613 sayl Kanunla, ilgin bir deiiklik yaparak tahsisatta indirime gitmitir. Bu yeni dzenlemeyle BMM azasnn senelik tahsisatnn 4200 lira olaca, bu tahsisatn her aybanda 350 lira olarak tahakkuk ettirilecei belirtilmitir. Ayrca itima senesi esnasnda intihap edilenlerin tahsisat meclise iltihak ettikleri aydan itibaren ve milletvekilliinden ayrlanlarn muhassasatnn ayrldklar ay nihayetine kadar hesap edilmesi, vefat eden milletvekillerin miraslarna ise senelik tahsisatn yars kadar tazminat verilmesi kararlatrlmtr.815 1613 sayl Kanunla, III. Dnem TBMMde grev yapan milletvekilleri, fedakrla kendilerinden balamak suretiyle millete rnek bir davran sergilemilerdir.
812

Frey, a.g.e., s. 181, ztrk, TPT, III. Dnem, C. III; Turan, Siyasal Elitler, s. 109; Ayrca Milletvekillerinin sicilleri zerine TBMM Arivinde yaptmz incelemelerin sonular. 813 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 6, s. 204. 814 Dstur, nc Tertip, C. 11, Bavekalet Matbaas, Ankara, 1930, s. 397. 815 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 26, TBMM Matbaas, Ankara, 1930, s. 15.

142

3.4. NC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR GELMELER 3.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler 3.4.1.1. CHFnin kinci Kurultay ve Atatrkn Byk Nutku Mustafa Kemal Paa 1927 ylnda, Samsuna kndan o gne kadarki geen olaylarn olduka ayrntl bir tarihini yazmtr. Reisicumhur Mustafa Kemal Paa, kendisinin bakanln yapt CHPnin ikinci Kurultaynda 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda 36,5 saat sren ve alt gnde tamamlanan sylev/nutuk diye anlan konumasn yapmtr.816 Mustafa Kemalin sylevini milletvekilleri ve CHPli delegeler dnda ileri gelen ordu mensuplar, yabanc diplomatlar ve zel davetliler dinlemilerdi. Sylev Mustafa Kemal Paann kendi deyimiyle, dokuz yllk bir dnemin tarihesidir. Sylevde ele alnan dnem Kuva-y Milliye (1919-1920), TBMM Hkmeti (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923) ve Trkiye Cumhuriyeti (29 Ekim 1923-Ekim 1927) olmak zere evreye ayrlabilir.817 Mustafa Kemal Paa, bu sylevi ile Kurtulu Savan, Cumhuriyetin kuruluunu, bir ksm devrimlerin yapln belgelere dayanarak aklamakla kalmam ayn zamanda devrimlerden rahatsz olanlarn eletiri ve sulamalarna da bir lde cevap vermitir. Mustafa Kemal Paa, herhalde bir dnm noktasna gelindii fikrinden hareketle dnemin bir bilanosunu karmak istemitir. 3.4.1.2. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri Cumhuriyetin kurulmas srasnda tek partili bir devlet kurma fikri olduu elbette iddia edilemez fakat ortaya kmas muhtemel kar devrimci bir hareket ve eyh Sait syan gibi nedenlerle bir tek parti ideolojisi oluturulmu ve bu ideolojiye dayanan otoriter bir ynetim kurulmutur.818 Mecliste ilk nceleri faaliyet gsteren Mdafaa-i Hukuk Grubu yerine daha derli toplu bir partinin kurulmas fikriyle 9 Eyll 1923te Mustafa Kemal Paann genel bakanlnda HF kuruldu.819 Bu partinin ad 10 Kasm 1924 tarihine CHF820 olarak deitirilmitir. Mill
816 817

Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Yayna Haz: Zeynep Korkmaz, s. XIX. Turan, TDT, s. 282. 818 Turgay Uzun, Atatrk Dnemi Muhalefet Hareketleri, Trkler, C.16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 570. 819 Gencer-zer, a.g.e., s. 202. 820 Falih Rfk Atay, HFnin adna acelece olarak, Cumhuriyet kelimesinin eklenmesini muhalefete mal etmememe endiesinden kaynaklandn ifade etmektedir. Bkz. Atay, ankaya, s. 395.

143

Mcadelede Mustafa Kemalin yannda yer alan baz yakn arkadalar zamanla Gaziye ters dmler ve 17 Kasm 1924te TCFyi821 kurmulard. Fakat TCF, eyh Sait syan ile ilikilendirilerek 5 Haziran 1925 tarihinde kapatlmtr.822 Atatrk, 1930lu yllarda hkim olan dikta rejimlerine ve baz lkelere hkmeden monarik ynetimlere asla scak bakmamtr. Bu anlay, Atatrk balca u nedenlerden dolay ok parti denemesine gtrmtr.823 1- Atatrkn CHFnn Mecliste yalnz kalmasn denetim asndan skntl bulmas ve ok-partili sistemi arzulamas.824 2Atatrkn Hkmetin izledii ekonomik politikalar eletirip

ynlendirebilecek, ikinci bir partinin kurulmasn bir zm yolu olarak grmesi.825 3- Atatrkn idar alanda memleketin nabzn yoklama istei.826 4- Rejimden kaynaklanan nedenler. Ahmet Aaoluna gre frkann kurulu amac;Cumhuriyetin bir tek frka ile idare edilmemesi faraziyesi olmutur827 Sreyya lmenin, Meclis Bakan Kazm Paann Avusturya seyahati srasnda lkenizde ka siyasi parti var? Sorusuyla karlatn, tek parti cevabn vermesiyle Trkiyede Cumhuriyet idaresi yok eletirilerine maruz kaldn nakletmesi de, rejimle ilgili skntlar yanstan baka bir olay olmutur.828 5- Halkn ok partili sistem istei; toplumsal honutsuzluu belli bir yne ynlendirmek ve rehavet ierisindeki CHFyi harekete geirmek.829 6- Cumhurbakanl seiminde Atatrkn smet nny bertaraf etmek istemesi.830 Asm Usta hatratnda Ali etinkayann; Atatrk, smet nn

821

Saime Yceer, Cumhuriyet Dnemi ok Partili Hayata Gei Srecinde lk Giriim: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Trkler, C.16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 534. 822 Karpat, a.g.e., s. 45-46. 823 Mekure Ylmaz, Serbest Cumhuriyet Frkas, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 1990, s. II. 824 Aydemir, Tek Adam, C. III, s. 384. 825 Tezi, Siyasi Partiler, s. 245. 826 Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul 1964, s. 134. 827 M. Ylmaz, a.g.t., s. 25. 828 Sreyya lmen, Zavall Serbest Frka, Muallim Gcyener Yaynevi, stanbul 1951, s. 36. 829 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev: Yasemin Saner Gnen, letiim Yaynlar, stanbul 1995, s. 259-260. 830 lmen, a.g.e., s. 37.

144

Hkmetine kar bir bask arac olarak bir kuvvet yapma dnyordu. Serbest Frkann kmasnn ba bu fikirdir dediini ne sryor.831 9 Austos 1930da Fethi Bey, Gazi Mustafa Kemal Paaya bir mektup yazarak kurmay dnd parti iin gvence istemitir.832 Bu mektuba Atatrk: Lik Cumhuriyet esas dhilinde frkanz her nevi siyas faaliyet ceryanlarnn bir maniye uramayacana emniyet edebilirsiniz833 eklinde, cevap vermitir. SCFye girecek milletvekilleri says zerinde yaplan pazarlklar sonucunda 70 milletvekili saysnda anlalm olmasna ramen, SCFye geen milletvekilleri 15ten ibaret kalm, hatta bunlardan biri yalvar yakar CHFye geri dnmtr.834 12 Austos 1930da kurulan SCFnin program on bir maddeden oluuyordu. Fakat daha sonra karlan Frka Yasas ad altnda bir tzkle program geniletilmitir.835 Partinin program daha sonra Aaolu Ahmet Bey, Nuri Bey836, Reat Galip ve Tahsin Beyler tarafndan tekrar gzden geirilip yazlp tamamlanmtr.837 Gazi, kendisine sunulan bu programa; Cumhuriyetin menfaatleri iin giriilmesi icap eden iktisadi ilerde fertlerin kuvveti kifayetsiz

831 832

Asm Us, Hatra Notlar, (1930-1950), Yay. Y., stanbul 1966. s. 227-228. Yeni bir frka kurulaca haberleri 9 Austos tarihli gazetelere yansmt. Bkz. Fethi Bey yeni frka yapyor, Cumhuriyet, 9 Austos 1930, s. 1; Ayrca Atatrke yazlan mektubun metni iin bkz. Fethi Beyin Gazimize mektubu, Hkimiyet-i Milliye, 10 Austos 1930, s. 2. 833 Gazi Hz. Fethi Beye cevab, Hkimiyet-i Milliye, 12 Austos 1930, s. 1. 834 SCFye giren milletvekilleri u kiilerdi: Umumi Reis Fethi (Okyar)-Gmhane, Umumi Ktip Mehmet Nuri (Conker)-Ktahya, Ahmet Aaolu-Kars, Senih (Hzrolu)-Bursa, Nakiyeddin (Ycekk)-Elaz, Tahsin (Uzer)-Erzurum, Ali Haydar (Yulu)-stanbul, Sreyya Paa (lmen)stanbul, brahim Sreyya (Tolun)-Kocaeli, Ali Galip (Yenen)-Nide, Refik smail (Kakmac)-Sinop, Mehmet Emin (Yurdakul)-ebinkarahisar, Talat (Snmez)-Ankara, Rasim (ztekin)-Bilecik, Dr. Reit Galip-Aydn. Bkz. Uran, Hatralarm, s. 193-194. 835 etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi Serbest Cumhuriyet Frkas, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997, s. 104. 836 30 Eyll 1881de Selanikte doan Mehmet Nuri (onker) Bey, 1905te mmtaz yzba olarak Harp Akademisinden mezun olmutur. eitli cephelerde savatktan sonra, 1917de Laheye Ateemiliter olarak gnderilmitir. 1920 ylnda Matbuat ve stihbarat Umum Mdrl grevine getirilmitir. 1920de Ankara ve Adana Vali Vekillii grevlerini de yapan Nuri Bey, 1923te Ktahya Milletvekili olmutur. Gazi Mustafa Kemal, 9 Austos 1930da Yalovaya ard Nuri Beye yeni kurulacak partiye girmesini ve Frka Umumi Ktibi olmasn bildirmitir. 1931de Gaziantep Milletvekili olmu ve 1935te TBMM Reis Vekillii grevini stlenmitir. V. Dnemde de Gaziantep Milletvekili olan Mehmet Nuri Bey, 3 Mart 1939da vefat etmitir. Bkz. Mehmet Nuri Bey, Tercme-i Hal Kd, II. Dnem, TBMM Arivi, ahsi Dosya No: 581; Hasan Ali Ycel, Nuri Conkerin Biyografisi; Zabit ve Kumandan, TBY, Ankara,1959; Ali Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Fesh Edildi, Yay. Y., stanbul, 1987; Kemal Arburnu, Atatrk ve evresindekiler, TBY, Ankara, 1994; Yetkin, SCF, s. 56-57. 837 Tevfik avdar, Serbest Frka, CDTA, C. VIII, stanbul 1983, s. 2053.

145

grldke devlet dorudan doruya teebbs alr ibaresi ile Siyasi hukukun Trk kadnlna da temili mdafaa edecektir838 ifadelerini ekletmitir. Fethi Bey, 3 Eyll 1930 tarihinde zmirden balayan ve Manisa, Balkesir, Akhisar gibi yerleri iine alan bir yurt gezisine kmt. zmir gezisi srasnda grd yakn ilgiye aldanarak, Aaolunun itirazna ramen belediye seimlerine tekilatlar tamamlanmadan katlmaya karar vermitir.839 Seim sonularna ilikin resm aklamalara gre toplam 502 seim blgesinden 31inde SCF kazanmt.840 Seimlerde en ilgin sonu Samsunda ortaya kmtr. Bu ilde CHFnn 416 oyuna karlk SCF 3.312 oy kazanm, 472 oy da geersiz saylmtr.841 Ksmen de olsa SCFnin belediye seimlerinde baar kazand sylenilebilir. SCFnin Meclis iindeki almalar baz soru ve gensorudan teye gememitir. Bunlarn iinde en nemlisi frkann feshine karar verilecek olan belediye seimlerinde yolsuzluklar iddiasyla ileri Bakan hakknda, Fethi Beyin verdii gensoru nergesidir. 15 Kasm 1930da yaplan ve Atatrkn de locadan izledii gensoru grmelerinde842 Fethi Bey, SCFye oy vereceklerin engellenmesi talimatnn merkezden verildiini ve Adanada 78 kiiye aktan oy kullandrldn savunmutur. Ayrca Mersin ve Silivride de oylar zerinde yapldn iddia ettii oynamalar, Dhiliye Vekleti eliyle yaplan hileler olarak yorumlamtr.843 Fethi Beye cevap vermek zere CHFden 18 kii sz istemi, zmir Milletvekili Vasf (nar) Bey; Hkmet var, memurlar var, ra-y Devlet var, mahkemeler vardr, bu vaziyet grlm, sylenmi ve kabili ispat bir hale gelmise bulup meydana karr ve halleder844 szleriyle, karlan yaygaray eletirmitir. Afyonkarahisar Milletvekili Ali etinkaya ise Fethi Beyi yabanc kapital

838 839

Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkas, s. 56-59. Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, 2. Bask, Baha Matbaas, stanbul 1969, s. 24. 840 SCFnn Belediye Seimini kazand yerler uralard: Armutlu (Bursa), Bademiye (zmir), Biga (anakkale), Bozdoan (Aydn), Bozdoan (zmir), Buca (zmir), Burgaz (stanbul), ine (Aydn), Karapnar (Aydn), Kean (Tekirda), Knk (zmir), Kuadas (zmir), Ladik (Samsun), Maltepe (stanbul), Menemen (zmir), Merzifon (Amasya), Pnarhisar (Krklareli), Samsun, Silifke (el), Ske (Aydn), ereflihisar (zmir), irince (zmir), Umurlu (Aydn), Urla (zmir), skp (Krklareli), Vize (Krklareli) ve Yenipazar (Aydn). Bkz. Yetkin, SCF, s. 194-195. 841 Weker, Serbest Frka, s. 115, 123. 842 Bu gensoru grmesinde Ali Fethi Beyin szleri iin bkz. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 22, s. 1674; . Turan, TDT, 3. Kitap (Birinci Blm), s. 306. 843 M. Ylmaz, a.g.t., s. 69-70. 844 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 22, s. 23-27.

146

evrelerinin bir adam gibi davranmakla sulamtr. Tartmalardan sonra Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, 221 kabul oyu ile gvenoyu almay baarmtr.845 Gazinin kuruluunda byk aba sarf ettii, adn koyduu ve programn dzelttii SCFden desteini ekmesinde bu partinin CHF ile kar karya gelmesi, seimlerde kan olaylar, Arif Oruun Yarn gazetesindeki yaynlar ve toplumun iki kutba varan ayrmas olduka nemli bir rol oynamtr. Arif Oru, daima matbuat hrriyetini frka hrriyetinden stn tutmutur.846 kr Kaya Beyin gvenoyu almasndan sonra SCF yneticileri Meclisteki odalarna ekilerek partiyi feshetme kararn aldlar.847 17 Kasm 1930 tarihinde ise SCFnin fesedildiine dair dileke ileri Bakanlna verilmitir. SCFnin aslnda baka aresi de kalmamtr. nk SCF ynetimi ok ksa bir sre sonra brokrasiyi ve CHF ynetimini el ele karsnda bulmutur. Dhiliye Vekili kr Kaya bu konuyu; memurlar dorudan doruya fikri siyasden mahrum bir otomat farz etmek ok hakikate muhalif bir dnce olur szleriyle aklamtr. Ayrca yabanc bir aratrmac da; SCF seimlere girdiinde yerel kamu grevlilerinin, buna izin vermekle iktidarn samalamakta m, yoksa oyun oynamakta m olduunu bir trl kestiremediklerini, bu nedenle her olasl dnerek iktidar kendisine ramen koruma kendilerine bir grev saydklarn aklamtr.848 SCFnn kendini feshetmesinden sonra Mecliste kargaalar artnca Mustafa Kemal Paa, seimlerin yenilenmesini istedi. Bu teklifi CHFnn kabul etmesinden sonra nc Dnem TBMM kendisini feshetti.849 Mustafa Kemal Paa, Meclisin kapanmasndan sonra yurt gezisine karak; halkn, memurlarn nabzn yoklam ve kurumlar denetlemitir.850 Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi Gaziye memlekette devrimlerin tam yerlemediini, memleketin henz demokratik bir hayata geie tam hazr olmadn gstermi; Gazi bu durumdan da ok mteessir
845 846

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 22, s. 74. Bkz. Arif Oru, Vatandan Birinci Hrriyeti, Tecelli Matbaas, stanbul, 1932, s. 5. 847 Tabak, a.g.m., s. 560; Fethi Beyin kz Nermin Krdar ve Aaolu Ahmet Bey, SCFnn feshi kararnn gensoru grmelerinden nce alndn belirtmektedirler. Bkz. Nermin Krdar, Serbest Frka Nasl Dodu? Nasl Feshedildi? , stanbul, 1987, s. 79; Aaolu, a.g.e., s. 81. 848 Yetkin, SCF, s. 250; Geoffrey L. Lews, Turkey, New York, 1965, s. 104. 849 Aslan Tufan Yazman, Atatrkle Beraber (Devrimler-Olaylar-Anlar 1922-1938),Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1969, s. 233. 850 Lord Knross, Atatrk (Bir Milletin Yeniden Douu), Trkesi: Ayhan Tezel, Sander Yaynlar, Beinci Bask, stanbul, 1973, s. 684.

147

olmutur. SCF deneyimi, herhangi bir siyasi gelimenin her eyden nce halkn sosyal ve ekonomik yaayn ieren reformlara dayanmas gerektii gereini aka ortaya koymutur. 3.4.1.3. Ahali Cumhuriyet Frkas 1924lerde baarsz olan ok partili hayata gei almas, 1930 ylnda SCFnin kurulmasyla bir kez daha denenmitir. Bu olumlu havadan yararlanmak isteyen Abdlkadir Kemali Bey, 1924lerde kurmaya alt fakat kuramad Mdafaa-i Umumiye Frkas yerine bu sefer frsat deerlendirerek, 26 Eyll 1930da Adanada Ahali Cumhuriyet Frkasn kurmutur.851 Bakanln Abdlkadir Beyin stlendii partinin dier kurucular ise; Ali Vehbi, Bekir Stk, Mustafa Ziya, ifti Hasan, Hasbi ve htiyat Zabiti Ali Bey idi.852 Parti kuruluundan itibaren sadece Arif Oruun kard Yarn gazetesi tarafndan olumlu karlanmtr. Dier taraftan Vakit, Cumhuriyet ve Hkimiyet-i Milliye gazetelerinde parti aleyhinde ska yazlar kaleme alnmtr.853 Aslnda daha nce stanbulda ve Adanada kan Toksz gazetesinin sahibi olan Abdlkadir Kemali Bey, kapanan bu gazeteyi tekrar karmak istemi, fakat hkmetten izin alamaynca Ahali gazetesini partinin yayn organ olarak kullanmtr.854 Ahali Cumhuriyet Frkasnn hazrlad nizamnameye gre, 18 yan bitiren ve namusa kar bir sutan mahrumiyeti olmayan ve fena hreti olmayan herkes partiye girebiliyordu.855 Partinin programnda; idare-i hususiye tekilatnn gelitirilmesi ile bir nevi dem-i merkeziyet fikri ngrlm, ordunun kendi erzakn kendisinin temin etmesi istenmi, demiryollar dhil btn inaatn

851

Partinin kurulu tarihi hakknda dnemin gazetelerine dayandrlarak verilen bilgiler sonucunda, 26 Eyll 1930 saptamas yaplmaktadr. Mete Tuncay ve Tark Zafer Tunaya eserlerinde bu tarihi vermilerdir. Meral Demirelin yazm olduu makalesinde ise partinin basl nizamnamesinin banda, partinin kurulu tarihi olarak 24 Eyll 1930un yazdn ifade etmektedir. Bkz. Meral Demirel, Abdlkadir Kemali (t) Beyin 1930da Kurduu Ahali Cumhuriyet Frkas, Tarih ve Toplum, S. 192, Aralk 1999, s. 5-6. 852 Garip Bir Frka Program, Vakit, 7 Ekim 1930, s. 4. 853 Ahali Cumhuriyet Frkasn eletiren yazlardan birisi de 27 Ekim 1930da kmt. Bkz. Abdlkadir Kemali Beyin Frkas da organa muhta, Hkimiyet-i Milliye, 27 Ekim 1930, s. 1. 854 M. Demirel, a.g.m., s. 7. 855 Avc, a.g.e., s. 84.

148

durdurulmas savunulmu, elli sene mddetle telif eserlerin yasaklanp hep tercme yaplmas ve iptida mekteplerin leyl olmas vurgulanmtr.856 ACF, ancak Adana ve Mara857 gibi birka gney ilinde ube aabilmi, Kastamonuda da bir ube ama giriimi ise sonusuz kalmtr.858 Tam hazr olmadan 1930 ylnda yaplan belediye seimlerine giren parti baarl olamamtr. ACF, 21 Aralk 1930da Bakanlar Kurulu kararyla idare heyeti gsteremedii859 gerekesiyle kapatlmtr. Babakanln hakknda kovuturma almasn istemesi zerine Abdlkadir Kemali Bey, birka arkadayla birlikte sekiz buuk yl gnll srgn hayat yaamtr.860 3.4.1.4. Trk Cumhuriyet, Amele ve ifti Frkas Trk Cumhuriyet, Amele ve ifti Partisi mimar mhendis olan Kazm Tahsin Bey tarafndan 29 Eyll 1930 tarihinde Edirnede kurulmu olup, hkmet tarafndan komnist eilimli olduu gerekesiyle almalarna izin verilmemitir.861 Partinin nizamnamesine gre amac; sermayedarlara kar Trk ii ve iftisini savunmak, onlar zorba ve tefecilerin elinden kurtarmak ve sosyal hayatta bu snfa da bir yer kazandrmaktr.862 Parti Nizamnamesinde; memleketin bnyesine uymayan Bolevizm ve Komnizm gibi teekkllerin katiyen benimsenmeyecei ve reddedilecei belirtilmitir. Ayrca TCAP, devrimlere balln belirterek, Gazi Mustafa Kemalin yol gstericiliini benimsediini ifade etmitir. Buna ramen partinin komnist eilimleri dolaysyla kapatlmas, partinin ya riyakr davrand ya da Arif Oruun parti giriimi ile kartrld izlenimini vermektedir.863 Trkiye Cumhuriyetinde Batl lkelerdeki gibi ok partili demokrasi zlemiyle desteklenen ve uygulamaya konulmak istenen ok partili siyasal yaam
856 857

Tunay, TPY, s. 274. 30 Kasm 1930da Marata partinin ube at Yarn gazetesinde haber yaplmtr. Bkz. Ahali Frkas Bir ube Daha At, Yarn, 30 Kasm 1930, s. 3. 858 M. Demirel, a.g.m., s. 10. 859 Bu iddia Yarn Gazetesinin 23 Aralk 1930 tarihli saysnda yer almtr. Bkz. Serbest Hareketlere Hayat Yok Mu? Ahali Frkas da Tarihe Gmld, Yarn, 23 Aralk 1930. 860 Antakyaya kat sylenen Abdlkadir Kemali Beyin fena bir vaziyette arzuhalcilik yaparak geimini salad Cumhuriyet gazetesinin 18 Mart 1931 tarihli saysnda haber yaplmtr. 861 Tunaya, a.g.e., s. 638. 862 Avc, a.g.e., s. 84. 863 TCAPnin 65 maddeden oluan esas nizamnamesi iin bkz. Tunay, TPY, s. 409-417.

149

denemeleri ne yazk ki; bir mddet sonra direk ya da dolayl ynlerden devletin temel yapsna ynelik tehditler oluturmutur. Trkiye Cumhuriyetinin de lik ve mill deerlere ynelik faaliyetlere kar tedbirler almas sonucunda, ok arzu edilmesine karn ok partili siyasal yaam denemesi baarl olmamtr. 3.4.1.5. Menemen Olay SCFnn dalma karar almasndan 35 gn sonra Menemende kanl bir olayla karlalmtr. 23 Aralk 1930 tarihinde Mehdi iddiasyla ortaya kan Dervi Mehmetin nclnde, eriat dzenini ve halifelii geri getirmek zlemiyle harekete geen tarikat yesi kk bir grup, dalmalarn isteyen yedek subay retmen Mustafa Fehmiyi (Kubilay)864 katledip ban kesmiler, Hasan ve evki adlarnda iki mahalle bekisini de ldrmlerdi.865 Bu olay Atatrkn daha iki ay nce, lkenin anariye srklendii yolundaki tespitinin haklln gstermitir.866 Vakit gazetesinin haberinde de olay; Frkaclk nam altnda memleketin muhtelif yerlerine atlan fesat tohumlar Menemende filiz verdi balyla verilmi ve SCF ile ilikilendirilmitir.867 Olay iddetle bastrldktan sonra, ileri Bakan kr Kaya ve Fahrettin Paa bizzat olay yerinde incelemelerde bulunmulard. Atatrkn konuyla ilgili olarak devlet ricaliyle yapt toplantda, olayn Cumhuriyete kar dnlerek hazrland noktasnda bir kanaat olumutur. Bunun zerine Bakanlar Kurulu, 31 Aralk 1930 tarihinden balamak zere, Menemen Kazas, Manisa ve Balkesir merkez kazalarnda bir ay mddetle idare-i rfiye (skynetim) ilan etmitir.868 Bavekil smet nn, hadiseyi organize bir olay olarak tanmlayarak, mlk idare amirlerin ihmalleri zerinde durmutur.869 te yandan, sulularn yarglanmas iin Skynetim Komutanlna 2. Ordu Komutan Fahrettin (Altay) Paa, Divan- Harp Bakanlna 1. Ordu Komutan Vekili Mulal Mustafa Paa getirilmitir.870 Skynetim mahkemesinin yapt incelemelerde olayn, alt kiinin katld basit bir olay olmad sonucuna
864

Mustafa Fehmi, Kubilay ismini zamann Trk modasna uyarak takma bir isim olarak benimsemitir. Bkz. Tunay, TPY, s. 293. 865 Gololu, Devrimler ve Tepkiler, s. 303. 866 . Turan, TDT, 3. Kitap, s. 310. 867 Vakit, 25.12.1930. 868 . Turan, TDT, 3. Kitap, s. 313. 869 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 24, s. 3-5. 870 Bu atamalar ve dier mahkeme yeleri iin bkz. Cumhuriyet, 1 Knunusani 1931.

150

varlmtr. Menemen Olay, baz kaynaklarda Nakibendlie; Hkimiyet-i Milliyenin 29 Aralk 1930 tarihli Dervi Mehmet meczup ve esrarke deil, erkez Ethemin kanl etelerinden biri idi balkl yazsnda ise erkez Etheme dayandrlmtr.871 Olayla ilgili davada, 37 kii hakknda idam karar verilmi, fakat bunlardan altsnn yalar dolaysyla cezalar 15 ve 24 sene ar hapse evrilmitir. 3 ubat 1931de ise Menemende 28 kii idam edilmitir. 41 kii eitli derecelerde hapis cezasna aptrlrken, 27 kiide beraat etmitir. Skynetim uygulamas Balkesir ve Manisada 28 ubatta, Menemende ise 8 Martta kaldrlmtr. 872 3.4.2. dari Alandaki Gelimeler 3.4.2.1. ark Vilayetlerinde Dzeni Salayc Tedbirler ve Tekilt Alannda karlan Kanunlar TBMMnin her frsatta Cumhuriyete ve Devlete kar sadakatten bahsetmi olmasna ramen, hatrlanaca gibi eyh Sait syan dolaysyla zellikle ark vilayetlerimizde kan isyan hareketleri durumu zora sokmaya balam ve devlet de isyan blgesindeki baz ahslarn Garp vilayetlerimize isknna karar vermitir.873 1927 ylna gelindiinde ark vilayetlerimizde asayiin salanmasyla, Bat blgemize gnderilen bu insanlarn bazlarnn tekrar Dou blgemize gnderilmesinin nnde hibir engel kalmamtr.874 Meclis, yapt dzenlemeyle naklolunduklar mntkalarda herhangi bir kt hareketi olmayanlar iin 1097 sayl Kanunu geersiz klm875, fakat karlan kanun ve nizamlar tanmamakta direnenler varsa bunlarn memleketlerine iadesine kanun izin vermemitir.876 Blgede bulunan jandarma glerinin, umum mfettiliklerin ve valilerin nemli almalar sonucunda 1928 ylnda ark Mntkasnda Muayyen Vilyet ve Kazalardaki Ceraim Takibatyla Cezalarnn Tecili Hakknda bir kanun karlarak, ark vilayetlerinde yaayanlarla ilgili nemli bir adm daha atlmtr.877

871 872

Hkimiyet-i Milliye, 29.12.1930. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 25, s. 11; zkaya, a.g.m., s. 380; Avc, a.g.e., s. 160-161. 873 Garp vilayetlerimize iskn 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayl Baz Ehasn ark Menatkndan Garp Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun erevesinde gereklemitir. 874 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 83-84. 875 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 86, Ek: 2. 876 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 85. 877 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, TBMM Matbaas, Ankara, s. 60-61.

151

ark vilayetlerinde atlan bu olumlu admlara ramen, baz yabanc gazetelerde maksatl olarak ark vilayetinde asayisizlik balkl yazlarn yaynland grlmektedir. Siirt Mebusu Mahmut Bey, Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yazd makalesinde; yeni rejimin halka adalet kaplarn atn, asayisizlik konusunda yazlan yazlarn Madridde toplanan ekalliyetler (aznlklar) konusunu grenlerin ii olduunu savunmutur.878 Falih Rfk Atay da benzer ekilde arkta balayan isyan hareketinin Trkiyenin bir ksm halk tarafndan hazrlanm bir isyan hareketi olmadn, darda toplanm silahl etelerin bir merkeze bal olarak yaptklar bir hareket olduunu savunmutur. Atay, baz ahslarn eyh Sait syanndan sonra o blgedeki halkn esirlikten kurtarlmas, derebeyliin yok edilmesi ve demiryolu ann kurulmasndan sonra hkimiyetlerini yitirme korkusundan panie kaplarak isyan planladklarn vurgulamtr.879 Hkmet, daima ark vilayetlerini denetim altnda tutmak zorunda kalmtr. Dhiliye Vekili kr (Kaya) Beyin, 14 Haziran 1929da ark ve imal vilayetlerimizdeki valilikleri tefti etmek zere Kayseriden yola kmas, Hkmetin denetim iine byk bir ehemmiyet verdiini gstermektedir. Bu seyahatte kr Beyin beraberinde Jandarma Umum Kumandanl Muavini Miralay Rait, dare-i Mahalliye Vilayat Umum Mdr Nazif, Mlkiye Mfettii efik, Kalemi Mahsus Mdr Ekrem, Yaver Arif Bey ve bir de adliye mfettii bulunmaktayd. 880 Hkmet, sadece tefti yapmam, gerektiinde mlk alanda deiiklikler yapmtr. Zamanla mlk idare alannda daha nce karlan kanunlarla idare etme alkanlndan vazgeilerek, an icaplarna uygun olarak mlk idare alannda kanunlar yaplmaya balanmtr. Meclis 1929da vilyetlerin umum idaresi hakknda 1426 sayl Kanunu kararak yrrle koymutur.881 19.5.1930 tarihinde ise Dhiliye Vekleti merkez tekilt ve vazifeleri hakknda bir kanun karlmtr. Bu kanunla Dhiliye Vekleti merkez tekilat; Mstearlk, Husus Kalem, Emniyet

878 879

Mahmut (Siirt Mebusu), Trkiyede Asayi, Hkimiyet-i Milliye, 15 Haziran 1929, s. 1. Falih Rfk Atay, arkta, Hkimiyet-i Milliye, 10 Temmuz 1930, s. 1. 880 Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, valilikleri tefti etmek zere dn sabah Kayseriye hareket etti, Hkimiyet-i Milliye, 15 Haziran 1929, s. 1. 881 TBMM Kav.M., Devre: III, C. 7, s. 407-417.

152

leri, Hukuk Mavirlii, Mahall dareler, Nfus leri, Tefti Heyeti, Vilyetler daresi, Umum Jandarma Kumandanl ve dier baz idarelerden oluturulmutur.882 ark vilayetleri ile ilgili yapc dzenlemelere ramen bu blgede isyan hareketleri eksik olmamtr. Bavekil smet Paa, 22.6.1930da ark Hadisesi hakknda Mecliste verdii beyanatnda; Ar Da civarnda meydana gelen ayaklanmalarn883 iki adan vatana ok zarar verdiini sylemitir. Devletin kanunlarndan uzaklaarak kendi kendilerine yaamak isteyen bu insanlarn meden terbiyeden uzaklatklarn; baz vatandalarn da bu kmelere katlmalaryla mill kimlie zarar verildiini iddia etmitir. smet Paa, son derece zararl bir yuva haline gelmi olan bu blgeye Ar Harektnn yapldn ve bu nifak tohumlarn eken insanlarn alnan tedbirler sonucunda susturulduunu aklamtr.884 III. Dnem TBMM, idar alanda da karlalan birok eksiklikleri gidermek iin kanunlar karmaya hz vermitir. 17 Mays 1928de karlan 1267 nolu Kanunla, Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletine bal olarak Ankarada Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzshha Messesesi tekil olunmutur.885 Ankara ehrinin imar ilerine eki dzen vermek ihtiyac hsl olunca ise 24.5.1928 tarihinde Dhiliye Vekletine bal olarak alacak olan Ankara ehri mar Mdriyeti kurulmutur.886 Aaolu Ahmet887 ve Akuraolu Yusuf Beyler bu mdriyetin
882 883

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, TBMM Matbaas, Ankara, s. 133-134. eyh Sait Ayaklanmasndan sonra Dou blgemizde kan ayaklanmalardan ilki olan Ar Ayaklanmas Mays 1926 ylnda km ama alnan tedbirlerle ksa srede bastrlmtr. Bu blgede ayn adl ikinci ayaklanma ise 1930 ylnn sonlarnda kmtr. Bu isyanclarn banda mparatorluk Ordusunda Albayla kadar ykselen 2000in zerinde kuvvetle devlete kar kafa tutan hsan Nuri adnda bir isyanc bulunmaktayd. Bkz. Genelkurmay Harp Tarihi Resm Yaynlar, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 349-350. 884 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 21, s. 3-5. 885 Dstur, nc Tertip, C. 9, Matbaaclk ve Neriyat TA, stanbul, 1931, s. 1063. 886 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 350. 887 Ahmet (Aaolu) Bey, 1869da Karaban ua ehrinde domutur. Orta renimini Tifliste, yksek renimini Pariste yapm ve gen yalarda iken yaz hayatna atlmtr. 1908de stanbula geldikten ksa bir sre iin yapt maarif mfettiliinden sonra, Jeune Turc dergisinin kurucular arasna girmi ve Trk Ocanda yneticilik yapmtr. Trk Yurdu Dergisinde Trk aydnlarla birlikte yazmtr. Birinci Dnya Sava srasnda Mebusan Meclisine girmitir. Maltaya srlen Aaolu Ahmet Bey, serbest kalnca Anadoluya gemi ve Matbuat Umum Mdrl grevine getirilmitir. TBMMnin II. Dnem seimlerinde 158 oy alarak Kars Milletvekili seilen Aaolu Ahmet Bey, IIInc dnemde Kars Mebusu bulunduu srada, 7 Austos 1930da, SCFyi kurmakla Gazi tarafndan grevlendirilen kiiler arasnda yer almtr. Aaolu Ahmet Bey, tpk Fethi Bey gibi gerek siyasal ve gerekse ekonomik adan tam bir liberal gre sahipti. evket Sreyya Aydemir ise; Onu Batl manada demokrasinin savunucusu olarak tanmlamtr. Bkz. Aydemir, Tek Adam, s. 385; Fahri Sakal, Aaolu Ahmed Bey, TTKY, Ankara, 1999; Trk Ansiklopedisi, Aaolu Ahmet Maddesi, C. I, s. 225.

153

amatrlerden oluuunu iddia ederek sert bir biimde eletirmilerdi.888 Oysa mar Mdriyeti, konusunda uzman kiilerden oluturulmak istenmitir. lkede nfus, ziraat, sanayi ve ticaret umum tahrirlerini hazrlamak; hkmet memurlar ile tahrir memurlarna mahsus talimatnameleri tanzim etmek ve neticeleri yaynlamak gibi grevlerin yerine getirilmesi amacyla bir kurulua ihtiya duyulmasyla statistik Umum Mdrl, 1 ubat 1930 tarihinde karlan 1554 sayl Kanunla kurulmutur.889 Kanun, toplam 21 madde ve bir geici maddeden olumaktayd.890 Kanunla, statistik Umum Mdrlne istatistik iin memur yetitirmek zere nazar ve amel istatistik kurslar aabilme yetkisi tannmtr. Yrrlkte bulunan dare-i Umumiye Vilayet Kanunu zerinde 20.2.1930 tarihinde baz tadiller yaplmtr. Yaplan bu deiikliklerle meclisi umumilerce kabul edilen vilyet btelerinin valiler tarafndan Dhiliye Vekletine sunulmasna, bu btelerin ilgili maarif, shhiye, nafa, iktisat ve dhiliye vekletleri mmessillerinden mrekkep bir komisyonda tetkik ettirildikten sonra cra Vekilleri Heyetinin karar ile tatbik olunmasna karar verilmitir.891 3 Nisan 1930 tarihinde nfusu iki binden fazla olan yerlerde belediye tekilatnn kurulmasn zorunlu klan Belediye Kanunu karlmtr.892 Bu Kanunla, ehremini ve ehremaneti adlar kaldrlmtr. Kanunun en can alc noktas kukusuz ki; kadnlara belediye yesi semek ve seilmek hakknn verilmesidir. Yzyllardr ikinci planda kalm Trk kadnnn siyas alanda ilk admn atmas bu kanunla salanmtr. 3.4.2.2. Kamu Personel Rejimi Alanndaki Dzenlemeler Maliye Vekili kr Saraolunun, 1928 tarihli bte grmeleri esnasnda yapt aklamalarndan anlald zere zellikle memurlarn terfileri zerinde almalar yaplmtr. Memurlarn derece ve denklik sistemleri detayl bir ekilde ele alnarak deerlendirilmitir.893 11.2.1929 tarihinde Memurin Kanununun drdnc maddesinin (Z) fkrasnda dzenlemeler yaplarak, ecnebilerle evli olan veya
888 889

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 23, TBMM Matbaas, Ankara, 1930, s. 9. Dstur, nc Tertip, C. 11, s. 75-78; Bu konu zerindeki Meclis grmeleri iin bkz; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 6, TBMM Matbaas, Ankara, 1928, s. 3-6; C. 7, s. 64; C. 15, s. 10, 29-31. 890 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 15, s. 29-31; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 16, TBMM Matbaas, Ankara, s. 3-6. 891 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 16, s. 40. 892 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 17, TBMM Matbaas, Ankara, s. 34. 893 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 156.

154

sonradan evlenen memurlar mstafi durumuna drlmtr. Ayrca kanunun nerinden evvel ecnebi kadnlarla evlenmi bulunan memurlarn Hariciye, Mdafaa-i Milliye ve Bahriye Vekletlerinde istihdam edilemeyecei belirtilmitir.894 Meclis, yabanclarla evli memurlar zerinde bu kadar hassasiyetle dururken bir eliki olarak, Ocak 1930da stanbulda 92 irket ve 14 bankada; 1191 memur altrld, bunlardan 224 memurun Mslman Trk, 409unun gayrimslim Trk, geriye kalan 558 memurun ise ecnebi olduu anlalmaktadr.895 14.4.1930 tarihinde Memurin Kanununa bir frka ilave edilmesiyle, 18 yan doldurmayanlarn da memur olarak alnmasnn n alm, fakat bunlarn memur namzedi saylmasna karar verilmitir.896 Yaplan almalardan sonra devlet dairelerinin yeni kadrolar, her memurluk iin tayin edilen ahslarn maa ve dereceleri saptanmtr. Yeni dzenlemeyle: Byk Millet Meclis Ktibi Umumisi, Riyaseticumhur Ktibi Umumisi, Divan Muhasebat Reisi Evvelli, Baveklet Mstear, Devlet ras Reisi ve Diyanet leri Reisi 150 lira; statistik Umum Mdr Muavini 70 lira, stanbul Mfts 60 lira, Ankara Mfts 50 lira ve Konya Mfts de 40 lira maa alacakt.897 Dhiliye Vekletinin yeni tekilat kadrosu hazrlanarak, 1930 ylnda yeni bir dzenleme yaplmtr. Bu dzenleme ile merkez tekilatnda memur saysnn azaltlmas buna mukabil maalara bir nispet dhilinde zam yaplmas planlanmtr. Eski kadroda mevcut olan 227 memur saysnn yeni kadroda 196ya dmesi beklenmekteydi. Yeni kadroda ktiplik unvan kaldrlacak, mmeyyizlerin unvan ise ef olacakt. En kk memur 22 lira alacak, 25 liralk memuriyetlere hariten alnacak kiilerde ise yksek tahsil art aranacaktr.898 9 Haziran 1930da karlan 1700 sayl Dhiliye Memurlar Kanununa gre dhiliye memurluuna namzet olarak girebilmek iin orta mektep mezunu olmak art koulmutur. Bu arta haiz

894 895

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 8, TBMM Matbaas, Ankara, s. 29, 41. Arif Oru, Ecneb irketler ve Trkler!, Yarn, 16 Ocak 1930, s. 1. 896 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 18, TBMM Matbaas, Ankara, s. 55. 897 Devlet dairelerinin yeni kadrolar, Hkimiyet-i Milliye, 19 Mays 1929, s. 2. 898 Dhiliye Vekleti yeni tekilat kadrosunu hazrlad, Hkimiyet-i Milliye, 29 Mays 1930, s. 1.

155

birden ok kii varsa aralarnda snav yaplmasna, orta mektep mezunu bulunmad takdirde dier adaylarn da snavla alnmas kararlatrlmtr.899 Memurlarla ilgili yaplan dzenlemelerden en dikkat ekici olanlar kukusuz ki memurlarn maa, harcrah ve emeklilikleri ile ilgili olanlardr. 17.12.1927 tarihinde 1092 numaral Kanunda yaplan bir dzenlemeyle, memurlarn ve ailelerinin harcrahlarna ekidzen verilmitir.900 Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Beyin 26.12.1927 tarihinde yapt aklamalardan anladmz kadaryla geim skntsna den Meclis memurlarnn 34.978 lira, Cumhurbakanl memurlarnn 3.740 lira ve Divan Muhasebat memurlarnn aldklar da hesaba katlacak olursa toplam 56.734 lira avans alnd grlmektedir. Avans alan memurlarn maalarndan yzde 20si kesilerek borlarnn kapatlmas salanmaya allm, bu uygulama memurlarn geim skntlar yaamalarn beraberinde getirmitir.901 Mecliste memurlarn zlk haklar konusunda zaman zaman zt fikirlere de raslanmtr. Malatya Milletvekili Abdlmuttalip Beyin hasta memurlara maa verilmemesi konusunu Meclise tamasna ramen, Antep Milletvekili Ali Cenani Bey duruma itiraz ederek, hasta olan memurlarn maa alamamalarnn bu insanlar olduka madur edeceini iddia etmitir.902 Memurlarn geim skntlar karsnda duyarsz kalmayan Ankara Milletvekili hsan Bey ve altm bir arkadann verdikleri kanun teklifi sonucunda, Ankarada bulunan bilumum memurin ve zabitan ve asker personelin pahallk zammndan yararlanmas karara balanmtr.903 TBMM, memurlar lehine yapt dzenlemelerinin yan sra memurlarn rvet, irtikp, ihtilas ve zimmete para geirmeleri konularyla da yakndan ilgilenmitir. Memurin Kanununa Mzeyyel Kanun lyihas byle almalardan sadece birisidir. Hkmetin teklif ettii bu kanun tasars mebuslar tarafndan takdirle karlanmtr. Denizli Milletvekili Yusuf Bey, rvet alan, devletin parasn zimmetine geiren memurlara kar sert tedbirler alnmasn istemitir. Antalya Milletvekili Rasih Bey ise yolsuzluklarn ancak kontrolle ortadan kaldrlabileceini,
899

Dstur, nc Tertip, C. 11, s. 1795-1803; Resm Gazete, 19 Haziran 1930-Say: 1524; Bu konu zerindeki Meclis grmeleri iin bkz; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 18, s. 138; C. 20, s. 64, 131, 142-148. 900 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 143, 138. 901 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 176, 181. 902 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 2, TBMM Matbaas, Ankara, s. 107, 139-140. 903 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 167-168.

156

kontroln de nce Meclisten balayp vekletlerle devam edeceini iddia etmi ve Rasih Bey bu kanunun yeterli olmayacan, yeniden bir memurin muhakemat kanununun karlmas gerektiini iddia etmitir. Rasih Bey, bu grlerini gazetelere de yansyan bir olaydan hareketle yle aklamtr: Ankara Paket Gmr Baktibi iki sene mdr vekleti yapm, bu adam bu iki sene zarfnda Yz ksur bin liraya yakn da zimmetine para geirmi. Bu adam burada mdriyeti umumiye de ve gzmzn nnde altm bin liray zimmetine geirinceye kadar lzm olan vakti nasl buldu?904 Adiye Vekili Mahmut Esat Bey, zaten bu kanunun karlmak istenmesinin temel amacnn devlet ve millet malna gz dikmi olanlarn sratle cezalandrlmak istenmesi olduunu vurgulamtr.905 Kanuna gre cumhuriyet mddeiumumsi takibata lzum grrse keyfiyeti valiye yazar, vali lzum grrse tahkikat yaptktan sonra muvafakat etmezse mddeiumum bunu dahi o memurun mensup olduu vekletten, Adliye Vekleti vastasyla talep edebilirdi. Crmler kaymakamlara ait ise tahkikat mensup olduklar vilyetlerdeki ar ceza mddeiumumleri bizzat yapacaklard. Bu crmler hakknda sorgudan nce mddeiumumler tarafndan yaplan tahkikat, veklet ve vilyetlerce tahkikat icrasna mani deildi. Mstearlar ve valiler hakknda Memurin Muhakemat Kanunu hkmleri geerli klnmtr.906 Ayrca hazrlanan bir kanun tasarsyla, len kadn memurlarn kocalar ve ocuklarna maa balanmas salanmtr. Haysiyetini ihlal eden memurlar ise emekli olamayacaklar, emekli olsalar dahi maalar kesilecektir.907 3.4.2.3. Mlki Yapda Yaplan Deiiklikler ve Dzenlemeler Dhiliye Vekleti idar taksimat alannda gerektiinde yeni il ya da ile kuruluu almalar yapm, fakat almalarn nemli bir cephesini isim deiikliklerindeki dzensizliklerin ortadan kaldrmas oluturmutur. 28 Mays 1928 tarih ve 1282 sayl Kanunla; Artvin (Borka), Edirne (psala), zmir (Dikili), stanbul (Kartal, Beykoz, Silivri), Balkesir (Erdek), anakkale (Ayvack), Samsun

904 905

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 4-5. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 15. 906 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 17-18, 21, 49-50. 907 Hkimiyet-i Milliye, 4 Mays 1930, s. 1.

157

(Ldik), Mula (Dadye) olmak zere 10 yeni kaza kurulmutur.908 17 Ekim 1928 tarih ve 4948 numaral tamimle isim benzerliklerinden kaynaklanan karkl nlemek iin Kayseriye bal Aziziye kazasnn ismi Pnarba, Bayazta bal Kulp kazasnn ismi Tuzluca, Adanaya bal Kars kazasnn ismi Kadirli ve Rizeye bal Atine kazasnn ismi Pazar olarak deitirilmitir. 13 Kasm 1928 tarih ve 5901 numaral tamimle, Malatya vilayetine bal Hsnmansur kazasnn isminin halknda syledii gibi Adyaman ismiyle anlmas uygun grlmtr. 6 ubat 1929 tarih ve 778 numaral tamimle, Ankara vilayetinin Yabanabat kazasnn ismi Kzlcahamam ve Denizli vilayetinin Garbikaraaa kazasnn ismi de Acpayam olarak deitirilmitir. Krehir vilayeti dhilindeki Mecidiye kazasnn isminin iekda olduu 11 Nisan 1929 tarihli bir tamimle duyurulmutur. 31 Ocak 1930da ise posta ve telgraf haberlemelerinde yanllklara sebep olan kaza ve nahiye isimlerinin dzeltilmesi, saltanat devrini hatrlatan Osmaniye, Mecidiye, Readiye gibi isimlerin uygun grlenlerle deitirilmesi zorunlu klnmtr.909 1929 yl balarnda Trkiyenin mlk yapsna bakldnda; 63 vilayet, 338 kaza ve 750 nahiye bulunmaktayd. Cumhuriyet daresinin ilk alt ylnda mlk idare alannda kkl bir alma yaplmamtr. Zamann zaruri kld ihtiyalar, eitli tarihlerde karlan ek kanunlarla giderilmeye allmtr. Mlk taksimat ile ilgili olarak deiikliklerin sk ve dzensiz yaplmasnn Dhiliye Vekletini rahatsz ettii anlalmaktadr. Nitekim 26 ubat 1929 tarih ve 1455 numaral bir tamimle, vilayetlerden mlk taksimatla ilgili deiiklik taleplerini Veklete bildirmeleri istenmitir.910 Biriken problemlere zm bulmak iin ise 1426 sayl Vilayet daresi Kanunu karlmtr. Kanun, toplam 6 fasl ve 71 maddeden olumaktayd. Birinci fasl: taksimat, idare, vilyet memurlarnn intihap ve tayin suretleri; vilyet, kaza, nahiye, ky tekili, kaldrlmas, merkez ve snrlarnn deitirilmesiyle ilgiliydi. kinci fasl: vilyet memurlar hakknda inzibat cezalar, ikyetler ve vilyet memurlar hakkndaki inzibat cezalarn tatbikiyle ilgiliydi. nc fasl: valinin ve vilyet memurlarnn salhiyet ve vazifeleriyle ilgiliydi. Drdnc fasl

908 909

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 174. Bilgi, a.g.m., s. 340-341. 910 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 10, s. 75-76.

158

kaymakam ve kaza memurlarnn vazifeleri; beinci fasl nahiye mdr ve memurlarnn vazifeleri; altnc fasl ise vilyet ve kaza idare heyetleriyle ilgiliydi.911 2 Haziran 1929 tarihinde karlan Mu Vilayeti Tekiline Dair 1509 sayl Kanunla, Bitlis vilayeti kaldrlm yerine Mu vilayeti tekil edilmitir.912 2 Aralk 1929 tarih ve 1533 sayl Kanunla, Kocaeli vilayetinin Karamrsel kazasna bal Yalova nahiyesi kaza haline getirilerek stanbul vilayetine balanmtr. 913 15 Mays 1930 tarihli ve 1612 numaral Kanunla ise stanbul vilayetine bal olarak Fatih, Eminn, Kadky, Beikta ve Saryer; Bursa vilayetine bal olarak da znik kazalarnn kuruluu gerekletirilmitir.914 3.4.2.4. Baz Mlk dare Amirlerinin Uygulamalar zerine Alnan ra-y Devlet Kararlar Mlk alanda karlan kanunlarn temel hedeflerinden birisi hkmet ilerinde uzmanlamann salanmas, ilerin hzl ve sratli bir biimde halledilmesiydi. Ne yazk ki, her zaman durumun byle olduunu iddia etmek sz konusu deildir. Arif Oru, 24 Haziran 1930da yazd Hkmet leri balkl makalesinde, resm dairelerde ii olan vatandalarn git gel yznden ilerini brakmak zorunda kaldklarn; Midillili bir gmenin zeytinlik meselesi yznden yedi sene Ayvalk Kazas Kaymakaml ile skn daresi arasnda mekik dokumasna ramen hibir sonuca ulaamadn belirtmitir. Arif Bey, hkmet kapsnn halkn resm ilerini kolaylatrmas gerekirken, zorlatrmasn eletirerek; devlet dairelerinin, ahs dilekelere muhakkak cevap vermesi gerektiini, hatta TBMMnin de ayn mkellefiyete tabi olmas gerektiini savunmutur.915 Mlk idare amirlerinin uygulamalar bazen hakl gerekelere dayanlarak, ou zaman ise iftira lsne varan ekilde ikyet konusu yaplabilmekteydi. Bu tr ikyetlerden en fazla nasibini alan idareciler arasnda birinci srada valiler gelmekteydi. 1928-1929 yllar arasnda Cebelibereket valilii yapan Ali Galip Pekel, valilii esnasnda kaza memurlarnn usulsz olarak iten karlmalar, baz kiilerin arazilerinin kanunsuz olarak ellerinden alnmas, kanunsuz olarak halktan para
911 912

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 10, s. 72-99; Tnk, a.g.e., s. 265-287. Dstur, nc Tertip, C. 10, Baveklet Matbaas, Ankara, 1934, s. 1797. 913 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 14, s. 3. 914 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 52-53. 915 Arif Oru, Hkmet leri, Yarn, 24 Haziran 1930, s. 1.

159

toplanmas gibi gayrikanun uygulamalar yapt gerekesiyle, slhiye Trk Oca azasndan brahim adndaki bir ahs tarafndan Baveklete ikyet edilmitir. Ali Galip Bey hakknda en ar ithamlar tayan ikinci bir ikyet ise Trabzon ahalisinin 23.8.1931de Dhiliye Vekili kr Kaya Beye yazd mektupta bulunmaktadr. Ali Galip Beyin kanunsuz ve gaddarane uygulamalarndan ikyet edildikten sonra eer bu kiinin mstesna bir liyakati varsa, Trabzondan baka bir vilayete atanmas istenilmitir.916 Hakknda yaplan muhakemelerden Ali Galip Beyin beraat etmesi, valilerin susuz yere zan altnda kalabileceklerini aka gstermektedir. Hasan Tahsin (Bayatl) Beyin Erzincan valilii esnasndaki uygulamalar ile ilgili olarak, Esesi Nahiye Mdr bulunan Abdullah Azmi Bey, 20.07.1930 tarihinde Erzincan mlkiye mfettiine bir ikyet dilekesi vermitir. Grevi suiistimal ve ktye kullanmakla sulanan Hasan Beye isnat edilen sular unlard: 1- Valinin hizmet otomobilini hususi ilerinde ve gezintilerinde kullanmas ve benzinin ofrn varakas zerinden sarf edilmesi, ayrca Trabzon gezisi srasnda otomobilin krlan direksiyonunu idare-i hususiyeden karlatmak. 2- Vilayet kona iin usulsz harcamalar yapmak ve hkmet ve idare ilerini mektupunun eline brakmak. 3- Akrabas olan birisine ve oluna usulsz kadro temin etmek. 4- Atamalarda adam kayrmak ve keyfi davranmak. Valinin ve ad geen kiilerinde savunmalarndan sonra, 12.10.1931 tarihinde T.C. ra-y Devlet Mlkiye Dairesi, sulanan kiiler hakknda inzibati ceza tatbikine gerek olmadn Dhiliye Vekletine yazmtr.917 1926-1933 yllar arasnda Bursa valilii yapan Fatin Bey hakknda, Fethi Bey adndaki bir ahs tarafndan SCF ve frka lideri hakknda kmsemelerde bulunduu gerekesiyle dava almtr. Fatin Bey, bu iin asl sorumlusu olarak kendisinin Bursada kald mddete frkasnn baarl olamayacana inanan Bursa dare Heyeti Reisi ve Bursa Mebusu Senih Beyi gstermitir. Bu davann mddeiumum tarafndan Eskiehire alnacann beyanndan sonra Fatin Bey,
916 917

Ali Galip Bey, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 2597. Bkz. Hasan Tahsin Bayatl, T.C. ra-y Devlet Mlkiye Dairesinin 28.10.1931 Tarih ve 2638/2831 Nolu Karar, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 791.

160

Dhiliye Vekletine yazd yazda gerektiinde kendisinin, dava vekillerinin ve ahitlerin Eskiehire gidebilmeleri iin izin istemitir. Ayrca vali, ahitlerin Eskiehire gidi ve dnleri iin gerekli masraflarn karlanmasnda ekilen glk karsnda vekletten 500 liralk bir denein tahsisini de talep etmitir.918 Samsun Valisi Kzm Paa, Polis Mdr Mithat ve Jandarma Komutan Ali Bey ile birlikte, 1930da yaplan belediye seiminde yolsuzluk, Serbest Frkann Samsunda teekkl esnasnda Cemiyetler Kanununa aykr olarak yaplanmasna izin vermek, Halk Frkas mensuplarna yaplan tecavzkarne hareketlere msamaha gstermek gibi sulardan haklarnda ra-y Devlet tarafndan tahkikat yaplm ve delil yetersizliinden men-i muhakemelerine karar verilmitir.919 1928-1931 yllar arasnda Erzurum valilii yapan Mehmet Fevzi Daldal, valilii esnasnda Hns Kaymakamndan 8 teneke ya almak ve malmdr ile tahsil memurunu dvmekten dolay ikyet edilmitir. Fevzi Bey, Hns Kaymakamlna tayin olan Glnar Kaymakam Recep Beye paras kalmadndan dolay yz lira bor verdiini ve buna mukabil Bingl yaylas yalarndan istediini ve gnderilen yalarn alacana karlk olarak gnderildiini aklamtr. Mal mdrn ve tahsil memurunu dvmediini; grevlerinde eksikliklerinden dolay onlar uyardn, mal mdrn Maliye Vekletine ikyet ettiini, tahsil memurunu ise yetkisi dhilinde spire naklettiini aklamtr. Yaplan tahkikat sonucunda ra-y Devlet, Fevzi Beyin men-i muhakemesine karar verilmitir.920 Mehmet Hilmi Bey, Trabzon valilii esnasnda emlak datmnda yolsuzluk yapt, zevcesi Enveriye Hanma ve olu Rt Beye kanunsuz emlak verilmesini salad gerekesiyle emrinde alan birok mdr ve memurlarla birlikte sulamalara maruz kalmtr. Vali Hilmi Bey hakknda yaplan takibat, 2330 numaral Af Kanunu gereince ortadan kaldrlmtr.921

918

Hseyin Fatin Gvendiren, Hseyin Fatin Beyin Dhiliye Vekili kr Kaya Beye 19.10.1930 Tarihinde ektii Telgraf, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 692. 919 Bkz. Kzm nan, 27 Temmuz 1931 tarih 289 Nolu uray Devlet Heyeti Umumiye Karar, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 2228. 920 Mehmet Fevzi Daldal, uray Devletin 7 Mart 1932 tarih ve 40/49 Nolu Karar, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 1115. Bkz. Ek: 23. 921 Mehmet Hilmi Ulu, Eski Trabzon Valisi Hilmi Bey ve Arkadalar Hakknda C. Ba Mddei Umumilii Temyiz Mahkemesi 4nc Ceza Dairesi Reisliinin 17.1.1935 Tarihli Yazs, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 859.

161

Mlk idare amirlerinin ikyet edilmesi ve bu ikyetler sonucunda ra-y Devlet tarafndan ou zaman susuz bulunup men-i muhakemelerine karar verilmesi, bazlar tarafndan bu kiilerin korunduu eklinde yorumlanmtr. Oysa Mecliste idar alanda kabahati grlen yneticilerin milletvekilleri tarafndan ok sert bir biimde eletirildii; hatta bu yneticilerin cezalandrlmas konusunda gerekli zenin gsterildii anlalmaktadr. smet Paann Ocak 1931 tarihli oturumda, Kubilay ehit edenlerin aylarca Manisada toplandklarn, bunu gremeyen mlk makamlarn son derece byk kabahatleri olduunu, asker mfrezenin olayn zerine gitmesinin i iten getikten sonra yapldn aklamas, bu tr eletirilerden sadece birisidir.922 Elbette ki, valiler ou zaman yaptklar gzel ilerle gndeme gelmeyi baarmlardr. 1925-1931 yllar arasnda 6 sene Giresun Valilii yapan Mehmet Rmi Gke, yapt almalarla takdir toplam olan bir valiydi. Onun ehirden ayrlmasndan sonra Vilyet Umum Meclisi tarafndan merkeze hakknda ok gzel bir rapor yazlmtr. Bu raporda; merkez, kaza ve nahiyelerde yaptrm olduu 300 Km telefon hatt inaat, 40 yatakl dhili ve haric pavyonlar, Himaye-i Etfle yardm almas, CHF binasnn satn alnmas, yol ve kpr almalar ve 1925te 63 olan mektep saysn alt sene zarfnda 93e karmas vgyle anlatlmtr.923 3.5. NC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER 3.5.1. Mareal Fevzi (akmak) Paann Ordu zerindeki Etkisi Atatrk, Kurtulu Sava srasnda sivil brokrasiyi kontrol altnda tuttuu bir dnemde, stanbul Hkmetine sempatiyle bakan bu brokrasi zmresi ierisinde yer alan vali ve kaymakamlarn yerine, gvendii asker brokrasiye yer vermeyi tercih etmitir.924 Bir baka deyile sava srasnda sivil brokrasi, asker brokrasinin kontrol altna alnmtr.925 Ordunun banda Fevzi Paann bulunduu dnemlerde hkmetin ve sivil brokrasinin, Trk Silahl Kuvvetleri zerinde denetim kurmasna izin verilmedii grlmektedir. 1927den itibaren ordunun rejim ierisindeki yerinin

922 923

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 24, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 3-5. Mehmet Rmi Gke, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 425; Baltaolu, a.g.e., s. 228. 924 Selek, Anadolu htilali, C. I, s. 61. 925 Heper, Ynetim Gelenei, s. 102.

162

yeniden belirlenmeye alld dnemde TSK, i dzenlemesini yapmtr. Bu dzenleme esnasnda Milli Mdafaa vekillerinin ve TBMMnin Mill Mdafaa Encmeni yelerinin subay kkenli olmas, Mareal Fevzi Paann emrinde hareket etmelerini salamtr.926 Aslnda Cumhuriyetin ilk yllarnda ordu, siyasal iktidarlar ve brokrasi arasnda kurulan denge nedeniyle, ordu tamamen olmasa da sivil siyasetten uzaklatrlm, modernletirici reformlarn gerekletirilmesinde kullanlmtr. Ordu da, konumundan pek ikyeti grnmemekteydi. Mevcut rejim ve siyasal iktidar kullananlar, ordunun amalar ile btnlemilerdi. Bir anlamda sivil ve asker ama ve eylemler paralel gitmekteydi. Ancak tek-parti dneminde devlet tarafndan desteklenen ve giderek glenmeye balayan ulusal burjuvazinin iktisadi ve sosyal alanda elde ettii hak ve ayrcalklar siyasal alanda da arzulamaya balamas, orduyu olduka rahatsz etmeye balamtr.927 Sadece ordu ierisinde oluan rahatszlk ulusal burjuvaziye kar deil, ordu ierisinde n plana kmak isteyenlere karda belirmeye balam ve Bahriye Vekleti bu gerginliin kurban olmutur. stikll Sava esnasnda faaliyet gsteren Umur-u Bahriye Mdrl 1 Mart 1921de Bahriye Dairesi ismiyle Milli Mdafaa Vekletine balanmtr. Bahriye Dairesi, Deniz Kuvvetlerinin btn idar ve harekt ilerinden sorumluydu. Daire Reisinin grevi; Mstearlk, Deniz Kurmay Bakanl grevi ve Milli Mdafaa Vekiline deniz konularnda mavirlik yapmakt. 29 Aralk 1924te Bahriye Vekleti Kanununun928 karlmasyla; Bahriye Vekletinin stats Milli Mdafaa Vekletine benzetilmi, grevi ise idar ilerin yerine getirilmesinden ibaret klnmtr.929 3.5.2. Yavuz Zrhls ve Taymis Ayron Vorks Olaylar Bavekil smet Paa, g ve itibarn artrmak iin devlet kapsnda i takip etmek isteyen baz politikaclara engel olmu, Onun bu davran TBMMde ve siyasi evrelerde itibarn artrmtr. smet Paann bu tutumuna ramen tarafszl zerinde dedikodular artmaya balamtr. Bu dedikodularn banda smet Paann
926 927

zda, a.g.e., s. 89-96; Afif Bykturul, Byk Atamz ve Trk Denizcilii, TBY, 1966, s. 96. Birsen rs, Ge Modernleen lkelerde Ordunun Rol: Trkiye rnei, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, Siyasal Sistem Demokrasi ve Cumhuriyet, Eyll-Aralk 1998, s. 1222. 928 Ylmaz Usluer, Deniz Kuvvetleri, CDTA, C. 10, letiim Y., stanbul, 1983, s. 2622-2623. 929 zda, a.g.e., s. 97.

163

arasnn ak olduu sylenen Bahriye Vekili hsan Bey ile onun yakn arkada milletvekili olan Doktor Fikreti Yavuz Zrhlsnn tamiri iinde bir yabanc irketten komisyon almak suuyla Divan- liye vermesi gelmekteydi. Buna karn idar bir ite yolsuzluk yapt ne srlen Ticaret Vekili Ali Cenani Beyi koruduu iddia edilmekteydi.930 smet Paa bu durumu Yakup Kadri Karaosmanoluna; Mecliste hsan Beyin dostlar onun cn almak iin benden bir masumun kellesini istiyorlar. Fakat vermeyeceim ve onlara gstereceim ki, ben bir Cumhuriyet Bavekiliyim, bir Osmanl Sadrazam deil931 szleriyle anlatmtr. Yolsuzluk iddialarna muhatap olan Cebelibereket Milletvekili ve Bahriye Vekili hsan Bey, 26.1.1928 tarihinde TBMMde yapt konumasnda yolsuzlukla asla ilikisinin olmadn iddia etmitir. Gelirinin kaynan veklette bulunduu sene zarfnda, Bankas meclis-i idare azalndan, mebusluktan ve vekillik tahsisatndan takribi olarak senede yirmi bin liraya yakn ald para olarak gstermitir. hsan Bey; Fevkalde masraf olarak 7000 liraya mhendis ve mteahhit Tahsin Beye evimi tamir ettirdim. 2200 liraya Holtsman irketine ayr bir salon yaptrdm. Bilecik Mebusu brahim Beyin verdii bedelsiz keresteler ve mebzul bulunan tala takriben iki bin lira sarfyla de ayr kk bir daire yaptrdm. Evimin mobilyas be bin liray tecavz etmez... Efendiler, btn bankalar elinizde; benim ve bana yakinen karabet ve rabtas olanlarn namna on param var mdr? Tahkik edebilirsiniz932 ifadeleriyle masum olduunu ne srmtr. Giresun Milletvekili Hakk Tark Bey gibi baz milletvekillerin kararn hsan Beyin ve arkadalarnn lehine olmasn istemelerine ramen933 Bahriye Vekili hsan Bey, iki sene hapis cezasna arptrlmtr.934 Hakl olarak bu olay bazlar tarafndan

930

Ali Cenani Bey, 10 Mart 1928de Ticaret Vekili olduu sralarda memleketin tahl ve un ihtiyacn salamak ve ekmek fiyatnn ykselmesine engel olmak zere zel kanun ile Ticaret Vekleti emrine verilen 500.000 TL denein harcamasnda grevini gerei gibi yapmad iddias ile hakknda soruturma almasna karar verilmitir. Ali Cenani Bey, Yce Divana sevk edilmi, mahkeme Ali Cenaninin hkm giymesi ile sonulanmtr. Karar sonucunda Ali Cenani Beyin bir ay hapsine, 170.000 Lirann dettirilmesine, 4 ay resm grevden mahrumiyetine ve hapis cezasnn ertelenmesine hkmedilmitir. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 133-135; Ezherli, a.g.e., s. 76; Cemil Cahit Gzelbey, Cenaniler, Ufuk Matbaas, stanbul, 1984, s. 89. 931 Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 90-91. 932 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 2, s. 62. 933 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 2, s. 75. 934 Feridun Kandemir, Yavuz-Havuz Davas, Resimli Tarih Mecmuas, S. 58, C. 5, Ekim 1954, s. 3408-3415.

164

ttihatlarn izledikleri politikalarn bir sonucu olarak, ttihat subay ve memurlarn ticaretin tadn alarak; ticarete ynelmeleri eklinde yorumlamalara maruz kalmtr. Devletin zarara uratlmasyla ilgili baka bir olay da, TBMMnin 24.12.1928 tarihli oturumunda gndeme gelmitir. Konu ngilterede bulunan Taymis Ayron Vorks fabrikalarna sipari olarak verilen adet uskurlu vapur iin eski Bahriye Nazr Muhtar Paa ve Maliye Nazr Nail Beyler tarafndan kefalet olarak verilen 20.000 ngiliz lirasnn tazminiyle ilgiliydi.935 lgili ahslarn devleti zarara uratp uratmadklarnn tespiti iin konunun, Divan liye sevki kararlatrlmtr. Bu zararn domasna sebebiyet veren Muhtar Paa ve Nail Bey hakknda yaplan soruturma sonunda tazminata hkmedilmitir. 3.5.3. Asker Alanda Yaplan Baz Dzenlemeler Bahriye Vekleti, 16 Ocak 1928de karlan 1198 sayl Kanunla lavedilerek, Milli Mdafaa Vekletine bal mstearlk emrine alnmtr.936 Ayn tarihte karlan 1199 sayl Kanunla, Mdafaa-i Milliye ve Bahriye Vekletleri mstearlklar ilga ve Mdafaa-i Milliye Vekletinde; Kara, Deniz ve Hava mstearlklar ile Fen ve Sanat Mdriyeti Umumiyesi tekil olunmutur.937 Ayrca Asker Hava Rasat Umum Mdrlne bal olarak grev yapan 14 hava rasat istasyonlar, gnde defa yaptklar rasat raporlarn merkezde toplayarak, Ankara telsiz postas ve beynelmilel ifreyle btn dnyaya ilan etmeye balamtr.938 5.3.1928de karlan Seferberlik Kanununa gre harp ihtimali belirdiinde VHnin, Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin grn almas zorunlu hale getirilmitir. Seferberlikte ilerin; birisi Mill Seferberlik Talimatnamesi, dieri Cumhuriyet Ordusunun seferberliine dair talimatnamesi olmak zere iki talimatname zerinden yrtlmesi planlanmtr.939

935 936

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 6, s. 79-80. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 2, TBMM Matbaas, s. 49; smail Kayabal-Celalettin Arslanolu, 2185. Vatana Hizmet Ylnda Trk Silahl Kuvvetleri, Doruk TKMD, Ankara 1976, s. 549. 937 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 2, s. 26. 938 Asker Hava Rasat Umum Mdrlnn yeni ve pek mhim bir teebbs, Hkimiyet-i Milliye, 15 Haziran 1929, s. 2. 939 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 7-8.

165

12.5.1928 tarihinde Asker Terfi Kanununun Baz Mevaddn Muaddel Kanun940 karlarak terfi sistemi zerinde yeni dzenlemeler yaplmtr. 14.5.1928de karlan dier bir kanunla, zabitan ve asker personelin ecnebi kzlaryla evlenmeleri halinde emeklilik hakkndan yoksun braklarak grevlerine son verilmesi gerekletirilmitir.941 27 Mays 1928 tarih ve 1981 sayl Kanunla, asker brokrasi ile sivil brokrasi kesin olarak birbirinden ayrlmtr. Kanun hibir subay ve asker memurun ordu dnda grev alamayaca hkmn getiriyordu. Ancak gerektii takdirde Hkmet karar ve Mdafaa-i Milliye Vekleti kadrolarnda gsterilmek koulu ile sivil grevlere atanacaklar bu maddenin kapsam dnda braklmtr. Kanunun yrrle girmesinden itibaren en ge ay iinde, ordu ve jandarma kadrolar dnda grev yapan subay ve asker memurlarn orduya dnmesi art kouluyor, emeklilik ve istifa hakkna sahip olan subaylar orduya dnmek istemez iseler emekli veya istifa etmi saylyorlard.942 25.4.1929 tarihinde ise asker memurlarn yirmi be yan ikmal etmeden evlenmeyeceklerine dair bir kanun karlmtr.943 Meclis, 18 Mays 1929da Maliye Vekilinin istei zerine zabitler ve asker memurlarn maalarn tespit etmi ve asker memurlarn tanm yapmtr.944 10.6.1930 tarihinde yaplan dzenlemeyle jandarma, talim konusunda Erkn Harbiye Reisliine, silh ve mhimmat konusunda Mill Mdafaa Vekletine, emniyet ve asayi ilerinde ise Dhiliye Vekletine balanmtr.945 3.6. NC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER 3.6.1. 1927-1931 Yllar Arasnda Yaplan Milliletirme Hareketleri 1923-1929 yllar arasnda sanayi irketlerine yaplan yatrmlar ierisinde yabanc sermayenin pay Trklerin paynn tam iki katyd. Ayrca baz yabanc firmalar, devletten belli mallar ithal etme ve i pazarda satma tekelini de almlard. 1929dan sonra yabanclara tannan bu haklar kstlanmaya balad. Yabanclara ait

940 941

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 44-45; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 106-107. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 129-130, 172. 942 zda, a.g.e., s. 97; TBMM Kav.M., Devre: III, C. 6, s. 56. 943 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 11, TBMM Matbaas, Ankara, s. 2-3. 944 Asker ve mlk maalar ve vergilerdeki kesirlerin vergilerin asllar ile tevhidi kanunlar kabul edildi, Hkimiyet-i Milliye, 19 Mays 1929, s. 1, 4. 945 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 178.

166

demiryollar ve kibrit tekeli olmak zere dier imtiyazlar satn alnd gibi, kamu hizmeti veren btn yabanc irketlerde millletirilmeye balanmtr.946 Kukusuz ki, iktisad alanda bamszl salamann yolu imknlar lsnde yabanclarn elinde bulunan sanayi kurulularn milliletirmeden gemekteydi. 23.5.1927 tarih ve 1042 nolu Kanunla; Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi ad altnda katma bteli bir rgt kurulmutur. 31 Ocak 1928 tarih ve 1375 sayl Kanunla, Mersin-Tarsus-Adana demiryolu hatt, 204 milyon svire frangna satn alnmtr. 28.6.1930 tarih ve 1701 sayl Kanunla, btn ttn ve tmbeki ilemleri Reji daresinden devlet tekeline verilmitir.947 Lozan Antlamasnn gmrk tarifeleri iin koymu olduu snrlamalarn 1928 yl iinde son bulmas ve yeni bir gmrk tarifesinin uygulanmasna imkn vermesiyle, Hkmetin istei zerine bir alma yapan stanbul Ticaret ve Sanayi Odas, ayrntl bir gmrk tarifesi nerisi getirmitir.948 Sonunda bu neriler erevesinde daha korumac olan bir gmrk tarifesi uygulamaya konulmutur.949 Trkiyede 1929 ylnda yaanan ekonomik krize bal olarak deimeler olsa da en fazla etkilenen kesim tarmla uraan kyl olmu, zellikle tarma dayal sanayi rnleriyle uraan zmir ve civar bu krizden fazlasyla etkilenmitir.950 Bavekil smet Paa, TBMMnin 12.12.1929 tarihli oturumunda zellikle ak bte zerinde durarak, gemi asrlarn en kt miras ve hastal olarak ak bteyi gstermitir. Aksaray Milletvekili Besim Atalay Bey ise hkmetin iktisad politikalarna u szleriyle destek vermitir: Arkadalar, yllardan beri benim yrdm yolu biliyorsunuz. Meteliin kymetini bilmeyen Trk deildir, diye bu krsden bardm. Meclis azas, mebuslar, memurlar yerli kuma giymeye mecbur olmas lazmdr, diye kuma numuneleri getirdim Halka i bulalm diye bardm, kr Tanrma; bu gn o dileime eritim951 ktisad alanda yaplan en nemli uygulamalardan birisi da bamllk faktrnn ortadan kaldrlmasyd. III. TBMM Dnemi yneticileri bu uurla
946 947

Keyder, a.g.e., s. 131, 147. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 64, 103, 132, 148; Avc, a.g.e., s. 167. 948 Korkut Boratav, ktisat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, C. 4, 6. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 2000, s. 316. 949 Resm Gazete, 1.7.1929. 950 Tekeli-lkin, a.g.e., s. 31. 951 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 14, s. 31-37.

167

hareket ederek, bata demiryollar olmak zere birok zel irketi satn almak suretiyle milliletirmilerdir. Bu uygulamalara ilaveten yerli mal kullanm tevik edilmi ve gmrk tarifeleriyle Trk giriimciler koruma altna alnmtr. 3.6.2. Bankaclk Faaliyetleri ve Trkiye Cumhuriyeti Merkez

Bankasnn Kurulmas 1847 ylndan Cumhuriyetin ilan edildii 1923e kadar geen dnem ierisinde, piyasada etken olan bankalar, daha ok yabanc sermaye veya yabanc sermaye itiraki ile kurulan bankalard. 1923 yl itibariyle Trkiyede 18i mill ve 13 yabanc olmak zere 31 banka faaliyette bulunmaktayd. 1923-1933 yllar aras zellikle yerel bankalar gelimitir. 1923-1927 yllar arasnda 10 yerli banka varken, 1927-1931 yllar arasnda 18 yeni banka almtr.952 Baz evreler Trk parasnn deer kaybetmesini izlenen yanl iktisad politikalara dayandrarak, derhal bir devlet bankasnn kurulmas gerektiini sylemilerdi. Ziraat Bankasnn devlete ait meselelerle megul olmaktan asli ileriyle megul olamad da dier iddialar arasndayd.953 Hkmet, durumun farknda olduundan daha nceden Ziraat Bankas Mdr Umumilii yapm olan M. Morfu mill ve mstakil bir vaziyette kurulmas dnlen Devlet Bankasnn projelerini tetkik ederek, bankann tekili meselesiyle uramak zere Trkiyeye davet edilmitir.954 1927 Temmuzunda Emlak ve Eytam Bankas, zmir ubesinden sonra stanbul ubesini de amaya karar vermi955; Bankaya, Eytam idaresinin tasfiyesinden 6.000.000 lira sermaye aktarlmtr. Banka iki sene zarfnda Ankarada 338 binann, zmir ve Konyada ticarethaneler ve maazalarn yapmna destek olmu; ayrca Trkoca Binasnn yapm iin de 400.000 lira bor vermitir.956

952

Alan bu bankalar ve kurulduklar tarihler u ekildeydi: Akseki Ticaret Bankas (1927), Nevehir Bankas (1927), Ermenek Ahali Bankas (1927), Kocaeli Halk Bankas (1927), Denizli ktisat Bankas (1927), Trabzon Tasarruf ve kraz Sand: Trabzon Bankas (1928), Trabzon ktisat Ltd. irketi: Karadeniz Bankas (1928), Bor Esnaf Bankas (1928), rgp Zrra ve Tccar Bankas (1928), arkikaraaa Bankas (1928), Trkiye mar Bankas (1928), zmir Esnaf ve Ahali Bankas: Egebank (1928), Elaz ktisat Bankas (1929), Lleburgaz Birlik Ticaret Bankas (1929), Mersin Ticaret Bankas (1929), skdar Bankas (1929), Kastamonu Bankas (1930), Diyarbakr Bankas (1931), Krehir Bankas (1931) bkz. Akg, a.g.e., s. 6-20. 953 Arif Oru, Devlet Bankas, Yarn, 11 Aralk 1929. 954 Devlet Bankas iin M. Morf getiriliyor, Hkimiyet-i Milliye, 3 Mays 1930, s. 1. 955 Emlak ve Eytam Bankas ubeler ayor, Hkimiyet-i Milliye, 17 Temmuz 1927, s. 1. 956 Emlk Bankas, Hkimiyet-i Milliye, 27 Haziran 1929, s. 11.

168

Dnem ierisinde bankaclk alanndaki en nemli gelime hazrlanan Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas kanun layihasdr.957 Hkmet, dviz ilemlerini kontrol edip elinde toplamak zere 11 Haziran 1930da kard 1715 sayl Kanunla, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn kuruluunu gerekletirmitir.958 Fakat bankann almaya balayabilmesi ancak yaplan n hazrlklarn tamamlanma sreci olan 16 ay sonrasna denk gelmektedir. 3.6.3. Mill hracat Dairesinin Kurulmas 1929 Haziran ay ierisinde ihracatmzn tevsi ve inkiaf iin tetkikat yaparak veklete bildirmekle sorumlu olacak bir Mill hracat Dairesinin kurulmasna karar verilmitir. Daire bir genel mdr ile stanbul, zmir ticaret odas tarafndan seilmi ikier kii; Trabzon, Samsun, Mersin Ticaret Odalar tarafndan seilmi birer kii ve ktisat Vekletine mensup be kiiyle birlikte toplam 12 azadan oluturulmutur.959 Ayrca Hkmet, iktisad hayatta byk bir ilerleme kaydetmek amacyla, anonim bir irket eklinde 25 milyon Trk liras sermaye ile hra Bankasnn kurulmas iin aba sarf etmitir. Bankann gzetecei hassasiyetlerin banda ise mill banka ve messeselere zarar vermemek gelmekteydi.960 3.6.4. Zira Kredi Kooperatiflerinin Kuruluu, Ziraat Bankasnn almalar ve Ziraat Alanndaki Uzmanlarn Faaliyetleri 1925 ylnda aarn kaldrlmas ile kyllere verilen byk destekten sonra 28 Mays 1929da kabul edilen 1470 sayl Yasa, kyllere ucuz kredi salamann nn aacak olan zirai kredi kooperatiflerinin kuruluunu temin etmi ve kylleri rahatlatc dier bir unsur olmutur.961 Zirai kredi kooperatifleri, Ziraat Bankasnn izniyle, ktisat Vekletinin onayyla alabilmi; ortak says ky iin 30, ehir iin 60 kabul edilmitir. Kooperatifler ortaklarna ii cretleri, tohumluk ve gbre gibi konularda kullanlmak zere para vermilerdir. Kooperatiflere vergi ve pul gibi konularda muafiyetler verilmesi sonucunda 1931 yl sonuna kadar 311 kooperatif kurulmutur.962 Kyllerin Ziraat Bankas aracl ile desteklenmesi zellikle kredi

957 958

Kanun layihasnn Meclise takdimi hakknda bkz. Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1930, s. 1. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 207; Keyder, a.g.e., s. 136. 959 Mill hracat Dairesi teekkl ediyor, Hkimiyet-i Milliye, 14 Mays 1929, s. 3. 960 hra Bankas layihas, Hkimiyet-i Milliye, 27 Mays 1930, s. 1. 961 Resm Gazete, 5.6.1929; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 12, s. 113-117. 962 Avc, a.g.e., s. 176.

169

datlmas eklinde gereklemitir. 1930 ylnda Ziraat Bankasna pulluk ve dier zira alet desteklemelerinde kullanlmak zere 2.000.000 liralk bir sermaye aktarm yaplmtr.963 Ziraat Bankas bu sermaye aktarmyla birlikte, 1927-1931 yllar arasnda iftilere hatr saylr miktarda kredi datmtr. Grafik1 Ziraat Bankasnn Datt Kredi Miktar (1927-1931)964
30 25 20 15 10 5 0 1927 1928 1929 1930 1931 9,9 18,6 13,7 16 22,9

Kredi Miktar (Milyon TL)

Ziraat alannda Avrupal uzmanlarn tecrbelerinden yararlanlmak istendii, 31.12.1927 tarihinde Avrupaya tetkike giden, Ziraat Mdr Umumisi Naki Beyin Hkimiyet-i Milliye gazetesine verdii bir beyanattan anlalmaktadr. Fakat Antalya Mebusu Rasih Bey, ra-y Devlet azas olan Sreyya Beyin ziraat uzman olarak Avrupaya gnderilmesini eletirmitir. Ziraat Vekleti Vekili Rahmi Bey, Sreyya Beyin bu grevinden nce sene Ziraat Vekletinin Mstearln yaptn, Almanyadan getirilecek profesrleri ok iyi tandn, ziraat eitimi iin gerekli malzemeler ve kitaplar konusunda da uzman olduu iin Avrupaya gnderildiini aklamtr.965 iftiyi rahatlatmaya ynelik birok kanunun karld bu dnemde, iyi yetimemi vergi memurlar yznden bir takm skntlar yaanmtr. zellikle Meclise vergilerin adil alnmad iddialar tanmtr. Kastamonu Mebusu Mehmet Fuat Bey, bu adaletsizliin iin ehil olmayan insanlara verilmesinden

963 964

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 10-11. Neet, a.g.e., s. 95. 965 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 220-221.

170

kaynaklandn u szleriyle ifade etmitir: Efendiler; bir kanun yapyoruz fakat tatbikatn iyi yapamyoruz. Onu iyi ellere vermiyoruz Zevat liye vedik kyne geliyorlar Ellerine urgan alp dnm bana 120 lira kymet biiyorlar. Hlbuki efendiler; o arazinin dnm be liradr Evvelce sekiz lira vergisi varm, imdi 200 lira bu vergiyi bunlar nasl ve nereden verecekler? Tahsildar geliyor. Mkellefin tenceresini, yatam, yorgann alyor ve camiye gtrp hapsediyor. nk satlamyor. Nihayet kyly tehdit ediyor. Kyl de tekinden berikinden dileniyor. Be lira getiriyor. Bu suretle vergi tahsil edilemiyor.966 3.6.5. Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti 1930lu yllarda yaanmaya balayan iktisadi zorluklar karsnda alnacak olan tedbirlerin yn Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kurulmasyla belli olmaya balamtr.967 Bu cemiyetin en temel amac tasarrufu tevik etmek, yerli mallarn retim ve tketimini zendirerek ithal mallarn tketimini azaltmak suretiyle topluma kendi kendine yeterlilik ideolojisini yaymakt.968 Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin, Gazinin himayesi altnda ve TBMM Bakan Kazm Paann bakanlnda kurulmas; ilk kuruluu esnasnda btn milletvekillerin ye olarak yazlmas, cemiyete verilen nemi gstermektedir. Cemiyet vilayet ve kazalarda 1931 yl sonuna kadar 231 ube am, iki yerli mal ve tasarruf haftas, iki yerli mal sergisi, bir sanayi kongresi, bir ziraat kongresi, bir ziraat teknik sergisi tertip etmi, ayrca geni bir neriyatta bulunmutur. Bu Cemiyetin balca amalar unlard:969 1- Mill sanayi messeseleri ve eserlerini tantmak iin kataloglar kartmak. 2- Yerli mal sergileri kurmak. 3- Yerli mal ve tasarruf haftalar tertip etmek. 4- Yabanc memleketler sergilerine yerli mallarn itiraklerini temin etmek ve yerli mallarn vasflarn slaha almak. 5- Mill sanayi kongreleri ve ziraat kongreleri tertip etmek. 6- Mill iktisat ve tasarruf neriyat yapmak ve eitli faaliyetlerde bulunmak.
966 967

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 26, s. 4. lhan Tekeli-Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisad Politika Araylar, ODT Yayn, Ankara, 1977, s. 92. 968 Keyder, a.g.e., s. 136. 969 Tarih IV, s. 300-301.

171

III. TBMM Dnemi, iktisadi adan tam anlamyla Mustafa Kemal Paann iktisadi bamszlk prensibinin ne karlmak istendii bir dnemdir. D borlanmadan uzak durulmas, Meclisten balamak zere toplumun her kesiminde yaplan tasarruflar, devletin kendi kendine yeterlilik politikalar sayesinde 1929 ylnda ortaya kan ekonomik buhrann etkileri nispeten hafif atlatlmtr. 3.7. NC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER 3.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler 3.7.1.1. Tekilt- Esasiye Kanununda Yaplan Deiiklikler ve Takrir-i Skn Kanununun Kaldrlmas Kanun- Esasi Encmeni, Gazinin direktifleri dorultusunda 1927 Ekiminde, 150 maddeden oluan Tekilt- Esasiye Kanununda tadilat yapmak zere toplanmtr.970 zellikle hukuk alanndaki gelimeler, devletin rejimine lik bir renk verme zamannn geldiini gstermekteydi. Nihayet 5 Nisan 1928de CHFnin Meclis Gurubu toplanarak, Tekilt- Esasiye Kanununun tadiline ittifakla karar vermitir.971 Dnemin yazarlarndan Mehmet Emin, bu tadilatn nemini u szleriyle ortaya koymutur: Trkiyenin her nevi dini alaka ve murakabenin tesiri altndan kurtulmu bir devlet olmas ark iin, hatta medeni dnya iin ok ehemmiyetli bir vakadr.972 Malatya Mebusu smet Paa ve 121 arkada, TEKnn 2, 16, 26 ve 38inci maddelerinin tadiline dair kanun teklifi vermilerdi.973 Bu teklif TBMM tarafndan 10 Nisan 1928de 1222 sayl Kanun olarak kabul edilmitir.974 Anayasann 38inci maddesinin tadiliyle Cumhurbakan andndaki vallahi szc kaldrlarak, yerine namusum zerine sz veririm ibaresi getirilmitir.975 Adliye Vekleti yaynlad bir tamimle, cumhuriyet mddeiumumlerine, zabtaya kar koyanlar, inklp prensiplerine zararl sz syleyenler ve buna benzer sulara karanlarn TCKnn 421. maddesi gereince aydan alt aya kadar hapis

970 971

Tekilt- Esasiye tadilat, Hkimiyet-i Milliye, 4 Knunuevvel (Aralk) 1927, s. 1. Tarih-IV, s. 213. 972 Avc, a.g.e., s. 90; Mehmet Emin, Laiklik Karsnda Vazifelerimiz, Hayat, C. III, Nu: 72, 12 Nisan 1928, s. 381-382. 973 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 96. 974 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 115-119; Resm Gazete, 14.4.1928. 975 Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, s. 323.

172

cezasyla cezalandrlmalarn isteyerek, rejimi korumay hedeflemitir.976 Hkmete asayiin korunmas konusunda yetki veren Takrir-i Skn Kanunu, duyulan ihtiya zerine 1929a kadar devam etmi; fakat smet Paa 1929 ylnda Takrir-i Skn Kanununu yenilemek arzusunda olmadklarn aklamtr.977 3.7.1.2. nc TBMMnin Hukuk Alannda kard Dier Kanunlar 22 Mays 1928de kabul edilen 1312 sayl Trk Vatandal Kanunu dnemin hukuk alanndaki nemli gelimelerinden birisidir. Kanunla, Trkiyede be yl oturan ve reit olanlar Bakanlar Kurulu kararyla Trk vatandalna geebilecekler, istisna durumlarda be yl art aranmayacaktr. Kii vatandalktan ileri Bakanl ve Bakanlar Kurulu kararyla, askerlik hizmetini yapmak artyla kabilecek, vatandalktan atlanlar ise snr d edileceklerdi.978 18.4.1929 tarihinde svire modelli cra ve flas Kanunu kabul edilmitir. 345 maddeden oluan cra ve flas Kanununun temel esprisi ilerin mahkemeye dmeden halledilmesine ynelik maddeler iermesiydi.979 stanbul Hukuk Fakltesi Reisi Tahir Beyin bakanlndaki hukukulardan oluan bir komisyon Alman ceza kanunlarn esas alarak, bir tasar hazrlamt. Olgunlatrlan bu tasar; 20.4.1929 tarihinde yrle girecek olan ve toplam 426 maddeden oluan 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanununu meydana getirmitir.980 9.5.1929 tarihinde ise Ticaret Kanununun devam olarak, Alman Ticaret Kanunundan yararlanlmas sonucunda hazrlanan Deniz Ticareti Kanununu kabul edilmitir.981 Ayrca Cumhuriyet tarihinin en kapsaml af kanununu, 13 Mays 1929da karlmtr.982 3.7.1.3. Temyiz Mahkemesinin Kurulmas ve Trk Kadnna Hkimlik Hakknn Verilmesi 1928 ylnda karlan bir kanunla Temyiz Mahkemesinin kuruluu gerekletirilmitir.983 1929 ylnda Ankaraya gelerek Trk adliyesi zerinde incelemeler yapan Avrupal adl mavirler, Trk Cumhuriyeti adliyesinin herhangi
976 977

Laf atanlar, adliyenin pek mhim tamimi, Hkimiyet-i Milliye, 10 Eyll 1929, s. 1. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 9, TBMM Matbaas, Ankara, s. 19-22. 978 Dstur, nc Tertip, C. 9, s. 994-998. 979 cra ve flas Kanununun maddeleri iin bkz. Resm Gazete, 4.5.1929. 980 TBMM Kav.M., Devre: III, C. 7, s. 259-326. 981 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 11, s. 46-48. 982 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 11, s. 48-49. 983 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 290-291.

173

bir meden devlet adliyesi ile msavi olduunu, hibir Avrupa adliyesinden geri kalmadn raporlarnda belirtmilerdi.984 Adliye Vekili Mahmut Esat Bey 1930da Kayseride yapm olduu konumasnda, Trk adliyesinin tekilat noksanlarna ramen dnyann en sratli adliyelerden birisi olduunu savunmutur.985 Bu olumlu havaya ramen adliye sistemimiz Yunus Nadi Beyin 3 Haziran 1930da Cumhuriyet gazetesinde yazd bir makale sonras iyice sorgulanmtr. Mardin Mebusu rfan Ferit Beyin gazeteciler davasnn stanbuldan Bursaya nakli ile ilgili olarak sorduu bir soru zerine Adliye Vekili Mahmut Esat Bey; Adliyemizde lakal senede elli vatandan davas nakledilmektedir Bunlar nakledilirken hi bir ey sylemeyen Yunus Nadi Bey, o da bir kere esbab mucibeye istinat ile kendi davasnn Bursaya nakledildii zaman btn Cumhuriyete ve Temyiz Mahkemesine hcum edecek kadar kuvveti kendi ahsiyetinde bulmaktadr ve bar bar barmaktadr. Yunus Nadi Beyin kendi vaziyeti herhangi, bir vatandan hi gznn tutmad bir vatandan fevkinde midir zannediyor? Kendisini bu vaziyette grmee kimden ve nereden salhiyet alyor986 demek suretiyle, Yunus Nadi Beyin adalet anlayn ok sert bir biimde eletirmitir. Bu ifadeler zerine sz alan Yunus Nadi Bey, itiraznn davann tanmasna deil, stanbuldaki yksek makamn davac olduu bir davada Trk adliyesinin etkilenecei kanaatiyle davalarn nakledilmesi konusuna olduunu, adliye sistemini eletirmediini, tam tersine adl sistemin hibir etki altnda kalmamasn savunduunu vurgulamtr.987 Gazetecilik ve yazarlk yapan Avukat Haydar Rfat (Yorulmaz) Bey, baz gazetelere yanl davrand gerekesiyle Adliye Vekili Mahmut Esat Beyi Atatrke yazd mektuplarla ikyet etmiti. Mahmut Esat Bey, Haydar Rfat Beyin kendisine kar cephe almasn, yazd kitaplarn Adliye Vekleti tarafndan satn alnmamasna dayandrarak; aleyhinde onur krc ifadeler kullanan Rfat Beye dava amtr.988 Rfat Bey, Ankara Asliye Mahkemesinin verdii kararla Adliye Vekilinin itibarn kracak sular iledii gerekesiyle iki sene hapse mahkm edilmi; mahkemede bulunan halk ise alklarla yaasn adalet, kahrolsun iftira diye
984 985

Adl mavirlerin raporlar, Hkimiyet-i Milliye, 5 Terinievvel 1928, s. 1. Adliye Vekilimizin Kayseride nutku, Hkimiyet-i Milliye, 25 Austos 1930, s. 1. 986 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 55-56. 987 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 57. 988 Adliye Vekili Beyin, Haydar Rifat Bey aleyhindeki davasnn 2. celsesi yapld, Hkimiyet-i Milliye, 27 Nisan 1930, s. 1.

174

barmtr.989 Adliye Vekili Mahmut Esat Bey ise mdafaasnda unlar sylemitir: Ben bugn memleketin polisinden baka bir ey deilim. Polis memuru ile aramdaki fark yalnz ona ef olmamdan ve salahiyetten ibarettir.990 4 Haziran 1930 tarihinde karlan dier bir kanunla, umum mahkemeler, karar hkimleri, mstantikler, idare heyetleri ve sair kaza salhiyetine haiz makamlar arasnda vazife ve salhiyet sebebiyle ortaya kabilecek ihtilflarn halledilmesi grevi Temyiz Mahkemesi Ceza Heyeti Umumiyesine braklmtr.991 Hukuk alannda karlan kanunlar vastasyla adliye sistemimizde ciddi almalarn ve tadilatlarn yaplmasna ramen, kanunlarn tatbikinde baz aksaklklar ortaya kabilmekteydi. Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey, 12.02.1931de smet Paaya, Dhiliye Vekletine ve Adliye Vekletine gnderdii raporda adl ilemlerde yaanan bu aksaklklar ile yaplmas gerekenleri u ekilde sralamtr:992 1- Ad sularda aydan fazla ceza verilmemesinin su ileyenleri caydrmadn, hatta baz ahslarn k evlerinden daha iyi artlarda olduuna inandklar hapishanelerde geirmek iin kasten su ilediklerine ahit olduunu; crm ileyen bu insanlar caydrmak iin cezalarn artrlmasn teklif etmitir. 2- Birok olayn insanlarn silaha sahip olmalarndan kaynaklandn, silah bulunduranlarn TCKnin 164 maddesiyle993 cezalandrlmalarn teklif etmitir. Suun tekrarnda ise mebbet hapis ve srgn cezalarn nermitir. 3- Hapishane tekilatnn ar cezalara uygun olmadndan, yeniden yaplandrlmas gerektiini savunmutur.

989

Ankara Asliye Mahkemesi kararn tefhim etti, Hkimiyet-i Milliye, 13 Haziran 1930, s. 1; Bu dava esnasnda Cumhurbakannn devlet memuru olup olmad da gndeme tanmtr. Arif Oru, Adliye Vekili ile Haydar Rfat Bey arasndaki davada karar veren Ankara Asliye Mahkemesinin, Reisicumhurun Tekilt- Esasiye Kanununun 32. ve Memurin Kanununun 1. maddesi gereince devletin en byk memuru saylmasn eletirmitir. Bkz. Arif Oru, Reisicumhur Memur mu?, Yarn, 15 Haziran 1930. 990 Davann son safhasnda, Hkimiyet-i Milliye, 10 Temmuz 1930, s. 1. 991 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 20, s. 46. 992 BCA BKKK (30.10.0.0/69.455.2. Tarih: 12.02.1931) Rapor, Birinci Umm Mfettilik Adliye Mavirlii (Say: 374-97) antentlidir. Bkz. Ek: 7-7/1-7/2-7/3. 993 Trk Ceza Kanununun 164. maddesine gre; ruhsat almakszn patlayc, ykc ve ldrc silah ve mhimmat kaakln yapanlara ya da saklayanlara, iki aydan iki seneye kadar hapis ve on be liradan elli liraya kadar ar para cezas verilerek, eyalar ise msadere edilecektir. Bkz. TBMM Z.C., II. Dnem, C. 23, Ek s. 1-64, S. No: 80.

175

4- Gayrimenkullerin zabt konularnda kiilerin ahsi dava amalarna gerek kalmadan, amme davasnn alabilmesini nermitir. 5- Firarilere ve ekyalara yataklk yapan aile fertleri ile akrabalarn dier mahallere nakilleri konusunda bir kanun yaplmasn, tatbikinin valiler ve mddeiumumlerin istei zerine Umum Mfettilere braklmasn teklif etmitir. Kadnlara hkimlik hakknn Avrupa lkelerinden sadece Almanyada verildii bir dnemde Trkiyede de verilmeye balanmas hukuk alannda byk bir reform hareketidir. stanbul Hukuk Fakltesinden aliyyll derecesiyle mezun olan Nezahet ve Beyhan ismindeki hanmlar hkimlie tayin edilmilerdi. Nezahet hanm Ankara Asliye Hukuk Mahkemesi Mlazmlna, Beyhan Hanm ise stanbul Asliye Hukuk Mahkemesi Mlazmlna atanmtr.994 III. Dnem TBMM tarafndan hukuk alannda lik ve mill karakterlere uygun olmak kaydyla, ada medeniyet normlarn kapsayan dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemeler sayesinde toplumda adalet anlay yaygnlamtr. 3.7.2. Sosyal Alandaki Baz Faaliyetler 3.7.2.1. ehir Planlamacl Konusunda Yabanc Uzmanlarla Baz Brokratlar Arasnda Ortaya kan Gr Farkllklar Falih Rfk Atay, Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yaynlanan bir makalesinde Avrupal baz ahslarla Ankaray batanbaa dolatklarn, Avrupallarn zellikle sert ve kuru toprak ortasnda yeniden bir ehir yapma enerjimizi, ecnebi mimarlarn yaptklar eserleri, Gazi iftliini, Millet Meclisi Bahesini ve otantik eski eserleri beendiklerini yazmtr. Atay, her eyden nce Avrupa tarzda bir plan uygulamann belediyelerimizi, mimarlarmz ve mhendislerimizi bu tarzda yetitirmeden getiini savunmutur. Ayrca Ankarann btn memleketin belediyeciliinin mektebi olacan ve bu mektep iin gerekli olan uzmanlarn da buradan yetieceini vurgulamtr.995 Ankara ehri imar hududunda yer alan Kavakldere, Cebeci, Etlik, stasyon ve Yeniehir muhiti dhilindeki her nevi inaatn 20 Haziran 1929 akamna kadar planlarn Ankara ehri mar

994

Trk kadn hkim oldu, Hkimiyet-i Milliye, 29 Nisan 1930, s. 1; Ayrca gazetede konu ile ilgili olarak kan haber iin bkz. Ek: 20. 995 Falih Rfk Atay, Plndan Sonra, Hkimiyet-i Milliye, 3 Haziran 1929, s. 1.

176

Mdrlne tasdik ettirmelerinin zorunlu klnmas, ehir planlamasnda taviz verilmeyeceini aka ortaya koymaktadr.996 ehir planlamas iin yurtdndan getirilen uzmanlardan birisi olan Jensenin stanbulun pln hazrlanmadan yaplan kanalizasyon masraflarn eletirmesine karlk; stanbul ehreminlii Fen Heyeti, bu fikre iddetle kar karak Jenseni eletirmi ve plann ehri tanyan bir Trk tarafndan yaplabileceini iddia etmitir. Falih Rfk Ataya gre asl problemimiz, kendisini ehircilik konusunda uzman zanneden fakat hibir zevki ve ilmi yeterlilii olmayan insanlarn bu ilere ynelmesidir. Ankarann Belediye Mdrlerinden birine sokaklar tozunca yaplan ikyet zerine; bu mdrn sokakta toz olmazsa nerede olur?
997

cevabn

vermesi, bu tr iyi yetimemi brokratlarn zihniyetlerini ortaya koymaktadr. 3.7.2.2. Tababet Kanunu ve Salk Alanndaki Baz Gelimeler Cumhuriyet ynetimi, dier alanlarda olduu gibi Osmanl Devletinden salk alannda ierisinde ciddi sorunlar barndran bir miras devralmtr. Sava yllarnda sarslm, eitim ve gelir dzeyi neredeyse iflas etmi bir lkede salk personelinin yetersizlii de dikkate alndnda, salk konusunda skntlarn yaanlmas kanlmazdr. 1920 ylna bakldnda lkede nfusunun 3 milyonu trahomlu; 1925 ylna gelindiinde ise yzde 50si stmalyd. Verem gibi hastalklar da yaygn bir biimde grlmekteydi. Buna karn 1923 yl itibariyle lkedeki 1655 olan salk personeli says son derece yetersizdi. Bu saynn ierisinde hekim says 554, eczac says 69, hemire says ise sadece 4 kii idi.998 Shhiye Vekili Refik Beyin 17.1.1929 tarihinde Mecliste yapt aklamalardan anlald zere hekimlerin saysnda nemli artlar yaanm, asistan yetitirme konusunda nemli admlar atlmtr. 1923-1927 arasnda toplam 239 doktorun diploma ald, 1923 ile 1928 yllar arasnda ise asistan saysnn 379a kt tespit edilmitir.999

996 997

Ankarada yap yaptranlar iin ok mhim bir tebli, Hkimiyet-i Milliye, 15.06.1929, s. 1. Falih Rfk Atay, Jansene Cevap, Hkimiyet-i Milliye, 7 Eyll 1929, s. 1. 998 Orhan zkan, Atatrk Dneminde Salk Politikas, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Geliimi, ASBF Yayn, Ankara, 1982, s. 197. 999 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 7, s. 47-51.

177

29.3.1928 tarihinde karlan tababet ve uabat sanatlarnn tarz icrasna dair Kanunla, Trkiye Cumhuriyeti dhilinde hasta tedavi edebilmek iin Trkiye Darlfnunu Tp Fakltesinden diploma sahibi olmak ve Trk olmak art getirilmitir. Trk olup yabanc memleketten diploma alanlarn, mecburi hizmetlerinden sonra Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletinden tasdik almalar gerekmekteydi. Ayrca Kanunla, meslein haysiyet ve menfaatlerini korumak iin tabip odalar kuruluyor1000; tabiplere meslekten men cezasnn verilmesi ancak Ankarada bulunan li Divan Haysiyetin1001 tasdikiyle mmkn klnyordu. 10.5.1928 tarihinde karlan Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzsshha Messesesi Kanunuyla, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzsshha messesesinin idaresinin alanlarnn seiminin ve atanmasnn, Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletince tanzim edilmesi kararlatrlmtr.1002 Daha sonra ayn dorultuda bir adm daha atlarak, halk salnda koruyucu tedbirlerin artrlmas amacyla Umumi Hfzshha Kanunu karlmtr.1003 Salk alannda ok titiz bir politika izleyen Hkmet, 1930 ylnda Ankarada elli yatakl bir ocuk hastanesi amay; Keirende 90 ocuklu messeseye ilave olarak, Bankasnn yardmyla 100 ocuklu bir pavyon yapmay planlamtr.1004 3.7.2.3. Kadn Haklar Alanndaki Gelimeler Atatrkn kafasnda Cumhuriyetin ilan edildii ilk yllarda kadnlara haklar verilmesi dncesinin olduu bilinmektedir. Buna ramen ilk yllarda byle bir gelimenin olmamasnn en nemli nedeni yllarca kafalara yerlemi olan muhafazakrlktr. Bu duruma en bariz rneklerden birisi TBMMnin 3 Nisan 1923 tarihli oturumunda seim yasasnda yaplacak olan deiiklikler zerine yaplan tartmalar esnasnda yaanmtr. Tunal Hilmi Bey ve Hseyin Avni Ula, sadece

1000 1001

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 63-66. li Divan Haysiyet ise unlardan olumaktayd: A) Shhiye Vekleti Mstearnn riyasetinde Veklet erkn memurininden veya sair memurini shhiye arasndan intihap edilecek tabip. B) Adliye Vekili tarafndan intihap edilecek hkimler snfndan bir zat. C) Tp Fakltesi Meclisi Mderrisini tarafndan seilmi bir mderris. D) Biri asker ve dier ikisi sivil olmak zere odalar tarafndan seilmi tabip. Bkz. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 66. 1002 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 77-78, 153-154. 1003 Resm Gazete, 6.5.1930, Say: 1489. 1004 Himye-i Etfl bu sene neler yapacak?, Hkimiyet-i Milliye, 19 Nisan 1930, s. 1.

178

20.000 erkek nfus iin bir milletvekili seilmesini eletirerek, kadnlarn da nfustan saylmalarn istemiler, fakat ne yazk ki; tepkilerle karlamlard.1005 Kadn haklar konusu zerinde en fazla Atatrk durmu, Konyada, neboluda, Kastamonuda ve zmitte birok toplant ortamnda kadnlara haklar verilmesi ynndeki grlerini ortaya koymutur.1006 Medeni Kanunla birlikte kadn haklarnda gelimeler yaanmtr. 1927 ylnda ilk bayan avukat Bediye Hanm stanbul Barosuna kayt olmu; 1928de karlan 1298 sayl Kanunla, kadn doktorlar zorunlu hizmetten muaf tutulmular ve kadn doktorlar 1930dan itibaren grev yapmaya balamlardr. 1928 ylnda ise annelerin salk ve sosyal ihtiyacn karlamak amacyla Himaye-i Etfl Kadn Cemiyeti kurulmutur.1007 3 Nisan 1930da 164 maddelik Belediye Kanunu kadnlara belediye seimlerinde rey verme ve seme hakkn getirmitir.1008 Daha sonra ise Trk kadn nce 26 Ekim 1933te ky ihtiyar heyetlerine ve muhtarla seme ve seilme hakkn, 5 Aralk 1934te de milletvekili seme ve seilme hakkn elde etmitir.1009 Kadn haklar konusunda atlan admlarn erkekler vastasyla atld bir sre yaanm ve kadnlar bu haklarn uzun yllar boyunca bilinlenemedikleri iin kullanamamlardr. Kt zerinde kalm gibi grnen kadn haklar konusunun her eye ramen gsterilen abalar sonucunda kadn-erkek eitliini salad bilinmektedir. Ayrca Trk toplumunda baz kadn haklarnn birok ada lkeden ok daha nce saland unutulmamaldr. 3.7.2.4. Rakam ve llerde Deiiklik Batl devletlerle ilikilerde uyumun salanmas dncesiyle, Erzincan Mebusu Saffet Arkan ve arkadalarnn verdii uluslararas rakamlarn kabul edilmesi teklifi, 20 Mays 1928de 1288 sayl Kanun olarak kabul edilmitir.1010 Kanunun 1 Haziran da yrrlle girmesine ramen, kamu hizmeti grmeyen

1005 1006

TBMM Z.C., I. Dnem, C. 28, s. 328-329. zkaya, a.g.m., s. 371. 1007 Avc, a.g.e., s. 148. 1008 Tezer Takran, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yl Dnm Yaynlar, Ankara, 1973, s. 85-90; 1580 sayl Belediye Kanununun ierii hakknda bkz. Resm Gazete, 14.4.1930. 1009 Emel Doramac, Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn AAMY, Ankara, 1993, s. 22. 1010 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 222, Ek s. 34-36.

179

yerlerde yrrlle girme tarihi Haziran 1931 olarak tespit edilmitir. Yaznn ierisinde rakamlarn nemli bir unsur olduu dikkate alndnda 1288 sayl Kanunun, daha sonra yaplacak olan harf nklbnn bir ncs olduu grlebilir. lkede ekonominin canlandrlmasnn yollarndan biriside kukusuz ki; ada l birimlerinin benimsenmesinden gemekteydi. III. TBMM de bu dorultuda alarak, 26 Mart 1931 tarihinde 1782 sayl Kanunu kabul etmitir.1011 Bylece lkenin deiik blgelerinde l birimlerindeki yaanan karmaa ortadan kaldrlm ve l birimlerinde ada normlar benimsenmitir. 3.8. NC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK FAALYETLER Trk eitim ve retiminin gelimesini genel olarak ana ksma ayrarak deerlendirmek mmkndr. Bunlar: 1- Tanzimat ncesi (Medrese Devri), 2Tanzimat sonras (Mektep Devri), 3- Cumhuriyet Devri (Okul Devri).1012 Genel olarak Cumhuriyet Devri eitim, kltr, sanat hayat ve bu alandaki kurumlarn bir blm imparatorluktan miras olarak devralnm; bazlar da gen Trkiyenin, Cumhuriyet ve Atatrk devrimlerinin rn olarak meydana gelmitir.1013 Cumhuriyet Dneminde eitime ok byk nem verilmitir. 15 Temmuz 1921de Milli Eitim urasnn toplanmas ve 3 Mart 1924te kabul edilen Tevhd-i Tedrisat Kanunu kukusuz ki, dnem ierisindeki en nemli gelimeler olarak karmza kmaktadr. III. Dnem TBMM Dneminde eitim alannda daha nceki yaplan atlmlar gelitirilmi, lik eitim prensipleri erevesinde eitimde yaanan ikilikler ortadan kaldrlarak, yeni eitim politikalar vastasyla modern eitimin tm unsurlar yerine getirilmeye allmtr. 3.8.1. retmen ve rencileri lgilendiren Baz Yasal Dzenlemeler rencilere ucuz kitap salamak amacyla 823 sayl Mektep Kitaplarnn Maarif Vekletince Tab Hakknda1014 bir kanun karlm ve mektep kitaplarnn

1011 1012

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 26, s. 106. Kodaman, a.g.e., s. IX. 1013 Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Trkiye Tarihi 4, (ada Trkiye 1908-1980), Cem Yaynevi, stanbul, 2000, s. 418. 1014 Mustafa Eski, Mustafa Necati, AAMD, C. XII, S. 35, Temmuz 1996, s. 476.

180

basm iin 1927 yl btesine 16.460 lira konulmutur.1015 Maarif Vekletinin, talebesini zayf yetitiren mektep mdr ve muallimlerinin iddetle cezalandrlacana dair beyanat baz evreler tarafndan iddetle eletirilmi; dnemin basnnda Vekletin byle beyanatlar yerine bastraca eserler hakknda bilgi vermesinin daha doru olaca ynnde yazlar kaleme alnmtr.1016 Eitime kaynak temin etme kukusuz ki nemli sorunlardan birisini tekil etmekteydi. 26.4.1928de 1130 sayl Maarif Vergisi Kanununda baz deiiklikler yaplmtr. Maarif hizmetleri iin alnan vergileri yeterli gelmeyen vilayetlerde, yol mkellefiyeti hakkndaki kanun hkmnce ahslardan drt yevmiye miktarnda vergi alnmas, bedenen bunu yerine getirecek olanlarn meclisi umumilerce uygun grld takdirde maarif inaatlarnda altrlmas, maarif inaat yoksa hususi inaatlarda alarak gelirlerinin maarif hesabna yazlmasna karar verilmitir.1017 Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin 1928 bte grmeleri esnasnda yapt deerlendirmelere baktmzda; ilk mekteplerde talebe saysnn 423.263, resm ilk mekteplerimizin adedinin 6.060 olduu, muallim mektebinden mezun olan muallimimizin saysnn 4.851e ulat anlalmaktadr.1018 1927-1932 yllar arasn retmen saylar asndan deerlendirdiimizde ise durum u ekildeydi: Tablo16 III. Dnem TBMMnin lk ve Son Yllarnda retmen Saylar1019 Okullar 1927-1928 1931-1932 15.194 16.973 1- lkretim Okullar 791 963 2- Genel Ortaokullar 594 637 3- Genel Liseler 698 729 4- Mesleki ve Teknik Okullar 451 526 5- Yksekretim Kurumlar retmenlerin saysndaki art trendine ramen, maalarda her geen gn hatr saylr iyiletirmeler yaplabilmitir. Cumhuriyetten nce ilk mektep muallimi grevine alt yz kuru alarak balar, kendisine verilecek maan ne vakit artacan

1015

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 1, s. 31, Ek: 2; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 7, TBMM Matbaas, Ankara, s. 82. 1016 Arif Oru, Mekteplerin Hali, Yarn, 4 Haziran 1930. 1017 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 284. 1018 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 3, s. 201-202; M. Rauf nan, Mustafa Necati, TBKY, Ankara, 1980, s. 158. 1019 Bkz. statistik Gstergeler (1923-2002), s. 57-65.

181

asla bilmezdi. Cemiyetin en erefli vazifesi olan ocuk yetitirmeyi zerine alan retmenler tamamen ihmal edilmilerdi. 1929 yl itibariyle bir ilk mektep muallimi vazifesine 1.500 kurula balyor, artk maann ne vakit ve nasl artacan biliyordu.1020 19.1.1931 tarihinde kabul edilen Muallim maalar iin vilyetlere ikraz mezuniyetine dair kanun ile muallim maalarn vaktinde veremeyen vilayetlere iki senede denmek zere 80.000 lira ek denek verilerek, retmenlerin maa konusunda sknt ekmemeleri planlanmtr.1021 21.3.1929 tarihli bir dzenlemeyle; ilk mektep muallimlerini, muallim muavinlerini, mdrlerini, bamuallimlerini, ilk tedrisat mfettilerini ve eminlik maiyetindeki kalem heyetini, Maarif Vekletinin tayin etmesi kararlatrlmtr.1022 Ecnebi memleketlere eitim amal gnderilecek renciler iin 8 Nisan 1929 tarihinde 1416 sayl Kanun karlmtr. Bu Kanunla, ecnebi memleketlerine gnderilecek talebelerin seiminden eitimine kadar olan btn iler dzenlenmi1023 ve renciler asla denetimsiz braklmamtr. 1930 yl iinde Avrupada renimlerini srdren rencileri denetlemek iin yurtdna giden mfetti Salih Zeki Bey, Avrupada iki sene kalarak Fransa, Belika, ngiltere ve sviredeki rencileri denetlemitir. Bu srada Fransa ve svirede yz otuzar renci bulunmakta olup, bunlardan 30unun da kz renci oldugu bilinmektedir.1024 Maarif Vekletinin en ciddi slahat dncesinin Darlfnun zerine younlatn grmekteyiz. 1930 ylnda baz gazeteler tarafndan niversitenin slahnn rafa kaldrld yazlm olsa da, Maarif Vekleti tarafndan daha kapsaml bir almadan sonra, birka sene ierisinde slahatn yaplaca aklanmtr.1025 3.8.2. Harf nklb ve Brokrasinin Bak Unutulmak zere olan Trkenin kurtarlmas ve ada eitim sisteminde nemli bir mesafe katetmek iin alfabe deiiklii zaman zaman gndeme

1020 1021

Maarif, Hkimiyet-i Milliye, 27 Haziran 1929, s. 8. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 24, s. 43. 1022 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 9, s. 38, 51, 55. 1023 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 10, s. 32-35. 1024 Avrupadaki talebemiz nasl alyor, Hkimiyet-i Milliye, 25 Haziran 1930, s. 1. 1025 Darlfnunda slahat, Hkimiyet-i Milliye, 1, 3 Mays 1930, s. 1.

182

gelmekteydi. Bu konuya ilk temas edenler arasnda; Mnif Efendi1026, Azerbaycanl Ahundzade Feth-Ali1027, inasi, Namk Kemal ve Suavi gibi isimleri saymak mmkndr. II. Merutiyet Dnemine gelindiinde ise Ltin Alfabesi taraftar aydn says bir hayli artmtr. Harbiye Nazr Enver Paa da sesli harfleri desteklemi, yeni bir alfabeyi orduda yrrle koymu fakat baarl olamamtr.1028 Mustafa Kemal Paann Erzurum Kongresi esnasnda ileride yaplacak iler arasnda Ltin Alfabesinin kabuln de sayd bilinmektedir.1029 zmir ktisat Kongresi esnasnda Ltin Alfabesinin kabul konusunda bir nerge verilmi, fakat bu nerge zellikle kongre bakan Kazm Karabekirin sert tepkisine maruz kalmtr.1030 zmir Milletvekili kr (Saraolu) Bey, 25.2.1924 tarihinde Mecliste yapt konumasnda halk arasnda okuma-yazma oranndaki dkl Arap harflerinin kullanlmasna balamtr.1031 Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesinde yaynlanan yazsnda; Hseyin Cahit Yalnn Ltin Alfabesi konusunda Mustafa Kemali etkilediini iddia etmitir.1032 Harfler zerine tartmalar srp giderken, devletin resm yetkilileri hl bu konuda fikirlerin olgunlamasn bekliyorlard. Vasf Bey, harflerimizin slaha muhta olduunu, ama eitimin yaygnlamamasnn tek nedeninin harfler olmadn, bunun slah ve deimesinin kuru bir kararla da olamayacan savunmutur.1033 1924 ylnda Vasf Beyin retmenler arasnda yaptrd bir ankete gre; retmenlerin yzde 96snn Ltin Alfabesine kar olduu anlalmaktadr. Bata smet Paa olmak zere btn hkmet rgt ve brokrasi Ltin Harflerine kardr. smet Paann yeni alfabeye kar durmasnn en nemli nedeni, yaz deiince btn asker ve mlk dairelerin, Darlfnunun, basnn ve

1026

Osmanl Devletinde Maarif Vekillii de yapacak olan Mnif Paa, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyede, 1862 ylnda verdii konferansta Arap harfleri ile Trke okuyup yazmann zorluklarndan sz etmitir. Daha geni bilgi iin bkz. Adem Akn, Mnif Paa, ve Trk Kltr Tarihindeki Yeri, Ankara, 1999. 1027 Fevziye Abdullah Tansel, Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri (1862-1884), Belleten, C.XVII, S. 65-68, 1953, s. 223. 1028 Avc, a.g.e., s. 106-107. 1029 Kansu, a.g.e., C. I, s. 131. 1030 Bu deme iin bkz. Latin Harflerini Kabul Edemeyiz, Hakimiyet-i Milliye, 5.3.1923. 1031 TBMM Z.C., II. Dnem, C. 6, s. 335-336. 1032 Ahmet Emin, Latin Harfleri, Vatan, 19 Mart 1924. 1033 Mustafa Ergn, Atatrk Devri Eitimi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1997, s. 112.

183

matbaalarn da gibi babakann karsna dikilip duracaklar korkusu olmutur. Zamanla smet Paa, yeni alfabenin en iten destekleyicilerinden birisi olmutur.1034 1924lerde Maarif Mstear Kprlzde Fuat Beyin bakanlk almalar hakknda verdii bilgide, harflerin slah ve deitirilmesinin bir bilim meselesi olduunu, kendisinin de slah taraftar olduunu, ama harfleri deitirmenin zor olduunu belirtmitir. Mustafa Kemalin bakanlnda 14 ye ile ilk toplantsn 26 Haziran 1928de yapan Dil Encmeni, 41 sayfalk bir alfabe raporu hazrlamtr. Mustafa Kemal, ilk defa Glhane Parknda halka ak bir toplantda yaz inklbn halka anlatmtr. 11 Austos 1928de yaplan ilk derslere Cumhurbakanl maiyet memurlar, milletvekilleri ve baz ileri gelenler katlmlard.1035 Erzincan Mebusu Saffet Bey ve arkadalarnn verdikleri bir takrir sonucunda, 1 Kasm 1928de 1353 sayl Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkndaki Kanun kabul edilmitir.1036 Bu kanuna gre gazete ve dergilerin 1 Aralk 1928den geerli olmak zere Trk harfleri ile baslmas ve yazlmas mecburi hale getirilmitir.1037 Maarif Vekletinin 1928 yl btesine Yeni Trk harflerine geilmesi dolaysyla gramer, alfabe basm v.s. iler iin 400.000 lira konulmas gei srecini hzlandrmtr.1038 Devlet dairelerindeki ilemler 1929 Haziranndan itibaren Trk harfleri ile olacak, verilecek tapu kaytlar ve senetleri, nfus ve evlenme czdanlar kaytlar, asker hviyet ve terhis czdanlar Trk harfleri ile yazlacaktr.1039 Ayrca okullarda Trk harflerinin kullanlmas art getirilmitir.1040 Harf nklb birok kart gr ve engellemelere ramen, Mustafa Kemal Paann dirayetli tutum ve uygulamalar sonucunda hayata geirilebilmitir. Harf nklbyla byk bir okuma yazma seferberlii balatlm; bu seferberlik faaliyeti alan Millet Mektepleri, Halk Evleri ve Okuma Odalar vastasyla ksa srede baarya ulamtr.

1034 1035

Bagz, a.g.e., s. 118. Ergn, a.g.e., s. 114-117; Daha geni bilgi iin bkz. M. akir lktar, Cumhuriyetin 50. Ylnda Atatrk ve Harf Devrimi, TDK Yaynlar, Ankara, 1973, s. 77. 1036 Resm Gazete, 3.11.1928; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, s. 8. 1037 Eski yazlar bugn tarihe kart, Hkimiyet-i Milliye, 1 Knunuevvel 1928, s. 1. 1038 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, s. 23. 1039 Eski Yaz Bugn Tarihe Kart, Hkimiyet-i Milliye, 1 Knunuevvel 1928. 1040 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, s. 7-11.

184

3.8.3. Millet Mektepleri ve Faaliyetleri Cumhuriyetin ilan edilmesiyle beraber lkemizde okuma-yazma bilmeyen byk kitlenin Cumhuriyet ilkelerine gre nasl eitilecei, en azndan nasl okutulaca tartlmaya balanmtr. lk dnemden itibaren teklif edilen neriler arasnda; Halk Mektepleri veya Halk Dershanelerinin kurulmas, Trk Ocaklar vastasyla Halk Evi almas, gece veya seyyar okullarn kurulmas gelmekteydi. Maarif Vekili Mustafa Necati Bey, Veklette bir halk eitim birimi kurmu ve John Deweyin raporu dorultusunda hazrlanan Halk Dershanelerini 1927de faaliyete geirmitir. 1928 ylnda Halk Mekteplerinin saysnn 3.304 bulduu ve buralarda 64.302 kiiye halk eitimi verildii grlmektedir.1041 Bakanlk tarafndan hazrlanan Millet Mektepleri Talimatnamesi, 11.11.1928 tarihinde hkmet tarafndan kabul edilmitir.1042 TBMMnin 400.000 lira ek denek ayrd Millet Mektepleri kent ve ky btn yurdu kapsayacakt. Millet Mekteplerinin A kursu drt ay olup, ne eski ne de yeni yaz bilmeyen yetikinler iindi. B ad verilen kurslar ise iki ay sreli olup, eski harflerle okuyup yaza bilenler iindi. Okul bulunmayan yerlerde kurslar gezici olup, uygun bir oda da, ya da ak hava da yaplacakt.1043 Millet Mekteplerinin Genel Bakan, Baretmen Mustafa Kemal idi. Mfettiler Eitim Bakanna, o da Genel Bakana bu okullarn durumlar hakknda rapor verecektir. Okullar, lkretim Genel Mdrlnn Halk Terbiyesi ubesine bal olacak, bunlarn nerelerde, nasl kurulacaklarn ise Maarif Mntkalar belirleyecekti.1044 Millet Mektepleri, 1 Ocak 1929dan itibaren derslere balamtr.1045 Millet Mekteplerinde retmenlere sembolik de olsa ek cret verilmi; denetim cretleri ise vilayetlerin maarif btelerinden karlanmtr. Bu okullara ek olarak, okuma-yazma bilenlere daha ileri bilgilerin verildii Halk Okuma Odalar almtr. 1936 ylna kadar devam eden Millet Mekteplerine ilk yllarda ok byk bir ilgi gsterilmitir.

1041 1042

Ergn, a.g.e., s. 125-126. Kemal Arburnu, Mill Mcadele ve nklaplarla lgili Kanunlar, Ankara, 1957, s. 314-317; Resm Gazete, 24.11.1928. 1043 Bagz, a.g.e., s. 121; Turan, TDT, 3. Kitap, s. 211. 1044 Ergn, a.g.e., s. 127. 1045 Millet Mektepleri Tekili Hakknda Valiliklere Yaplan Tamim, Maarif Vekaleti Mecmuas, S. 17, 1929, s. 89-90.

185

Fakat ne yazk ki; bu ilgi giderek azalmtr.1046 1928-1935 devresinde toplam 47.828 A Dershanesi alm, bu dershanelerde toplam 2.092.392 kii ders grm ve 970.140 kii belge alm; ayrca 116.119 kii de dardan belge almtr. B Dershanelerine ise 380.955 kii devam etmi, 240.982 kii belge alm; ayrca 26.914 kii de dardan belge almtr.1047 Harf nklbnn doal bir sonucu olarak deerlendirebileceimiz Millet Mektepleri uygulamas inklplarn bir plan dhilinde yaplarak, baarl olmas iin baka bir icraatla tamamlandn gstermektedir. Millet Mekteplerinin de katklaryla 1927 ylnda yzde 10,7 civarnda olan okuma yazma oran 1935 ylnda yzde 19,9a ulamtr. 3.9. NC TBMMNN DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 3.9.1. Briand-Kellogg (Paris) Pakt, Litvinof Protokol ve Trkiyenin Dier Devletlerle Siyasi likileri ki dnya sava arasndaki dnemde Trkiye, Avrupada sava sonras oluan dengeyi srdrmeye gayret etmi ve dier devletlere de bu ynde katkda bulunmutur. Lozan Antlamasndan sonra Trk d politikasnn amac; bir yandan d asker mdahale olaslna kar etrafnda bir ortak gvenlik sistemi kurmak, dier yandan da uluslararas ilikilerde o srada sren sorunlar bar yollardan zmek olmutur.1048 Mustafa Kemal Paa, 1 Kasm 1928de Mecliste yapt konumasnda, uluslararas alanda kiiliimizi kabul ettirirken,
1049

ilikide

bulunduumuz devletlerle de iyi geinmemiz gerektiini vurgulamtr.

ABD ve Fransa arasnda yaknlama sonucu ortaya kan Briand-Kellogg Pakt (Paris Pakt), 27 Austos 1928 de ilk nce dokuz devlet arasnda imzalanmtr. Pakt imzalamaya Sovyetler Birliinin arlmamas, Sovyetler Birliinin bu Pakt kendilerine kar bir cephe kurma ve ember iine alma pakt olarak deerlendirmesine neden olmutur. Sovyetler Birliide Kellogga kar Aralk 1928de Paris Paktnn hkmlerini kapsayan Litvinof Protokoln hazrlatarak;

1046 1047

Avc, a.g.e., s. 120. Ergn, a.g.e., s. 131; Halk Mektepleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Millet Mektepleri Faaliyet statistii (1928-1935), stanbul, 1936; statistik Umum Mdrl, Kltr statistikleri 1935-1936, Ankara, 1937, s. IV-V; TC Babakanlk Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50. Yl, Ankara, 1973, s. 79, 459; Selim Sabit Aykut, Rakamlarla ktisadi ve timai Trkiye, C. VI, Trkiye Kltr Hareketleri, Ankara, 1945. 1048 Koak, a.g.m., s. 193. 1049 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, s. 3.

186

Polonya, Letonya, Litvanya, Estonya ve Trkiye Cumhuriyetine imzalatt. Fakat Sovyetler Birlii Paris Paktna arlnca bu paktnda herhangi bir ehemmiyeti kalmad.1050 Bylece Trkiye, 8 Temmuz 1929da resmen bu pakta dhil oldu.1051 Trkiye, Lozan Antlamasndan sonra d ilikilerini, iyi ilikiler kurma noktasnda younlatrmtr. Hariciye Vekletinin siyaseti, asla eski dostlarmzdan taviz vereceimiz anlamna da gelmiyordu. Fakat izlenen siyaset Avrupann byk devletlerinden biri olan talya veya baka bir devletle sk bir dostluk tesis etmemize de mani deildi.1052 Bu abalar sonucunda birok devletle farkl nitelikte pek ok antlama imzalanmtr. Yunanistan ile 30 Ekim 1930da Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Hakem Antlamas1053, Deniz kuvvetlerinin snrlandrlmasna ilikin bir protokol ve ikamet, ticaret ve denizcilik szlemesi yaplmtr.1054 talya ile Trkiye arasnda sulularn iadesi, ticaret, konsolosluk v.b. birok konularda dostluk antlamalar yaplmtr.1055 Fransa ile Trkiye arasndaki en nemli problemlerden birisi Osmanl borlarnn tasfiyesi idi. Bu konuda 13 Haziran 1928de Paris Bykelimiz Ali Fethi Bey, Franszlarla bir anlama yapm, fakat bu antlama Dnya ekonomik buhran yznden kmaza girmitir.1056 Fransa, elinde bulunan Adana-Mersin Demiryolunu milliletirmemize kar kmasna ramen, Almanyada Nazilerin iktidara gelmesinden sonra bu duruma raz olmutur. Fransa ile 1309 sayl Seyyar Ticaret Memurlar Szlemesi, 1623 sayl Hakem, Dostluk ve Uzlama Antlamas ve 1670 sayl Kanunla kabul edilen kamet, Ticaret ve Seyrsefain Antlamas1057 ilikileri olduka yumuatmtr. ngilizlerle olan ilikilerimiz 5 Haziran 1926da imzalanan Ankara Antlamas ile Musulun Iraka braklmasndan sonra yumuam, talyann ve Almanyann, ngiliz smrgelerinin nnde bir tehdit olarak belirmesiyle ngiltere,
1050

Murat Sarca, Birinci Dnya Savandan Sonra Avrupada Bar Kurma ve Srdrme abalar (1919-1929), SBF Yayn, Gr-Ay Matbaas, stanbul, 1982, s. 220. 1051 Uarol, a.g.e., s. 426. 1052 Mahmut (Siirt Mebusu), Harici politikamz, Hkimiyet-i Milliye, 27 Austos 1930, s. 1. 1053 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 25, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 16,35,39,45. 1054 kr Sina Grel, Trk D Politikas (1919-1945), CDTA, C. 2, letiim Yaynlar, s. 524. 1055 talya ile yaplan bu antlamalarn detay hakknda bkz. Dstur, nc Tertip, C. 10, s. 32; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, Ek: s. 19-23; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 5, s. 90-92; TBMM Z.C., III. Dnem, C. 14, s. 124, 127. 1056 Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), AAMY, Ankara, 1997, s. 87. 1057 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 263.

187

Trkiyeye kar daha da scak bakmak zorunda kalmtr. 1674 sayl Kanunla1058 yrrle giren antlama, iyi ilikiler asndan atlan nemli bir admdr. Kurtulu Sava Dneminde Batl devletlerle atma halinde bulunan Trkiye, kendisi gibi bu devletlerle mcadele etmekte olan Sovyetler Birlii ile yakn ilikiler kurmu ve nemli antlamalara imza atmtr. Daha nce 17 Aralk 1925te yaplan Dostluk ve Tarafszlk Antlamas sresinin bitmesi dolays ile 17 Aralk 1929da bu antlama iki yl daha uzatlmtr.1059 Sovyetler Birlii ile ayn zamanda snrlarda ibirlii, Karadeniz ve ona bitiik devletlerin deniz kuvvetlerinin snrlandrlmasna ilikin protokoller yaplmtr.1060 Bulgaristan ile daha nceden yaplan dostluk antlamas, 6.3.1929da geniletilerek; Tarafszlk, Uzlama, Adl Tesviye ve Hakem Antlamas eklinde yeniden imzalanmtr.1061 Taraflar bu antlamayla 1925 ylnda imzaladklar antlamaya aykr dmeyeceklerine ve birbirlerinin aleyhinde hibir ekilde siyasi ve ekonomik anlama ierisinde bulunmayacaklarna sz vermilerdir. Bu lkelerden baka Afganistan ile dostluk ve ibirlii antlamas yaplm; ranla 1926da yaplan antlamaya ise 15 Nisan 1928da bir protokol eklenmitir.1062 3.9.2. Hariciye Kadrosu ve Harcamalar zerine Yaplan Grmeler Hariciye Vekleti 1925 ylnda Dileri Bakanl grevine Tevfik Rt Arasn gelmesinden sonra Atatrkn vefatna kadar olan dnemde altn an yaamaya balamtr. Tabi ki bu baarl siyasette dnemin dileri mstearlarndan Mehmet Enis Akaygeni, Numan Menemenciolunu1063 ve zenle liyakate gre seilmi olan bykelileri unutmamak gerekir. 1064 1927 yl itibariyle daha ok Ankarada yerleen Trkiyedeki yabanc misyonlarn says artarak 27ye ulamtr. Bu devletlerden 8i bykelilik, 16s elilik ve 3 de maslahatgzarlk eklinde temsil edilmitir. 1930 yl itibariyle bizim diplomatik misyonlarmz ise;

1058 1059

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 130, 239, 278, 279, 280, 286; Resm Gazete, 3.7.1930. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 16, s. 41, 42, 55; Dstur, nc Tertip, C. 2, 2. Bask, s. 67. 1060 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 8, s. 55, 56, 62, 65, 70. 1061 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 4, s. 290; C. 12, s. 85, 86, 89. 1062 Avc, a.g.e., s. 191-193; Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 55-92. 1063 Numan Menemenciolu, 2.4.1937 tarihli kararname ile Hariciye Vekleti Siyasi Mstearl grevine getirilmitir. Bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 17, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 17; Numan Menemenciolu, V. Dnem, TBMM Arivi, DN: 998. 1064 imir, a.g.m., s. 1487.

188

10u bykelilik, 6s 1. snf elilik, 4 2. snf elilik, 9u maslahatgzarlk, 8i bakonsolosluk, 13 1. snf konsolosluk, 15i 2. snf konsolosluk ve 12si muavin konsolosluklar eklinde oluturulmutur.1065 1928 ylna gelindiinde karlan bir kararnameyle dileri tekilatnda; baz maslahatgzarlk, konsolosluk, mstearlk ve ktiplik makamlarna ok nemli tayinler yaplmtr.1066 Afganistan Bykelilii grevine atanan Yusuf Hikmet (Bayur)1067, Krala kar kan ayaklanma srasnda, Mustafa Kemal Paadan aldklar direktifleri yerine getirmitir.1068 Atatrkn diplomasi hayatna kazandrd nemli ahsiyetlerden birisi de Tahran Bykeliliine atanan Hsrev Beydir.1069 Hsrev Beyin onuruna 23 Temmuz 1930da Yalovada verilen akam yemeinde Atatrkn, Hkmetin size verdii yeni grevden memnunmusunuz sorusuna Hsrev Bey; Sizin tensibinize iktiran eden her vazife ok mhimdir; bunun iin yeni vazifeme byk bir hevesle Gidiyorum1070 cevabn vermitir. Grevininde baarl olan Hsrev Bey, Trkiye-ran dostluunu pekitirmitir.1071

1065 1066

Girgin, a.g.e., s. 122-123, 131-132. BCA BMGMK (30.11.1.0/43.30.11. Tarih: 24.9.1928). 1067 1891de stanbulda doan Yusuf Hikmet Bey, Galatasaray Sultanisini tamamladktan sonra Sorbonne niversitesine girip genel matematik ve teknik mekanik derslerine devam etmitir. 1920de Matbuat Umum Mdrl Franszca propaganda memurluu yaptktan sonra, 1 Aralk 1923te Londra Temsilcilii Mstear yaplmtr. 1924te Hariciye Vekleti Siyasi ler Genel Mdr olan Bayur, 1925te Belgrat Orta Elisi ve 20 Kasm 1927de ise Cumhurbakanl Genel Sekreterliine getirilmitir. 26 Mart 1932de ise TTTC yeliine seilmi ve 19 Eyll 1933te de Manisa Milletvekili seilmitir. 27 Ekim 1933te Maarif Vekili olan Bayur, stanbul niversitesinde ilk nklp dersini vermi ve 9 Temmuz 1934te vekillikten istifa ederek, ADTCFde Hint Tarihi Profesr olmutur. V. ve VI. Dnemlerde yeniden CHPnden Manisa Milletvekili olan Bayur, 1946da CHFden istifa ederek, Millet Partisinin kurucular arasnda yer ald. Bu partinin Atatrkle ve laiklie kar baz davranlar yznden Millet Partisinden 1952 ylnda istifa etmitir. X. ve XI. Dnemlerde DPnin listesinden bamsz Manisa Milletvekili seildi. Bamsz seilmesine ramen 27 Mays 1960 htilalinden sonra yargland ve 15 Eyll 1961de 4 yl 2 ay hapse hkm giydi. 16 Ekim 1962de karlan kanunla serbest kaldktan sonra politikadan uzak durmutur. Bkz. oker, TPT, IV. Dnem, C. II, s. 435-436. 1068 Bilal N. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, TTK Yaynlar, Ankara, 1993, s. 41. 1069 1884te Edirnede doan Hsrev Bey, 1903te Harp Okulunu bitirdikten sonra eitli yerlerde grev yapt ve 1914te Atina Elilii Askeri Ataeliine tayin edildi. Mustafa Kemal Paa ile birlikte Samsuna kan heyette yer ald ve daha sonra Heyet-i Temsiliye Baktibi oldu. OMMnin son dneminde Trabzon Milletvekili seilen Hsrev Bey, TBMMnin almasyla birlikte Meclisteki yerini almtr. II. Dnemde Urfadan Milletvekili seildi. 1924te Budapete, 1926da Sofya, 1930da ise Tahran Bykelilii grevlerine atanmtr. TBMMnin V. Dnemi iin yaplan seimlerde Sivas Milletvekili oldu. Daha sonra Tokyo, Berlin, Rio de Janerio Bykelilii yaptktan sonra 1962 ylnda stanbulda ld. Bkz. Hsrev Gerede, V. Dnem, TBMM Arivi, DN: 414; oker, TPT, I. Dnem, C. III, s. 935-936. 1070 Hsrev Gerede, Siyasi Hatralarm I, ran, 1930-1934, Y.Yok., stanbul, 1952, s. 16-17. 1071 imir, a.g.m., s. 1493-1494.

189

Masraflarda kstlama yaplmas gerektiinde, alnan en kestirme tedbirlerden birisi hi kuku yok ki, memur kadrosunda yaplacak olan dzenlemeler olmutur. Hariciye Vekleti kadro cetvelinin tadiline dair 15.5.1930da karlan kanun byle bir dzenlemedir. Bu Kanunla, aadaki yazl memuriyetler Hariciye Vekleti kadrosundan karlmtr. Tablo17 1452 Numaral Kanuna Mzeyyel 1498 Numaral Kanuna Merbut Cetvelden karlan Memuriyetler1072
Derece Memuriyetin Nevi Adet Maa Temsil Tahsisat

1 3 9 10 12

Byk Eli kinci Snf Eli kinci Snf ehbender Resen ehbender Vekili Maiyet ehbender V. ve Kanlar

1 1 1 4 1

150 100 44 35 25

55 40 5 5 5

Hkmet, 12.11.1930 tarihinde bir kararname hazrlayarak; dileri bnyesinde bykelilik, elilik, konsolosluk, mstearlk ve ktiplik gibi kadrolarda ok nemli sayda atama ve yer deitirmelere imza koymutur.1073 Hariciye temsilcilerinin aldklar cretler bazen Meclisin gndemine tanmtr. Gmhane Mebusu Ali Fethi Bey, 1930 ylnda Cenevreye gnderilen heyetle alakal olarak; heyette ka kiinin olduunu, yol paras ve yevmiyelerinin ne kadar tuttuunu, konferansa katlan baka hariciye nazrnn olup olmadn sormutur. Sorularn kastl olduuna inanan Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt Bey, konferansa drt kiinin katldn, 10 ngiliz liras ile en fazla yevmiyeyi kendisinin aldn; asla keselerini doldurmak gibi bir anlayn dnlemeyeceini sert bir dille ifade etmitir.1074 Ali Fethi Beyin Hariciye Vekilini baz konularda sktrmas, asla Onun d politikalar tasvip etmedii anlamna gelmemektedir. Savalardan bitkin bir halde kan bir lkenin, Yurtta sulh, cihanda sulh sloganyla izlemi olduu aklc ve maceralardan uzak d siyaseti, brakn i komuoyunda takdir edilmeyi d dnyada da byk bir takdir kazanmtr.

1072 1073

TBMM Z.C., III. Dnem, C. 19, s. 53-54; Dstur, nc Tertip, C. 11, s. 398. BCA BMGMK (30.11.1.0/59.34.4. Tarih: 12.11.1930). Hariciye Vekleti Zat leri Mdrl (Say: 97580-574) antetlidir. 1074 TBMM Z.C., III. Dnem, C. 23, s. 25-27.

190

IV. BLM DRDNC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1931-1935) 4.1. DRDNC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER Mustafa Kemal Paa, CHP Genel Bakan sfatyla Meclis Grup Bakanlna gnderdii 3.3.1931 tarihli bir yazyla, memlekette ortaya kan bir takm izlenimleri sonucunda, milletvekili seimlerinin yenilenmesini uygun grdn bildirmiti.1075 TBMM de, Erzincan Milletvekili Saffet, Afyonkarahisar Milletvekili Ali ve Tekirda Milletvekili Cemil Beylerin TEKnn 25inci maddesi erevesinde sunduklar nergeyi kabul ederek, seimlerin yenilenmesine karar vermitir.1076 lke genelinde 317 milletvekilinin seilmesi dnlm ve yaplan nfus tespiti sonucunda 63 seim evresinin 50sinin kard milletvekili says deimeyerek, 253 milletvekili karacaklar; kalan 13 seim evresinin 8inde ise toplam 21 milletvekilinin seilmesi planlanmtr.1077 CHP 63 seim evresinden 287 aday gstermi, 22 seim evresinde ise 30 milletvekillii bo braklarak, bamsz adaylarn seilmesine frsat tannmtr. Byk illerden sadece zmirde Halil (Mentee) Bey 38 oy alarak milletvekili seilmitir. CHPnin gstermi olduu 287 aday olduu gibi seilmi, bamsz milletvekilleri iin bo braklan yerlerden 20 milletvekili seilmi, 10 milletvekillii ise eitli nedenlerden dolay bo kalmtr.1078 CHPli olan ikinci semenler, Mustafa Kemalin isteine ramen mstakil adaylara oy vermemiler; seilen bamsz milletvekillerinin bir ksm ise zamanla CHPye gemi, TBMMde sadece 7 bamsz milletvekili kalmtr.1079 28.5.1931 tarihinde Mecliste milletvekillii seimlerinde usulszlklerin yapld iddias tartlmtr. Bu iddialar; Kayseri, Sinop, Aksaray, zmir, Ktahya, Afyonkarahisar ve Bolu milletvekillii seimleri ile ilgiliydi. ddialar Mazbatalar
1075 1076

Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, IV. Dnem, C. 1, TBMM Yayn, Ankara, 1996, s. 3. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 26, s. 18-19. 1077 oker, TPT, IV. Dnem, C. 1, s. 4-8, 42-43. 1078 stanbuldan bamsz adayln koyanlar arasnda; Kazm Karabekir Paa, Refet Paa (Bele), Cemil Paa, Kenan mer (ner) gibi tannm ve nemli simalar vard. Ayrca Ktahyadan seilen iki adayn mazbatas kabul edilmediinden, sonradan yaplan seimler sonucunda bu iki milletvekilliine de CHPli iki milletvekili seilince, bamszlarn says 18e dmtr. Bamszlardan seilenler arasnda; Halil Bey (Mentee), Hsn Kitap, eski ktisat Vekili Srr (Belli) ve dalan SCF erknndan Nide Milletvekili Galip Beyler de bulunmaktayd. Bkz. Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, 3. Bask, YKY, stanbul, 2006, s. 451. 1079 Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 160.

191

Tetkik Encmeni aratrm ve seimlere mani hibir durumun olmadna karar vermitir.1080 Zaman ierisinde bo kalan ve baz nedenlerden dolay boan milletvekilliklerine seimler yaplmtr. Drdnc Dnem TBMM, 4.5.1931 tarihinde en yal ye olan stanbul Milletvekili Abdlhalik Hamit (Tarhan) Beyin bakanlnda toplanmtr. Yaplan seimlerle Meclis Bakanlna yine Balkesir Milletvekili Kzm Paa, Bakanvekilliklerine de Trabzon Milletvekili Hasan (Saka), zmir Milletvekili Vasf (nar) ve Bursa Milletvekili Refet Beyler seilmilerdi.1081 zmir Milletvekili Halil (Mentee) Bey usul hakknda sz alarak, anayasa gereince bir seim dneminin drt yl olduunu seim dnemi tamamlanmadan seimlerin yaplmasndan dolay srenin bitiminden sonra Cumhurbakanl seiminin yaplmasn istemitir.1082 Oysa TBMM seimlerinin drt ylda bir yaplmas anayasal bir zorunluluk olmad gibi gerektiinde daha ksa srede de seimler yaplabilirdi. Mecliste seim sresi zerine yaplan tartmalardan sonra 4.5.1931 tarihinde yaplan oylamada Gazi Mustafa Kemal Paa, oylamaya katlan 289 milletvekilin tamamnn oyunu alarak Cumhurbakan seilmitir.1083 4.5.1931 ile 23.12.1934 tarihleri arasnda grev yapan IV. Dnem TBMM, birisi olaanst olmak zere be dnem eklinde toplanmtr. Bu toplant yllar ierisinde; 294 birleimde 424 oturum yaplmtr. Genel Kurulda grlen 1614 konudan 871i kanun olarak kabul edilmitir. Bu konulardan 40 yorum, 217si karar olarak sonulanm, 28i komisyonlara, 15i hkmete geri gnderilmi, 27si genel kurulun bilgisine sunulmakla yetinilmi, gerisi ise komisyonlarda ve gndemde kalmtr.1084 Meclis, bu youn temposu ierisinde vatandalar tarafndan eitli konularda verilen dilekeler zerinde de almtr. Dilekelerin nemli bir ksmn emeklilik ve maa sorunlar, mahkeme kararlarna itirazlar, yerel yneticileri ikyetler, fiyat artlar ve askerlik gibi konular oluturmaktayd. Dnem ierisinde

1080 1081

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 65-66. Gololu, Tek Partili Cumhuriyet (19311938), II. Kitap, Kalite Matbaas, Ankara, 1974, s. 11. Meclis Bakanl ve Bakanlk Divan seimleri iin bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 2-3. 1082 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 3-5. 1083 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 6. 1084 oker, TPT, IV. Dnem, C. 1, s. 74-741; hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (19201986), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 10, Ankara, 1986, s. 113.

192

komisyonlara 5209 dileke gelmi, bunlarn 1996s (yzde 38i) karara balanmtr.1085 4.2. VI. NN HKMET VE KURULAN KOMSYONLAR Seimlerin yenilenmesinden sonra Cumhurbakan, tekrar hkmeti kurma yetkisini TEKnn 44nc maddesinin birinci fkras gereince smet Paaya vermitir.1086 smet Paann hemen oluturarak listesini Cumhurbakanna sunduu kabinesinde u kiiler yer almtr: Tablo18 VI. nn Hkmeti (4 Mays 19311 Mart 1935)1087
S.No: 123456789101112Vekletin Ad: Bavekil Adliye Vekili Mill Mdafaa Vek. Dhiliye Vekili Hariciye Vekili Maliye Vekili Maarif Vekili Nafa Vekili ktisat Vekili Shhat ve t. M. V. Ziraat Vekili Gmrk ve nh. V. Vekilin Ad: smet nn Yusuf Kemal Tengirek Zeki Apaydn kr Kaya Tevfik Rt Aras M. Abdlhalik Renda, Fuat Aral Esat Bey, Reit Galip Bey, Hikmet Bey, Abidin Bey Hilmi Uran, Ali etinkaya M. eref zkan, M. Cell Bayar Refik Saydam Muhlis Erkmen Ali Rana Tarhan

smet

Paa,

9.5.1931

tarihinde

hkmetinin

programnn

esaslarn

aklamtr. Programda gze arpan hususlardan birisi dhil ve haric siyasette huzur ortamnn salanmasnn temel politika olarak benimsenmesidir. Eitimde hedeflenen gaye az masrafla ok eitim alnabilme usullerinin tatbikinde bilhassa mesai sarf etmek eklindeydi. Btede tasarruf konusu temel ekonomik politika olarak karmza kmaktadr. Parann kymetini artrma ve memur kadrosunda tasarruf yaplmas da alnan kararlar arasnda grlmektedir. Mal ve iktisad tedbirler ile iftilerin ve mahsullerinin himayesinin amalanmas, ticaretin tevik edilmesi, limanlarda kolaylklarn salanmas, maden ilerinde engeller ortaya
1085

z, a.g.e., s. 167-168; Ali Fuat Bagil, Vatandalarn BMMye Mracaat Hakk, THKY, Ankara, 1944; Servet Armaan, Dileke Hakk ve 1961 Anayasas, HFY, stanbul, 1972, s. 1-42. 1086 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 9. 1087 VI. nn Hkmeti ile ilgili olarak bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 9; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 149. Sanal, a.g.e., s. 149. VI. nn Hkmetinin ilk kuruluu esnasnda bakanlklar arasnda bulunmayan fakat yeniden kurulan Ziraat Vekleti (Kanun No: 1910) ve Gmrk ve nhisarlar Vekleti (Kanun No: 1909), TBMMnin 29.12.1931 tarihinde karm olduu kanunla kurulmutur. Bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 5, TBMM Matbaas, Ankara, 1932, s. 137-138, 150.

193

karan usullerin ve vergilerin tekrar gzden geirilip slah edilmesi, hkmetin programnda yer alan nemli dier hususlardand.1088 IV. Dnem TBMM, 2 Mays 1927 tarihli itzk erevesinde ilk etapta kurulmas dnlen 15 komisyona ye seimini yapmtr. Daha sonra 29 Aralk 1931 tarih ve 1909 sayl Kanunla kurulan Gmrk ve nhisarlar Vekleti ile yine ayn tarihte 1910 sayl Kanunla kurulan Ziraat Vekletinin ileri iin de birer komisyon kurulmasyla, kurulan komisyonlarn says 17ye kmtr.1089 4.3. DRDNC DNEM TBMMDE YER ALAN PARLAMENTERLERN TOPLUMSAL KKENLER 4.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri IV. Dnem TBMMde toplam olarak 348 milletvekili yer almtr. Bu milletvekillerinden 241 kii (yzde 69,25) yksek renim grm, bu yksek renim grenler arasnda en fazla yere sahip olan eitim alan olarak; 65i hukuk, 62si harbiye, 47si mlkiye, 22si tp ve 14 ziraat eklinde tasnif etmek mmkndr. Milletvekillerinden 14 ( yzde 4) medrese renimi, 38i (yzde 10,91) orta renim, 27si ( yzde 7,75) ilkrenim ve 28i (yzde 8) de zel renim grmtr.1090 IV. Dnem TBMMde yer alan milletvekillerini mesleklerine gre bir tasnife tabi tutmamz gerekirse, her meslekten insanlarn varlklar dikkatimizi ekmektedir. Bu meslekler arasnda sivil idare, askerlik ve eitimi dhil ederek oluturacamz brokrasiden gelen milletvekilleri orannn Mecliste yzde 46,26 civarnda olduunu grebiliriz. Mehmet Turhann serbest meslek toplam olarak verdii yzde 29luk bir oran ise; hukuk, tp, eczaclk, veterinerlik, mhendislik ve gazetecilik

1088 1089

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 22-23. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 27-29; IV. Dnem TBMM, 8.11.1934 tarihinde yapm olduu toplantsnda komisyon yeliklerine yeniden seimler yapmtr. Bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 10-11. 1090 Eitim ile ilgili bu istatistik bilgiler oluturulurken baz eserler ve zabtlar zerinde yaplan incelemeler sonucunda yukardaki rakamlar tespit edilmitir. Konu ile ilgili olarak bkz. oker, TPT, IV. Dnem, C. 2, s. 630; Frey, a.g.e., s. 181; Ahmet Taner Klal, Parlamentonun Yapsal Evriminde Eitim, Ya ve Cinsiyet Boyutlar, Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, Haz: Siyas limler Trk Dernei, Ajans-Trk Gazetecilik ve Matbaaclk Sanayi, Ankara, 1976, s. 166.

194

alannda grev yapanlar tekil etmekteydi. Geriye kalan oran ise giriimcilik bal altnda; ticaret, tarm, bankaclk, din gibi dier meslek gruplar oluturmaktayd.1091 Mecliste ounluu oluturan brokrasi kkenli bu milletvekilleri arasnda ise zellikle en fazla oranla sivil idarede yer alanlar ve asker kkenliler gelmekteydi. Bu tespitlere ramen IV. Yasama Dnemi her bakmdan tek parti rejimine ters dmekteydi. rnein 1931de brokratlar tm tek parti dneminde olduundan daha az bir dzeyde temsil edilmiler; buna karn giriimcilik ve serbest meslek kategorisinde saydmz meslekler olduka yksek bir oranda Meclise girebilmilerdir. SCFnin kurulmasndan sonra parlamentodan uzak tutulmaya allan unsurlar hzla oalarak, yresel ynleri ar basan tccarlar ve iftiler siyasal elitler arasna girmilerdir.1092 Kurtulu Sava boyunca CHFnn asker-brokratik liderlii, yresel erafnda desteini almtr. Eraf da, yresel iktidarlarna dokunmayan byle bir programa kar kmam ve bunun sonucunda merkezi otorite glenmi, fakat bu duruma paralel olarak erafn gc artmtr.1093 Bu dnemde Osmanl grne benzer bir biimde devlet, ulusal kapsaml konularda karar vermeye kalkmad srece erafla ibirlii yapabilirdi. Bu gerilimli saylabilecek dzen ierisinde eraf, frsat bulabildiinde, devletin vasiliinden kurtulmaya alyordu.1094 Ksacas Kemalist elit, ok bilinli bir ekilde yresel siyaset izlemek suretiyle yresel glerin teskin edilmesini ve karmaalarn engellenmesini salam; bu siyasetin doal bir sonucu olarak belirli bir sayda da olsa yresel karlar savunan liderleri, siyasal elitin ierisine ald grlmektedir. CHFnn, III. Byk Kongresinde kabul ettii programa bakldnda, daha nceki yllarda snf kavramlarna rastlanlmad halde burada serbest meslek erbaplar ve memurlar tek tek ele alnmtr. Ayrca ayr bir blmde ordu mensuplar inklbn koruyucusu olarak nitelendirilmitir.1095 Kemalistler, siyasal elit seimlerinde kategorize ettikleri en ok entelektel stat ile resm statye nem
1091 1092

Turhan, Siyasal Elitler, s. 109; oker, TPT, IV. Dnem, C. 2, s. 631; Frey, a.g.e., s. 181. Turhan, Siyasal Elitler, s. 118-119. 1093 Ergun zbudun, Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, AHF Yaynlar No: 363, Ankara, 1975, s. 34-37. 1094 erif Mardin, Trkiyede Toplumsal Siyaset, letiim Yaynlar, 9. Bask, stanbul, 2002, s. 67. 1095 Cumhuriyet Halk Frkas, Nizamname ve Program, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 38.

195

vermiler, fakat yresel olarak gl olmak unsurunun da bir kii de bulunmas her zaman iin tercih sebebi saylmtr.1096 4.3.2. Milletvekillerin zlk Haklar zerinde Yaplan Dzenlemeler Milletvekillerin denek ve yolluklar konusunda 1930 tarihli dzenlemelerden vazgeilerek, 5 Mart 1931de karlan 1757 sayl Kanunla, yeni bir dzenleme yaplmtr. IV. Dnem boyunca uygulanan bu dzenlemeye gre; milletvekilleri aylk 350 lira olmak zere toplam yllk 4200 lira maa alacaklard. Ayrca seim evrelerine giden milletvekillerine her toplant yl iin, ailelerine ise Ankaraya getirildiklerinde her seim dnemi iin gidi-dn yolluu denecekti.1097 Milletvekillerin emeklilikleri ile ilgili olarak, 3 Haziran 1930 tarihinde karlan 1683 sayl Asker ve Mlk Tekat Kanunu geerliliini korumutur. Meslei memuriyet olan milletvekillerinin alma sreleri emeklilie esas fiil hizmetten saylmtr. 2507 sayl Kanunla1098 yaplan dzenlemeyle, len milletvekillerin 1683 sayl Kanun mucibince dul ve yetim maana mstahak aile fertlerine eit olarak paylatrlmak zere bir senelik tahsisatlar tazminat olarak verilecekti. Yirmi be yan bitiren ve geimi babas tarafndan temin edilen kzlar dahi bu tazminattan dier evltlar gibi eit hissedar oluyorlard. Vefat eden milletvekilinin dul ve yetimi bulunmaz ise bu tazminat kanun miraslarna verilecekti. Ayrca bu tazminat bor iin haczedilemeyecektir.1099 4.4. DRDNC TBMM DNEMNDE SYAS VE DAR ALANDAK GELMELER 4.4.1. Siyasi Alandaki Gelimeler 4.4.1.1. Lyik Cumhuriyeti i ve ifti Frkas SCFnin kapatlmasndan yaklak alt ay sonra gazeteci olan Arif Oru tarafndan Haziran 1931de stanbulda Lyik Cumhuriyeti i ve ifti Frkas, kurulmak istenmitir. Arif Oru, nce Yarn gazetesinde yaynlad yazlarla halk,
1096 1097

Frey, a.g.e., s. 54. Bu dzenleme BMM azalarnn tahsisat ve harcrahlar hakkndaki 1613 numaral kanunun birinci maddesini dzeltmek iin karlm olan 1757 sayl Kanunla gereklemitir. Bu dzenleme hakknda bkz. TBMM Z.C., III. Dnem, C. 26, s. 15; Resm Gazete, 11 Mart 1931, Say: 1745. 1098 Dstur, nc Tertip, C. 15, Baveklet Matbaas, Ankara, 1934, s. 1149. 1099 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, TBMM Matbaas, Ankara, 1934, s. 130.

196

bu partinin kuruluuna hazrlamaya almtr. Arif Oru, partilerinin Halk Frkasnn siyasetini kendilerine yakn bulmayanlarn fikirlerini serbeste aklayacaklar bir frka olacan, bu durumun Mustafa Kemal Paann ahsna yaplm bir hareket olarak alglanmamas gerektiini vurgulamtr.1100 Kurulmas dnlen partinin bir de geici program yaynlanm, fakat bu programn daha sonra genel kongrede kati ekline dnecei duyurulmutur.1101 Bu parti btn hazrlklara ramen, kurulu iin hkmetten izin alamamtr.1102 4.4.2. dari Alandaki Gelimeler 4.4.2.1. Cumhurbakanl ve Babakanlk Tekilat Kanunlar ile Hava ve Denizyollar Tekilat Alannda karlan Kanunlar Devlet tekilat alannda yaplan dzenlemeler sayesinde, Osmanl

Devletinden kalan dzenlemelerin iyiletirildii grlmektedir. 16.5.1933 tarihinde toplam sekiz maddeden oluan 2180 sayl Riyaseti Cumhur Dairesi Tekilt Kanunu meclis tarafndan ivedilikle grlerek kabul edilmitir. 17 Austos 1983e kadar yrrlkte kalacak olan bu kanunla, kurulmu olan daire ve mdrlklerin grevi, atama, disiplin ve ykselme ileri dzenlenmitir. Kanunla Riyaseti Cumhur Dairesi; Umum Ktiplik, Bayaverlik, Kalemi Mahsus Mdrl ve Daire Mdrlnden oluturulmutur.1103 Babakanlk ierisinde gittike younlaan ilerin zm iin de 20.5.1933 tarihinde 2187 sayl Baveklet Tekilt ve Vazifeleri Hakknda bir kanun karlmtr.1104 Toplam on iki maddeden oluan bu kanunla Baveklet Tekilat: Bir mstearn idaresi altnda muamelt umum mdrl, husus kalem, kararlar, yaz ileri, neriyat, evrak ve hazine-i evrak, daire ve levazm mdrlklerinden oluturulmutur.1105 lkemizde Babakanlk rgt zerinde, 1937, 1943, 1954 ve son olarak ta 10 Ekim 1984 tarihinde deiiklikler yaplmtr.1106

1100 1101

Frka mkn Neden Olmasn, Yarn, 31 Mays 1931. Lyik Cumhuriyeti i ve ifti Frkas Program iin bkz. Tunay, Arif Oruun Yarn (1933), s. 25-45; Yarn, 22 Haziran 1931. 1102 Tunay, TPY, s. 279. 1103 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, TBMM Matbaas, Aankara, 1933, s. 118-119. 1104 Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 619. 1105 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 202-203. 1106 9.3.1954 tarihinde 6330 sayl Kanunla yaplan deiiklik hakknda bkz. Muzaffer Sencer, Trkiyenin Ynetim Yaps, Alan Yaynclk, 2. Bask, stanbul, 1992, s. 186.

197

Memlekette yolcu, posta ve eya ulamn salayacak, ayrca yeni ekonomik hareketlere de zemin hazrlayaca tahmin edilen Havayollar Devlet letme daresi 20.5.1933 tarihinde kabul edilen 2186 sayl Kanunla kurulmutur.1107 Kanunun grlmesi esnasnda Mill Mdafaa Vekilli Zeki Bey, devletin yan sra Trklere ait zel irketlerinde hava nakliyatnda bulunmalarnn gerektiini vurgulamtr.1108 Deniz ulatrmas ve tekilat alannda da pek ok dzenlemeler yaplm ve 31 Mays 1933te 2251 sayl Kanunla ktisat Vekletinde Deniz ve Hava Mstearlnn kurulmas gerekletirilmitir. Daha sonra karlan birok kanunlarla, denizyollar tekilatnda nemli dzenlemeler yaplmtr.1109 4.4.2.2. Polis Vazife ve Salhiyet Kanunu Mill Mcadelenin balangcnda dar bir kadro ile ie balayan Emniyet-i Umumiye de bir ube tekilat bile yoktu. Tam bir yokluk ierisinde Cumhuriyet polisini devralan Emniyet-i Umumiye ilk i olarak merkez tekiltn kuvvetlendirmekle ie balamtr. 1924 ylnda polis kadrosunun yeknu 4.250 kii iken bu say 1931de 3.800e, 1933te ise 3.742ye indirilmitir. Cumhuriyetin ilannda birok vilayetlerde zabta amiri olarak komiser muavini ve ikinci komiserler varken daha sonra btn vilayetlerde emniyet mdrl ve emniyet memurluklar kurulmutur. 1932 ylna gelindiinde Emniyet-i Umumiye; Emniyet, Asayi, Ecanip, Memurin ve Levazm, Fen ve Neriyat ve dar ve Adl ve Beled Zabta olmak zere toplam alt ubeden oluturulmutur. 1927 ylnda polis tekiltnn slah iin Avusturyadan polis uzman Frederik Ramah getirilmi, fakat Ramah, ksa bir sre sonra vefat etmitir. 1929da ise yine Avusturyal uzman Edmon Hayden Feld getirilmi ve bu uzman 1931 ylna kadar vazife yapmtr. Onun tavsiyeleri sonucunda levazm ilerine bakmak zere beinci ube kurulmutur. 1931 yl itibariyle polis mdrlerinin bulunaca
1107 1108

Dstur, nc Tertip, C. 14, Baveklet Matbaas, Ankara, 1933, s. 617. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 192-193. 1109 Deniz ulatrmas ve tekilat alannda karlan belli bal kanunlar unlard: 9 Temmuz 1932de karlan 2068 sayl Trkiye skele ve Limanlar Arasnda Posta Seferleri Hizmetinin Devlet daresine Alnmasna Dair Kanun, 2070 sayl Trk Gemi Kurtarma Anonim irketinin Kurulmasna Dair Kanun, 29 Mays 1933te karlan 2239 sayl Denizyollar letme Kanunu ve 31 Mays 1933te karlan 2248 sayl Denizyollar ve A.K.A.Y. letmeleri ile Fabrika ve Havuzlar Tekilatna Dair Kanun. Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 13, Baveklet Matbaas, Ankara, s. 1225; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, TBMM Matbaas, Ankara, 1932, s. 534-535; Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1145; Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1219.

198

vilayetler 25, merkez memurlarnn bulunaca vilayetler 21e karlm, buna karn serkomiserlerin bulunaca vilayetlerin says 16ya, komiser muavinlerinin bulunaca vilayetlerin says ise 1e indirilmitir. 1931 ylnda Emniyet Genel Mdrlnn il tekilatlar ve durumlaryla ilgili olarak hazrlam olduu bir raporda, ekonomik skntlardan dolay kaza merkezi olan yerlerde, maa Belediye Kanunu mucibince belediyeler tarafndan verilmek zere, hem belediye ilerine hem de zabta ilerine bakabilecek polis kadrosunun kurulabilecei yazlmtr.1110 1932 ylnda ahlak zabtadaki kymeti nazar dikkate alnarak, kadnlarn meslee girmesi de nemli bir gelime olarak karmza kmaktadr. Hukuktan mezun bir merkez memuru, lise ve ortaokul mezunu 3 komiser ve 9 sivil polis memuru olmak zere toplam 13 kadn polislik mesleine alnmtr. Genel olarak su istatistiklerine baktmzda 1926 senesinde 95.531 sulu tespit edilmi ve 1927 ve 1928 yllarnda bu say nispi bir surette artm, 1930da ise 70.982ye dmtr. 1931de tekrar artarak 99.067ye 1932de ise 116.219a ulamtr. 1111 artlar erevesinde su orannda yine de ok daha fazla oranda bir artn grlmemesi, polis tekilat alannda atlan nemli admlarn bir sonucudur. 2 Mays 1913 tarihli Polis Nizamnamesi zerinde 1929da bir dzenleme yaplm, fakat bu da yeterli olmamtr. Dhiliye Vekletince, her eyden nce tekilatlanmas ile vatandan emniyetini salamada etkin olacak, eitimi ve grev anlay yerinde olan bir polis tekilat amacyla sunulan tasar, 30 Haziran 1932de 2049 sayl Polis Tekilat Kanunu olarak onaylanmtr. Kanunla, polisin tanm yaplm, snf, derece ve unvanlar, polislik mesleine giri artlar, istifa ve mezuniyetleri, tedrisat ve talimleri, sicilleri, elbise, tehizat ve tedavileri gibi konular dzenlenmitir.1112 Ayrca yaplan dzenlemeyle birinci snf emniyet mdrnn 35 lira, ikinci snf emniyet mdrnn ise 30 lira maa alaca tespit edilmitir.1113 Polis tekilat ile ilgili olarak karlan kanunlara ramen polisin detayl bir ekilde grev ve yetkilerinin tespit edilmemesinin yan sra adl makamlarla polis

1110 1111

BCA (30.10.0.0/88.581.14. Tarih: 1933). BCA (30.10.0.0/88.580.19. Tarih: 1931). 1112 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 423-429. 1113 Yeni emniyet memuru tayinleri, Hkimiyet-i Milliye, 22 Austos 1932, s. 1.

199

arasnda anlamazlklarn ortaya kmasyla, toplam 27 maddeden oluan Polis Vazife ve Salhiyet Kanunu kabul edilmitir.1114 Polisin yetitirilmesi konusu asayi noktasnda byk bir nem tamasna ramen, 1931 ylna kadar Konya, Trabzon ve stanbulda olmak zere ancak tane polis okulu mevcuttu. Eitimi zayf olan Konya ve Trabzon polis okullarnn kapatlmasyla, stanbul Polis Okulu ihtiyaca cevap veremez hale gelmi, bunun iin de Ankarada bir polis okulunun yaplmasna karar verilmitir.1115 anakkale Milletvekili Ziya Gevher Bey, Ankarada bir polis okulu yaplmasnn gerekesini yle ifade etmitir: Polis mektebinin buraya gelmesi demek polisin bizden, Cumhuriyetten ilham alarak yetimesi demektir.1116 4.4.2.3. Trakyada kinci Umum Mfettiliin Kurulmas Birinci Umum Mfettiliin almalarn olduka olumlu bulan Cumhuriyet Hkmeti, Trakya Blgesinde de bir Umum Mfettiliin kurulmasn kararlatrmtr. 19 ubat 1934 tarih ve 2/150 sayl Kararname ile Edirne, Krklareli, Tekirda ve anakkale mntkalarnda, nafa ve iskn ilerinin esasl bir surette tanzimi ve idaresi iin Trakya Umum Mfettilii kurulmutur.1117 Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, bu mfettilii kurmalarndaki amac; kontrol ve hizmetin halkn ayana gtrlmesi abas ve Trakyann Avrupaya alan bir kprba olmas olarak aklamtr.1118 Bu Umum Mfettilik tekilatnda; 150 lira asli maal bir Umum Mfetti, 125 lira asli maal bir Bamavir ile asayi, kalemi mahsus, evrak ve iskn mdrleriyle beraber on tane de memur grev yapacakt.1119 Birinci Umum Mfettilikteki baarl almalarndan dolay Dr. brahim Tali Bey, 18 Mart 1934te Trakya Umum Mfettilii grevine atanmtr.1120 Trakya Umum Mfettilii Bamavirliine Emniyet-i Umumiye Mdr Muavini kr, Asayi Mavirliine Birinci Umum Mfettilik stihbarat Mdr Osman, skn Mavirliine Birinci Umum Mfettilik skn Mdr Hulusi, Umuru
1114 1115

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 406, Ek. s. 4. BCA (030.10.0.0/88.581.14. Tarih: 1933). 1116 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 60-62. 1117 Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 231; BCA BKKK, (030.18.1.2/42.9.19). 1118 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 20, TBMM Matbaas, Ankara, 1934, s. 152. 1119 Hkmet kinci Umum Mfettiliin Maa ve Masraflar Hakknda Meclise Bir Layiha Gnderdi, Cumhuriyet, 27 ubat 1934, s. 1. 1120 Koca, a.g.m., s. 361; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara, 1934, s. 115.

200

Tahririye Mdrlne de sabk skdar Kaymakam zzettin Beyler tayin edilmilerdi.1121 brahim Tali Bey, 22 Nisan 1934te Nafa Vekleti bamhendisi ile Krklareli bata olmak zere mfettilik faaliyet alan ierisinde kalan yerleri tetkike gitmitir.1122 brahim Tali Bey, kz ve erkek okullarn gezerek yaplmas gerekenleri tespite alm; stadyumu, numune fidanln gezerek gerekli tetkikleri yapmtr.1123 brahim Tali Beyin bakanlnda Edirne, Krklareli, Tekirda ve anakkale valileri ile Ticaret Umum Mdr smail Hakk, Heyet-i Teftiiye Reisi Hayrettin, Sanayi Tetkik Heyeti Reisi lhami Nafiz, Veklet Kimyageri Halit Beylerden oluan heyet vilayette nafa, maarif, iskn ve dier ileri grmtr.1124 Bu mfettilie Dr. brahim Tali Beyden sonra; 9 Austos 1935te zmir Valisi Kazm Dirlik atanm ve 3 Temmuz 1941e kadar grevini srdrmtr. 1943-1947 yllar arasnda ise Abidin zmen Bey bu grevi yerine getirmitir.1125 4.4.2.4. Memurlarn zlk Haklar ve Memur Evleri almas Hkmet, herhangi bir ekonomik sknt karsnda tedbir alma ihtiyac hissettiinde ncelikle bunu kabine yelerinden, Meclisten balatm, mmkn olduu kadar memurlara yanstmamtr. 1930da balatlan tasarruf politikas erevesinde bavekil ve vekillerin tahsisat iki yz liraya indirilmi ve makam otomobillerinin kaldrlmas kararlatrlmtr. Hkmetin bu kararndan sonra 16 Haziran 1930da smet Paa ve vekillerden bazlar taksi tutarak veya yaya olarak Meclise gelmiler, alnan tedbirlerle 7,5 milyon liralk bir tasarruf hedeflenmitir.1126 Memurlarla ilgili yaplan dzenlemeler genellikle Devlet Memurlarnn Maatnn Tevhid ve Teadl Hakkndaki 1452 Numaral Kanun erevesinde ekler veya tadilatlar eklinde gerekletirilmitir. Bu dzenlemelerden dikkati ekenler arasnda memurlarn harcrahlar ve mesaileri ile ilgili olanlarn yan sra baz kurumlardaki memurlarn ekonomik anlamda hayatlarn kolaylatran dzenlemeler dikkatleri ekmektedir. 1931 ylnda Harcrah Kanununda yaplan dzenlemeyle,
1121 1122

Trakya Mfettilii, Cumhuriyet, 4 Nisan 1934, s. 1. brahim Tali Bey Bugn Gidiyor, Cumhuriyet, 22 Nisan 1934, s. 1, 5. 1123 Trakyada Neler Yaplacak, Cumhuriyet, 27 Nisan 1934, s. 1, 4. 1124 Trakyann stikbali, Cumhuriyet, 27 Eyll 1934, s. 1. 1125 Kazm Dirlikin lmnden sonra byk bir ihtimalle ilgin bir ekilde iki yl bu mfettilie atama yaplmamtr. Bkz. Koak, a.g.e., s. 129-130; Baltaolu, a.g.e., s. 344-345. 1126 Hkmet 7,5 milyon lira tasarrufa karar verdi, Hkimiyet-i Milliye, 17 Haziran 1931, s. 1.

201

memurlara aldklar maa ve gittikleri mesafeye gre harcrah verilmesi kararlatrlmtr.1127 Memurlarn ekonomik skntlar bazen kurumsal temel de, bazen ise ahs olarak Meclise tanmtr. Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, Posta, Telgraf ve Telefon Umum Mdrl alanlarn skntlarn; Balkan harbi esnasnda cepheyi en son terk edenler telgraflar olmulardr. Balkan Harbi esnasnda ok souk muhabere odalarnda, ksz lmbalar altnda elleri donuncaya kadar bize haber yetitirenlere bizzat ahit oldum Dmann kurun yamurlar altnda alan memurlar bizzat grdm Buna ramen mal vaziyet daima ihtiyacatmzla mtenasiben terakki ve tekml etmedii iin bunlarn hakik ve madd ihtiyalar tatmin edilememitir1128 szleriyle dile getirmitir. Meclis de, st dzeydeki Posta, Telgraf ve Telefon Genel Mdrl alanlarna, devletin icar masraf vermedii binalarda aileleriyle birlikte bedava ikamet edebilmeleri imknn salamtr.1129 statistik Umum Mdrlnn 1931de devlet memurlar zerine yapt bir almadan anladmz kadaryla, zabitan ve asker memurlar hari umum bteden maa alan memurlarn says 50.666 kii idi. 1931de bir nceki yla oranla tasarruf edilen memur says 10.124 kiidir. 1931 yl itibariyle memurlarn maa tutar toplam 37.954.530 liraya tekabl etmekteydi. Hususi idarelerde alan memurlarn says ise 23.999 kiiydi. 50.666 memurdan ancak 5.031i yksek tahsil grm ve en fazla yksek tahsil grlen alan da 1.781 kiiyle hukuktu. Memurlar arasnda 7.157 kiiyle en fazla Franszca bilinmekteydi. Birden ok dil bilenlerin says ise 2.161 kii idi. Ayrca memurdan 20.072sinin ev sahibi olduu ve 919 kiinin de hayat sigortasna dhil olduu tespit edilmitir.1130 Hkmet, 1932 ylnda Mill Mdafaa Vekleti ile ankaya Caddesi arasnda ayrlan yere vilayetler evini yaptrmaya karar vermiti. denek vilayetler btesinden iki sene ierisinde karlanacakt. Binann yapm 990.000 liraya tannm mteahhitlerden Abdrrahman Naci Beye verilmi, binann plan Profesr Helzmeistere izdirilmitir. Bu binann orta yerinde Dhiliye Vekillii daireleri, bir yannda Emniyet Mdrl br yannda ise Jandarma Genel Komutanl olacakt.
1127 1128

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 207-208. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 209. 1129 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 8, TBMM Matbaas, Ankara, 1932, s. 3. 1130 Ka memur var?, Cumhuriyet, 24 Mart 1933, s. 1-2. Bkz. Ek: 13.

202

Bu binann nne ktisat ve Nafa Vekillikleri yaplacak, bunlarn nne de veklet binalarn kapatmayacak nitelikte ikier katl memur evleri yaplacakt.1131 Memur tekilat zerinde de yeri geldike nemli dzenlemeler yaplmtr. 31.1.1932 tarihinde karlan Dhiliye Memurlar Sicil Nizamnamesi ile memurlardan tercme-i hl kd alnm, sicil czdan tutulmu ve memurlara birer hviyet czdan verilmitir.1132 Memurlarn mesai saatlerinin mahallerine braklmasndan dolay suiistimallerin yaanmasyla da, bu konuda almalar yaplmtr.1133 nk mevcut uygulamadan dolay, Devlet dairesine gelen vatandalar madur olmakta ve gerekenden fazla memur istihdam edilmekteydi. 4.4.2.5. 1426 Sayl Vilayet daresi Kanununda Deiiklikler ve Mlk Alanda Yaplan Dzenlemeler 1929da karlan 1426 sayl Vilayet daresi Kanunu1134 baz alardan yetersiz grlmeye balanm ve 20.7.1931de Vilayet daresi Kanununun baz maddelerini deitiren 1851 sayl Kanun kabul edilmitir.1135 Bu Kanununla; il idaresi ube bakanlarnn kimlerden olutuu, valinin vilayet idare ube reislerine takdir ve ceza verebilecei, valilerin vilayetlerde ayr ayr her vekletin mmessili olduu, buna karn vekillerinde valilere emir ve direktif verebilecekleri ifade edilmitir. Ayrca memurlarn valilerin talep edecekleri her trl bilgiyi teknik ve hesaba ait olsa dahi vermeye mecbur olduklar, adl ve asker daireler mstesna olmak zere vilyette mevcut bilumum devlet daire ve messeseleri valinin tefti ve denetimi altnda olduu, kazalarda tefti iinin kaymakamlarn yetkisinde olduu belirtilmitir.1136 1426 ve 1851 sayl kanunlar, 10 Haziran 1949da karlan 5442 sayl l daresi Kanununa kadar etkin bir biimde yrrlkte kalmtr.1137 21.7.1931de kabul edilen 1857 sayl Kanunla, Dhiliye Vekleti kadrosuna yeni kurulacak olan elli nahiyede kullanlmak zere; 25 lira maala 50 tane birinci

1131 1132

Devlet Mahallesinde, Hkimiyet-i Milliye, 3 kinciterin 1932, s. 4. Dstur, nc Tertip, C. 13, s. 110-115; Resm Gazete, 22 ubat 1932-Say: 20321. 1133 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 80. 1134 TBMM Kav.M., Devre: 3, C. 7, s. 407-417; Tnk, a.g.e., s. 265-266. 1135 Dstur, nc Tertip, C. 12, Baveklet Matbaas, Ankara, s. 264. 1136 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 243-244. 1137 Yrrlkteki Kanunlar Klliyat, C. 2, Babakanlk Yaynlar, Ankara, 1988, s. 2221.

203

snf nahiye mdr, 10 lira maala 50 adet nahiye tahrirat ktibi ve yine 10 lira maala 50 adet nahiye nfus memuru grevlendirilmesine karar verilmitir.1138 Mlk birimlerin isimlerinden kaynaklanan bir takm karklklarn giderilmesi noktasnda IV. Dnem TBMM de, birtakm dzenlemelere gitmitir. Dhiliye Vekletinin 7 Ocak 1932 tarihinde mlk birimlerin isimlerinden kaynaklanan karklklarn giderilmesi amacyla yaynlad tamim erevesinde; Mardine bal Kohisar kazasnn ad Kzltepe, Afyonkarahisar vilayetine bal Aziziye kazasnn ismi de Emirda olarak deitirilmitir. Isparta vilayetinin ridir kazas, Bayazt vilayetinin Idr kazas ile kartndan Eridir ekline evrilmitir. 2 Mart 1932de Tekirda ve Van vilayetlerinde Saray adl iki kazann bulunmas zerine Vandaki Saray kazasnn ismi Kzm Paa yaplmtr.1139 Dhiliye Vekleti, 14 milyon nfusun 11 milyonunu oluturan kyler konusuna byk nem vermi; iktisad vaziyetin elverdii lde nahiyenin adliyesini, maliyesini, ktibini ve doktorunu oluturmak istemitir.1140 20.05.1933te karlan 2197 sayl Kanunla, Cumhuriyetin ilk yllarnda idar taksimat alannda ikinci nemli deiiklik gerekletirilmitir. Kanunla, baz vilayetler ilga edilmi, bazlar ise birletirilerek tek vilayet haline getirilmitir.1141 zerinde dzenleme yaplan vilayetler ve dzenlemenin ekli yleydi:1142 1- Merkezi Mersin olmak zere el vilyeti tekil edilmitir. 2- Artvin ve Rize vilyetleri birletirilerek oruh vilyeti tekil edilmitir.1143 3- Aksaray vilyeti kaldrlm; Aksaray kaza haline getirilerek Nide vilyetine, erefli Kohisar kazas da Ankara vilyetine balanmtr. 4- Nide vilyetine bal rgp kazas Kayseri vilyetine balanmtr. 5- Hakkri vilyeti kaldrlm; Hakkri kaza haline konularak Gevar kazas ile birlikte Van vilyetine, Beytebap kazas ise Siirt vilyetine balanmtr.
1138 1139

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 278. Bilgi, a.g.m., s. 341. 1140 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 244-247. 1141 Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 642; TBMM Kav.M., Devre: 4, C. 12, s. 399. 1142 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 196-199; TBMM Kav.M., Devre: IV, C. 12, s. 399 vd; Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 642. 1143 22 Mart 1933 tarihli gazetelerde oruh ve Seyhan ismiyle iki yeni vilayetin kurulmasndan sz edilmekteydi. Bkz. Yedi vilayet lavediliyor, Cumhuriyet, 22 Mart 1933, s. 1.

204

6- Cebelibereket vilyeti kaldrlmtr. Merkez kaza olan Osmaniye, Bahe, Drtyol, Ceyhan kazalaryla birlikte Adana vilyetine; slhiye kazas da Gaziantep vilyetine balanmtr. Bu suretle teekkl eden Adana vilyetinin merkezi Adana olmak zere ismi Seyhan olarak deitirilmitir. 7- Pazarck kazas Mara vilyetinden alnarak Gaziantep vilyetine, Besni kazas Gaziantep vilyetinden alnarak Malatya vilyetine balanmtr. 8- ebinkarahisar vilyeti kaldrlm ve kaza haline getirilmitir.

ebinkarahisar, Giresun vilyetine; Suehri, Koyulhisar kazalar Sivas vilyetine; Mesudiye kazas da Ordu vilyetine balanmtr. 20 Mays 1933te karlan 2202 sayl Kanunla, Karasu adyla yeni bir ile kurulmutur.1144 23 Mays 1933te Antalya iline bal Aliye ilesinin ismi Alanya olarak deitirilmi, 4 Aralk 1933te ise Mula iline bal Dadya ilesinin ismi ise Data olarak deitirilmitir.1145 23 Haziran 1934te 2529 sayl Kanunla ise; Mua bal Bingl, Erzuruma bal at, Samsuna bal Kavak, Boluya bal Akakoca ve Giresuna bal Bulancak adyla be yeni ile kurulmutur.1146 4.4.2.6. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi 1931-1935 yllar arasnda st dzey mlk idare amirlerinden zellikle valilerin uygulamalar dikkate alndnda, ekol haline gelen valilere bile rastlamak mmkndr. Bir ekol temsilcisi olarak anlan Abdullah Nevzat Tandoan, Malatya valilii esnasnda halkn menfaatleri dorultusunda alm ve memurlar daha fazla almaya tevik ederek, halka da kanunlara ve hkmete kar daha saygl davranr hale gelecek gveni alamtr. Atatrkn Tandoan ok sevdii bilinmektedir. Bir gn Atatrk, smet nn ile konuurken Tandoan hakknda: Bana deerli bir prlanta hediye ettin. Sana mteekkirim1147 demitir. Tandoan, sadece Ankaral vatandalarn ileriyle deil, yurdun birok kesinden gelen insanlarn ileriyle de ilgilendiinden Hallli mkilt=mkilleri eriten unvann almtr. Tandoan, memuriyeti esnasnda birok mkfat almtr. Bunlardan bazlar; stanbul Polis Mdriyetinde alrken bir kalpazan irketini
1144 1145

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 215. Bilgi, a.g.m., s. 342. 1146 Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 1290; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 279. 1147 Mustafa Adl Bayman, Nevzat Tandoan (Hayat ve Eserleri), Y. Yok., stanbul, 1949.

205

kertmesinden dolay 50 lira mkfat, Adalar ube-i dariyesi Mdrl grevinde iken yapt olumlu almalardan dolay takdirname ve bir maa nispetinde mkfat nakdiye eklinde sralanabilir. Ayrca Ankara Valilii esnasnda Cumhuriyet Bayramnn Onuncu Yl Kutlamalarndaki ald asayi tedbirlerinden dolay Heyeti Vekile kararyla takdirname1148 ve yine yol ilerindeki hizmetlerinden dolay Nafa Vekletince takdirname verilmitir.1149 1926-1935 yllar arasnda zmir valilii yapan Kzm Dirikin bu grevi esnasnda, Millet Mekteplerinden 70.000 kiiye diploma verilmi, 4.500 km.lik bir telefon ebekesi ina edilmi, ayrca tavukuluk istasyonu ve aygr yetitirilmesi konusunda takdirle karlanacak almalar yaplmtr.1150 Kazm Bey, ok alkan ve enerjik olup, halka inebilen, halk psikolojisinden anlayan bir valiydi.1151 1933-1936 yllar arasnda Tokat valilii yapan Mustafa Reci Greli, valilii esnasnda il merkezi ile ileler arasnda yollar yaptrm; halkevi, fenn mezbaha, devlet hastanesi, okul binas inas, suyla alan elektrik santrali inas, Kelkit Irma zerine Fatl Kprs inas, Atatrk Ant ve Turhal eker Fabrikasnn inas gibi ilere imza atmtr.1152 Kayseri Valisi Nazmi Toker, imar faaliyetleri srasnda; Kurunlu Mektebi, alt han, iki medrese, Paa Hamam, tarih Kapal arnn kemerleri gibi baz tarihi eserleri yktrm ve bu yzdende halkn tepkisiyle karlamtr. Bu tepkilere ramen Atatrk, valinin icraatlarn; Yaplanlar grdm ok yerinde buldum, birka sene sonra sizlerde bunlarn kymetini anlayacaksnz1153 szleriyle desteklemitir. Nazmi Bey, Kayserililer tarafndan ehir plann bastonu ile izen vali olarak bilinmektedir. Nazmi Beyin balca eserleri arasnda; Cumhuriyet Meydan, Mimar Sinan Park, stanbul ve stasyon caddeleri saylabilir.1154 Hasan Tahsin Bey ise Yunanllara kar Manisa Hapishanesindeki mahkmlar silahlandrp milis kuvvet oluturmasyla ve M.M. Gizli Tekilatnda
1148 1149

Orhun vd., a.g.e., s. 578-581. Abdullah Nevzat Tandoan, Nafia Vekilinin Ankara Valisi Nevzat Tandoana Yazd 6955 Nolu Teekkr Yazs, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 2038. Ek: 24. 1150 Ali Sreyya, Model Bir dare Adam, Cumhuriyet, 19 ubat 1932, s. 6. 1151 Orhun vd., a.g.e., s. 545-546. 1152 Mehmet Aldan, Mehmet Reci Greli, SD, C. II, S. 2, (Mart 1988), s. 51. 1153 Orhun vd., a.g.e., s. 571; Baltaolu, a.g.e., s. 246. 1154 Orhun vd., a.g.e., s. 570.

206

almalar yapmas ile takdir toplayan bir mlk yneticiydi. Hasan Tahsin Bey, Ordu Valisi bulunduu esnada 1933te Halk Frkas Kurultaynda alnan valinin Halk Partisi il bakan olmas kararna idarenin tarafsz kalmas prensibini zedeleyecei gerekesiyle kar kacak kadar da prensip sahibi bir valiydi. 1155 Memurlar arasnda suiistimaller ve yolsuzluklar konusu gndeme geldiinde en fazla n plana kan memurlar arasnda, gmrk memurlar ve nafa tekilatnda yer alan memurlar en n srada gelmekteydi. Kocaeli Milletvekili Srr Bey, gmrk memurlarnn yolcular sktrarak eyalarn aradn, bunu da eyalarn aratmak istemeyen insanlardan bahi ad altnda rvet almak iin yaptklarn iddia etmitir.1156 Yaplan deerlendirmelerden sonra gmrk tekilat alanlarnn vazifelerinden dolay bahi ya da baka adlarla para almalar durumunda, memuriyetten karlarak haklarnda ilem yaplmasna karar verilmitir.1157 7 Mays 1934 tarihinde karlan 2428 sayl Kanunla, Nafa Vekleti ile bu Veklete bal idareler kadrosundaki amir ve memurlar her ne surette olursa olsun hizmetten ayrldklar be sene iinde, vekletle i yapan mteahhitlerden i alamayacaklar, i takip edemeyecekleri tespit edilerek; iltimas ve rvet engellenmeye allmtr. Muhalif hareket edenlerin aydan seneye kadar hapis ve yz liradan be yz liraya kadar ar para cezasyla cezalandrlaca da kanunda belirtilmitir.1158 Yaplan kanun dzenlemeler bile devlet memurlarnn rvet almalarna ve grevlerini ktye kullanmalarna engel olamamtr. ra-y Devlet, stanbul telefon tarifesindeki indirimi zamanda uygulamaya koymayan Eski Posta ve Telefon Umum Mdr Fahri, Mdr Muavini Suphi, Telgraf leri Mdr hsan Cemal Beyleri yarglamtr.1159 4.5. DRDNC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER 4.5.1. Atatrkn Asker Brokrasiye Mdahalesi 1927-1938 yllar arasnda Trk Silahl Kuvvetleri her ne kadar 1923-1927 aamasnda olduu gibi n mevzilerde olmasa da, devrimci rejimin temel

1155 1156

ankaya, a.g.e., C. III, s. 834. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 19, s. 18-19. 1157 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 19, s. 42. 1158 Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 443; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 22, s. 78. 1159 Eski Posta Umum Mdr Muhakeme Edilecek, Cumhuriyet, 23 Kasm 1934, bkz. Ek: 14.

207

gvencesi olmaya devam etmitir. TSK, 1927-1938 yllar arasnda da devrim kart/devlet kart glere kar siyasal elitin emrinde kalmtr. Subaylarn mlk grevlerden ayrlmalar 1927 ylnda gereklemesine ramen, bu durum gerek duyulduu zaman subaylara mlk grevler verilmeyecei anlamna gelmemekteydi. Tunceliye TSK ile ball devam etmekte olan bir korgeneralin asker vali olarak atanmas bu durumun ispat niteliini tamaktadr.1160 Atatrk, nnnn kontrolndeki sivil brokrasiye yapt gibi, akmakn kontrolndeki asker brokrasiye de yeri geldiinde mdahalelerde bulunmutur.1161 smi Genelkurmay Bakanl ile zdeleen ve 22 yl byle anlan Fevzi akmak, ordunun Cumhuriyete sadakatini salamada nemli bir rol oynamtr. akmak, uzun yllardan beri Atatrk ile nnnn yannda yer almas sayesinde asker ilerin yrtlmesinde geni bir zerklikten de yararlanmtr. Willam Haleye gre; Fevzi akmakn esas deeri siyasi gvenirlilii (siyasi hrstan yoksun olmas) ve deneyimi; esas kusuru ise din ve meslek adan muhafazakrldr.1162 4.5.2. Subay Yetitirme Politikas, Asker Alanda Modernleme almalar ve Asker Bte Harcamalar 1930lu yllardan itibaren yeni rejimin arzular dorultusunda gen subaylarn yetitirilme gayreti ierisine girildii grlmektedir. 1898 Alman Asker Ceza Kanunundan byk lde yararlanlarak hazrlanan, 15 Haziran 1930 tarih ve 632 sayl Asker Ceza Kanunu1163 bu durumu aka yanstmaktadr. Ordunun asker ihtiyacn karlayacak modern okullara her zaman byk bir nem verilmitir. Bu dorultuda atlan nemli admlardan birisi de 3.6.1933 tarihinde karlan 2267 sayl Kanunla, Ankarada almas planlanan jandarma okuludur.1164 Cumhuriyet Dneminde asker eitim kurulular, yeni rejimin istedii bir subay heyetinin oluturulmas iin alan en nemli kurumlar haline gelmitir. 1931-1935 yllar

1160

zda, a.g.e., s. 119-120; Gololu, TPC (1931-1938), s. 161; Tunceli Valiliine 10 Ocak 1936da 2/3847 sayl Kararnameyle, Drdnc Umumi Mfettilik de uhdesinde bulunmak zere, Sekizinci Kolordu Komutan Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan atanmtr. Bkz. Koak, a.g.e., s. 232. 1161 zda, a.g.e., s. 120-121. 1162 Willam Hale, 1789dan Gnmze, Trkiyede Ordu ve Siyaset, Trkesi: Ahmet Fethi, Hil Yaynlar, stanbul, 1996, s. 78. 1163 Asker Ceza Kanunu hakknda bkz. TBMM Kav.M., Devre: III, C. 8, s. 507-544. 1164 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 16, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 9.

208

arasnda Harp Okulu ile Harp Akademisi mezunlarnn saylar bakldnda, aada grafikte verildii ekilde bir istatistik ile karlalmaktadr: Grafik2
Harp Okulu ve Harp Akademisinden Mezun Subay Says (1931-1935)1165
700 600 500 400 300 200 100 0 31 1931 1932 Harp Okulu 25 1933 26 26 1934 1935 28 326 279 400 645 655

Harp Akademisi

Devletleraras siyasetin gerginlemesi sonucunda her geen gn Harp Okulu ile Harp Akademisi mezunlarnn saylarnda bir art yaanmtr. Dier yandan Osmanl Devletinden devralnan subay kadrosunun rejimin istedii tipte bir anlaya sahip olmadn da hesaba kattmzda; Cumhuriyet ynetiminin kendi idealleri dorultusunda bu okullarda subay yetitirmek istediini grmekteyiz. TBMMnin asker alandaki faaliyetleri eitim ve okullama alan ile snrl kalmam, kara, deniz ve hava kuvvetlerinde gerekli dzenlemeler yaplarak, asker bteler zerinde de gerekli hassasiyet gsterilmitir. Ordunun zellikle modernizasyonu iin bu dnemde atlan baz admlar sz konusu olmutur. 1934 ylnda Lleburgazda ilk tank birliinin kurularak, Trk Kara Kuvvetlerinin zrhl birlik ekirdei oluturulmutur.1166 Sava gemilerinin alnmasyla takviye edilmeye balanan donanmaya, 24.11.1931 tarihinden itibaren Harp Filosu; Donanma Komutanlna da Harp Filosu Kumandanl ad verilmitir.1167

1165 1166

zda, a.g.e., s. 114. Akuraolu Yusuf, Cumhuriyetin lk Yllarnda Silahl Kuvvetlerimiz, CDTA, C. 10, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s. 2617. 1167 Kayabal-Arslanolu, Trk Silahl Kuvvetleri, s. 549-550.

209

1930lu yllardan itibaren talyaya ve ABDye uu eitimi iin elemanlar gnderilmeye balanmtr. 1932 ylnda taburlar alaya dntrlm; 1933 ylnda ise Diyarbakrda 2. Alay kurulmutur. Bu sralarda zmir Gzelyalda bir Deniz Tayyare Taburu ve Yeilkyde de bir Tayyare rtibat Bl kurulmu; Yeilkydeki Makinist Okulu da 1934 ylnda Eskiehire tanmtr.1168 1926 ylnda yaklak savunmaya bteden ayrlan pay yzde 40lar dolaynda iken, 1932-1933lerde bu pay yzde 23ler dzeyine dmtr. Hikmet zdemir, bteden savunmaya ayrlan bu paydaki d, 1929 Dnya Krizine dayandrmakta; Willam Hale ise George S. Harrisin fikirlerine katlarak durumu, sivillerin asker harcama yapma isteksizliklerinden deil de, Mareal Fevzi akmakn savunduu statik savunma konseptinden kaynaklandn iddia etmektedir.1169 1933ten 1944e kadar geen srete dnya siyasi atmosferinin gerginlemesi ve II. Dnya Sava yznden, bteden savunmaya ayrlan payda srekli bir ykseli gzlenmi, yle ki; bte harcamalarnn yzde 60-65i savunma amal olmutur.1170 IV. Dnem TBMMnin yapt bte ve Trkiyenin savunma harcamalar ile ilgili olarak u rakamlar vermek mmkndr: Grafik3 IV. Dnem TBMMnin Genel Bte erisinden Trkiyenin Savunma Harcamalarna Ayrd Pay (1931-1934)1171
250 200 150 100 50 0 1931 1932 1933 1934 69 44 58 182 229 212 174

62

Toplam Bte Harcamalar (Milyon TL) Savunma Harcamalar (Milyon TL)

1168 1169

Enver Gnsel, Hava Kuvvetleri, CDTA, C. 10, letiim Yaynlar, , stanbul, 1983, s. 2630. Hikmet zdemir, Rejim ve Asker, Afa Yaynlar, stanbul, 1989, s. 227; Hale, a.g.e., s. 79; George S. Haris, The Role of the Military in Turkish Politics, C. I, Middle East Journal, 1965, s. 60. 1170 zdemir, a.g.e., s. 227. 1171 zdemir, a.g.e., s. 231.

210

1933 bte grmelerinde Diyarbakr Mebusu Kzm Paa, Hkmetin asker konularda ald tedbirleri sormas zerine Milli Mdafaa Vekili Zeki Bey, ordunun modernletirilmesiyle ilgili olarak, elbise konusundaki almalarnn modern ordulara sahip lkeler zerinden esinlenerek srdrldn, askere alm ilerinin normal bir vaziyete gireceini; Ankarada ve memleketin muhtelif yerlerinde asker inaat ve kla meselesinde btenin elverdii llerde dzenlemelerin yaplacan sylemitir.1172 Trkiyenin ekonomik yaps da dikkate alndnda IV. TBMM Dneminde, genel bteden asker harcamalara ayrlan payn yksek olduu sonucuna varmak mmkndr. Buna ramen savunma harcamalarn yeterli bulmayan sivil ve asker ynetim bu a Trkiyenin gvenliini salayacak dostluk ve gvenlik politikas ierikli antlamalar vastasyla gidermek istemitir. 4.5.3. Asker Alanda karlan Baz Kanunlar 29.2.1932 tarihinde Meclise Trkiyede hizmet eden ecnebilerle ailelerine muhassas maalarn iadeten tahsisi hakknda bir kanun layihas gelmiti. Tekirda Milletvekili Celal Nuri Bey, ordu ve donanmamzda hizmet etmi olan birka ecnebi zabitann olduunu ve bunlarnda ounun Almanlardan olutuunu belirterek, yaptklar mukavele gereince bunlara maa ve emekliliklerinde emekli maayla vefatlarnda da geride kalanlarna maa verilmesi gerektiini belirtmitir. Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey ise; ecnebilere Trk memuru hakknn verilemeyeceini, bu uzmanlarn zel stat ile istihdam edildiini ve bu kiilere yaplan mukavele erevesinde maan verildiini, fakat iddia edilen kiilerin kaytlarnn bulunamad iin maalarnn verilmediini aklamtr.1173 Askerlik mkellefiyeti kanununda baz deiiklikler yapan 2053 sayl Kanun ise 2.7.1932 tarihinde karlmtr. Kanunla, asker adaylarndan son yoklamasn yaptrmayanlarn ve askerlie elverili olmad tespit edilenlerin durumlar dzenlemitir. Kanun, sevkine karar verildii halde askere zamannda gitmeyenlere para cezas getirmi, para veremeyenlere ise bedenen alma cezas ngrmtr.1174 18.6.1934te karlan 2515 sayl Kanunla, zabitan ile asker memurlarn terfi, tayin, nakil ve emeklilik ilerine bakmakla grevlendirilmek zere, Mill
1172 1173

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 268-269. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 6, s. 22-25. 1174 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 442-443.

211

Mdafaa Vekletinde bir Zat lerinin Son Tetkik Mercii Encmeni kurulmutur. Zat lerinin Son Tetkik Mercii, Erkn Harbiye Reisinin veya onun tarafndan seilecek bir kiinin bakanlnda; ikisi Erkn Harbiye Dairesinden, ikisi de Mill Mdafaa Vekillii Dairesinden olmak zere drt yeden oluturulmutur.1175 4.6. DRDNC TBMM DNEMNDE EKONOM ALANINDAK

GELMELER 4.6.1. Himayecilikten Devletilie Gei ve Milliletirme Politikalar 1929lu yllarda Trkiyeye yabanc sermaye girmedii iin Bat

kapitalizmine ballk daha ok d ticaret kanal ile gereklemitir. Trk d ticareti genellikle tarmsal rn ve hammadde ihracna ve sanayi maddeleri ithaline dayand iin tarmsal rnlerdeki byk fiyat dleri d ticaret hacmimizi daraltmtr.1176 Dnya ekonomik buhrannn etkileri Trkiyede ge hissedilmesine ramen Trkiyenin ihracat iinde nemli bir yer tutan tarmsal mallarn fiyatlarnda nemli bir d yaanm ve buna paralel olarak ithalat ve ihracat seviyesi aadaki grafikte grlecei zere olduka gerilemitir. Grafik4 19291934 Yllar Arasnda Trkiyenin D Ticareti (Milyon Dolar)1177 140 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60
123,6

74,8

71,4

69,5

73 60,2 59,9 48 58,1 40,7 7,3 45,1 13

68,8

1,9

0,3

4,2

-48,8

1929

1930

1931

1932

1933

1934

hracat

thalat

Fark

1175 1176

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 205. Timur, a.g.e., s. 121. 1177 Erdoan Alkin, D Ticaret, CDTA, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 1984, s. 449.

212

Lozan Bar Antlamasnda halledilemeyen d borlar konusunun 1928de Milletler Cemiyeti tarafndan halledilerek demelerin balamasna karar verilmesi Trkiye iin ekonomik krizden sonra yaanan ikinci bir anszlk olmutur. demeler yaklak olarak bte harcamalarnn yzde 13-18ini tekil ediyordu.1178 Mustafa Kemal Paa, halkn Halk Frkasna kar tavrn ve ekonomik durumunu yakndan takip edebilmek iin kalabalk bir uzman kadrosuyla birlikte 1930 yl baharnda yurt gezisine kmtr. Yurt gezisi srasnda 6 Mart 1930da Antalyaya geldiinde lkenin ierisinde bulunduu durumu yannda bulunan Hasan Rza Soyaka1179 u szleri ile ifade etmitir: Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bulunuyorum! Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen dert, ikyet dinliyoruz Her taraf derin bir yokluk, maddi manevi perianlk iinde Ferahlatc az eye rastlyoruz; maatteessf memleketin hakki durumu bu ite...1180 Devletilie ynelmede nemli bir katks olduu sylenilen bu gezinin renkli simalarnda birisi, stanbul Liman irketi Mdr iken iktisat uzman olarak geziye davet edilen Ahmet Hamdi Baardr. Baar, Halk Frkas namna baz istismarclarn ameleyi smrdklerini, amelenin yevmiyesinden kesilen paralar ile falanca, filanca adamn kayrmas ile greve getirilen reisin drt yz lira, azalarn ise ikier yz lira maa almalarnn sonucu amelenin ve halkn Halk Frkasndan uzaklatn sylemitir.1181 1930lu yllarda CHPnin halktan kopmasn evket Sreyya Aydemir ise u szleriyle ortaya koymutur: 1930 sralarnda CHP halktan kopmutu. Halkn dnda, dar, basit bir brokrat hizbi ile bu hizbe, ancak seim ve menfaat bantlar olan mahalli fakat dar taral taraftarlardan ibaretti.1182 Mustafa Kemal Paa, 1.11.1931 tarihinde yapt konumasnda ise iinde bulunulan yln iktisad ve mal adan ok zor geeceini belirterek, genel kanaatini

1178 1179

Timur, a.g.e., s. 121-122. 1890 ylnda skpte doan Hasan Rza Bey, idadiyi bitirdikten sonra 1907de Kosova Vilayeti Tercme Kaleminde memurlua balad. eitli yerlerde ktiplik grevlerinde bulunduktan sonra 1922de BMM Bakanl zel Kalem Mdrl ve Yaz leri Birinci Ktipliine atand. 1927de Cumhurbakanl zel Kalem Mdr, 1934te ise Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevine getirilmitir. Bu grevdeyken V. Dnemde Burdur Milletvekili Mustafa eref zkann lm zerine milletvekili seildi. 4 Nisan 1939da emekli olan Hasan Rza Bey, 26 Ekim 1970te stanbulda lmtr. Bkz. Hasan Rza Soyak, Tercme-i Hal Kd, V. Dnem, TBMM Arivi, DN: 987; Gne, TPT, V. Dnem, C. II, s. 124-125; Soyak, a.g.e. 1180 Soyak, a.g.e., s. 389. 1181 Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay, Yay. Y., stanbul, 1945, s. 9-10. 1182 Aydemir, Tek Adam, C. 3, s. 380.

213

u szleriyle ortaya koymutur: inde bulunduumuz sene, mal ve iktisad umum buhrana kar milletlerin etin bir imtihan geirmekte olmalar ile husus dikkati caliptir. Bu imtihanda Trk milleti hayatiyeti; faaliyeti, kanaatkrl ve fedakrl ile takdire lyk bir kudret gstermektedir. Gelecek sene de beynelmilel buhrann devamna hazrlkl bulunmak vazifesi karsndayz1183 Trkiyede liberal dnemi izleyen ve gei dnemi olarak nitelendirilebilecek 1930-1932 yllarndan sonra, 1933-1939 arasn kapsayan dnem genellikle devleti olarak adlandrlr. Bu dnem iin, salt devleti kavram yerine, korumac-devleti sanayileme nitelemesi de kullanlabilir.1184 1931 yl ierisinde harcamalar ksan, ya da yeni vergiler koyan kanunlarn karlmas dikkatleri ekmektedir. Bu kanunlarla toplumda insanlarn yk hzla artyordu. Vergi artlar gndeme gelince mreffeh bir zmre olan memurlar ilk bata akla gelmitir. Trkiyede devletin iktisad hayata mdahalesiyle birlikte orta ve byk iftiler desteklenirken; ii ve yoksul kyller ise ihmal edilmitir. ilerin haklarn savunacak ciddi bir kanun tasarsnn da 1929 ve 1932de Meclise getirilmesine ramen ancak, 1936da 3008 sayl Kanunu karlabilmitir. Kanunu, sosyal gvenlik alannda ok snrl dzenlemeler getirmi, ancak gerekli tzk kartlmad iin bu haklar gerekte kt zerinde kalmtr.1185 1930lardan itibaren milliletirme politikalarna devletin byk bir nem verdiini grmekteyiz. Lozanda yabanc irketlerin elde ettikleri yedi senelik garanti sresi 1930da dolmutu. Ayrca dnya kapitalizminin buhran ve Trkiyede milliyetilik cereyannn kuvvetlenmesi bu irketlerin milliletirilmesi ynnde etki yapmtr.1186 Bu dorultuda atlan admlarla; Mudanya-Bursa Demiryolu Trk Anonim irketi1187, stanbul Trk Anonim Su irketi1188, zmir Rhtm irketi, zmir1183 1184

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 4, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 3. Makal, a.g.e., s. 227. 1185 Sait Dilik, Trkiyede Sosyal Sigortalar-ktisadi Adan Bir Tahlil Denemesi, 2. Bask, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yayn, Ankara, 1972, s. 40; Timur, a.g.e., s. 125-126. 1186 Timur, a.g.e., s. 130. 1187 Denizli Mebusu Mazhar Mfit Bey, Mudanya-Bursa Demiryolunun satn alnmas konusu gndeme geldiinde, ie yaramaz hale gelmi bir hat iin 50.000 lira verilmesinin uygun olmayacan savunmutur. Bu iddia zerine Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey, hattn mal varlnn 300.000 lira civarnda olduunu, bu blgenin nemli olduunu, bu hattn rmeye terk edilemeyeceini sylemitir. Sonunda Mudanya-Bursa Demiryolunun Mbayaas hakknda 1815 sayl Kanunla, bu hattn satn alnmasna onay verilmitir. Bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 1, s. 110-111. 1188 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 206-210.

214

Afyon ve Manisa-Bandrma Hatt1189 ve stanbul Rhtm, Dok ve Antrepo Trk Anonim irketi1190 satn alnarak milliletirilmitir.1191 1929 Buhran ile gelen ekonomik bunalm, ksa srede oluturulacak bir sermaye birikimini ve dolaysyla da mill endstrinin imknszlamasna sebep oluyordu. Bylece devleti politikalar yeni Cumhuriyetin vazgeemeyecei sanayileme uygulamalar olacaktr. 1930lardaki sanayileme politikalar neticesinde devletin Trkiyeyi modernletirmeye ynelik atlm, insan gc piramidinde ve hizmetler sektrnde, yeni bir orta ve alt brokratik mevkiler katmann oluturmutur.1192 Devletilii, Mustafa Kemal Paa gibi anlayp benimseyen devlet adam; o srada hem mebus, hem de Bankas Genel Mdr olan Celal Bey (Bayar) idi. Celal Bey, memlekette bir kt sanayinin kurulmasna taraftard. Fakat Hkmet, devlete kurulacak olan bir kt fabrikasnn zarar edeceini dnyordu. Celal Bey, fabrikann Bankas tarafndan kurulmasn isteyen yazy bakanla gndermi, bu yaz Sanayi Genel Mdrlne ulam fakat genel mdrlk bu fabrikann ancak devlet tarafndan kurulabileceini ifade ederek konuyu reddetmitir. Dnemin ktisat Vekili Mustafa eref Bey, yaplmas planlanan kt fabrikasnn, Bankas tarafndan gerekletirilmesine izin vermeyince, Gazi bir akam sofrasnda Mustafa eref Beyi azarlam ve bunun zerine Mustafa eref Bey de grevinden ayrlmtr. ktisat Vekilliine de bir mddet sonra Celal Bayar getirilmitir.1193 Devletiliin, ekillenmesinde CHP Genel Sekreteri olan Recep Pekerin olduka fazla etkisinin olduundan sz edilir. Recep Peker, talya ve Almanyada inceleme gezileri yapm, bazlarnn iddiasna gre faist projeyi benimsemitir. Oysa Atatrk ve smet nnnn faist bir ideolojiyi benimsemedii, reddettikleri bir dnemde Recep Pekerin byle bir fikirle CHP Genel Sekreterliine getirilmesi ve alt yl bu grevde kalmas pek mmkn grlmemektedir. Sadece liberalizme kar sert otoriter tavrnn olumasnda talyan faizminin etkisinden belki sz
1189 1190

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 22, s. 524-527. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 294. 1191 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, CDTA, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, s. 415; Timur, a.g.e., s. 130. 1192 Murat Tazegl, Modernleme Srecinde Trkiye, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 106; erif Mardin, Trk Modernlemesi. (Makaleler4), Derleyen: Mmtazer Trkne- T. nder, 4. Bask, letiim Yaynlar, 1995-a, s. 227. 1193 Gololu, TPC (1931-1938), s. 46-47; Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 117-119.

215

edilebilir.1194 Liberalizme kar sergilenen bu tavr sonucunda; 13-14 Mays 1931de toplanan byk kongrede, CHPnin parti programnda yer alan 6 okun ierisinde devletiliin yer almas gereklemitir.1195 Devletilik ilkesine 1932de karlmaya balanan Kadro dergisi de zel bir nem vermitir. Derginin yazarlarndan Vedat Nedim Trn 21. saynn 32. sayfasnda ereve ierisinde yer alan; Hkmetilik baka, devletilik yine bakadr. Hkmetilik bir idare tarzdr. Devletilik bir cemiyet tarzdr. Birincisi brokratik, ikincisi sosyal sistemdir yaklam, liberal ekonomi yanls evreler tarafndan ok byk bir eletiri almtr. smet Paa ise Kadro dergisinin 22. saysnda kan yazsnda tartmalara son noktay koyarak, ancak devletilik sayesinde iktisad bamszla ve kalknmaya ulaabileceimizi iddia etmitir.1196 4.6.2. Devlet Sanayi Ofisi ve Bankaclk Alanndaki Faaliyetler 1929 ylnda tekelci kapitalizm buhran, d ticaret kanalyla Trk ticaret burjuvazisini ve byk toprak sahiplerinin durumunu sarsnca, iktidar koalisyonunda esasen ar basan brokrat kadro daha gl hale gelmitir. 1923-1929 dneminde bir burjuvazi yaratma abas baarsz olunca, iktisad hayatta devletiliin hakim olmasnn psikolojik temelleri de atlm oldu. Ancak brokratlar her ne kadar gl olurlarsa olsunlar, baz snflara dayanmak zorunda kalmlardr.1197 19 Nisan 1925te 633 sayl Kanunla kurulan, kendisine devredilen iletmeleri ynetmek ve hem de bunlara kredi bulmakla grevli klnan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas, bu grevleri yerine getirememesinden dolay tasfiye edilmitir. Bu kurumun yerine 3 Temmuz 1932de karlan 2058 sayl Kanunla, Devlet Sanayi Ofisi ve 7 Temmuz 1932de karlan 2064 sayl Kanunla, Trkiye Sanayi Kredi Bankas kurulmutur.1198 Devlet Sanayi Ofisi, sadece devlet

1194

Murat Ylmaz, Recep Peker, CHF ve Brokrasi: Kzm Dirlik rnek Olay zerinden Parti Devlet Uygulamas ve Faist Proje, Mete Tunaya Armaan, I. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, s. 692-697. 1195 1931 Ocak aynda zmirde bir konuma yapan Atatrk, devletilik ilkesinden sz ederek, frkamzn takip ettii program, ekonomik adan devletidir diyerek bu ilkenin aslnda resmiletiini de beyan etmi oluyordu. Bkz. Bila, a.g.e., s. 106; Cumhuriyet, 11 Mays 1931. 1196 Tevfik avdar, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), mge Kitabevi, Ankara, 2003, s. 235-236. 1197 Timur, a.g.e., s. 127. 1198 Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 13, s. 1216; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 233; 507-508.

216

iletmelerini ynetmekle kalmyor, devlet itiraki olan irketler zerinde nemli bir denetleme mekanizmas kuruyordu. 11 Haziran 1930da 1715 sayl Kanunla kurulan Merkez Bankasnn, 3 Ekim 1931de faaliyete geirilmesi bankaclk alannda nemli bir gelimedir.1199 DSO ve SKBnin sermaye asndan yetersiz kalmas sonucunda 3 Haziran 1933te sanayi ve bankaclk ileri ile uramak zere 2262 sayl Kanunla, Smerbank kurulmutur.1200 1933 ylnda karlan 2284 sayl Kanunla, Halk Bankas ve Halk Sandklarnn kurulmasna ramen, bu kurulular ancak 1938 ylnda faaliyete geebilmitir. ehirlerin kalknmasnda belediyelere gerekli olan orta ve uzun vadeli kredilerle, teknik yardm salayacak Belediyeler Bankas ise 11 Haziran 1933te karlan 2301 sayl Kanunla kurulmutur.1201 Devlet, bilinli bir biimde iktisadi yaamn deiik alanlarnda faaliyet gstermek zere kamu iktisad teekklleri oluturmu ve bunlar hzl bir ekilde iletmeye almtr. Bu kurulular bazen yolsuzluk iddialaryla gndeme gelmitir. TBMMnin 26.4.1934 tarihli oturumunda Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Bey, Esnaf Bankasnn kt idare ve suiistimaller sonucunda iflasn eiine getirildiini savunmutur.1202 Bu tartmalara maruz kalan stanbul Esnaf Bankasnn faaliyetine 1934 ylnda son verilmek zorunda kalnmtr. 4.6.3. Avrupadan Ekonomi Uzmanlarn Getirilmesi, I. Sanayi Plan ve ktisat Vekleti Bnyesinde Kurulan Brolar Gmrk ilerinin organize edilmesi ve karlacak kanunlarn tanzimi ilerinde almak zere Amerikal uzman Mr. Robert H. Vorfeld, Gmrk ve nhisarlar Vekleti Mavirlii grevine getirilmitir.1203 Celal Bayar, 1933ten itibaren Almanyadan gelerek niversite reformunda grev alan birok iktisaty, ktisat Vekleti kadrosu ierisinde mavir olarak istihdam etmitir. Maliye tekilatnn slah iin bir rapor hazrlamak zere lkeye davet edilen Fransz maliye

1199 1200

oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 268. Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1291; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 16, s. 19-20. 1201 Akg, a.g.e., s. 24, 26; Bu iki bankann kurulu kanunu ile ilgili olarak bkz. Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1436, 1523; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 16, s. 104, 177-178. 1202 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, s. 115-119. 1203 Gmrk Maviri, Hkimiyet-i Milliye, 18 kinciterin 1932, s. 1.

217

uzman M. Alfons da, almalarna balamt.1204 Almanyadan ziraat alannda dnyann otorite olarak kabul ettii Fredik Falke, getirilerek raporlar hazrlatlm ve ziraat alannda takip edilecek politikann esaslar tespit edilmitir. Ayrca Almanyadan 12 uzmann daha getirilmesine karar verilmitir.1205 Hkmet, Ocak 1934te iktisat politikas ierisinde bulunan kmr, demir ve ie sanayini yerinde grmek iin Avrupaya bir heyet gndermitir. Bu heyet; Zonguldak Mebusu Ragp, Bankas Umum Mdr Muammer, ktisat Vekleti Maadin Umum Mdr Bekir Vehbi, kmr havzasndaki Trki irketi Mdr Esat Beylerden olumaktayd. Bu Heyet Fransa, Belika, Almanya ve gerekirse ngilterede incelemelerde bulunacakt. Ayrca sanayi kesiminin ihtiyacn karlamak iin ihtiya duyulan yksek mhendis ve teknisyenlerin yetitirilmesi amacyla Avrupaya 50 tane rencinin gnderilmesi karalatrlmtr.1206 8 Ocak 1934te kabul edilen I. Sanayi Plan muhtemelen yerli ve yabanc uzmanlarn almalar sonucunda hazrlanmtr. Birinci planda 20, ikinci planda 100 fabrikann kurulmas amalanyordu.1207 Birinci plana gre d ticaret dengemiz, ham madde ve kaynaklarmz dikkate alnarak; dokuma, kt, maden, kimya ve porselen sanayi alannda yatrmlar yaplmaya balanmtr.1208 ktisat Vekleti, yeni bir takm ihtiyalarn ortaya kmasndan dolay Ankarada bir Ofisler Mdrl kurmu, mntka ticaret mdrleri ve haric ticaret mmessilleri bu mdrle balanmtr.1209 9 Knunusani 1934te ilerin daha intizaml bir ekilde srdrlmesi iin ktisat Vekleti bnyesinde u brolarn almasna karar verilmitir:1210 1- Standardizasyon Brosu. 2- Tarife Brosu. Bu bro, btn tarifeleri dzenlemek iin kurulmutur. 3- ve iler Brosu. 4- Beynelmilel Mukaveleler Brosu.
1204 1205

Yeni Maliye Islahat, Cumhuriyet, 3 Austos 1934, s. 1. Ziraatmzn ihyas, Cumhuriyet, 17 Knunusani 1933. 1206 Tetkikat Yapmak in Avrupaya Bir Heyet Gitti, Cumhuriyet, 5 Knunusani 1934, s. 1. 1207 avdar, Trk Ekonomisinin Tarihi, s. 260, 263. 1208 Tazegl, a.g.e., s. 106-107. 1209 Ankarada bir Ofisler Mdrl ihdas ediliyor, Cumhuriyet, 14 Nisan 1933, s. 1. 1210 ktisat Vekleti Tekilat, Cumhuriyet, 9 Knunusani 1934.

218

5- Tetkik Brosu. Bu bro, kiilerin dorudan vekletle temasn kesmek, hatta ilerini mektupla bile takip etme imkn salamak iin kurulmutur. 6- Kredi leri Brosu. 7- ABDli uzmanlardan oluan, Trkiye ktisadiyatnn Tetkiki Brosu. Ayrca alnan karar erevesinde tane ticaret ofisinin almas, bir sanayi ve fen heyetinin tekil edilmesi de kararlatrlmtr. ktisat Vekleti tarafndan 1934te Ticaret Mdrl tekilatnn kaldrlarak, memurlarnn bir ksmnn emeklilie sevk edilmesi, bazlarnn ise ihtisas alanlar erevesinde Esnaf hkmet ticaret merkezinde odalarna grevlendirilmeleri balanmas, Ticaret kararlatrlmtr. tekilatnn

Mdriyetine bal grev yapan Esnaf Murakabe Brosunun Ticaret Odasna balanmas alnan dier kararlar arasndayd.1211 Yine 1934 yl ierisinde maliye alannda kurulan Tetkik Brosu zellikle kanun tasarlar zerinde gerekli incelemeleri yapmak suretiyle bakann ilerini olduka rahatlatmtr.1212 4.7. DRDNC TBMM DNEMNDE HUKUK VE SOSYAL ALANDAK GELMELER 4.7.1. Hukuk Alanndaki Gelimeler 4.7.1.1. ra-y Devlet (Dantay) Kanununda Yaplan Deiiklikler, Birinci ve kinci Dava Dairelerinin Kurulmas Cumhuriyet Devrinin ilk yars yeni bir toplum oluturma abasyla gemitir. Bu gayretlerin ngrd sosyo-ekonomik ve siyasal toplum modeli, hukukrasyonel hatta rasyonel-retken bir brokrasinin gelimesi iin uygun bir ortam olarak kabul edilir. Bu yllarda grev alan siyasal elit, Trk toplumunu Batl bir toplum yapma amacn gtm; bu dnemde hukuk adamlar, retmenler hatta din grevlileri, devlet memuru yaplmtr.1213 Yetitirilmek istenilen brokratik kadrodan beklenilen ise alt okun ierdii dnceleri kapsaml bir hukuksal dzenleme ile yeni rejimin amalarna uygun olarak benimsemek ve siyasal dzene
1211 1212

ktisat Vekletinin lga Edilen Tekilat, Cumhuriyet, 3 Haziran 1934, s. 1, 3. Yunus Nadi, Maliyemizde Mhim Bir Teekkl: Tetkik Brosu, Cumhuriyet, 4 Terinisani 1934, s. 1, 3. 1213 Heper, Gelenekilik ve Modernleme, s. 96.

219

aktarmakt. Atatrkn planlarna gre; yeni yksek eitim kurumlar, hem yksek kademe brokratlar ve hukukular iin eitim ve retimde bulunacak hem de Trkiyenin toplumsal gereksinimlerini salayacak hukuk ereveyi gelitirmeye yardmc olacakt. Halil nalck ta, Atatrk devrinde cemiyetin temellerine kadar inen bir devlet faaliyeti, tamamyla rasyonel bir hukuka dayandrlmak istenmektedir diyerek; hukuk-rasyonel bir rgtleniten sz etmektedir.1214 Hukuksal rgtleni ierisinde nemli bir yere sahip olan ra-y Devlet, 1872den sonra zellikle st dzey yarglanma mercii ve idar davalarn grld yer olarak karmza kmaktadr.1215 1922 ylna kadar stanbulda varln srdren ura-y Devlet, yrtme ve idareyi yarg yolu ile denetleme grev ve yetkisine sahip yksek mahkeme kimliini ve etkinliini ancak Cumhuriyet Dneminde kazanmtr.1216 1925 ylnda 669 sayl Kanun ile yeniden kurulan Dantayn, bakan ve yelerinin atanmas ve greve balamalar 6 Temmuz 1927 tarihini bulmutur. Teekkln kanunu iki defa deiiklik grm, bunlardan birincisi 1931de, ikinci ve daha esasl deiiklik ise 1938 ylnda gerekletirilmitir. Bu deiiklik, baz acele ihtiyalara cevap vermek, birikmi dava ilerini neticelendirmek ve btede tasarrufta mlhaza olunarak teekkln iinden i daireleri kurmak zere kanuna baz maddeler ve fkralar eklemek suretiyle olmutur. Dantayn ilk drt alma ylnda iyi iler grm olmasna karlk, idare davalarnda bocalad grlmektedir. Bu bocalamann sebepleri olarak; bakanlklara ve baz dairelere kar olan davalarda tarafszca ve hukuka uygun karar verilmesinde yaanan glkler, usul ile sk surette balla olan eilim, kanuna gre tebligatn artrlmas ve hkime verilmi olan geni takdir hakk ierisinde taraflarn itirazlar ile i karacak eleman noksanl saylabilir.1217 ra-y Devletin neticelendiremedii dava says; 1931in ilk alt aynda 27001218, yln sonuna doru ise be-alt bini bulmutur. 1931 ylnda, Mecliste bu biriken ilerin sorumluluu zerine hayli tartmalar olmutur. Yozgat
1214

Halil nalck, Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, Atatrk nderliinde Kltr Devrimi, Kalknma in Blgesel birlii Semineri Bildirileri, 9-11 Kasm 1967, Ankara, 1972, s. 36-37. 1215 Musa adrc, Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, TCTA, C. 6, letiim Y., s. 214-215. 1216 Ltfi Duran, Atatrk Dneminde Dantay, AD, C. 15, S. 3, Eyll 1982, s. 3. 1217 Reat Mimarolu, Cumhuriyet Devrinde Dantay ve dare Davalar, Zerbamat Matbaas, Ankara, 1945, s. 5, 9-10. 1218 Grele, a.g.e., s. 50.

220

Milletvekili Hamdi Bey, memurlarn ekmeklerinden kazan vergisi kesilen bir ortamda Deavi Dairesine bir dairenin ilavesine kar km ve ilerin mevcut dairelere datlmasn istemitir.1219 Tartmalara ramen 21 Temmuz 1931de ray Devlet Kanununun baz maddelerini deitiren, baz maddeler ilave eden 1859 Sayl Kanun kabul edilmitir.1220 Kanununla; Devai Dairesi, Birinci Dava Dairesi adyla yeniden kurulmu, ayrca idare dairelerinden ye almak suretiyle kinci Dava Dairesi kurulmutur. Bundan baka memur davalarna bakmak zere Dantay Bakannn bakanl altnda onun seecei iki yeden oluan bir de Dava Hususi Heyeti kurulmutur. Bylece btn Dantay elemanlar bir i seferberliine yneltilerek, birikmi dava dosyalarnn incelenmesine ve davalarn yarglanmasna giriilmitir. Bu olaanst almada asli ve mrettep dava dairelerinin btn elemanlar byk gayret sarf etmilerdir.1221 Dantay da grlen davalarn ounlukla davaclar lehine sonulanmas, halk arasnda byk bir memnuniyet uyandryordu. Ancak dava olunan hkmet dairelerinden bir ikisi, honutsuzluk gsterebiliyordu. O kanaldan da, pek az itiraz oluyordu. Messesenin mill ve esasl faydasn henz kavrayamam baz ikinci ve nc derece daire amirlerinden gelen itirazlar, otoritelerin birinci hatta ikinci derecelerine gelmeden kayboluyordu.1222 4.7.1.2. cra ve flas Kanunu, Hkimler Kanunu ve Hukuk Alannda Yaplan Dier Dzenlemeler Cumhuriyet Dneminde, halk egemenliine dayal ada devlet anlaynn temel kaidelerinden birisi olarak yorumlayabileceimiz hukuk alannda nemli gelimeler yaanmtr. Bu gelimelerden birisi olarak deerlendirebileceiz Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu zerinde nce 22 Temmuz 1931de karlan 1876

1219 1220

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 201. Dstur, nc Tertip, C. 12, s. 916; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 279-282. 1221 Reat Mimarolu, emei gecen bu kiiler ile ilgili yazd eserde bilgiler vermektedir. Bu iki daire bakannn biri, bilgisiyle beraber itidali ve srekli almas ile tannan ve onlarn Dantayn bugnk Bakan . Hakk Greli olduunu, dierinin de dava ilerinin iinde, daima okuyan, tetebb (inceleyen) yapan ve bilgili himmetli ve almas ile (dare Kazas davasnn) en sadk bir rkn (ileri geleni) olan, o zamanki Devai Dairesi ve sonra da Birinci Dava Dairesi Bakan Milletvekili Saffet Tuncay olduunu belirtmektedir. Ayrca dier emekleri geenleri ise yle sralamaktadr; Asli ve Mrettep Dava Dairelerinde alan S.S.B.B. Asm Yegin, Nusret Doruer, Sreyya zek, Hsn Berker, Edip Ergin, Edip Oyhon, Ferit Bilen, Muammer As, Cud zel gibi yeler ile Ba Muavinlarden Memduh zoran ve Ziya nenin yardmclar. Bkz. Mimarolu, a.g.e., s. 12. 1222 Mimarolu, a.g.e., s. 23.

221

Sayl Kanunla1223, daha sonra ise 4 Temmuz 1934te karlan 2558 Sayl Kanunla1224 dzenlemeler yaplmtr. cra ve flas Kanunu, birok alanda karlan kanunlardan sonra ihtiyalar karlayamamaya balaynca yeni bir tasar hazrlanarak bastrlm; hkimlere, ilgili retim yelerine, barolara, bankalara, ticaret odalarna, belediyeler ve finans kurumlarna gnderilmi ve konu ile ilgili olarak altm akn gr alnmtr. Grler dorultusunda 370 maddeden oluan 2204 sayl cra ve flas Kanunu 9 Haziran 1932 tarihinde kabul edilmitir.1225 cra ve flas Kanununun karlna kadarki srete izlenen yol, aka toplumda konsenss anlaynn uygulanmak istediini ortaya koymaktadr. 1933 Bte grmeleri esnasnda yaanan tartmalardan anlald kadaryla, lke genelinde hkimlerin yetersizlii grlyordu. Vatandalar bazen ilerini halledemeden adliye kapsndan geri dnyorlard. Gaziantep Milletvekili Reit Bey, bu skntlar amak iin hastalanan ve izin alan hkimlerin yerine 40-50 kadar hkim muavininin tayin edilmesi teklifinde bulunmutu. Adliye Vekili Yusuf Kemal Bey, hkim muavinleri tekilt hakknda bir teklifin Meclise getirilmesinin kendilerini de memnun edeceini belirtmitir.1226 1933 ylnda hazrlanan bir kanun tasarsyla; ilk mahkeme bulunmayan veya ii ok olan yerlerde sulh hkimliklerinin kurulabilmesine zemin hazrlanmtr.1227 stanbul Milletvekili Alaettin Cemil Bey, 30 Haziran 1933te Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan makalesinde, kati surette adliye tekilat alannda slahata ihtiya olduunu, adliye makinesinden halkn beklediinin tam manasyla adalet ve hak olduunu, adaleti ucuz almak pahasna onu almakta mklat ekmek veya ge almann gayeye uygun olmadn yazmtr. Ayrca Cemil Bey adliye sistemimizde alnan pul harlarnn ok ucuz olmasndan dolay davalarn artmasndan ikyet etmi; devlete ait baz messese mdrlerinin cinayet mahkemesi reisinden daha fazla para almalarn ise iddetle eletirmitir.1228

1223 1224

Dstur, nc Tertip, C. 12, s. 145. oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 295; Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 1391. 1225 oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 295-304; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 99. 1226 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 134. 1227 Yeni adl tekilt, Cumhuriyet, 13 Mart 1933. 1228 Alettin Cemil, Adliye Tekilatnda Hkimlerin Maa, Cumhuriyet, 30 Haziran 1933, s. 1.

222

Adliye sistemiyle ilgili yaplan eletiriler zerine Adliye Vekili kr Saraolu Bey, yaplan inklplar vastasyla Trk hkimlerinin ada adl prensiplerle kendilerini yetitirerek, hukuk alannda r atklarn; kurulmu olan temyiz raportrlkleri sayesinde ilerin sratle bitirilmesi noktasnda nemli bir admn atldn vurgulamtr. Davalarn gecikmesi konusunda ise; Evvelemirde bu hdise memleketimize has ve mnhasr bir hdise olarak telkki edilmemelidir. Btn Garp devletlerinde Almanya, Fransa ve hatta ngilterede adliyeye kar yaplan ikyetlerin en esasllar bu mevzu etrafnda toplanmaktadr. Adalet topaldr: (1a justc est boiteuse) sz bunun en canl misalidir1229 demek suretiyle, hukuk alanndaki gecikmenin sadece bizde deil tm dnyada byk bir sorun tekil ettiini ifade ederek; yakn bir gelecekte davalarn sratle grlmedii ikyetinin gnn meselesi olmaktan kacan savunmutur. Baarl genlerin hkimlik mesleine ynlendirilmesi, hukuk fakltesi mezunu olan genlerin niversite profesrleri ve temyiz mahkemesi yeleri tarafndan oluturulan bir kurul tarafndan hkim namzedi olarak seilmek istenmesi, hukuk alannda yaplmak istenilen nemli dzenlemelerdendi.1230 4.7.1934 tarihinde 128 asl ve 9 geici maddeden oluan 2556 sayl Hkimler Kanunu ile bu konuda bir adm daha atlarak, hkimlie kabul artlar ayrntl olarak ele alnmtr.1231 TCKda saldrlar
1232

yaplan

dzenlemelerle,

Cumhurbakanna

yaplan

eylemli

ve yayn aracl ile yaplan sular gzden geirilmitir. Ayrca bir

matbuat brosu kurularak, Trkiye dhilinde faaliyet gsteren gazete ve matbaalar tetkik edilmi ve matbuat davalarnn takibi salanmtr.1233 Bu bronun bana Romada tahsilini bitiren Mfetti Atf Bey tayin edilmi; hkimliine ise Ankara Hukuk Mektebi mezunlarndan Birecik Hkimi Murat Baha Bey atanmtr.1234 Adliye Vekleti, hapishaneler zerinde de bir takm dzenlemeler yapmaya almtr. Btenin imknszlklarndan dolay ncelikle metruk kervansaraylarn, kiliselerin ve eski klalarn hapishaneye evrilmesi; bunlarn yan sra modern

1229 1230

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 361-362. Hkim Olacak Hukuk Mezunlar mtihan Edilecekler, Cumhuriyet, 22 Mays 1934, s. 1, 3. 1231 Hkimlie kabul artlar ile ilgili olarak bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 368. 1232 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1931, s. 54-55, 70-71. 1233 Dstur, nc Tertip, C. 12, s. 1088; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 387. 1234 Adliye Vekilliinde Matbuat Brosu, Hkimiyet-i Milliye, 14 Austos 1931, s. 1.

223

hapishanelerin yaplmas planlanmtr.1235 Adliye Vekletinin yapt almalar sonucunda 11 Austos 1934te Edirnede ierisinde birok ksmlar bulunan 3000 kiilik modern bir hapishane faaliyete geirilmitir.1236 4.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler 4.7.2.1. Din Brokrasisi Alannda Yaanan Gelimeler ve Bursa Olay 1931de karlan 1827 sayl Yasa, Diyanet leri Riyasetinin yetkilerini nemli lde daraltm, lkedeki btn camilerin ynetimi ile cami grevlilerinin (Hademe-i Hayrat) ie alma ve karlmalarn Vakflar Genel Mdrlne brakmtr. Bylece Diyanetin bnyesinde sadece vaizlerle mftler kalm; Diyanet leri Riyasetinin cami grevlileri zerinde sadece kontrol yetkisi braklmtr.1237 4 Ocak 1932de karlan kanunla din brokrasisi ikiye blnm; halkla yakn ilikiler ierisinde olan cami grevlileri Vakflar Genel Mdrlnn tasarrufuna verilirken, rgtn daha ok idar grevlileri olan mft ve merkezdeki grevliler diyanete kalyordu. Bu dzenlemeler din adamlarnn tek bir at altnda toplanmalarna frsat vermeyerek, din brokrasisinin gcn krmtr.1238 Dier yandan 1931-1932 ders ylnda ortaokullarn ders mfredatndan din dersinin karlmas, 1932 ylna kadar mam-Hatip Okullarnn kapatlmas, din brokrasisine indirilen byk bir darbe olarak alglanmtr. 1933te ise niversite reformu ile lahiyat Fakltesi kapatlm ve bir slm Tetkikleri Enstits almtr. 1934te din kyafetlere dair kanun tasars grlrken Klzade Hakk Bey, tasarya mftlklerin de katlmas ynnde bir madde ilave edilmesini teklif etmi, fakat bu teklif kabul edilmemitir.1239 Mustafa Kemal Paann dil konusundaki almalar, zellikle Arap harfleri ile renim yapmak iin gizli ya da ak ders okutma yerleri aanlar cezalandran ve bu tr abalar yasaklayan ynetmeliklerin uygulamaya konulmas hakkndaki

1235 1236

Hapishanelerin slah, Cumhuriyet, 29 Eyll 1933, s. 1-2. Edirnede yaplan bin kiilik asr hapishane, Cumhuriyet, 11 Austos 1934, s. 1. 1237 1827 sayl Kanunun 6nc maddesiyle, Trkiye Cumhuriyeti dhilindeki cami ve mescitlerin idaresi Evkaf Umum Mdrlne devredilmitir. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 2, s. 52-53. 1238 Davut Dursun, Siyas-dar Sistemle likileri Asndan Din Brokrasisi Yaps Konumu ve Geliimi, I. Bask, aret Yaynlar, stanbul, 1992, s. 188-190. 1239 Din Kyafetlere Dair Kanun Meclisten kt, Cumhuriyet, 4 Birinciknun (Aralk) 1934, s. 1.

224

23.12.1931 tarihli kararnamenin karlmasndan sonra, daha da younlaarak din alanna girmitir.1240 1931 yl ierisinde tekbir, ezan, kamet ve salnn Trke karlklar bulunmas konusunda almalar yapld. Bu almalar Diyanet leri Bakanl tarafndan da benimsenmitir. Atatrkn 1932 yl Ramazan aynda Dolmabahe Saraynda yapt toplantdan anlald kadaryla, ezann Trkeletirilmesi ve halkn dinledii mukabelelerin anlalmas iin cemaate Trke ifade edilmesinin gereklilii zerinde durulmutur. Yaplan almalardan sonra 1932 yl Kadir Gecesinde ilk Trke ezan okunmutur.1241 1.2.1933 tarihinde Bursa Ulu Camiinde cemaat arasnda bulunan Topal Halil ve Tatar brahim adl kiilerin kkrtmalar sonucu 80 kadar kii, ezann Trke okunmasna kar karak, Evkaf (Vakflar) Mdrlne yrmlerdi. Evkaf Mdr Faik Beyin ezan Arapa okutmaya salahiyetinin olmadn sylemesi zerine, kalabalk byk patrtlarla vali konana doru yrmtr. Olay valilik tarafndan derhal Ankaraya bir gericilik olay diye telgrafla bildirilmitir. Diyanet leri Bakanl tarafndan 4 ubat 1933 tarihli bir tamimle, Trke ezan ve kamet hakknda tereddtleri olan mftler uyarlmtr.1242 Buna ramen 5 ubat 1933te zmirde adrvan Camiinde Hsn adnda bir meczup, Trke ezana mukabil Arapa ezan okuyarak ortal kartrmaya almtr. Hkmet, olaylarla derhal yakndan ilgilenerek, Bursaya Dhiliye ve Adliye Vekilleri ile Emniyet Umum Mdr Tevfik Hadi Bey ile Dhiliye ve Adliye kalemi mahsus mdrlerini gndermitir.1243 Atatrk, Bursa olayn haber alnca 5.2.1933te Bursaya gelmitir. Tetkiklerden sonra Bursadan ayrlmadan nce olay hakknda Anadolu Ajansna u teblii yapmtr:Bursaya geldim. Hadise hakknda alkadarlardan malumat aldm. Hadise haddi zatnda fazla ehemmiyete haiz deildir. Her halde cahil mrteciler Cumhuriyet adliyesinin penesinden kurtulamayacaklardr. Hadiseye dikkatimizi bilhassa evirmemizin sebebi, din, siyaset ve herhangi bir tahrike vesile etmee asla msamaha etmeyeceimizin bir daha anlalmasdr. Meselenin mahiyeti

1240 1241

Gololu, TPC (1931-1938), s. 87. Hfz Yaar Okur, Ata, Srlar Matbaas, stanbul, 1962, s. 14-15. 1242 Ahmet Vehbi Ecer, Atatrkn Din ve slm Dini Hakkndaki Grleri, AAMD, Yayna Haz: Ethem Ruhi Flal-Taha Mftolu-dris Karaku, Ankara, 1999, s. 129; Sadk Albayarak, Trkiyede Din Kavgas, stanbul, 1973, s. 262. 1243 Bursa Hadisesi hakknda ilk tahkikatn neticeleri, din siyasete alet ederek memleketin emniyetini bozmak teebbs, Akam, 6 ubat 1933, s. 1.

225

esasen din deil, dildir. Kat olarak bilinmelidir ki, Trk milletinin mill dili ve mill benlii btn hayatnda hkim ve esas olacaktr.1244 6.2.1933te ileri Bakan kr Kaya ve Adalet Bakan Yusuf Kemal Tengirek Bursaya gelmilerdi. Bakanlar, Jandarma Genel Komutan Kazm, Emniyet Genel Mdr Hadi ve Adliye Mfettilerinden Necmeddin Tahir Beyler ile durumu tetkik ettiler. Bu tetkikler sonucunda; 15 kii tutuklanm, grevlerini savsakladklar gerekesiyle Savc Sakp, Sulh Ceza Hkimi Hasan ile Diyanet leri Riyasetinin ve Evkaf Umum Mdrlnn ezann Trke okunmas konusunda kati karar olmasna ramen, emrindeki alan mezzin ve memurlara durumu anlatmadndan dolay ihmaline rastlanan Mft Nureddin Beye iten el ektirilmitir.1245 Olaylar sonrasnda Dhiliye Vekletinin telgraf Bursallar olduka sevindirmi; Bursa Valisi Fatin1246 ve Belediye Bakan Muhiddin Beyler olaylardaki tavrlarndan dolay, bakanlk tarafndan takdir edilmilerdi. Olaylardan dolay sank konumunda olan toplam 25 kii ise oruma nakledilmitir.1247 Bursa Olay, Atatrkn Trk dilini toplumda hkim klma konusundaki kararlln ortaya koymu; ayrca yaplan inklplar konusunda her ne pahasna olursa olsun taviz verilemeyeceini aka gstermitir. 4.7.2.2. Uluslararas Moris inasi Hastanesi ve Salk Alannda Yaplan Baz Dzenlemeler Salk Bakan Dr. Refik Bey, 28.11.1931de Manisa Mebusu Refik evket Beyin bir sorusu zerine; Manisa doumlu ve Amerika da zengin bir i adam olan Moris skinazinin vasiyetiyle ilgili konularn varisleri ve salahiyet verdii Chemical
1244 1245

Gazi Hazretlerinin son hadise hakknda beyanat, Akam, 7 ubat 1933, s. 1. Mddeiumumye iten el ektirilmesinin sebebi olarak daha nce olayn elebalarndan olan 11 kiiyi serbest brakmasna ramen hapishanede 30 kiinin mevkuf edildiini bildirmiti. Durumun byle olmad Bursa Belediye Bakan Muhiddin Beyin Ankarada yapt aklamalardan sonra anlalm ve adliye mfettiinin raporu ile hibir tutuklunun olmad anlalmtr. Sulh Ceza Hkimi Hasann da grevinde ihmali olduu tespit edilmitir. Bkz. Mddeiumumye iten el ektirildi, Akam, 7 ubat 1933, s. 1; Mevkuflarn nerede muhakeme edilecekleri henz malm deil, Akam, 8 ubat 1933, s. 1. 1246 1873te Kbrs-Lefkoada doan Hseyin Bey, Mlkiyeyi bitirdikten sonra maiyet memuru olarak devlet hizmetine girdi. Baz yerlerde kaymakamlk ve mutasarrflk yaptktan sonra 14 Kasm 1926da Bursa Valisi oldu. 10 Haziran 1933te de ra-y Devlet (Dantay) yeliine seilen Hseyin Fatin Bey, Trabzon Milletvekili Ali Seydi Beyin lm zerine CHP aday olarak 1933te Trabzon Milletvekili olarak Meclise girdi. Hseyin Bey; V, VI ve VII. Dnemlerde Bursa Milletvekili seilerek Meclisteki yerini korudu. Bkz. Hseyin Fatin Bey, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 692; Baltaolu, a.g.e., s. 197. 1247 25 kiinin nakli emri dn Bursaya geldi, Cumhuriyet, 23 ubat 1933, s. 1.

226

National Bank ile Dileri Vekleti vastasyla temasa geilerek ilemlerin yrtldn aklamtr. Ayrca hastane ile ilgili plan ve krokilerin yapldn ve valinin bu ilerle ilgili olarak verilen talimatlar erevesinde altn belirtmitir.1248 1931de karlan 907 sayl Kanunla, Moris inasinin vasisi tarafndan ina ve tesis edilecek hastane iin hariten getirilecek inaat, tesisat shhiye ve fenniye ve tefriata ait malzeme ve eya ile alet, edevat ve illar bir defaya mahsus olmak zere gmrk resminden muaf tutulmutur.1249 Doktorlara uygulanan mecburi hizmetin kaldrlmasyla ilgili olarak, 5.5.1932 tarihinde Mecliste sz alan Bursa Milletvekili Rt Bey, ocuk lmlerinin lkemizde yzde 43lere ulatn, vizite cretinin 3-5 lira olduunu, giderek nfusumuzun azaldn belirterek; Arkadalar, bir ky veya bir kasabann en zengin bir adam hastasn stanbula getiriyor ve hastanelere mracaat ediyor. Bu hastanelerin bir ksm mill dieri gayri millidir Bunlarn iinde en pahal olan bizim hastanelerdir. Bizim hastanelere den kyl, rmcek ama dm bir sinek gibi kurtulmak imknn bulamyor1250 szleriyle, doktorlarn kazan vergisi vermemek dorultusunda kararlar almalarn sert bir dille eletirmitir. karlan 2000 sayl Kanunla1251, doktorlara getirilen iki sene mecburi hizmet uygulamas kaldrlarak, lehlerine nemli bir dzenleme yaplmtr. Anadoluda alan doktorlarn bilimin ada gelimelerini takip

etmediklerinden geriye gittikleri iddialar zaman zaman Meclise tanmaktayd. Bu iddialar zerine Urfa Milletvekili Ali Saib Bey; Aziz arkadalar; bundan 15-20 sene evvel milletimizin hayat, shhati, her eyi yabanc doktorlarn elinde idi. Memlekette bir di doktoru aramak iin her halde bir Ermeninin, bir Rumun yanna gitmek ihtiyac vard Bu gn kemali iftiharla unu sylemek lzm gelir ki yalnz memleketimizde deil, Avrupadan ecnebi memleketlerden memleketimize ameliyat olmak iin, tedavi iin gelenlerin mevcut olduunu kemali iftiharla duymaktayz1252 szleriyle, Trk tababetinin geldii noktann kmsenmemesi gerektiini ifade etmitir.
1248 1249

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 4, s. 46-50. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 5, s. 69, 119. 1250 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 8, s. 43-44. 1251 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 63-64; Resm Gazete, 9.6.1932. 1252 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 127-131.

227

Akam vakitlerinde uzman doktorlarn nbeti kalmamasndan dolay, Etfal ve Zeynep Kamil hastanelerinde lmlerin meydana gelmesi zerine, bakanlk bir karar alarak asistanlarn yan sra hastanelerde gece mtehasss doktorlara nbet tutma zorunluluu getirmitir.1253 23 ubat 1934te toplanan Yksek Shhat ras, vekletin talimat artlarna uymayan baz zel hastanelerin kapatlmas ve gda rnlerinin gerekli hijyen artlar ile satlmas kararn almtr.1254 Savalarda cephe gerisinin artk gvenli olmamasndan dolay, 1934te mill mdafaamz iinde ok nemli bir karar olarak deerlendirebileceimiz Zehirli ve Boucu Gazlar ve Hava Hcumlarndan Korunma leri ube Mdrlnn, timai Muavenet Umumi Mdrlne bal olarak kuruluu gerekletirilmitir.1255 4.7.2.3. ehir Planlamas Konusundaki Gelimeler ve skn Politikas Memleketin tm bayndrlk ilerinden 26.5.1934 tarihinde karlan Nafa Vekletinin Tekilt ve Vazifelerine Dair Kanun ile Nafa Vekleti sorumlu tutulmutur. Kanunla Nafa tekilat; mstearlk, yksek fen heyeti, tefti heyeti, husus kalem mdrl, idare reislii, iki umum mdrlk, iki mlhak umum mdrlk, yardmc mavirlik, alt mdrlk, yksek mhendis mektebi rektrl ve nafa fen mektebi mdrlnden oluturulmutur.1256 Ankara ehri mar Mdrlnn gerekliliinin sorguland bir dnemde Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, mar Mdriyetinin lke iin elzem olduunu, bu mdrle sonsuza kadar ihtiya duyulacan ifade etmitir.1257 Ankara, Abdullah Nevzat Tandoann Valilii dneminde imar ve ehir planlamas alannda altn an yaamtr. Bu dnemde; yollarn asfaltlanmas, Stadyum, Hipodrom, Poligon ve Kzlaydaki Emniyet Abidesi ve Parknn yaplmas, Sebze Hli Binas, Belediye Hastanesi, Ankara tfaiyesinin tam teekkl hale getirilmesi, Ankarada otobs ve troleybs iletmeciliini balatlmas, yaplan nemli hizmetlerden sadece bazlardr. Tandoann, Ankaray cadde ve sokaklara gre belirli ksmlara blerek, temizlik iileri grevlendirmesi, nemli bir anlay olarak karmza kmaktadr. Bu dzenin ileyip ilemediini kontrol iin bir gn Tandoan, Temizlik leri Mdrne der ki;
1253 1254

Shhiye Vekletinin ok yerinde bir karar, Cumhuriyet, 10 Knunusani 1934, s. 1. Yksek Shhat uras nelere karar verdi?, Cumhuriyet, 23 ubat 1934, s. 1, 6. 1255 Mill Mdafaamz in Mhim Bir Karar, Cumhuriyet, 9 Terinisani 1934, s. 1. 1256 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 22, s. 264-265. 1257 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 116.

228

Bir gn sokan herhangi bir yerine arabayla geerken imzam tayan bir sigara paketi atacam. Yarm saat ierisinde bu sigara paketi masamda olmazsa vay haline! Gerektende bir gn bu uygulamay yapm ve sigara paketini yarm saat ierisinde masasnda bulmutur.1258 Belediyelere gnderilen bir tamimle, gnn en tehlikeli sava arac olan tayyarelerden atlacak olan bomba ve zehirli gazlardan korunmak iin belediyelerin almas gereken tedbirler anlatlmtr. stanbul Belediyesi bu iin milyonlarca liraya mal olduunu grerek, bundan sonra yaplacak ehir plannda bu uygulamalarn dikkate alnmas ve kurulacak olan fabrikalarda bu taarruzlardan korunmak iin snaklarn yaplmasn uygun grmtr.1259 Muhacirler konusuyla yakndan ilgilenen Meclis, 9.6.1934 tarihinde 2502 sayl Kanunu kararak, Kars, Bayazt, Erzurum ve oruh vilyetlerinin baz paralarnda muhacir ve sntlarn yerletirilmesi konusunu dzenlemitir.1260 Manisa Milletvekili Refik evket nce Bey, lkemize gelen muhacirlerle ilgili Dhiliye Vekiline bir sorusu yneltmiti. Soru zerine 25 Ekim 1934te Dhiliye Vekili kr Kaya Bey, 1923ten 1933e kadar Trkiyeye gelen muhacirlerin miktarnn 628.305 kiiye ulatn; bunlara 107.564 ev, 16.315 arsa, 15.201 dkkn, 623.0971 dnm arazi ve alt milyon lira tutarnda muhtelif renkli bonolar verildiini aklamtr. Ayrca Kstencede on bin kiinin bekledii dorultusundaki haberlerin ise mbalaadan baka bir ey olmadn sylemitir.1261 4.7.2.4. Sosyal Devlet Anlaynn Yerlemesi ve Yaplan Baz nklplar 1922den 1931 yl sonuna kadar muhtelif suretlerde himaye ettii ocuk says 6008502yi bulan, bu ocuklardan 149.137sini salk kontrolnden geiren Himaye-i Etfal Cemiyeti1262, Meclis tarafndan ayrcalkl bir yere konulmutur. 1932 ylnda karlan Kanunla, ocuk bayram dolaysyla mektuplarn zerine yaptrlacak olan efkat pullarnn gelirleri bu Cemiyete braklmtr.1263

1258 1259

Orhun vd., a.g.e., s. 575-585. Cumhuriyet, 5 Knunusani 1934. 1260 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 90. 1261 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 14-17. 1262 Himaye-i Etfalin on yl, Hkimiyet-i Milliye, 18 kinciterin 1932, s. 1. 1263 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 7, TBMM Matbaas, Ankara, 1932, s. 29-30.

229

27 Aralk 1933 tarihli 2364 sayl Kanunla, Menemen Hadisesinde ehit dilen Kubilayn annesi Zeynep Hanma yaadka vatan hizmet mukabili olarak toptan otuz lira aylk balanmtr.1264 17.5.1934te karlan 2432 sayl Kanunla ise Beki Hasan Efendinin hanmna ve evki Efendinin annesine evlendikleri zaman kesilmek zere vatan hizmet mukabili olarak on beer lira aylk balanmtr.1265 1934 ylna gelindiinde inklp krssnden dersler verilmeye balanmtr. Derslerin verildii salonun 1500 kiilik olmasna karn, devam mecburiyeti olanlarn saysnn 1000-1200 kii civarnda olmasndan dolay, ok youn bir ilgi gsteren halka yer kalmyordu. Halkn bu youn ilgisinden dolay derslerin radyo vastasyla yaynlanmasna balanm ve halk caddede, sokaklarda bu konferanslar radyodan byk bir ilgiyle dinlemeye balamtr. Bununla da yetinilmeyerek, derslerin hoparlr vastasyla, Beyazt, Ayasofya ve Taksim meydanlarnda dinlenilmesi salanmtr.1266 Halkn gsterdii bu youn ilgi yznden Ankarada da bir nklp Krssnn kurulmas kararlatrlmtr.1267 Ankarada ilk nklp Tarihi dersi, Bavekil smet Paa tarafndan, 20 Mart 1934te byk bir katlmla Ankara Halkevindeki nklp Tarihi Krssnde verilmitir.1268 1931-1934 yllar arasnda toplumsal hayat dzenleyen nemli inklplarn yapldn grmekteyiz. 28 Aralk 1931de karlan yasayla, uzunluk ls olarak metre, arlk ls olarak da kilogram kabul edilmitir. Ayrca bu yasann uygulanmas iin ktisat Vekletine bal ller Umum Mdrlnn kurulmas da kararlatrlmtr.1269 Mula Milletvekili Nuri Bey, soyad hakknda bir kanun teklifi vermiti. Tasarsnda rtbe, memuriyet, airet, yabanc rk, millet isimleriyle umum edeplere uygun olmayan iren, gln olan soyadlarnn kullanlmas yasaklanyordu. Tasar, 21 Haziran 1934te karlan 2525 sayl Soyad Kanunu ile yrrle girmitir.1270 24.11.1934 tarihinde Malatya Mebusu Bavekil smet Paa ve 23 arkadann verdii teklif sonucunda karlan 2587 sayl Kanunla, Kemal z adl
1264 1265

Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 105; Resm Gazete, 3 Knunusani 1933, Say: 25951. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 22, s. 109, 137. 1266 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, s. 11-12. 1267 Ankarada Bir nklp Krss Alyor, Cumhuriyet, 10 Mart 1934, s. 1. 1268 nklp Krssnde Mill Mcadelenin Tarihi, Cumhuriyet, 23 Mart 1934, s. 1. 1269 Cumhuriyet, 28 Ocak 1931. 1270 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 245.

230

Cumhur Reisimize Atatrk soyad verilmitir.1271 Kocaeli Milletvekili brahim Sreyyann verdii kanun teklifi, 17.12.1934te 2622 sayl Kanun olarak kabul edilerek; Mustafa Kemalden bakasnn Atatrk ilk veya soyad almas yasaklanmtr.1272 26.11.1934 tarihinde efendi, bey, paa, gibi lkap ve unvanlarn kaldrlmasyla ilgili 2590 sayl Kanun, Meclis tarafndan kabul edilmitir. Bylece vatandalar, resm belgelerde yalnz adlaryla anlmaya balanmtr.1273 3.12.1934te karlan 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair1274 Kanunla, klk kyafet alannda dzenlemeler yaplmtr. Kanuna gre mabetlerden darda ruhan kisveyi yalnz her dinden bir kii tayabilecektir.1275 Kadn haklar konusunda ise smet nn ve 191 arkadann Tekilt- Esasiye Kanununun 10uncu ve 11inci maddelerinin deitirilmesi hakknda verdikleri kanun teklifi bir yol amtr.1276 TEKnn 10uncu maddesi; yirmi iki yan bitiren kadn, erkek her Trk mebus semek hakkn haizdir ekline getirilmitir. 11inci maddesi ise; otuz yan bitiren kadn, erkek her Trk mebus seilebilir eklinde yeniden dzenlenmitir.1277 Kanun dolaysyla, Ankarada Halkevinde toplanan1278 bata Afet Hanm olmak zere 22 kadnn imzasn tayan bir teekkr mektubu, Mecliste 6.12.1934 tarihinde okunmutur.1279 Trk kadnnn bu zaferi dolaysyla d dnyada da byk bir akis meydana getirmitir. Fransz kadnlar Paris elimizi kutlamlar; Elimiz Suat Beyde Fransz kadnlarna elilikte bir ay ziyafeti vermitir.1280

1271 1272

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 34-35. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 202-203. 1273 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 47; Eski Devirlerin Art Lakp ve Unvanlar Kaldrld, Cumhuriyet, 27 Kasm 1934, s. 1. 1274 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 77-78. 1275 Dini kyafetlere dair kanun Meclisten kt Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1934, s. 2. 1276 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 83; Aslnda 4 Birincikanun 1934 tarihinde gazetelerde kadnlarn mebus seilebileceklerine dair haberler kmaya balamtr. Bu konu nce Halk Frkasnn Grup toplantsnda grlmtr. Bkz. Kadnlar mebus intihab edecek ve edilecekler, Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1934, s. 1; Frkann Grup toplantsnda kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi kararlatrlmtr. Bkz. Cumhuriyet, 5 Birincikanun 1934, s. 1. 1277 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 85. 1278 Bu haber Trk Kadnnn Sevinci st balnn altnda Ankara kadnlar dn Atatrke ve byklere teekkr iin Halkevinde bir toplant yaptlar, bundan sonra Millet Meclisine gittiler bal ile verilmitir. Bkz. Cumhuriyet, 7 Birincikanun 1934, s. 1. 1279 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 90. 1280 Cumhuriyet, 25 Birincikanun 1934, s. 1.

231

IV. Dnem TBMM, kard kanunlar vastasyla toplumsal alanda faaliyette bulunan cemiyetleri destekleyerek onlara kolaylklar salam ve bylece toplumda sosyal devlet anlaynn yerlemesine nclk yapmtr. Devlet ricali inklplarn ruhunu topluma anlatmak iin nklp Krsleri kurmulard. Halkn buralarda verilen derslere olan youn ilgilerinden bu uygulamann baarl olduu grlmektedir. l birimlerinin deitirilmesi, baz unvan ve lkaplarn kaldrlmas, soyad uygulamasnn getirilmesi gibi inklplar vastasyla sosyal ve ticari hayat dzenlenmeye allmtr. Bylece toplum hayatnn vazgeilmez unsurlar olan uluslararas semboller ve deerler Trkiyede uygulanmaya balanmtr. Trk kadnna birok Avrupa lkesinden nce verilen milletvekili seme ve seilme hakk ise Trkiyenin adalamasna kadnlarn yapacaklar katklar artrm ve Trk kadn bu uygulama sayesinde erkeklerle tam olarak eit hale gelebilmitir. Yaplan bu ve benzer atlmlar sayesinde toplumun ilerlemesine engel olan banaz dnceler birbiri ardna ortadan kaldrarak, lkenin adalamas yolunda nemli bir mesafe alnmtr. 4.8. DRDNC TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR

ALANINDAK GELMELER 4.8.1. Maarif Vekleti Tekilat zerine Yaplan almalar lk cra Vekiller Heyeti ierisinde yer alan Maarif Vekleti, balangta ikier er kiilik kadrolardan oluan Plnlama Heyeti, lk Tedrisat Mdrl, Orta Tedrisat Mdrl, Trk Asar Atikas Mdrl ile Sicil ve statistik Mdrl olmak zere be birim eklinde yaplandrlmtr.1281 Zamanla maarif tekilatnn geniletilmesiyle Dil Heyeti ve Talim-Terbiye Dairesi kurulmutur. Maarif tekilat zerine asl dzenleme ise TBMMnin 10 Haziran 1933te kard 2287 sayl Maarif Vekleti Merkez Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun ile gereklemitir.1282 Toplam 32 maddeden meydana gelen 2287 sayl Kanunla, Maarif Vekleti Merkez Tekilat u ekilde oluturulmutur: Mstearlk, Maarif ras, Milli Talim ve Terbiye Dairesi, Tefti Heyeti, Yksek Tedrisat Umum Mdrl, Orta Tedrisat Umum Mdrl, lk Tedrisat Umum Mdrl, Meslek ve Teknik Tedrisat Umum Mdrl, Zat leri Mdrl, Mzeler
1281 1282

Bahir Sorgu, 1920den 1981e Milli Eitim Bakanl, MEB Basmevi, stanbul, 1982, s. 11. Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1459-1465; Resm Gazete, 22 Haziran 1933, Say: 2434.

232

Mdrl, Ktphaneler Mdrl, Mektep Mzesi Mdrl, Hususi Kalem Mdrl, naat Dairesi, Levazm Mdrl ve Evrak Mdrl.1283 4.8.2. Maarif Eminliklerinin Lav Vilayetlerde maarif mdrlkleri, merkezde ise Tedrisat Taliye

Mdrl, orta retim messeselerinin idaresiyle megul olmutur. 22 Mart 1926 tarihinde karlan 789 sayl Kanunla Trkiye, maarif tekilat bakmndan mntkalara ayrld ve birka vilayetten teekkl eden her mntkada bir Maarif Emininin bulundurulmas kararlatrld.1284 Kanunla, ilk, orta ve sanat mektepleri tamamen maarif eminliklerinin kontrol ve teftiine verilmitir. Eminliklerin baz mntkalarda maarif ilerini toparlamalarna ramen, vilayet nfusu ile orantl geliemedii yani geri kald gerekesiyle, 29.6.1931de karlan 1834 sayl Maarif Eminliklerinin lgas Hakknda Kanun1285 ile ortadan kaldrlmtr. Maarif eminliklerinin ortadan kaldrlmasndan sonra orta tedrisat messeseleri dorudan doruya Orta Tedrisat Dairesine balanmtr. 1931-1935 yllar arasnda grev yapan orta retim genel mdrlerinin isimleri ve grev yapt yerler ise yleydi: Tablo19 IV. TBMM Dneminde Grev Yapan Orta retim Genel Mdrleri 1286 simleri Greve Balama ve Ayrl Hizmet Sresi
Fuat Hayri (Vekil) Hasan li Ycel1287
1283

28 Ocak 19311 Ekim 1933 4 Ekim 19338 Aralk 1933 9 Aralk 193328 ubat 1935

2 Yl 8 Ay 3 Gn 2 Ay 4 Gn 1 Yl 2 Ay 19 Gn

Seluk Kantarcolu, Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, 3. Bask, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998, s.18. 1284 Maarif Eminlikleri mntkalar ile oralardaki maarif eminleri unlard: 1- Ankara (shak Refet, Avni), 2- stanbul (Salih Zeki, Behet, Muzaffer ), 3- zmir (Fuad, Mitat), 4- Edirne (Nail Reit, Hseyin Besim, Hilmi), 5- Konya (Avni, Nevzat, Ali Rza), 6- Antalya (smail Habib, Ali Rza), 7Adana (Ragp Nurettin, smail Habib ), 8- Sivas (Nevzat, Kazm, Sabri), 9- Trabzon (Tevfik, Hilmi, Rasim), 10- Erzurum (Haydar, Reit), 11- Elaz (Osman Nuri), 12- Van (Celil), 13- Gaziantep (Besim), 14- Kastamonu (Osman Nuri, Kazm), 15- Diyarbakr (Celil). Eminlikler ilk tesisinde; Ankara, stanbul, Edirne, zmir, Konya, Sivas, Antalya, Adana, Trabzon, Erzurum, Gaziantep, Van, Elaz olmak zere toplam 13 merkezden olumaktayd. Bkz. Hasan li Ycel, Trkiyede Orta retim, T.C. Kltr Bakanl Mill Ktphane Basmevi, 1. Bask, Ankara, 1994, s. 38-39. 1285 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 2, s. 66-67. 1286 Ycel, Trkiyede Orta retim, s. 56. 1287 1897de stanbulda doan Hasan Ali Ycel, Yksek retmen Okulu ve Edebiyat Fakltesi Felsefe ubesini bitirmitir. Baz okullarda edebiyat ve felsefe retmenlii yaptktan sonra 1927de nc Snf Maarif Mfettii olmu; daha sonra ise Ankara Gazi Eitim Enstits Mdrl ve Orta retim Genel Mdrl grevlerini yapmtr. TBMMnin V. Dnemi iin yaplan seimlerde zmir Milletvekili seildi. 1938-1946 arasnda Maarif Vekillii yapt. VI., VII. ve VIII. Dnemlerde de zmir Milletvekili seilen Hasan li Bey, Bakanl dneminde Ky Enstitleri, Ankara Fen ve Tp Fakltelerinin almasna nclk etmitir. Bkz. Hasan li Ycel, Seim Mazbatas, TBMM Arivi, DN: 916; Gne, TPT, V. Dnem, C. II, s. 376-377; Akyz, a.g.e., s. 358.

233

4.8.3. lk ve Orta retim ile Ky retimi Alanndaki almalar 1931-1932 yllar arasnda Trkiyede 16.336 ilk tedrisat muallimi, 2.411 orta tedrisat muallimi, 515 yksek tedrisat muallimi olduu; ayrca lke genelinde 534.595te talebe olduu bilinmektedir.1288 Okul ve renci saysndaki artlarda, mlk amirlerin olduka nemli gayretlerine rastlanlmaktadr. stanbul Valisi Muhittin Bey bu gayretlerinden dolay Maarif Vekleti tarafndan, Mula Valisi mer Bey Nafa Vekleti tarafndan, Kocaeli Valisi Eref Beyde Ziraat Vekleti tarafndan takdirname ile dllendirilmilerdi.1289 Trkiyede 1931-1934 yllar arasnda eitimin genel durumu ise genel hatlaryla yleydi: Tablo20 1931-1934 Yllar Arasnda retmen, Okul ve renci Saylar1290 Yllar Okul ve retmen Saylar 1931 1932 1933 1934 lkokul Says 6598 6713 6778 6383 retmen Says 16318 16973 15064 15123 Ortaokul Says retmen Says Lise Says retmen Says Meslek Okul Says retmen Says 83 1068 57 637 59 815 80 963 61 637 64 729 190 1380 66 1827 68 777 201 2136 72 945 66 660

Eitimde uygulanan tasarruf politikalar erevesinde retmen yetitirmek yerine, eldeki mevcut olanlardan azam surette yararlanma yoluna gidilmitir.1291 Bu kapsamda doal olarak retmenlerin yetitirilmesine gereken nem verilmitir. 11 Temmuz 1931de Maarif Vekili Esat Beyin bakanlnda lise ve muallim mektebi mdrlerinden oluan bir heyet Ankarada toplanarak, muallim mektebine ilikin sorunlar, lise ve muallim mekteplerine ait mterek sorunlar ve zmleri hakknda grmeler yapmtr.1292 1930-1933 yllar arasnda ilk retmen okullar alannda

1288 1289

1932 ylndan baz rakamlar, Cumhuriyet, 13 Mart 1933. Takdir edilen valiler, Cumhuriyet, 5 ubat 1933. 1290 statistik Gstergeler 1923-2002, s. 57-63; Maarif statistikleri 1923-1932, DE Yaynlar, stanbul, 1933; Cumhuriyetin 10. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Mill Eitimimiz, stanbul, 1973. 1291 Hasan Ali Koer, Trkiyede retmen Yetitirme Problemi (1848-1967), Ankara, 1967, s. 9596; C. ztrk, a.g.e., s. 79. 1292 Toplantda grlecek olan konularn detaylar iin Bkz. Lise ve muallim mektepleri mdrleri, Hkimiyet-i Milliye, 11 Temmuz 1931, s. 1.

234

nicelik bakmndan bir duraklamadan sz edilmesi mmkn olmakla birlikte nitelik asndan baz gelimelerin olduundan sz edilebilir.1293 Maarif Vekleti, orta tedrisat alannda terbiye sisteminin deitirerek, kabiliyetli ve shhatli ocuklar, hasta ve zeks msait olmayan ocuklardan ayrmay planlam; konu ile ilgili olarak Maarif Vekleti Umumi Tefti Heyeti Reisi Avni Beyi, ngilteredeki ilk ve orta tedrisat usulleri hakknda alarak bir rapor tanzim etmek zere grevlendirmitir.1294 Bakanlk ierisinde alt tane komisyon kurularak, Avrupadaki orta tahsil messeseleri ve kitaplarn incelemitir. Bakanlk mfettilerinden Harunrreit Bey, orta tedrisatta baz derslerin Amerikan usulyle okutulduunu, muallimlerin yetitirilmesi konusu zerinde nemle durduklarn, kabiliyetli ky ocuklarndan da yeterince istifade edileceini belirtmitir.1295 Mustafa Necati Beyin lmnden sonra bakanlk yeniden bir brokrasi makinesi haline gelmeye balam, bakanlarn ou gnlk politikalar retmiler ve ou zaman da ileri birbirine ters dmtr. Bakanln bu tutumu ancak 1933 ylnda Reit Galip Beyin bakan olmasndan sonra deimitir. Galip Beyin bakanl dneminde en nemli gelimelerden birisi ky eitimi ve buna bal olarak ky retmeni yetitirme politikasdr.1296 Reit Galip Bey, 13 Nisan 1933te Cumhuriyet gazetesine verdii beyanatta ky hocas vastasyla kye inklp fikirlerini alayacaklarn, kye ziraat, iktisat ve shhat ilerinde yol gstereceklerini; eitimden mahrum kalm olan airet ocuklarnn ayaklarna eitimin gtrlmesi iin gezici muallimlerin grevlendirileceini aklamtr.1297 Yunus Nadi Bey de ky retmenlerin vasflar hakknda benzer ekilde unlar sylemitir: Ky ilk mektebinde hoca olacak gen, kfi ziraat malmatyla mcehhez olacak, kooperatif tekilatn bilecek, ilk shhi imdat tedbirlerinden haberdar bulunacak, mektepte ve kyde btn bu bilgilerini tatbik eden mhim ahsiyet olacaktr.1298

1293 1294

Maarif Vekilinin bir tamimi, Hkimiyet-i Milliye, 29 Birinciknun 1931. Sra, orta tedrisatn slahna geldi, Cumhuriyet, 10 Knunusani 1934, s. 1. 1295 Maarif tekilatmzdaki slahat, Cumhuriyet, 10 Knunusani 1934, s. 5. 1296 Yahya Akyz, Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deiimdeki Etkileri (1848-1940), Ankara, 1978, s. 305; Bagz, a.g.e., s. 158; Reit Galip Bey, 1933te Anadolu Ajansna yapt aklamalarda; eitim politikalarnda ky mektepleri ile ky mektebi yatl pansiyonlarna verilen nem zerinde durmutur. Bkz. Reit Galip Bey maarif siyasetimizi izah ediyor, Cumhuriyet, 18 Knunusani 1933, s. 2. 1297 Yeni ky terbiyesinin esaslar kuruluyor, Cumhuriyet, 15 Nisan 1933, s. 1, 6. 1298 Yunus Nadi, Kyde Mektep ve Onun Hocas, Cumhuriyet, 13 Terinisani 1933.

235

1933 ylnda Trkiyede ilkretim sistemini ve ilkokullar incelemek iin getirilen ve 1934 ylna kadar incelemeler yapp bakanla bir rapor veren Berly Parker, genel grlerin aksine ky retmenleri iin ayr bir okula gerek olmadn belirtmitir.1299 1934 ylnda yaplan CHP meclis grubu toplantsnda da ky okullar iin ayr bir tipte retmen yetitirilmesine gerek olmad sonucuna varlmtr. Reit Galip Bey, tarm ve salk bakanlklar temsilcilerinin katld bir Ky leri Komisyonu kurdurmu, komisyon vastasyla kylerin kalknmasn salamay dnm ve ky retmeninin haiz olmas gereken nitelikleri tespit ettirmitir.1300 CHF, 1933 ve 1934 yllarnda yerli ve yabanc eitimcilerin fikirleri dorultusunda ky eitimi konusu ile yakndan ilgilenmitir. Nitekim 1934te Bavekil smet Paa, Reat emsettin Sirerin lkretim Genel Mdrl srasnda, ilkretim davasn TBMMye getirmi ve TBMMde konu ile ilgili muhtelif komisyonlar kurdurmutur. Parti programnda bir takm fikirlerin yer almasna ramen, CHPdeki mzakereler ky retmeni yetitirilmesinde, emekli subaylarn ky okullarnda retmen olarak istihdamndan baka bir zm retememitir.1301 Uzun bir sre ortaokullara retmen temini ii, 7 Haziran 1925 tarihli Orta Tedrisat Muallimlii mtihan Talimatnamesi erevesinde yaplmaya allmtr.1302 2621 sayl Kanunla ise muallim vekillerinin maalar dzenlemi; gerek memurlardan gerekse dardan bir muallim vekilliine tayin edileceklere, vekilliinde bulunduklar kimseye verilen ayln te ikisi kadar cret verilmitir.1303 Fakat artan retmen ihtiyac ve yardmc retmen iindeki dzensizlikler sonucunda 24 Kasm 1934te 2624 sayl Orta Tahsil Mekteplerinde Yardmc Muallim altrlmas Hakknda Kanun karlmtr.1304

1299

Mustafa Ergn, Atatrk Dneminde retmen Yetitirme, Atatrk Dneminden Gnmze Cumhuriyetin Eitim Felsefesi ve Uygulamalar Sempozyumu, Gazi Eitim Fakltesi, Ankara, 1617 Mart 2006, s. 4; Berly Parker, Trkiyede lk Tahsil Hakknda Rapor, stanbul, 1939, s. 38-39. 1300 smail Hakk Tongu, Canlandrlacak Ky, Remzi Kitabevi, stanbul, 1947, s. 419, 440. 1301 C. ztrk, a.g.e., s. 140; Aslnda bu modelin Prusyadan alnd iddia edilmektedir. 1934te Cumhurbakanl Muhafz Ktasnda, smail Hakk Teke Paann Prusya modeline benzer bir ekilde erlere okuma-yazma reterek bu askerlerin terhislerinden sonra, kylerinde okuma-yazma seferberlii balatmalarn, kyllerin eitilmesi dorultusunda atlm bir adm olarak alglanmas gerekmektedir. Zaten Atatrkn, 1935 ylnda Milli Eitim Bakan olan Saffet Beye ordunun zeki olan avularn ksa sreli kurslarla eiterek, kylere eitmen olarak gnderilmesini teklif etmesi byle bir uygulama rnei olarak alglanmas gerekmektedir. Bkz. Koer, a.g.e., s. 102. 1302 Dstur, nc Tertip, C. 6, s. 704. 1303 Dstur, nc Tertip, C. 16, s. 84. 1304 TBMM Kav.M., Devre: IV, C. 14, s. 79; Dstur, nc Tertip, C. 16, s. 86.

236

4.8.4. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun Kurulmas Atatrk, zellikle 1929dan sonra tarih alannda aratrmalarn yaplmasna zemin hazrlam, bu almalar iin nce bir ktphane kurdurarak, Trkiyedeki tarihilerin Trk tarihiyle ilgili kitaplar incelemelerini salamtr. ncelemeler sonucunda tercme edilen kitaplar raporlar eklinde Atatrke sunulmutur. Bu almalarn ilk rn olarak, Trk milletinin dnya tarihindeki yerini ve roln belirten Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eser 1930 ylnda bastrlmtr. 1930da Trk Ocaklar Altnc Kurultaynda, Mustafa Kemalin istei zerine 16 kiiden oluan Trk Tarih Heyeti kuruldu ve komisyon yeleri ile Trk tarih ve uygarlnn bilimsel ekilde incelenmesi almalar balatlm oldu.1305 4 Haziran 1930da Trk Ocaklar Merkez Heyeti Bakan Hamdullah Suphi (Tanrver) Beyin bakanlnda ilk almasn yapan Trk Tarih Heyeti ynetim kurulunu semitir. Ynetim Kurulunda Bakanla Cumhurbakanl Genel Sekreteri Tevfik Byklolu, Bakanvekilliklerine Ankara Hukuk Fakltesi Siyas Tarih Profesr ve stanbul Milletvekili Yusuf Akura ve anakkale Milletvekili Samih Rfat Beyler, Genel Sekreterlie ise Aydn Milletvekili Dr. Reit Galip Bey seildiler. Trk Ocaklar Merkez Heyetinin setii yeler ise unlard:1306 1- Afet (nan): Ankara Musiki Muallim Mektebi Tarih retmeni, 2- smail Hakk (Uzunarl)1307: Balkesir Milletvekili, 3- Hmit Zbeyir (Koay): Ankara Etnografya Mzesi Mdr, 4- Halil Edhem (Eldem)1308: stanbul Mzeleri Genel Mdr,
1305

Trk Tarih Kurumunun kuruluundan nceki aamalar iin bkz. Afet nan, TTKnn 40. Yl Treninde Verdii Konferans, Belleten, C. XXXV, S. 140, s. 519-529. 1306 Fahri oker, Trk Tarih Kurumu, Kurulu Amac ve almalar, TTKY, Ankara, 1983, s. 3. 1307 smail Bey, 1925te Milli Eitim Bakanl Genel Mfettilii, 1926da MEB lkretim Genel Mdrl, 1927de ise I. Snf Genel Mfettilii grevine atanmtr. Bu grevde iken, IIInc Dnem Balkesir milletvekili seilmitir. Milletvekillii devam ederken, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde tarih dersleri okuttu ve TTK yelii grevini stlendi. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Tercme-i Hal Kad, III. Dnem, TBMM Arivi, DN: 663; ztrk, TPT, III. Dnem, C. III, s. 103-105. 1308 1861de Bebekte doan Halil Bey, eski Sadrazamlardan brahim Edhem Paann oludur. svire ve Viyanada yksek renim grd ve Bern niversitesine devam ederek felsefe doktoru diplomasn ald. 1885te yurda dnnden sonra srasyla; Seraskerlik Fabrikalar Nezareti Mavirlii, stanbul ehreminlii, Asar- Atika (Eski Eserler) Mzeleri Mdrl, eitli okullarda retmenlik, Sanayi Nefise Mektebinde Mdrlk, Tarih-i Osman Encmeni yelii, TTK Kurucu yelii ve kurumun asbakanl grevlerinde bulundu. TBMMnin IV nc Dnemi iin yaplan seimde CHP aday olarak stanbul milletvekili seilmitir. Bkz. oker, TPT, IV. Dnem, C. II, s. 280-281.

237

5- Ragp Hulsi (zdem): Dil Encmeni yesi, 6- Reit Safvet (Atabinen): Kocaeli Milletvekili, 7- Zkir Kadiri: Maarif Vekleti Telif ve Tercme Heyeti yesi, 8- Sadri Maksudi (Arsal): Ankara Hukuk Fakltesi Profesr, 9- Mesaro: Ankara Etnografya Mzesi Uzman, 10- Mkrimin Halil (Yinan): Tarih retmeni, 11- Vasf nar: Eski Maarif Vekili, zmir Milletvekili, 12- Yusuf Ziya (zer): stanbul Hukuk Fakltesi Profesr. Trk Tarih Heyetinin Bakan Tevfik Bey, megul olacaklar temel meselenin mill Trk tarihinin yazm olacan belirtmitir.1309 Trk Ocaklarnn kendini feshetmesinden sonra, Mustafa Kemalin direktifleri ile Tevfik Byklolunun bakanlnda daha nceden heyetten ayrlm olan Zkir Kadiri ve Mesaroun yerlerine Hasan Cemil (amlbel) ve emseddin (Gnaltay) Beylerin katlmlar ile 12 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kuruldu. Bu dernek 3 Ekim 1935 tarihinde Trk Tarih Kurumu adn almtr.1310 TTTC, kuruluundan hemen sonra ilk i olarak liseler iin drt ciltlik tarih kitab hazrlam, ksa bir sre sonra bu eser Atatrkn almalar sk takibi sonucunda Milli Eitim Bakanlnca bastrlmtr.1311 Yaplan almalar deerlendirmek ve Trk tarih grn retmenlere anlatmak iin 2-11 Temmuz 1932 tarihinde Birinci Trk Tarih Kongresi topland. Kongrenin almalarn takip eden Amerika Byk Elisi, Trk tarihine dair tezimizi Amerika lemine tantmay zerine alacan kongreye bildirmitir.1312 Her frsatta kurumun almalarn ven Atatrk, vasiyetnamesinde parasal varlndan bir miktar pay TTKya ayrmak suretiyle bu kuruma kar kadirinasln gstermitir.1313

1309 1310

Trk Tarih Heyeti tekil etti, Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1930, s. 1. oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 386; Mahmut Gololu, TPC(1931-1938), s. 67. 1311 oker, Tarih Kurumu, s. 6. 1312 Kongre Mesaisini Bitirdi, Hkimiyet-i Milliye, 12. Temmuz 1932, s. 1. 1313 Atatrkn Vasiyetnamesinde yer alan 6nc madde TTK ve TDK ile ilgiliydi. Bu madde u ekildeydi: Her sene nemadan mtebak (geri kalan) miktar yar yarya, Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarna tahsis edilecektir. Bkz. Gololu, TPC (1931-1938), s. 355.

238

Trk Tarih Kongresinin kapand akam ankaya Kknde yaplan grmeler esnasnda Mustafa Kemal tarafndan orada bulunanlara Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmas fikri anlatlmtr. Bu karar dorultusunda 12.7.1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur.1314 Bu cemiyette Samih Rfat Bey Bakanla, Ruen Eref Bey Genel Sekreterlie, Celal Sahir ve Yakup Kadri Beyler de yelie seilmilerdi.1315 Mustafa Kemalin direktifleriyle 26 Eyll 1932de Dolmabahe Saraynda I. Trk Dili Kurultay toplanmtr. Bu ilk kurultayda TDTC Bakan Samih Rfat, kurultayn amacn; Trk dilini kendi milli kudretleri ierisinde inkiafn aramak olarak nitelendirmitir. Bu kurultay 1 Ekim 1932ye kadar srmtr. Kurultay da Samih Rfat Bey, dil inklbnn, inklplarn en by olacan, bu inklbn kendilerini bsbtn halka yaklatracan belirtmitir.1316 Mustafa Kemal Paa, 1 Kasm 1932de Mecliste yapm olduu konumasnda Trk dili konusunda devlet tekilatmzn zerine deni yapmas ve dikkatli olmasn istemitir.1317 1932de kurulan TDTC, 24 Austos 1936da toplanan nc Dil Kurultaynda alnan bir karar ile Trk Dil Kurumu adn almtr.1318 4.8.5. Trk Ocaklarndan Halkevlerine Gei 1912de kuruluunu tamamlayan Trk Oca, zamanla CHF ynetiminin gdmne girmeye balam, hatta Mays 1925 tarihli bir hkmet karar ile sivil veya asker btn memurlarn Trk Ocaklarna yardm etmesi istenilmitir.1319 1927 ylna gelindiinde CHFnin, Ocak zerinde denetim kurmas, 1930lu ylara gelindiinde iyice artmtr. CHFnin yayn organ niteliinde bulunan Hkimiyet-i Milliye gazetesi, partinin tm vilayet, kaza heyet-i idarelerine ve belediyelere olduu gibi Trk Ocaklarna da muntazam olarak gnderilerek partinin propagandas muntazaman yaplmaktayd.1320 Bu gelimelere ramen Trk Ocaklar Kurultay, 10

1314 1315

Avc, a.g.e., s. 140; Gololu, TPC (1931-1938), s. 139. oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 394. 1316 Kurultayda Samih Rifat Beyin Hseyin Cahit Beye Cevab Hkimiyet-i Milliye, 4 Birinciterin 1932, s. 1. 1317 Atatrkn TBMM A Konumalar, s. 202; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 10, TBMM Matbaas, Ankara, 1932, s. 3. 1318 Aydemir, Tek Adam, s. 426. 1319 z, a.g.e., s. 108; Fethi Erden, Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar, Trk Yurdu, Haziran 1964, S. 300, s. 50. 1320 BCA (490.1.0.0./1.4.28. Tarih: 14.11.1930). CHF Ktibi Umumilii (say: 4938) antentlidir.

239

Nisan 1931de hkmetin talebi zerine toplanarak, Trk Ocaklarnn kapatlmas ve tm malvarlnn CHFye devredilmesi kararn almtr.1321 Trk Ocaklarnn kapatlmas ile ilgili olarak; Trk Ocaklarnn gn getike CHF karsnda siyasal bir kurulu nitelii kazanmas, Trklk grnn Ocaklarda giderek rk ve pantrkist bir renge brnmesi1322; Ocak ynetiminin son yllarda faist dnceye sempati duymalar ne srlmektedir. 1323 Btn bu iddialara ramen Trk Ocaklarnn kapatlmasnda, parti dnda ok gl bir rgt yapsnn olmas partiye potansiyel bir rakip olarak alglanm olmas ihtimali olduka yksektir.1324 CHFnin III. Byk Kongresinde Halkevlerinin kurulmasna karar verilmitir. Bu kararn Mustafa Kemalin kafasnda, SCF bunalmndan sonra km olduu yurt gezisi srasnda olutuu tahmin edilmektedir. Sovyet Rusya halk eitiminden ve faist talyann genlik rgtlerinden etkilenildii iddialar da sz konusudur.1325 Fakat bu Ocak, balangta dnld gibi bir genlik rgt deil, btn halk bnyesine almay planlayan ve CHP ideolojisinin benimsetilmesine arac olan bir kuruma dnmtr.1326 15 ubat 1932de 328 kii muhtelif ubelere kaydolmaya balam ve Recep Peker Bey de Ankarada oturan bir kii sfatyla, bu ilere n ayak olmak iin genlik ve spor ubesine kaydolmu1327; ancak Halkevleri resmen 19 ubat 1932 tarihinde 14 il merkezinde faaliyetine balayabilmitir. CHF

1321 1322

etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983, s. 52. 1924 ylnda TBMM Muhafz ktasndan baz subaylarn Trk Ocana ye olmak istemeleri karsnda, saf Trk olup olmadklarnn aratrlmak istenmi; bu durum karsnda ise o zaman Muhafz Ktas komutan olan smail Hakk (Teke) bata olmak zere baz subaylar ok sert tepki gstermilerdir. Bkz. Soyak, a.g.e., s. 454. 1323 Yetkin, Tek Parti Ynetimi, s. 54-60; Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 320. 1324 Trk Ocaklar bnyesinde yer alm olan Hasan Ferit Cansevere gre; Gazi Mustafa Kemalin ok iyi bir biimde rgtlenen bu Ocaklarn bir gn CHFnin karsna siyasal bir rgt olarak kabileceini dndn ifade etmektedir. Trk Ocaklar 1927 ylnda CHFnin denetimine girmi ve gelimesi yavalam olmasna ramen, 1931 yl itibariyle ye saysnn otuz iki bini, ube saysnn ise 267yi bulmasndan Ocan ne kadar gl olduu anlalmaktadr. Bkz. Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, Mente Kitabevi, stanbul, 1967, s. 313-315; z, a.g.e., s. 136; Erden, a.g.m., s. 56. 1325 Bagz, a.g.e., s. 194-195. 1326 Halkevi dare Heyeti Reisi Ziya Gevher Bey, halkevlerinin idealleri urunda bkmadan alacaklarn u szleri ile aklamtr: Bugn bin kii ile baladmz yarn yz deil iki bin, be bin kii ile bitireceiz. dealimizi uuru olmayan bir heves halinde yar yolda kaybetmeyeceiz. Halkevlerinin tarihinde byle hazin bir netice kaydedilmeyecek, her gn olduumuz gnden daha ileride daha kalabalk olarak bulunacaz. Bkz. Halkevinde okuma-yazma ve yabanc diller kursu ald Hkimiyet-i Milliye, 4 Birinciknun 1932, s. 1. 1327 Halkevinde alma hazrl, Hkimiyet-i Milliye, 16 kincikanun (ubat) 1932, s. 1.

240

Genel Sekreteri Recep Peker, 19 ubat 1932de Ankara Halkevinin al konumasnda, Halkevlerinin al amacn yle aklamtr: CHFnin Halkevleriyle takip ettii gaye, milleti uurlu, birbirlerini anlayan, birbirlerini seven, ideale bal bir halk ktlesi halinde tekilatlandrmaktr Evler siyas bir messese deildir. Halkevleri CHFnin siyasi bnyesinden ayr, siyasi mahiyette almadan bsbtn uzak ve fakat idare noktasnda Frkaya bitiik bir mahiyet araz eder1328 Devrim ideolojisinin halka iletilmesinde ve benimsetilmesinde nemli bir rol oynayacak olan Halkevlerinin dokuz alma kolu (ubesi) vard. Bunlar: 1- Dil, Edebiyat, Tarih 2- Gzel Sanatlar 3- Temsil 4- Spor 5- timai (Toplumsal) Yardm 6- Halk Dershaneleri ve Kurslar 7- Ktphane ve Yayn 8- Kycler 9- Mze ve Sergi.1329 CHFnin hazrlad Halkevleri ynetmelie gre bir yerde Halkevinin alabilmesi iin; dokuz ubeden en az n kurmaya yeter derecede ye bulmak, en az 200 kiiyi toplayabilecek bir salon ve baz fiziki artlara haiz bir bina bulmak artt. Ayrca en az bir odac ve bir memur ayl ile dier zorunlu harcamalar karlayabilecek bir bteyi salayabilmek gerekiyordu. Bu zorluklar yeni bir formln gelimesine neden olmu ve Halkodas uygulamasna balanmtr.1330 Halkevi says 1933te 55e, 1934te 80e, 1935te 103e, 1938de 210a, 1946da ise 455e km; buna mukabil Halkodas says 1933te 4066, ye says 40 bin kadarken, ye says 1940 ylnda 130 bine ykselmitir.1331 yelik ve faaliyetlere katlma herkese akken, Halkevleri ynetim organlarna ancak CHP mensuplar aday olabilmektedir. yelerin ounluunu serbest meslek sahipleri, aydnlar, devlet memurlar ve zellikle retmenler oluturmaktayd. 1332 1932-1940 yllar arasnda Halkevleri partinin tartlmaz bir biimde ideoloji merkezi haline gelmi ve bu dnem ierisinde 23.750 konferans verilmi, 12.350 oyun sahnelenmi,

1328

Kabasakal, a.g.e., s. 154; Sylevler 1932-1941, CHP Genel Sekreterlii Halkevleri ve Halkodalarnn Onuncu Yl Yaynlarndan, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara, 1942, s. 41-46; Hakimiyet-i Milliye, 20 ubat 1932. 1329 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1839-1950), mge Kitabevi, Ankara, 1995, s. 315; CHP 15. Yl Kitab, s. 15-17. 1330 Halkevleri ynetmelii hakknda daha detayl bilgi iin bkz. CHF Halkevleri Talimatnamesi, Hkimiyet-i Milliye Matbaas, Ankara, 1932, s. 5-7; Halkevleri, CHP stanbul l Genlik Kolu Yayn: 4, Haz: Tarhan Erdem-. Seluk Erez, evket nal Matbaas, stanbul, 1963, s. 10-11. 1331 1945 Ylnda Halkevleri ve Halkodalar, Dou Basmevi, Ankara, 1946, s. 31-32. 1332 Kabasakal, a.g.e., s. 157-158.

241

9.050 de konser icra edilmitir.1333 1950lerde Halkevlerine kar eletirilerin merkezinde bu rgtn devlet kaynaklarn kullanarak CHPye bal olarak faaliyet gstermesi ve buralardan halkn uzaklamas gsterilmitir. Sonunda Halkevlerinin mlkiyeti 1951 ylnda karlan kanunla, devlete devredilmitir.1334 4.8.6. Kadro Hareketi, Kadro Dergisi ve lk Dergisi Dnem ierisinde halklkla devletilik uygulamalar arasnda ortaya kan kopukluu giderme ynnde bir adm olarak Kadro Hareketi ortaya kmtr. Ocak 1932 ile Ocak 1935 tarihleri arasnda yaynlanan Kadro dergisi, dnemin halklk ve devletilik anlaylarn tutarl bir tezde birletirmeye alan, bir ksmn eski Marksistlerin oluturduu bir grup tarafndan karlmtr.1335 Dergiyi yaynlamaya balamadan nce Yakup Kadri (Karaosmanolu), CHF Genel Sekreteri Recep Beye mebuslara ve halka CHFnin ilkelerini anlatmak, partinin fikir ve nc kadrosu olmak iin bir dergi karacaklarn aklamtr. Recep Bey ise bu fikre; Bu vazife bizimdir, ben sana veremem szleriyle kar kmtr.1336 Atatrkn onaydan sonra Kadro dergisi, 1932 ylnda Yakup Kadri tarafndan karlmaya balanmtr. lk saysnn smet nn imzal bir yazyla sunulmas da, derginin siyasal iktidar tarafndan desteklendii anlamna gelmektedir. Derginin kurucular arasnda evket Sreyya (Aydemir), Vedat Nedim (Tr), smail Hsrev (Tkin) ve Burhan Asaf (Belge) olup, sonradan baka yazarlarda dergide yazmaya balamlard. Bu dergide yazanlara, bu dergideki dncelere katlp evresinde toplananlara Kadrocu denilmitir.1337 Kadrocular, devletilik anlayna biraz farkl perspektiften bakarak, daha sistemli ve zel teebbsleri de kontrol eden bir anlay benimsemilerdi.1338 Kadro dergisi yazarlar, Kemalizmin ieriini sosyo-ekonomik grleri ile doldurmaya almlar, fakat daima grleri

1333

M. Rauf nan, Atatrkn Halklk lks, Atatrk ve Halk Evleri, Atatrk Dnce zerine Denemeler, Halkevleri Atatrk Enstits Yaynlar, Ankara, 1974, s. 103. 1334 Bkz. TBMM Z.C., IX. Dnem, C. 9, s. 677-678. 1335 Makal, a.g.e., s. 122. 1336 Hakk Uyar, Resmi deoloji ya da Alternatif Resmi deoloji Oluturmaya Ynelik ki Dergi: lk ve Kadro Mecmualarnn Karlatrmal erik Analizi, Toplum ve Bilim, S. 74, 1997, s. 182-183. 1337 Gololu, TPC (1931-1938), s. 95; Yetkin, Tek Parti Ynetimi, s. 113; evket Sreyya Aydemir, nklp ve Kadro, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1990, s. 7-8. 1338 Vedat Nedim Tr, Bizde Hususi Teebbsn Zaferi, Kadro, S. 13, 1933, s. 16.

242

ikyet konusu olmutur.1339 Yakup Kadrinin 1931-1934 yllar arasnda 31 kez Mustafa Kemal ile grmesi de bu durumu aka ortaya koymaktadr. 1340 Taner Timur, evket Sreyya Aydemirin anlattklarndan yola karak, Kadrocularn zellikle ekonomik fikirlerinden dolay, Bankas evrelerinin hcumlar sonucunda tasfiye edildiini savunmutur.1341 Recep Peker, CHFnin ve Halkevlerinin ubat 1933ten itibaren kard lk dergisini1342, Kadronun karsnda nklbn ideolojisini oluturmada alternatif olarak grmtr.1343 lk dergisi sosyo-kltrel adan yaklat Kemalizme halk ve/veya kyc, siyasal ve kltrel bir ierik kazandrmak istemitir.1344 Kadrocu ve lkc/Pekerci yaklamlar otoriter bir resm ideoloji (Kemalizm) oluturmaya ynelmiler ve bu giriimleri bizzat Atatrk tarafndan engellenmitir. Bu erevede, Kadro dergisinin imtiyaz sahibi Yakup Kadri Bey 1934te Tirana eli olarak gnderilirken1345; Recep Pekerde 1936da CHP Genel Sekreterlii grevinden uzaklatrlmtr. 4.8.7. Darlfnundan Modern niversiteye Gei Tanzimat Dneminde younlaan Batllama abalarna paralel olarak, yetersiz kalan medreselerin yannda, mspet bilimleri retecek niversite olarak 1863te Darlfnun1346 kurulmu, fakat resmen al 8 ubat 1870te sadrazam

1339

Yakup Kadri kendisi ile ilgili ikyetler konusunu Politikada 45 Yl adl eserinde Beyolunda rastlad arkada Vasf narn aznda yle anlatmaktadr: Vasf bana; Geen akam sarayda idim. Sofrada sana kar epeyce iddetli bir yaylm ateinin aln ahit oldum. Demi ve ilave etmiti Gya sen Kadro mecmuasnda iktisad siyasetimizi baltalayan ve hatta Recep (Peker)in iddiasna gre rejimin temellerini sarsan neriyatta bulunuyormusun. Bu, byle devam ederseymi ktisat Vekili Celal Bey tuttuu yolda ilerleyemezmi. te yandan CHPde hiziplemek tehlikesine maruz kalrm. Sofra kalabalkt. Biri durdu, br syledi. Rahmetli Vasf, hi phe yok ki, bunlar beni uyarmak iin anlatyordu. Fakat bende artk kendimi savunma takati kalmamt Bkz. Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 112. 1340 Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi, KBY, Ankara, 1994, s. 61-62. 1341 Timur, a.g.e., s. 168. 1342 1937ye kadar lknn imtiyaz sahibi N. Kemal Kymen, umum neriyat idare eden Necip Ali Kkadr. Recep Peker ise CHPnin dergi sorumlusudur. Bkz. Tazegl, a.g.e., s. 157-158. 1343 Recep (Peker), lk Niin kyor?, lk, C. 1, S. 1, ubat 1933, s. 1-2. 1344 Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 325. 1345 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 24, TBMM Matbaas, Ankara, 1934, s. 14; Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 325; Yakup Kadri Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1967. 1346 Darlfnunun Fransada laik eitimi gelitirmesi ile tannan ve Osmanl Maarif Vekilliinde uzmanlk grevi yapm olan Mr. Victor Duruyn tavsiyesi ile ald tahmin edilmektedir. Ama Osmanl Darulfnunu bizim anladmz anlamda bir niversite deildir. retmenleri, dersleri, snflar filan yoktur. Devrin tannm bilim adamlarnn ve saygn paalarnn serbest konferanslar verdii bir program olarak alglanmaldr. Bkz. Bagz, a.g.e., s. 180.

243

ve devlet ricalinin katlmyla gereklemitir.1347 Ancak Darlfnunun Batl anlamda tekilatlanp gelimesi ve modern bir eitim vermesi uzun yllara ramen mmkn olmamtr.1348 Birinci Dnya Savandan sonra Darlfnun iin Almanyadan profesrler getirilmesine, slah iin bu kurulua frsat verilmesine ramen bunlar yaplamaynca, niversite konusunda almalar balatlmtr.1349 20 Nisan 1922 tarihili Nizamname ile Darlfnunun ad stanbul Darlfnunu olmu, Avrupa niversiteleri seviyesine ykselmesi ise ancak 7 Austos 1925 tarihli Nizamname ile baarlmtr.1350 1930lu yllara gelindiinde artk herkes Darlfnunun daha iyi bir hale getirilmesine inanmaya balamt. Bu dncenin gelimesinde en nemli faktrler arasnda; niversite hocalarnn ilmi faaliyetlerinde yetersiz grnmeleri, birbirleri ile baz nedenlerden dolay ekimeleri, Mustafa Kemalin bir kltr politikas haline gelmi olan dil ve tarih hareketini acmaszca eletirebilmeleri saylabilir. niversite hocalarnn bu tutumlar zerine hkmeti ve devrimleri destekleyen baz gazete ve dergiler1351 yazlaryla niversite hocalarna tamamen cephe almlard.1352 CHPnin III. Byk Kongresinde yer alan programnda niversitenin slahndan sz edilmi1353; Maarif Vekleti, stanbul Darlfnununun slah iin svireden Pedagoji Profesr Albert Malcheyi stanbula armtr. Profesr Malche, 16 Ocak 1932de stanbula gelmi, daha sonra Ankaraya geerek Maarif Vekletinde konu zerinde incelemelerde bulunmutur.1354 21 Ocakta ise stanbula dnerek, Darlfnun zerinde ok kapsaml bir inceleme yapm ve bir rapor
1347 1348

Karal, Osmanl Tarihi, C. VI, s. 205. Cemalettin Takran, Atatrk lke ve nklplar, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 406. 1349 Darlfnundan niversiteye, Ulus, 1 Knunusani 1934. 1350 zkaya, Atatrk nklplar, s. 376. 1351 Burhan Asaf Belge 1933 tarihli yazsnda, Darlfnnu denetlemeye memur edilen kurulun, Darlfnunda ilmi eksikliin yan sra ahlak bozukluun da olduunu tespit ettiini ifade etmektedir. evket Sreyya Aydemir ise ayn dergide yazd makalesinde; Darlfnunun Trk Devrimini anlayamamasndan ikyet ederek, bu kurumun ilim diye sunduu eyin kt eviri ve adaptasyondan ibaret olduunu iddia etmitir. Bkz. Burhan Asaf Belge, niversitenin Manas, Kadro, S. 20, 1933, s. 25; evket Sreyya Aydemir, Darlfnun ve nklp Hassasiyeti,Kadro, S. 14, 1933, s. 5. 1352 Bagz, a.g.e., s. 185. 1353 CHPnin Programnn ieriine baktmzda beinci ksmda mill talim ve terbiye bal altnda yer alan Darlfnun ve yksek mektepler alt bal ierisinde niversitede reform yaplaca u ifadelerle aklanmtr: Darlfnun slah ve tensik edilerek, lazm olan dereceye ykseltilecektir. Yksek mekteplerimiz kendilerinden beklenen neticeleri verebilecek mkemmeliyete getirilecektir. Bkz. Cumhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi ve Program. 1354 svireli Profesr geldi, Cumhuriyet, 17.1.1932.

244

hazrlamtr. Malchenin hazrlad bu raporda; niversitede bilimsel faaliyetlerin ve sosyal imknlarn gelitirilmesi, hocalarn kalitesinin ykseltilmesi ve retmenlere meslek kurslarn verilmesi tavsiye edilmitir.1355 1933 yl ierisinde Malche, tekrar Trkiyeye davet edilmi ve hkmet Malchenin hazrlad projeyi uygulamak zere; Malchenin bakanlnda Talim ve Terbiye Dairesi yeleri Avni (Baman) ve Rt (Uzel) Beyler, Mhendis Mektebi Mdr Kerim (Erim) ve Ankara Lisesi Mdr Osman (Horasanl) Beyden oluan bir Islahat Komitesi kurmutur. Ayrca Almanyada Hitlerin etnik politikasndan kaan bilim adamlarna niversitede grev verilmeye balanmtr.1356 Malchenin raporu dorultusunda, Atatrkn desteiyle 31.5.1933 tarihinde karlan 2252 sayl Kanunla, stanbul Darlfnunu 31 Temmuz 1933 tarihinden itibaren ortadan kaldrlm ve Maarif Vekillii, stanbulda stanbul niversitesi adl yeni bir niversite kurmaya memur edilmitir.1357 Atatrk, bu reformlar yaparken ilgin bir biimde brokrasi kesiminden destek deil, direni grmtr. 1933te yaplan niversite reformu ile Darlfnun hocalar gzden geirilerek yetersiz olanlarn grevlerine son verilmitir. Yeni niversitede bu hocalarn 151inden sadece 59una grev verilmi, dolaysyla 92 kiinin grevine son verilmitir. Keydere gre; bu yeni dzenleme, bir rneklik salamak uruna bamsz dncelerin ortadan kaldrlmas isteinden kaynaklanmtr.1358 zerklik kaldrlarak niversite, Eitim Bakanl emrinde idar ynden herhangi bir okul konumuna getirilmitir. Ayrca ilk defa bizim niversitemizde; faklte, rektr ve dekan gibi terimler kullanlmaya balanmtr.1359 niversite reformunun yapld dnemde yaanan belli bal skntlardan birisi niversitedeki hocalarn maalarnn azl, dieri ise profesr kadrolarnda yaanan skntlard. Doentler, maalarnn 200 liraya karlmasn aksi halde istifa
1355

Albert Malche, stanbul niversitesi Hakknda Rapor, T.C. Maarif Vekillii, stanbul 1939; Malche, Cumhuriyet gazetesinde kan bir demecinde Darlfnun ile ilgili grlerini aklamtr. Bkz. Darlfnun iin ne iyi ne de fena diyemem Cumhuriyet, 20.5.1932. 1356 Ergn, a.g.e., s. 175; 1933 ylnda yaplan niversite reformu srasnda yabanc bilim adamlarnn istihdam ile ilgili olarak daha geni bilgi iin bkz. Ersoy Tademirci, Belgelerle 1933 niversite Reformunda Yabanc Bilim Adamlar, Yay. Y., Ankara, 1992; Horst Widman, Atatrk niversite Reformu, ev: Aykut Kazancgil-Serpil Bozkurt, CTF Yaynlar, stanbul, 1981. 1357 Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1229; TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 15, s. 466. 1358 Keyder, a.g.e., s. 138-139. 1359 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 311.

245

edeceklerini duyurmulard. Dnemin gazetelerinde doentlerin iki temsilci seerek maa iinin veklet nezdinde takibini salayacaklar, ecnebi profesrlerin doentleri destekledikleri, hatta Trk profesrlerin de maalarna zam istedikleri yazlmtr.1360 24 Knunusani 1934 tarihinde niversitenin deiik birimlerinde incelemelerde bulunan Maarif Vekili Hikmet Bey, zellikle Tp ile Fen Fakltesinde ak olan baz kadrolarn, yabanc hocalardan istifade suretiyle kapatlacan aklamtr.1361 Yksekretimin Ankara ayanda, daha nce alan okullara ilaveten 1930da alm olan Ankara Yksek Ziraat Mektebi gelitirilerek, 10.6.1933te karlan 2291 sayl Kanunla1362 Yksek Ziraat Enstits adn almtr. Enstit; tabi ilimler, ziraat, baytar ve ziraat sanatlar adyla toplam drt faklteden mrekkep bir akademik kurulu olarak yaplandrlmtr.1363 4.8.8. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler Atatrk ada bir devlet iin siyasal alanda yaplan devrimleri yeterli grmeyerek, toplumsal ve kltrel alanlarda da atlmlar yapmtr. Sanat halka yaygnlatrabilmek ve sanata bilinli bir yn vermek iin 19 ubat 1932 ylnda kuruluu tamamlanan Halkevlerinde alm olan dokuz koldan birisinin de Gzel Sanatlar Kolu olduu grlmektedir. Ksa srede rgtlenmesini tamamlayan Halkevleri tarafndan alan sergiler, verilen konserler ve konferanslar vastasyla toplum sanat asndan bilinlendirilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda sanat alannda yaanan hareketlilik, 1930lu yllarda da artarak devam etmitir. Bir grup eitimci Avrupaya sanat alannda uzmanlk eitimi iin gnderilmitir. Gazi Eitim Enstitsnn bnyesinde, 1932 ylnda Resim- Blm almtr.1364 Bu blm Resim- retmeni yetitirdii gibi yetenekli sanatlarn Trkiyeye kazandrlmasnda da rol oynamtr. 1933 ylna gelindiinde ise resim alannda iki nemli gelimeden sz edilebilir. Bunlardan birisi ressamlar Nurullah Berk, Abidin Dino, Zeki Faik zer, Elif Naci, Cemal Tollu ve heykelci Zht Mridolundan oluan alt gen sanat

1360 1361

Doentlerin Maalar, Cumhuriyet, 4 Temmuz 1934, s. 1. Maarif Vekilinin ehrimizdeki Tetkikleri, Cumhuriyet, 25 Knunusani 1934, s. 1. 1362 Dstur, nc Tertip, C. 14, s. 1489. 1363 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 16, s. 134-139. 1364 Gazi Enstitsnde Beden Terbiyesi Faaliyetleri, Hkimyet-i Milliye, 20 Birincikanun, 1932.

246

tarafndan D Grubunun kurulmasdr. Bir dier gelime ise Ankarada Cumhuriyetin dzenlenmesidir. Onuncu
1365

Yldnm

dolaysyla

nklp

Sergisi

1934ten itibaren Trk mziinin mill benliini tam olarak bulmas ve modernlemesi konusunda nemli almalar yaplmtr. Atatrk, 1934 yl Meclis a konumasnda Trk musikisinin genel son musiki kurallarna gre ilenmesinden ve ykseltilmesinden sz etmitir.1366 23 Haziran 1934 tarihinde bu dorultuda bir adm atlarak, 2541 sayl Kanunla Mill Musiki ve Temsil Akademisi kurulmutur.1367 Bu gelimelerle birlikte eitim ve kltr alannda Cumhuriyet Dneminde niteliksel ve niceliksel byk bir gelime kaydedilmitir. 4.9. DRDNC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 4.9.1. Uluslararas Dostluk Siyaseti, Milletler Cemiyetine Giriimiz ve Balkan Antant Trkiye, 1930a gelindiinde, d ve i meselelerini byk lde zme kavuturmu olarak, uluslararas alana daha aktif bir biimde girebilecek durumdayd. Trkiye bu dnemde Bat ile przlerini byk lde gidererek, bata ngiltere olmak zere, dier lkelerle yaknlamaya ynelmitir. 1930da Atatrkn ok partili siyas hayat yolunda giriimde bulunmas da, bu geliime uygun dyordu.1368 Trkiye birok lke ile temas kurmu, Yurtta Sulh, Dnyada Sulh prensibiyle birok antlamaya imza koymutur. Meclis, 25 Mays 1932de 21 milletvekilinden oluan Parlamentolar Birlii Trk Grubunu oluturmu ve bu grup, ilk defa 20-26 Temmuz 1932de Cenevrede toplanan Hukuk, Sosyal ve nsani Sorunlar konulu 28inci konferansa katlmtr. Trkiye daha sonra Madridde 29uncusu, stanbul Yldz Saraynda 30uncusu yaplan Uluslararas Parlamentolar Birlii toplantlarna katlmtr.1369

1365 1366

Ycel, a.g.m., s. 424. Atatrkn Sylev ve Demeleri I, s. 378. 1367 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 280; Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 1329. 1368 Mehmet Gnlbol-mer Krkolu, Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Yay. Haz: Berna Trkdoan, AAMY, Ankara, 2000, s. 10-11. 1369 oker, TPT, IV. Dnem, C. I, s. 449-454.

247

Fransa ile aramzda dostluk ilikilerinin gelimesine ramen, zellikle skenderun ve Antakya konusundan kaynaklanan baz skntlar yaanmaktayd. Trkiyenin istedii 400.000 Trkn yaad bu blgede, haklarmzn en azndan Ankara tilafnamesi hkmleri erevesinde korunmasyd.1370 Bu blgede yaanan sorunlara ramen, Franszlarla yaplan baz antlamalar ve atlan admlar dostluk ilikilerinin artmasna zemin hazrlamtr. Fransasz Meclisinde 130 mebusun bir Trk-Fransz Grubunu tekil etmeleri1371; Trkiye-Suriye hududu zerindeki demiryollarn iletilmesi tarzna dair 2401 sayl Kanun 1372 ile 2402 sayl Suriyede Trklere ait emlk ve Trkiyede Suriyelilere ait emlk hakknda Kanun, gelien dostluk srecine katk salamtr.1373 Ruslar, Trkiye ile dostluk ilikilerini glendirmek iin 1931de Cumhuriyet Bayram trenine Babakanlar Litvinofu gndermilerdi. 1932 yl ierisinde d iliki alannda yaanan en dikkat ekici olaylardan birisi, Trokinin Trkiyeden ayrlmas olmutur. TBMM, 7.4.1934 tarihinde Sovyet Hkmetiyle 6 Austos 1928de imzalad antlamay alt ay daha uzatarak, iyi niyetini gstermitir.1374 Burdur Milletvekili Mustafa eref ve Isparta Mebusu Mkerrem Beylerin, Yunan Parlmentosu azasnn Trkiye Devlet demiryollarnda bedava seyahat yapabilmeleri hakkndaki kanun tasars, 4.6.1934te 2495 sayl Kanun olarak kabul edilmitir.1375 Yunan Parlamenterlerin demiryollarmzda bedava seyahat edebilme olanana kavumalar, ikili ilikiler asnda nemli bir adm olmutur. Dostluu artrc faaliyetler ierisinde yabanc lkelere yaplan seyahatler ve Trkiyeyi ziyarete gelenlerin arlanmas ayr bir yer tekil etmektedir. Babakan smet Paa, Macaristan ve Yunanistan seyahatlerine km ve byk dostluk gsterileri ile karlanmtr. Mustafa Kemal Paada birok yabanc devlet adamn ok samimi dostluk hisleriyle en iyi ekilde arlamtr.1376 Trkiyeye yaplan bu

1370 1371

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 300. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 20, s. 4-5. 1372 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, s. 4-6, 21. 1373 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, s. 7, 22. 1374 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 21, s. 7-8, 22. 1375 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 22, s. 307-308; C. 23, s. 38. 1376 Yabanc devlet adamlarnn ziyaretleri haknda bkz. Gololu, TPC (1931-1938), s. 36-37.

248

ziyaretlerin en nemlilerinden birisi 10 Haziran 1934te ran ahinah Rza ah Pehlevinin yapm olduu ziyarettir.1377 I. Dnya Sava sonrasnda kurulan Milletler Cemiyeti daha ok ngiltere ve Fransann denetiminde kalm ve onlarn karlarna hizmet etmitir. Trkiyenin 1930 ylna doru milletleraras almalara aktif olarak katlmas er ge Milletler Cemiyetine gireceini gstermekteydi.1378 Fakat Trkiye, Milletler Cemiyetinin Musul konusunda ngilterenin etkisinde kalarak Trkiye aleyhine karar vermesi ve Trkiyenin SSCB ile yapt 1929 protokol erevesinde, Cemiyete giri konusunda SSCBye danmak zorunda olmas dolaysyla, Milletler Cemiyetine giri konusunda bir sre isteksiz davranmtr.1379 Trkiye, 1931 ylna gelindiinde prensip olarak Milletler Cemiyetine girmeye hazr olmasna ramen baz tereddtler tamaktayd. 15.7.1931 tarihinde zmir Mebusu Vasf Beyin imdiye kadar niin Cemiyeti Akvama girilmediini sormas zerine Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Bey, Cemiyete girme fikrini esasen benimsediklerini fakat tam yelik peinde kotuklarn aklamtr.1380 Trkiye, Atatrkn direktifleri zerine, Milletler Cemiyetine kendisi mracaat ederek deil, Tekilt tarafndan davet edilerek girmek istiyordu. Bu davet 6 Temmuz 1932 tarihinde, spanya temsilcisinin teklifi ve Yunan temsilcisinin destei ile gereklemitir.1381 Davet, Trkiyenin Bern Elisi Cemal Hsn (Taray) Bey vastas ile yaplmtr.1382 Trkiye, Cemiyetin yapt toplantda mevcut 43 devletin ittifakyla, 18 Temmuz 1932 tarihinde Milletler Cemiyetine kabul edilmitir.1383 Trkiye uluslararas diplomasi alannda takip ettii iyi ilikiler erevesinde, Balkan devletleriyle de yakndan ilgilenmeye balamtr. Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan, Romanya, Arnavutluk ve Bulgaristann katlmlaryla, 1930-1933 yllar
1377

Bavekil smet Paann ran ahinahnn Trkiyeyi ziyaretinden duyduu memnuniyetini dile getirdii, Meclisin 18.6.1932 tarihli birleimi iin bkz.TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 23, s. 220-221. 1378 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 95-96. 1379 lhan Uzgel, Trk D Politikas, C. I: 1919-1980, Editr: Baskn Oran, letiim Yaynlar, 9. Bask, stanbul, 2004, s. 309-310. 1380 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 133. 1381 Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt Arasn, Trkiyenin Cemiyete davet edilmesiyle ilgili Mecliste yapt konuma iin bkz. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 9, s. 536-537. 1382 Gololu, TPC (1931-1938), s. 58. 1383 Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih (1919-1939), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No: 30-12, Gney Matbaaclk ve Gazetecilik T.A.O., Ankara, 1953, s. 221; Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi, (C. 1-2: 1914-1995), Geniletilmi 11. Bask, Alkm Yaynevi, stanbul, s. 337.

249

arasnda drt tane Balkan Konferans yaplmas ilikileri iyice artrmtr.1384 talya ve Almanyann izlemi olduklar tehditkr politikalar, bu devletleri daha sk ibirlii anlayna yneltmitir. Yunan Dileri Bakan M. Maimos byk devletlere Balkan Paktn anlatmak iin seyahatler yapmtr. ngiltere ve Fransz devlet adamlar Pakt desteklemiler; talya ve Bulgar basn ise pakt dncesini eletirmilerdi.1385 ubat ay banda Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri Bakanlar Belgratta toplanarak Balkan Antantnn taslan hazrladlar. 9 ubat 1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya maddeden oluan bir snrlar korumaya ynelik Balkan Antantn imzaladlar.1386 Balkan Pakt ierisinde Bulgaristann yer almamas1387, Paktn geleceini tehdit etmi ve 1940ta Belgratta yaplan toplantdan sonra yeler birbirinden kopmutur.1388 4.9.2. Elilik ve Konsolosluk alanlaryla lgili Dzenlemeler Meclis, elilik alanlarnn ekonomik durumlarn dzeltmek iin baz kanunlar karmtr. 19.7.1931 tarihinde daha nce karlm olan 1452 ve 1489 sayl kanunlara ek bir kanun Meclis tarafndan kabul edilmitir. Bu kanunla; elilik, maslahatgzarlk ve konsolosluk alanlarnn temsil cretleri belirlenmitir.1389 Dileri Bakan Tevfik Rt Beyin 12.12.1931 tarihinde Mecliste syledii: Arkadalarm, memurlarmzdan azam hizmet, azam faaliyet istemek, ne kadar hakkmz ise onlara para vermek ve onlar doyurmak ta hakkmzdr. Bedava alnz gibi bir ey demeye hakkmz yoktur1390 szlerinden, dileri alanlarnn ekonomik adan olduka sknt yaadklar anlalmaktadr. Tevfik Bey konumasnn devamnda, hariciye memurlarnn maalarndan tasarruflar yaplmasn, onlar yoksullua srklemek olarak yorumlamtr. 28.12.1931de karlan 1906 sayl Kanunla ise ecnebi memleketlerinde alan memur ve mstahdemlerin ekonomik durumlarnda iyiletirici dzenlemeler yaplmtr.1391 7
1384 1385

Uarol, a.g.e., s. 466-467. Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 103-104. 1386 Dstur, nc Tertip, C. 15, s. 185; Cumhuriyet, 12 ubat 1934, s. 1. 1387 Atatrk, Balkan Paktnda Bulgaristann yer almamasn; talyann peyki olmalarna balayarak, beraber tavr alm olabileceklerini ifade etmitir. Bkz. Dilek Barlas, Atatrk Dneminde Trkiyenin Balkan Politikas Atatrk Dnemi Trk D Politikas, AAMY, Ankara, 2000, s. 279. 1388 kran Gne-Ali Hikmet Alp, Trkiye D Politikasnda 50 Yl. Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Ankara, 1974, s. 308-359. 1389 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 3, s. 205-206. 1390 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 5, s. 66-67. 1391 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 5, s. 118.

250

Ocak 1933te karlan 2087 sayl Kanunla, Sovyet Rusyada bulunan elilik ve konsolosluk memurlarndan be liraya kadar temsil tahsisat olanlarn temsil tahsisatlarna, misle kadar zam icrasna Hariciye Vekili memur klnmtr.1392 Hariciyemiz asndan 1932 ylnda nemli bir gelime yaanmtr. lk kadn hariciye meslek memuru olan Adile Ayda, 1932 ylnda greve balam, evlenmesi sebebiyle bir mddet sonra grevden ayrlm; fakat 1958 ylnda tekrar Bakanla dnerek, Eli-Mstear rtbesine kadar ykselmeyi baarmtr.1393

1392 1393

TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 12, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 28. Girgin, a.g.e., s. 140.

251

V. BLM BENC DNEM TRKYE BYK MLLET MECLS (1935-1939) 5.1. BENC DNEM TBMMNN AILMASI VE FAALYETLER CHF Grubu, 14 Kasm 1934te Cemil Beyin bakanlnda toplanarak, 1935 yaznda TBMM seiminin yenilenmesine karar vermitir. Seimin yenilenmesi gerekesi balca iki nedene dayandrlmtr. Bunlardan birincisi seimin anayasa gereince yenilenmesi, ikincisi ise uluslararas alanda gerginleen durum karsnda seim vastasyla lkede bir rahatlama salanmas anlaydr. 1394 TBMMnin 5 Aralk 1934 tarihli oturumunda Malatya Milletvekili smet nn, Tekirda Milletvekili Cemil Uybadn ve Ktahya Milletvekili Recep Pekerin seimin yenilenmesine dair verdikleri nerge oybirlii ile kabul edilmitir.1395 5 Aralk 1934te karlan 2598 sayl Kanunla, seim kanununda baz deiiklikler yaplmtr. Bu deiiklikler arasnda; her krk bine kadar nfusa bir milletvekili seilmesi, semen yann 18den 22ye karlmas ve zkr=erkekler kayd kaldrlarak yerine kadn, erkek tabirinin konulmas saylabilir.1396 22 Aralk 1934te karlan 2631 sayl Kanunla, her nahiye dhilinde kadn ve erkek nfustan her 400 kii iin bir ikinci semen seilmesi; 600e kadar 1, 601den 1000e kadar 2, 1001den 1400e kadar 3 ve fazlas iin ayn yntemin uygulanmas istenmitir.1397 Seim kararnn alnmasna ramen TBMM, almalarn srdrmekteydi. Cemil Uybadnn Byk Millet Meclisinin 1 Mart 1935 tarihine kadar tatiline dair takriri TBMM tarafndan ittifakla kabul edilmi, ardndan TBMMnin Drdnc Dnemi Meclis Bakan Kzm zalpin yapt bir konumayla kapanmtr.1398 1935 seimlerine 2.716.846s kadn, 2.828.503 erkek olmak zere toplam 5.545.349 semen katlmtr.1399 Kadnlarn siyasal yaama girmelerinin salanmasna ramen itiraklerinin istenilen oranda gereklemedii grlmektedir. kinci semen listesinde kadn semenlere rastlanmasna ramen bunlarn daha ok
1394 1395

Meclisin yenilenmesi Frka Grubunda kabul edildi, Cumhuriyet, 15 Terinisani 1934, s. 1. TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 81. 1396 Erdem, a.g.e., s. 166; Kadnlar mebus intihb edecek ve edilecekler, Cumhuriyet, 4 Birinciknun (Aralk) 1934, s. 1. 1397 Erdem, a.g.e., s. 167; Tuncer, a.g.e., s. 93. 1398 TBMM Z.C., IV. Dnem, C. 25, s. 309-310. 1399 1935 Saylav Seimi, Dahiliye Vekaleti Vilayetler daresi Umum Mdrl Yaynlar, Ankara, 1935, s. 45.

252

parti yneticilerinin ve brokratlarn elerinden meydana geldii, yzde 20lik kotaya ramen saylarnn yetersiz kald anlalmaktadr.1400 1935 seimleri esnasnda ok ilgi ekici bir biimde stanbul Kltr Mdrl bir genelge yaynlayarak, ilkokul rencilerinin seim yerlerine gtrlerek, seim sistemi zerinde bilgi edinmelerini tasarlanm ve konuyla ilgili bir de rencilere dev hazrlatlmtr.1401 yelerinin ounluunu Atatrkn belirledii V. Dnem TBMM iin yaplan seimler sonucunda toplam 444 milletvekili seilmitir. Bu milletvekillerinden 150si ilk defa Meclise girmi, 294 eitli dnemlerde ksa/uzun sreli grev yapm, 48i ise Osmanl Mebusan Meclisinde grev almtr. lk defa milletvekili olanlardan 18inin ise kadn olduu grlmektedir.1402 Atatrkn tam destek verdii mstakil adaylar1403 iin TBMMde 16 kiilik yer ayrlmt. Fakat kontenjan ayrlan Tokat, Yozgat ve Ktahya illerinde CHP Riyaset Divannca aday gsterilmesinden dolay, bamsz 13 milletvekili seilebilmitir.1404

1400 1401

z, a.g.e., s. 162; Ulus, 16 kincikanun, 19 Sonkanun 1935. Cumhuriyet, 20 kincikanun 1935. 1402 Bu kadn milletvekilleri ve seildikleri yerler yleydi: 1- Mersin Belediye Meclis yesi Emine Mebrure Gnen-Afyonkarahisar, 2- Muhtarlk yapan Sat rpan (olu)-Ankara, 3- retmen Trkan Batu (rs)- Antalya 4- retmen Sabiha Gkl (Erbay)-Balkesir 5- ifti ekibe nsel-Bursa 6retmen Hatice zgener-ankr 7- retmen Huriye Baha niz-Diyarbakr, 8- Doktor Fatma (akir) Memik, 9- stanbul Encmen yesi Nakiye Elgn-Erzurum, 10- Okul mdiresi Fakihe ymen-stanbul, 11- Gazeteci, zmir Belediye Meclis yesi Benal Nevzat (tar) Arman-zmir, 12Kayseri Belediye Meclis yesi Ferruh (Ferruha) Gpgp-Kayseri, 13- Bolu Belediye Meclis yesi Bahire Bediz Morova (Aydilek), 14- retmen Mihri (ffet) Pekta-Malatya, 15- retmen (Aye) Meliha Ula (Ekeman)-Samsun, 16- retmen, Adana Belediye Meclis yesi Esma Nayman-Seyhan, 17- retmen (Hatice) Sabiha Grkey-Sivas, 18- Okul mdiresi Aye Seniha Hzal-Trabzon. Bkz. hsan Gne, Trk Parlamento Tarihi, V. Dnem, C. II, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 2001. 1403 Akam, 3 ubat 1935, s. 1. 1404 Seilen bamsz milletvekilleri unlard: 1- Ankara: Dr. Nikola Taptas (ald oy: 1273), 2Afyon: Ber (Keresteciyan) Trker (666), 3- Antalya: Tayfur Skmen (580), 4- ankr: Mustafa (Galip) nsay (412), 5- Denizli: Em. General efik Trsan (707), 6- Eskiehir: stamat Zihni zdamar (422), 7- stanbul: Refet Bele (290), 8- zmir: Halil Mentee (1157), 9- Kastamonu: Nuri Tama (348), 10- Konya: Ali Fuat Cebesoy (1352), 11- Mula: Hsn Kitap (453), 12- Nide: Dr. Samoel Abravaya Marmaral (503), 13- Sivas: Mithat kr Bleda (868). Muhalif kimlii ile n plana kan General Refet Bele, stanbuldan bamsz aday olmu, 1600den ok ikinci semenin ancak 290nn oyunu alarak seilmeyi baarmtr. Bkz. Mahmut Gololu, Tek Partili Cumhuriyet (19311938), II. Kitap, Kalite Matbaas, Ankara, 1974, s. 154. Ayrca Atatrk, Drdnc Dnemde bamsz milletvekillerinden zmir Mebusu Halil Mentee ve Kocaeli Mebusu Srr Belliolunun tekrar mebus olmalarn istiyordu. Recep Bey ve smet nn, Halil Beye itiraz etmemelerine ramen Srr Beyin Meclisteki sert muhalefetinden dolay aday olmasndan yana deildiler. Oysa Atatrk, bu kiilerin Meclisteki yaptklar muhalefeti gayet doal grp faydal olduu kanaatini tamaktayd. Bkz. Soyak, a.g.e., s. 48-50.

253

Beinci Dnem TBMMye drt tane de Hristiyan saylav (milletvekili) girmitir. Bunlar: Bankaclktan emekli, Eskiehir imento Fabrikas Mdr olan Afyon Saylav Ber Trker, stanbul ili Etfal Hastanesi Gz Servisi efi olan Ankara Saylav Dr. Nikola Taptas, meslei avukatlk olan Eskiehir Saylav stamat Zihni zdamar ve Nide Saylav Dr. Samoel Abravaya Bleda idi.1405 CHP Genel Merkezi, ikinci semenleri tamamen kontrol ederek, bamsz adaylardan kendi istediklerini ikinci semenlere setirmitir. Dolaysyla TBMMde muhalif kimselerin olmasna scak baklmam, uygun grlenlere yeil k yaklmtr.1406 Beinci Dnem TBMM, 1.3.1935 tarihinde en yal ye olan Erzurum Saylav Necip Asm Yazkszn yapm olduu konuma ile almtr. Milletvekillerinin ant ime treninden sonra ankr Saylav Mustafa Abdlhalk Renda, 377 oy ile Meclis Bakan seilmitir.1407 Uzunca bir sre Meclis Bakanl grevini yerine getiren Balkesir Saylav General Kzm zalpin ise hi oy alamamas, dikkat ekici bir gelimedir. Bu duruma gereke olarak; Kzm zalpin karsn ve baz saylavlar alarak damad Saip Beyin valilik yapt Antalyaya tatile gitmesi, orada valilik tarafndan byk bir trenle karlanmas ve Atatrkn Antalyaya geldiinde arlanmasnda kullanlan kkte kalmas; Atatrkn de bu duruma ok sinirlenip Antalyaya gelerek, Kzm Paaya anszn bir baskn yapmas gsterilmektedir.1408 Meclis Bakanvekillikleri grevine ise 368 oy ile Hasan Saka (Trabzon), Nuri onker (Gaziantep) ve Tevfik Fikret Slay (Konya) seilmilerdi. 362 oyla kii idare amirlikleri grevine ve 374 oyla alt kii de ktiplik grevine seildiler. Arkasndan Cumhurbakanl seimine geilerek, Ankara Saylav Mustafa Kemal Atatrk, 386 saylavn verdii oyla ittifakla Reisicumhur seilmitir.1409

1405

Bkz. Gololu, TPC (1931-1938), s. 155; Gne, TPT, V. Dnem, C. II; Aznlk saylavlarnn en dikkat ekici ortak ynlerini; bu kiilerin bir aznlk saylav deil de, mstakil bir Trk olarak adaylklarn koyduklarn dile getirmeleri ve Atatrkn izdii hedeflere sk sk bal kalacaklarna dair beyanatlar oluturmaktayd. Mstakil saylav adaylarndan Dr. Abravayann Trk Milletinin mebusu olabilmek kadar byk eref ve nimet var mdr? sz bile Trk Milletine bak alarn gstermesi asndan olduka dikkat ekicidir. Bkz. Saylav namzetleri Atatrkn beyannamesiyle yarn ilan edilecek, Akam, 4 ubat 1935, s. 1, 4; Mstakil saylav namzetlerinin syledikleri, Akam, 5 ubat 1935, s. 1, 4. 1406 Hakk Uyar, Tek Parti Dneminde Seimler, Toplumsal Tarih, S. 64, Nisan 1999, s. 28. 1407 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 2-3. 1408 Uran, a.g.e., s. 271. 1409 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, s. 4.

254

V. Dnem TBMM, birisi olaanst olmak zere be dnem eklinde toplanm ve toplam 318 toplant ve 348 oturum yapmtr.1410 V. Dnem boyunca TBMMye eitli konularda olmak zere; 1202 tasar, 87 teklif ve 545 tezkere gelmitir. V. Dnem TBMM, yapm olduu almalar sonucunda 920 tane kanun kabul etmitir.1411 Genel Kurula gelen toplam 2112 mazbatadan 52 tanesi encmene iade edilmi, 12 tanesi hkmete geri alnm, 4 hkmete iade edilmi, 1 tanesi reddedilmi ve 33 tanesi de gndemde kalmtr.1412 Genellikle emeklilik, maa sorunlar, yerel yneticilere ve mahkeme kararlarna itirazlarndan oluan 4143 dilekeden 1854 (yzde 44.75i) ise karara balanmtr.1413 5.2. BENC DNEM TBMM DNEMNDE KURULAN HKMETLER VE KOMSYONLAR Seimlerden sonra yeni hkmeti kurma grevi yine Malatya Saylav smet nnye verilmitir. TBMMnin 1.3.1935 tarihli toplantsnda Malatya Saylav smet nn Bakanlnda kurulan cra Vekilleri Heyeti, Mecliste yaplan gven oylamasnda oylamaya katlan 343 kiinin tamamnn oyunu almay baarmtr. Gvenoyu alan Bakanlar Kurulu u kiilerden olumutur:1414 Tablo21 VII. nn Hkmeti (1 Mart 19351 Kasm 1937)1415 Bakanlk: Bakann Ad: Bavekil smet Paa (nn) Adliye Vekili kr Saraolu Mill Mdafaa Vekili Kzm zalp Dhiliye Vekili kr Kaya Hariciye Vekili Tevfik Rt Aras Maliye Vekili Fuat Aral Abidin zmen-Saffet Arkan (16.6.1935) Maarif Vekili Nafa Vekili Ali etinkaya ktisat Vekili Mahmut Cell Bayar Shhat ve . Muav. V. Refik Saydam Gmrk ve nh. V. Ali Rana Tarhan Muhlis Erkman-akir Kesebir (1.6.1937) Ziraat Vekili

S.No: 12345678910 1112-

1410 1411

Gne, TPT, V. Dnem, C. 1, s. 57-60. V. TBMM Dneminde %12,29 orannda bir kanun karlmtr. Bkz. Ezherli, a.g.e., s. 146, 151. 1412 Gne, TPT, V. Dnem, C. 1, s. 61. 1413 Armaan, a.g.e., s. 154. 1414 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, s. 5, 33. 1415 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, s. 5; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 157.

255

smet nn Bakanlnda kurulan cra Vekiller Heyeti ierisinde tek deiiklik Mill Mdafaa Vekletinde grlmektedir. Daha nce bu bakanlk grevini stlenen Diyarbakr Saylav Zeki Apaydnn Moskova Byk Eliliine tayini dolaysyla, yerine Atatrkn, Antalya gezisinden dolay kendisine krgn olduu, fakat gzden de karmad Balkesir Saylav Kzm zalp getirilmitir.1416 VII. nn Hkmetinin programnda ekonomi konusunda; deme sistemini kolaylatracak yeni bir ticaret sisteminin takip edilecei, sanayiye nem verilerek, kmr, eker ve imento da nemli indirimlerin yaplacandan sz edilmitir. Ayrca demiryollar, rhtmlar ve limanlarn devletin elinde bulundurulmasna nem verilecei de aklanmtr. D ileri konusunda ise; sulh ve emniyeti korumaya nem verilecei, yakn komularmzla iyi geinilecei, tekilatlanma konusuna gereken ehemmiyetinin verilecei ifade edilmitir.1417 Beinci Dnem TBMM Dneminde kurulan dier hkmetlere baktmzda karmza; 1.11.1937-11.11.1938 tarihleri arasnda grev yapan I. Bayar Hkmeti ile 11.11.1938-25.01.1939 tarihleri arasnda grev yapan II. Bayar Hkmeti kmaktadr. Dnem iinde smet nnnn babakanlktan istifa etmesi ve yerine Cell Bayarn grevlendirilmesi1418 tartlan konular arasnda yerini almtr. smet Paa, babakanlktan ayrlma kararn Atatrk ile beraber 17 Eyll 1937de ankaya Kknde yaptklar grmede beraber verdiklerini, ok yorulmasndan dolay babakanlktan affn Atatrkten istediini; Amerikaya bykeli olarak gnderilecei haberinin ise Tevfik Rt Arasn kardn savunmutur.1419 Aslnda Atatrk ile fikirleri tamamen uyuan Cell Bayarn Hkmet ilerinin bana getirilmesi gayet normal bir gelime olarak deerlendirilebilir.1420 I. Bayar Hkmetinde Shhat ve timai Muavenet Vekilliine Aydn Mebusu Hulusi Alata ve ktisat Vekilliine de Tekirda Milletvekili akir Kesebir getirilmitir. II. Bayar Hkmetinde ise daha fazla bakanlklarda deiikliklere gidilmitir.1421 Cell Bayar, CHPnin programndan ayr bir program takip etmeyeceklerini, fakat

1416 1417

Gololu, TPC (1931-1935), s. 157. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, s. 27. 1418 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, s. 10. 1419 nn, a.g.e., s. 548-555. 1420 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, s. 34-38. 1421 ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 157-217; Sanal, a.g.e., s. 151-152; Dal-Aktrk, a.g.e., s. 51, 84.

256

ekonomik konulara arlk vererek, bakanlk ilerini daha planl yrteceklerini aklamtr.1422 TBMM, Giresun Milletvekili Hakk Tark Usun, milletvekili saysnn artmasndan dolay encmene seilecek milletvekili saysnn da beer kii artrlmas dorultusunda verdii nergeyi, 13 Mart 1935 tarihinde kabul etmitir.1423 V. Dnemde; adliye, dileke, bte, iileri, dileri, saytay, iktisat, meclis ktphane, milli eitim, maliye, meclis hesaplarn tetkik, mill mdafaa, bayndrlk, shhat ve itimai muavenet, gmrk ve inhisarlar, anayasa ve tarm komisyonu olmak zere toplam 17 komisyon faaliyette bulunmutur. Bu komisyonlardan en fazla toplanan 371 kez olmak zere Bte Komisyonu, en az toplanan ise 20 kez olmak zere Meclis Ktphane Komisyonu olmutur.1424 5.3. BENC TBMMDEK PARLAMENTERLERN ZELLKLER VE TOPLUMSAL KKENLER 5.3.1. Milletvekillerinin Eitim Durumlar ve Meslekleri V. Dnem TBMMye katlan 444 milletvekilinden yurt dnda renim gren 41 kiiyi de deerlendirmeye kattmzda toplam 336 kii (yzde 75.67) yksek renim grmtr. Yksek rgenim grlen okullar arasnda en fazla yer igal eden okullar; 73 hukuk, 57si mlkiye, 45i harbiye ve 41i tp olarak sralanmaktadr. Ayrca ilkokul bitirenler yzde 4,2, ortaokul yzde 10,5, lise yzde 3,5, zel okul yzde 2,6, medrese yzde 3,1 olarak tespit edilmitir.1425 Her meslekten temsilcilerden olutuunu syleyebileceimiz V. Dnem TBMM, genel olarak bir deerlendirmeye tabi tutulduunda meslekleri; sivil idare, askerlik, eitim olan ve brokrasi kesimini oluturan milletvekillerinin toplam saysnn 215 ( yzde 48.72) olduu grlmektedir. Serbest meslek grubunda yer alanlarn oran yzde 29 olup, geriye kalan yzde 22lik bir oran ise giriimcilik bal altnda; ticaret, tarm, bankaclk, din gibi dier meslek gruplar

1422

I. ve II. Bayar Hkmetinin programlar hakknda bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 19-38; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 27, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 51-52; ztrk, T.C. Hkmetleri, s. 167-214, 219-223. 1423 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, Sra Says: 1, Ek: s. 1. 1424 Bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 1, s. 43-47, Ek: s. 1; Gne, TPT, V. Dnem, C. 1, s. 55. 1425 Turhan, Siyasal Elitler, s. 115; Gne, TPT, V. Dnem, C. 2, s. 808-809; Klal, a.g.m., s. 166.

257

oluturmaktayd.1426 Belgratta kan Vreme gazetesinin politika ksm efi M. Svetovski, Trk parlamentosu zerine yazd makalesinde; Meclisin, Trk milletinin en iyi dimalarndan olutuunu, en iyi hukukularn, vatana hizmetleriyle tannm generallerin, mehur niversiteli profesrlerinin, gzide hizmetlerde bulunmu valilerin, en iyi gazeteci ve airlerin seildiklerini aklayarak; V. Dnem TBMMye vgler yadrmtr.1427 IV. Dnem de saysal olarak azalan brokrasi kkenli milletvekilleri, V. Dnemde tekrar artarak neredeyse Meclisin yarsn oluturmulardr. Bu dnemde brokrasinin siyasi iktidarla ilikisi ok st dzeylere kmtr. Her siyasal sistemin belli bir etkinlikle fonksiyonunu srdrebilmesi iin, o sistemde toplumsal glerin arlklar orannda yer almas gerekmektedir. CHPde doal olarak Cumhuriyetin balang yllarndan itibaren brokrasiye yer veren bir parti hviyetini tamaktadr; nitekim CHP Trk toplumunda brokrasinin partisi olarak nitelendirilmitir.1428 Parti ve Hkmetin birletirilmesinde atlan en nemli admlardan birisi smet nnnn 18 Haziran 1936 tarihli genelgesidir. Bu genelge, memurlarn siyasal cemiyetlere girmesini yasaklayan Cemiyetler Kanununun 9. maddesiyle elimesinden dolay bazlar bu maddenin deitirilmesini istiyorlard. Atatrk ise bu grte olanlara kar karak unlar sylemitir: Ben bu madde de deitirilecek bir ey grmyorum. nk burada memurlarn siyasi cemiyetlere girmemesinden ama, onlarn benim partimden baka bir partiye katlmamas demektir. Bu bakmdan CHP bu ile madde hatta yararldr ve en katiyen nemli deitirilmemelidir.1429 Devletin btnlemesinin

gstergelerinden birisi de 20 Austos 1938de CHPnin alt oklu bayrann Ankara Vilayet ve Belediye Binasna Trk bayra ile beraber ekilmesi olaydr. ileri Bakan kr Kaya, btn vekletlere, valiliklere ve mill bankalar gibi yar resm kurululara gnderdii mektupla, bundan byle bayrak ekilmesi lazm gelen

1426

Bu meslek ayrm iin bkz. Gne, TPT, V. Dnem, C. 2, s. 811-812; Turhan, Siyasal Elitler, s. 109; Frey, a.g.e., s. 181; Ycekk, a.g.e., s. 160. 1427 Trk Parlamentosu, elit idaresi, Ulus, 13 lkknun 1936. Bkz. Ek: 11. 1428 aylan, a.g.e., s. 76. 1429 Bila, CHP Tarihi, s. 116-117; Uran, a.g.e., s. 249-250.

258

gnlerde Trk bayrann yannda, partinin alt oklu bayrann da ekilmesi talimatnda bulunmutur.1430 Tek parti devri boyunca, kiilerin seilebilme artlarn yerine getirmeleri, siyasal grlerinin olumlu olmas, aday olmalar iin yeterli grnse de; seimleri ynetme ve adaylar saptama CHPnin Genel Bakanlk Divannn iiydi. Tek parti devri boyunca bu uygulama geerliliini koruduundan, seimlerin kimler tarafndan kazanlmas gerektiine karar veren Partinin Genel Bakan, yani Mustafa Kemal Paadr.1431 Seimlerde ounlukla milletvekili adaylar brokrasi kkenlilerden belirlenerek Meclise tanmtr. Seilen bu elitler doal olarak brokratlarla iyi bir kordinasyon salamak suretiyle, lkenin adalamasnda ve devrimlerin yerlemesinde ok nemli grevler slenmilerdir. 5.3.2. Milletvekillerinin zlk leri zerinde Yaplan Dzenlemeler Byk Millet Meclisi azasnn tahsisat ve harcrahlar hakkndaki 1613 sayl Kanun, hl uygulamada bulunmaktayd. Bu kanun ile verilen tahsisat milletvekillerin seim blgelerinde yapm olduklar masraflar karlamaktan uzak grnyordu. Dolaysyla milletvekillerinin masraflarn karlamak iin 1613 sayl Kanunun baz hkmlerinin deitirilmesine dair bir kanun, Meclisin 8.2.1937 tarihli birleiminde karlmtr. Bu kanunla, TBMM yelerine aile harcrahlar da dhil olmak zere her toplant dnemi iin 1000er lira denmesi kararlatrlmtr.1432 Meclis ald baz kararlarla kukusuz ki; milletvekillerinin ekonomik olarak rahatlatlmasn ve alma verimlerinin artrlmasn hedeflemitir. 15.12.1937de 1042 sayl Kanunun 25. maddesi tadil edilerek, milletvekillerinin hviyet czdanlar ibraz etmeleri artyla, devlet demiryollarnda parasz seyahat edebilmeleri de bu dorultuda atlan kk bir adm olarak yorumlanabilir.1433

1430 1431

CHPnin alt oklu bayra resm binalara da ekiliyor, Ulus, 22 Austos 1938, s. 1. Bkz. Ek: 17. Ycekk, a.g.e., s. 116. 1432 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 108. 1433 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 21, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 64.

259

5.4. BENC TBMM DNEMNDE DAR ALANDAK GELMELER 5.4.1. Devlet Tekilat Alann Kapsayan Dzenlemeler 5.4.1.1. Cumhurbakanl ve Baveklet Tekilat Kanunlar zerinde Yaplan Deiiklikler Beinci Dnem ierisinde Cumhurbakanl Dairesi tekilat hakkndaki 2180 sayl Kanun zerinde yaplan tane deiiklik gze arpmaktadr. 14.5.1935te karlan 2180 sayl Kanunla, Genel Sekreterlie bal Bayaverlik dzenlenmi ve 9 Haziran 1936da zel Kalem Mdrl zerinde dzenlemeler yaplmtr. 20 Ocak 1939da ise 2180 sayl Kanunda bir deiiklik yaplarak Cumhurbakanl Dairesine bir Batabiplik eklenmi, ayrca 3011 sayl Kanunda yaplan deiikliklerle de Husus Kalem Mdrl ve Yaz leri Mdrlnn grevleri tespit edilerek, Cumhurbakanl Dairesi memurlarnn ne ekilde tayin ve terfi edecekleri belirlenmitir.1434 20 Mays 1933te karlan 2187 sayl Baveklet Tekilat Kanunu duyulan ihtiya zerine 12.4.1937de karlan yeni bir kanunla yrrlkten kaldrlmtr. karlan yeni kanunla Baveklet Tekilat; bir mstearn idaresi altnda Mstear Muavinlii, Hususi Kalem Mdrl, Kararlar, Neriyat ve Mdevvenat, Yaz leri, Ariv Dairesi, Sicil Dairesi, Evrak ve Levazm Mdrlklerinden oluturulmutur. Ayrca bu grevlere Babakann nerisi ve Cumhurbakannn onay ile atama yaplabilmesi kararlatrlmtr.1435 5.4.1.2. Meteoroloji leri Umum Mdrl ve Vakflar Umum Mdrl Tekilat Kanunlar lkede daha nceden var olan baz gzlem evlerinin tarmsal faaliyetler, savunma ve ticaret alannda daha verimli klnmas amacyla bir merkezde toplanarak bir genel mdrlk kurulmas kararlatrlmtr. 10.2.1937de karlan 3127 sayl Kanunla; Trkiyenin havas, suyu, iklimi ve umumiyetle meteorolojisi ile ilgili iler zerinde alan ve dier kurumlarla da irtibat halinde bulunacak olan Babakanla

1434 1435

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 29, s. 110. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 17, s. 53, 69.

260

bal olmak zere bir Devlet Meteoroloji leri Umum Mdrl kurulmutur.1436 Kanun tasars Mecliste grlrken en fazla tartma 15inci maddede yer alan genel mdrn Trk olmas ifadesi zerinde yaanmtr. Giresun Milletvekili hsan Skmen Bey bu gr; ok takdir buyrulur ki, bu ite asker mahiyet kesp etmektedir. Binaenaleyh orada bulunacak zatn ehemmiyetini Heyeti Aliyeniz takdir buyururlar. Bunun her halde Trk olmasnda isabet vardr1437 szleriyle ifade ederek, genel mdrn Trk olmasnn mecburiyetten kaynaklandn vurgulamtr. 1935 yl ierisinde Evkaf Umum Mdr Fahri Kiper, evkaf tekilat memur kadrosunda kstlamalara gidileceini, gelirlerin artrlacan, baz mdrlklerin lavedileceini, bazlarnn ise Ankaraya nakledileceini aklamt. Ayrca stanbul tekilat iin geici bir kadronun hazrlandn, otuz senesini doldurmu olan memurlardan 23nn emekliye sevk edildiini, grevlerinde yetersiz grlen 12 memurun ise aa alndn belirtmitir.1438 Meclis, vakflar zerinde kkl dzenlemelerini ise 17 Haziran 1938de kard 3461 sayl Kanunla yapmtr.1439 5.4.1.3. Beinci TBMM Dneminde Kurulan Umum Mfettilikler Babakan smet nn 1935te kt yurt gezisi srasnda, Umum Mfettiliklerin ok olumlu hizmetlerini yerinde tespit ederek bir rapor hazrlamt. Babakan hazrlad raporunda, Dou ve Kuzeydou Anadolu vilayetlerinde bir umum mfettilik kurulmasn istemitir.1440 Hkmet, bu fikri benimseyerek 6 Eyll 1935te 2/3199 sayl Kararnameyi karmtr. karlan bu Kararname ile Erzurum, Kars, Gmhane, oruh, Erzincan, Trabzon, Ar ve daha sonra da Rize vilayetlerini kapsayan nc Umum Mfettilikin kuruluu gerekletirilmitir. Trabzon merkezli bu mfettilik grevine 6.9.1935te Erzurum Milletvekili Hasan Tahsin Uzer, 30 Haziran 1940da ise Dhiliye Vekleti Mstear Nazif Ergin atanmtr. Bu atamaya kadar ki srete Mfettilie Haim can veklet etmitir.1441 Hkmet, Dersim blgesini kalkndrmak ve blgedeki isyanlar

engelleyebilmek iin bir Umum Mfettilik kurulmasn kararlatrmtr. nce

1436

Devlet Meteoroloji leri Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda 1936 ylnda hazrlanan kanun tasars iin bkz. BCA, (30.18.1.2/ 70.92.6); TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 130. 1437 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 133. 1438 Evkaf tekilat yaknda genletirilecek, Akam, 24 Austos 1935, s. 1. 1439 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 199. 1440 smet nnnn Dou illerini kapsayan yurt gezisi iin bkz. nn, a.g.e., s. 530. 1441 Koak, a.g.e., s. 160; Sleyman Haim can, SDN: 2678.

261

Munzur Vilayeti Tekilat ve daresi Hakknda bir kanun karlarak blgeye Tunceli ad verilmitir.1442 6 Ocak 1936da karlan 2/3823 sayl Kararnameyle ise Tunceli, Bingl, Elaz ve Erzincan vilayetlerini kapsayan Drdnc Umum Mfettilik1443 kurulmutur. Elaz merkezli bu mfettilie, 10 Ocak 1936da Sekizinci Kolordu Komutan Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan atanm ve bu grevi 1 ubat 1943e kadar srdrmtr.1444 Daha sonra srasyla bu greve; Korgeneral Muzaffer Ergder, 1946 ylnda ise Korgeneral Ekrem Baydar atanmtr. Umum Mfettilikler zerinde 1930 ylnda yaplan nemli bir dzenleme gze arpmaktadr. Bunun yan sra V. Dnem TBMM Dneminde ve daha sonraki dnemlerde yaplan dzenlemelere de rastlamaktayz. Umum Mfettilikler zerinde 19351445, 1936, 19381446 ve 1947 yllarnda tekilat asndan eitli dzenlemeler yaplmtr. Adana ve Mersin civarnda asayisizlik grlmesi zerine 27.6.1947 tarih ve 3/5899 nolu Bakanlar Kurulu kararyla, merkez Adana olmak zere el, Seyhan, Hatay, G. Antep ve K. Maran dhil olduu V. Umum Mfettilik kurulmutur.1447 Fakat bir mddet sonra umum mfettiliklerden vazgeilmeye balanmasyla 1 Ocak 1948den itibaren lavedilmeye balanmtr.1448 Umum mfettiliklerin hukuken ortadan kalkmasn salayacak sre ise Demokrat Parti Diyarbakr Milletvekili Mustafa Remzi Burakn 1952 ylnda Meclise sunduu tasar ile gereklemitir. Meclis, 21 Kasm 1952 tarihinde resmen umum mfettiliklere son vermitir.1449

1442 1443

Cemil Koak, Tunceli Kanunu Tarih ve Toplum, S. 44, Austos 1987, s. 7-8. TBMM Kav.M, C. XVI, s. 112, 115, 739; Dstur, nc Tertip, C. 17, s. 235-236; Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul, 1992, s. 62-63. 1444 Hseyin Abdullah Alpdoan, SDN: 3097; Koca, a.g.e., s. 176. 1445 TBMM tarafndan 16 Aralk 1935te karlan 2865 sayl I., IIInc ve IVnc Umum Mfettiliklerle Mavirliklerin Tekilat Kadrolar Hakknda Kanun ile Dou ve Gney Dou illerimiz kapsayan yerlerde zellikle gvenlik ve dier ilerde nemli vazifeler stlenecek kadrolar oluturulmutur. Bkz. Dstur, nc Tertip, C. 17, Baveklet Matbaas, Ankara, 1936, s. 91-98; Cumhuriyetin Onbeinci Yl Kitab, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1939, s. 74-80. 1446 Hkmet tarafndan Dou ve Trakya blgelerindeki illerde idare, emniyet, iktisad alanlarda Cumhuriyet rejiminin yksek icaplarna uygun gelimelerin salanmas amacyla 23 Mays 1938de Meclise bir kanun tasars verilmiti. Hkmet tasaryla, 19 yeni kadro talep ediyordu. Bunlar arasnda parti ileri iin bir memur talebi, CHP ile Umum Mfettilikler arasnda kurulan organik ba, giderek glendirecektir. Bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 297; Sra Says: 283, s. 1. 1447 Koca, a.g.m., s. 361. 1448 Umum Mfettilikler lavedilmesi ile ilgili olarak bkz. Cumhuriyet, 26.11.1947. 1449 Dstur, nc Tertip, C. 34, No: 16, s. 91, Kanun No: 5990; Resm Gazete, 9.11.1952, S. 8270.

262

5.4.1.4. Siyasi Mstearlklar ve Ynetim Alannda karlan Dier Kanunlardan Bazlar Srekli younlaan devlet ilerinin halledilmesinde vekillere yardm etmek, vekil olabilecek kiilerin yetimesine zemin hazrlamak amacyla, Anayasada yaplan deiiklikten sonra Trabzon Milletvekili Hasan Sakann hazrlad kanun teklifi sonucunda karlan 3117 sayl Kanunla, Siyas Mstearlklar kuruldu.1450 Falih Rfk Atay siyas mstearlklarn, Hkmet ile Kamutay (Meclis) arasndaki ilikileri kuvvetlendireceini, lkemizdeki demokrasiyi kuvvetlendirerek birlik ve beraberliin artmasna vesile olacan savunmutur.1451 Kanunla siyas mstearlarn adedini Bavekil belirledii gibi, bir veklete birden fazla siyas mstear da bulunabilecektir. Siyas mstearlar stlendikleri ilerden dolay ahsi sorumluluklar olup, cra Vekilleri Heyetinin toptan istifas ile grevleri son buluyordu. 1452 lk siyas mstearlklar ve siyasi mstearlar yleydi: Tablo22 Kurulan Siyas Mstearlklar ve Siyas Mstearlarn simleri 1453 Vekleti Siyas Mstearn Ad: Se. Yeri Adliye Vekleti Salah Yarg Kocaeli Mill Mdafaa Vekleti Necip Ali Kka Denizli Dhiliye Vekleti Abdlmuttalip ker Malatya Maarif Vekleti Nafi Atuf Kansu Erzurum Ziraat Vekleti Rza Erten Mardin ktisat Vekleti Ali Rza Trel Konya Nafia Vekleti Srr Day Trabzon Shhat ve . Muv. Vek. Dr. Hulusi Alata Aydn Maliye Vek. (2 Nisan 1937) Faik Baysal Kayseri Dileri Vek.(2 Nisan1937) Numan Menemenciolu Gaziantep Ziraat Vekleti Tahsin okan Kastamonu

S.No: 1234567891011-

Hkmet ile Meclis arasndaki ba glendirmek iin kurulmu olan siyas mstearlklar, Celal Bayarn Babakan olmasyla ortadan kaldrlmasna karar verilmitir. Esasen idare hayatmzda bir yenilik getireceine inanlan siyas mstearlklarn koruyucusu olan smet Paann aksine Atatrk, bu tekilat faydasz
1450

Dstur, nc Tertip, C. 18, Baveklet Matbaas, Ankara, 1936, s. 115-116; Resm Gazete, 8 ubat 1937, Say: 3537. 1451 Falih Rfk Atay, Siyas Mstearlar, Ulus, 28 Mart 1937, s. 1. 1452 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 108-109. 1453 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 249; Siyas mstearlklara kimler tayin edildi?, Ulus, 25, 26 Mart 1937, s. 1.

263

ve lzumsuz bulanlar arasndayd. 30 Eyll 1937 akam Babakan Celal Bayar, Siyas Mstearlar Baveklete ararak istifalarn istemitir.1454 Siyas Mstearlklarn sonunu zmir Mebusu Celal Bayar ve 18 arkada tarafndan verilen kanun teklifi hazrlamtr.1455 Kanun teklifinde Siyas Mstearlklarn lav ve devlet dairelerinin vekletlere ayrlmas gndeme gelmitir. Siyas Mstearlklardan dnlen fayda elde edilemedii, devlet tekilat zerinde zaaflar meydana getirdii gerekeleriyle kaldrlmalarna karar verilmitir. Dhiliye Vekletinin merkez tekilat zerinde ihtiyalar ortaya ktka dzenlemelere gidilmitir. 1930da karlan 1624 sayl Yasa ile daha nceden tespit edilen Hukuk Mavirlii, Nfus leri Umum Mdrl ve Seferberlik Mdrl kadrolar 12 Haziran 1936da karlan 3046 sayl Yasa ile yeniden dzenlenmitir. Daha sonra 1937de 3184 sayl Yasayla deiiklikler yaplm, 14 Ocak 1938de karlan 3046 sayl Yasa da bir deiiklik yaplarak, Mahalli dareler Umum Mdrl yeniden yaplandrlmtr. 30 Mays 1938de karlan 3409 sayl Yasayla ise tarada valilerin ilerini rahatlatmak iin btenin elverdii lde vali yardmclklarnn saysnn artrlmasna gidilmi; mektupu ve nfus mdrlerinin maalarnn artrlmas iin de dzenlemeler yaplmtr.1456 5.4.1.5. Polis Tekilat Kanununda Yaplan Deiiklikler Emniyet Genel Mdrl tarafndan yaplan bir almayla, polis tekilat ierisinde yeni ubelerin almasna ihtiya duyulduu, ada icaplara gre almalarn srdrlerek, deiik memleketlerdeki polis tekilatlarnn incelendii belirtilmekteydi. zellikle bu incelemelerden sonra lkenin ihtiyalar da gz nne alnarak, polis tekilat ierisinde ekonomik ve mal polis ubelerinin almasna karar verilmitir.1457 Kamutayn zerinde alt ve polislii tam bir meslek haline getirecek projesinin ana hatlar ksaca yleydi:1458 1- Polis kadrosunda bilgili memurlar artrmak iin tahsili orta ve daha yksek olanlara bte nispetinde maa verilmesi.

1454 1455

Uran, a.g.e., s. 256-257. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, s. 84, S. Says: 14. 1456 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 25, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 295, 297, S. Says: 197, 199. 1457 Polis tekilt iin yeni bir proje hazrlanyor, Akam, 21 Knunuevvel 1935, s. 1, 4. Ek: 15. 1458 Polisimiz iin rnek bir tekilat kuruluyor, Ulus, 14 Sonterin 1936, s. 2.

264

2- Polis kadrosunun memleketin ihtiyacna gre artrlmas. 3- Emniyet ilerinin ihtisas ubelerinde, yksek tahsil grm ihtisas sahiplerinin istihdam edilmesi. 4- Adl ilerde uzman polislerin yetitirilmesi. 5- htiya grlen yerlerde motorlu ve motorsuz polislerin oluturulmas. 6- Polisler iin apartmanlarn yaplmas ve yardm sandklarnn kurulmas. 7- Vilayetlerde emniyet mdrl, kazalarda ise emniyet amirliklerinin oluturulmas. 8- Asl, idar ve siyas polis blmlerinin oluturulmas. 9- Yaz, hesap ve levazm ileriyle uramak zere de muamelat memurluu snfnn kurulmas kararlatrlmtr. Yeni kanun projesi ile ada medeniyetin gerektirdii icaplara uyan, ileri dzeyde polis yetitirebilmek iin bir polis enstitsnn almas dnlm; karar ksa srede hayata geirilerek, bir polis enstits almtr.1459 lkede gvenli bir ortam hazrlamak Polis Tekilat Kanununun ada normlara gre yeniden dzenlenmesinden gemekteydi. Kanunla hedeflenen, polisi keyfiyet bakmndan cihazlamak ve polisi kemiyet bakmndan vazifesini hakkyla yapabilir hale getirmekti. Ayrca illerdeki polis saysnn artrlmas, polisin iyi tahsil grenlerden seilebilmesi iin meslein zendirilmesi ve polisin btn teknik ve vastalardan yararlanacak hale getirilmesi byk bir nem tamaktayd.1460 ileri Bakan, emniyet tekilat ile ilgili yapm olduu konumasnda polis tekilatna verdikleri nemi u szleriyle ifade etmitir: Zabta tekilat, zabta kuvveti bir memleketin bayra gibi, kanunu gibi istikll almetlerinden bir almettir. O milletin ve halkn namusunu, hayatn, haysiyetini ve maln kt emelli, kt ruhlu adamlara kar kanunun kalkm bir kalkan gibidir.1461 1937 ylnda grlmeye balanan Emniyet Tekilat Kanununa gre emniyet makamlar yle oluturulmutur: Vilayetlerde emniyet mdr, kazalarda
1459 1460

Polis Enstits bitti, Ulus, 22 Sonterin 1936, s. 2. Emniyet tekilatnda yenilikler Ulus, 24 Mays 1937, s. 1, 5. 1461 Kamutay polisimize dn sevgi ve gvenini gsterdi, Ulus, 1 Haziran 1937, s. 1, 5.

265

emniyet amiri veya emniyet komiseri, polis tekilat bulunan nahiye, iskele ve istasyonlarda ise emniyet komiserleri. Kanuna gre bu memurlar; vilayet, kaza ve nahiyelerle bulunduklar yerlerin emniyet ve asayiine dair ileri idare edeceklerdi.1462 Kanunla 43 olan emniyet mdr says 81e, 38 olan emniyet memuru says da 110a karlmtr. Byk ehirlerde inzibat ileriyle uraan ve saylar 28 olan merkez memurluklar ise kaldrlmtr. Kanunla, ba komiserlerin (birinci komiserlerin) saylar 134ten 165e, ikinci komiserlerin says 232den 295e, komiser muavinlerinin (nc komiserlerin) says da 766dan 869a karlmtr. 4.265 polis memuruna 1.400 daha ilave edilerek, Trkiyedeki polis kadrosu 5.624e karlmtr. 1937 yl itibariyle emniyet kadrosunda; 41 yksek tahsil, 33 lise, 211 orta tahsil ve 4.049 tane de ilk tahsil grm polis vard. Kanunla, emniyet tekilat mensuplarnn maalar da artrlm, bir polisin maa 16 liradan 20 liraya, bamfettilerin maa da 70 liran 80 liraya karlmtr.1463 Toplumda huzur ve sknetin koruyucusu olarak grlen polislerin maalarnda yaplan artlar sayesinde polisler ekonomik adan rahatlatlm ve daha mreffeh bir hayat srmeleri salanmtr. Polis tekilat zerinde yaplan dzenlemeler ile polislerin saylarnda nemli bir art salanarak; polislerin i younluu azaltlmtr. 5.4.1.6. lk Basn Kongresi ve Basn Birlii Kanunu Basn ile Basn Genel Direktrl arasnda sk bir ibirlii salamak amacyla Trkiyede ilk Basn Kongresi 1935 ylnda toplanmtr. Devlete toplanan kongrede, basnn yerine getirmesi gereken kltrel grevleri gelitirecek imknlar salamak, basn birliini kurmak ve basnn devlet eliyle kalknmasn salamak hedeflenmitir. Kongre toplandnda lkede 38 gnlk, 78 sreli gazete ve 127 dergi kyordu. Hkmetin ok gl olduu bu dnemde basn gdml bir dzene girmitir. 1937 ylnda Tan gazetesi, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii ile ilgili laubali yazlar ve devlet siyasetine zarar verecek tarzda yaynlar yapt gerekesiyle Matbuat Kanununun 50nci maddesine gre Vekiller Heyetinin kararyla on gn

1462 1463

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 3. Yeni emniyet tekilat, Ulus, 1 Austos 1937, s. 1, 5.

266

sreyle neriyattan menedilmitir.1464 Bu olay siyasal iktidarn yeri geldiinde istemeyerek de olsa, basn zerinde denetim kurmas zorunluluunu bir kez daha ortaya koymutur. Daha nceden gazete ve dergi karmak iin yalnz hkmete bildirmek yeterli iken, 28 Haziran 1938de karlan 3511 sayl Basn Birlii Kanunu ile ruhsat alma zorunluluu getirilmitir.1465 35 maddeden oluan Basn Birlii Kanunu, dzenlemeleri itibariyle dikkate alndnda, siyasal iktidarn basn zerinde denetimine ve gdmne imkn salayacak bir ara olarak dnld sonucuna ulamak mmkndr.1466 Recep Pekerin: En iyi hrriyet memleketin menfaatine uygun, milletin seciyesine muvafk, Devletin ve fertlerin haklarn ve menfaatlerini koruyan hrriyettir. Matbuat hrriyetini en iyi ve veciz olarak anlatan byk efimiz Atatrk Matbuat hrriyetini, gene matbuat hrriyeti korur diyor; bizim takip ettiimiz emel ve siyaset bundan ayrlmayacaktr1467 szleri, Basn Birlii Kanununun adeta rejim kanunu gibi dnld izlenimini vermektedir. 19391940 yllar arasnda ise basn zgrl tamamen rafa kaldrlm ve Bakanlar Kurulu gerekli grdnde diledii gazeteyi, diledii kadar kapatmtr.1468 5.4.1.7. Cemiyetler Kanunu 1935 ylna gelindiinde Trk Kadnlar Birlii ve Mason Dernei gibi baz kurulular kapatlmtr. CHPnin Drdnc Byk Kurultaynda yer alan programa gre uluslararas amalarla dernek kurulamayaca hkm aslnda dolayl ynden Mason localarn hedef alyordu. Bu tehdidi zamannda alglayan Mason Dernei, ileri Bakan kr Kayann basks ile 9 Ekim 1935te Anadolu Ajansnn haberinden anlald zere kendisini feshetmitir. Bylece, mason olan baz CHP milletvekilleri1469 ile masonluk aleyhtar CHP milletvekillerinin TBMMde kar karya gelmeleri nlenmi oldu. Dnya da otoriter ve totaliter ideolojilerin
1464

Cumhurbakanl Genel Sekreterliinden tebli, Tan gazetesi on gn mddetle kapatld, Ulus, 29 Eyll 1937, s. 1. 1465 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 400. 1466 Abdlrezak Altun, Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler, ada Gazeteciler Dernei Yaynlar, Ankara, 1995, s. 75. 1467 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 411. 1468 Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1973, s. 162. 1469 Mason olduu sylenenler arasnda CHPden ok nemli milletvekilleri de vard. Bu isimler arasnda: kr Kaya, Hasan Saka, Edip Servet ve Cemil Uybadn saylabilir. Bkz. Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 323.

267

ykseldii bir dnemde, masonlar uyku dnemine girdiler. Bununla birlikte; bakan, milletvekili, vali ve dier st dzey brokrat olan tm masonlar grevlerinde bulunmaya devam ettiler.1470 Baz iddialara gre Masonlar Dernei, CHF dnda baka rgtlere tahamml edilmemesinden dolay kapatlmtr.1471 Cemiyet Kanunu ve Medeni Kanuna tabii olarak partiler ve dernekler 1938e kadar hukuken serbeste kurulabiliyorlard. Ancak, otoriter rejim koullar ile idareye tannan yetkiler bunu geersiz klmaktayd. 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu, 1923te iki otoriter deiiklik yaamtr. Bir dernein faaliyete geebilmesi iin kuruluunu idareye bildirip, ilmhaber (alnd kd) almas ngrlmtr. Trk Medeni Kanununun hkmleri dernek kurmada tam serbestlik getirmi olmasna ramen, bunun idareye anlatlmas ok kolay olmamtr. Dolaysyla 1938e kadar dernek (parti) kurmak hukuken serbest, fiilen izne balyd.1472 28 Haziran 1938 tarihinde karlan 3512 sayl Cemiyetler Kanunu1473, dernek kurma zgrln tam anlamyla zabt- rabt altna almtr. Yeni Cemiyetler Kanunu, otoriter hatta totaliter bir karaktere sahipti.1474 Bu Yasayla, yrtme organnn denetleme yetkisi geniletilmekte ve derneklerin kapatlmas yrtme organna braklmaktadr.1475 3512 sayl Cemiyetler Kanunu ile baz derneklerin kurulmas

yasaklanmtr.1476 Medeni Kanunun bildirici karakterinin yerini Cemiyetler Kanunu ile tescil sistemi getirilmitir. Bylece daha nceden uygulanan serbestlik anlaynn yerine 1938-1946 yllar arasnda tam izin sistemi yerletirilmeye allmtr. Bu tescil sisteminin tek partili yaam asndan nemi, tm dernekler kadar siyasal partilerin kuruluu zerinde de etkili olmasndan kaynaklanmaktadr.
1470

Ergn Aybars, Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 4-5, Yl 1994-1995, s. 245-262. 1471 lhami Soysal, Dnyada ve Trkiyede Masonlar ve Masonluk, 3. Bask, Der Yaynlar, stanbul, 1980, s. 290-291. 1472 Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, s. 319; Erdoan Tezi, Siyasi Partiler, Gerek Yaynlar, stanbul, 1976, s. 28-29. 1473 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 412-417, Sra Says: 303, s. 2-21. 1474 Orhan Tuna, Trkiyede Sendikaclk ve Sendikalarmz, Sosyal Siyaset Konferanslar, 20. Kitap, stanbul, 1969, s. 256. 1475 Fikret Toksz, Dernekler, CDTA, C. 2, letiim Yaynlar, s. 374. 1476 Kurulmas yasaklanan cemiyetler yleydi: 1- Devletin mlk btnln bozmaya alanlar. 2Devlet rejimine aykr ama gdenler. 3- gvenlie ve genel ahlaka uymayanlar. 4- Siyasal ve ulusal birlii bozanlar. 5- Din, mezhep ve tarikat esaslarna dayanalar. 6- Yerlilik ve yabanclk gibi yurttalar arasnda ayrlk ortaya karanlar. 7- Blgesel ama tayanlar. 8- Aile, cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayananlar. 9- Amacn saklayan cemiyetler. Cemiyetler Kanunu iin bkz. Resm Gazete, 14 Temmuz 1938, S. 3959.

268

Cemiyetler Kanunu ile getirilen izin sistemi, Trkiyede tek parti ynetimini glendiren bir dzenleme olma niteliini kazanacaktr.1477 5.4.2. Memur Maalar ve Brokratlarn Genel Olarak Durumlar 1920lerden itibaren yaklak yirmi yl boyunca sivil brokrasinin prestiji giderek artmtr. Milletvekili seilmi olan hkim, savc, vali, kaymakam hatta devlet iktisad kurumlarnn yerel yneticileri dahi milletvekilliini kabul etmemilerdi. Bu durum herhalde Cumhuriyet Dneminde memurlara yaplan demelerin bykln ortaya koymaktadr.1478 Cumhuriyetin ilk yllar memurlar asndan altn yllar olarak tanmlanabilir. Bu itibar salayan kukusuz onlarn siyasal iktidar ile olduka yakn ilikiler ierisinde olmalardr. Blm asndan toplumda ayrcalkl bir yere sahip olan memurlar, 1935lerden itibaren giderek ayrcalkl konumlarn kayp etmeye balamlard.1479 1935te Kamutaya verilen yeni bir barem kanunu tasars ile memurlarn maalarnn ykseltilerek terfilerinin kolaylatrlmas, onlarn grevlerine daha sk balanmas amacn tamaktadr.1480 Meclis, 28.4.1937de 2512 sayl Kanunun 3nc ve 16nc maddelerini deitirilerek, memurlarnn tekilat ve vazifelerini dzenlemitir.1481 Memurlarn, yeni dzende kendilerinden beklenilen rol gerei gibi yerine getirebilmeleri, her eyden nce onlarn dzenli bir maa ve alma gvenliine kavuturulmalaryla mmkn olaca dnlmtr. 8 Temmuz 1939 tarihinde karlan 3656 sayl Devlet Memurlar Aylklar Tevhit ve Teadlne Dair Kanun memuriyet hayatna bir intizam getirerek, memurlarn ekonomik adan bir nebze de olsa rahatlamalarn salamtr.1482 Siyasal iktidar, her ne kadar brokratlarn kayplarna kar duyarl davranarak eitli yasal ya da ynetsel giriimlerde bulunmusa da; gerilemeyi durduramad gibi, aksine gerileme giderek hz kazanmtr. V. Dnem TBMM Dneminde brokratlarn toplumsal konumlarnda ortaya kan gerilemelerle birlikte, gelirlerinde de hzl bir d yaanmtr. Yksek dereceli brokratlarn net aylk
1477 1478

Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, s. 319; Makal, a.g.e., s. 182-183. Frey, a.g.e., s. 163. 1479 aylan, Cumhuriyet Brokrasisi, s. 300. 1480 Yeni barem kanununun maalar zerindeki tesiri, Akam, 11 Terinisani 1935, s. 1. 1481 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 17, s. 135-136. 1482 Tutum, a.g.m., s. 78-79.

269

geliri 1939 ylnda ortalama 433 TL idi.1483 Brokratlarn alm gcndeki hzl dte elbette ki; II. Dnya Savann ortaya kard olumsuzluklarn da ok nemli bir tesiri olduunu unutmamalyz. Memurlarn maalarnda artlarn dzenlenmesinin yan sra konut ihtiyalarnn temini ve emeklilik durumlarnn dzenlenmesi de byk bir neme sahipti. Falih Rfk Atay, Ulus gazetesinde yazd makalesinde memurlarn iine dt ekonomik kmazdan bahsederek, memurlarn izbe yerlerde 90 lira kira ile oturduklarn, oysa ilk etapta memurlarn yllk kiralaryla onlara uygun 3.000 adet ev yaplabileceini iddia etmitir. Evlerin daha nceden tespit edilmi olan arsalarda, devlet dairelerine yakn yerlerde yaplmas durumunda
1484

memurlarn

le

yemeklerinden de tasarruf yapabileceklerini yazmtr.

Alman ehir planlamacs

Profesr Wagner ise Ankarada en ucuz 3 odal bir ikametghn 5.000 liraya mal olacan, Trkiyedeki devlet memurlarnn krediler yoluyla da mesken sahibi olmalarnn vergi yknn arlndan dolay imknsz olduunu aklamtr.1485 Osmanl Devletinin sosyal gvenlik uygulamalar, Cumhuriyet Dneminde de uygulanarak gelitirilmeye allmtr. Osmanl Dneminde ayr olarak ele alnan asker ve sivil memur tekat sand, 3 Haziran 1930 tarihinde karlan 11683 sayl Askeri ve Mlk Tekat Kanunu ile tek at altnda birletirilmitir. Bu kanunla prim sistemi yerine, asker ve sivil memurlar ve onlarn dul ve yetimleri iin bir sandk oluturularak, gelirinin devlet btesinden salanmas yoluna gidilmitir. V. Dnem TBMM Dnemine genel olarak baktmzda ise asker-mlk emekli ve yetimlerin saylarn aadaki ekilde tablolatrmamz mmkndr. Tablo23 Asker-Mlk Emekli ve Yetimlerin Saylar (1935-1939)1486 Asker Mlk Toplam Yetim Emekli Yetim Emekli Yetim Emekli 31.000 25.000 15.000 10.000 46.000 35.000 26.000 25.000 14.000 10.000 40.000 35.000 21.000 24.000 14.000 10.000 35.000 34.000 21.000 23.000 14.000 10.000 35.000 33.000 21.000 23.000 14.000 10.000 35.000 33.000

Yllar 1935 1936 1937 1938 1939

1483 1484

aylan, Cumhuriyet Brokrasisi, s. 300-305. F. Rfk Atay, Devlet memurlarn Ankarada nasl yerletireceiz?, Ulus, 10 Sonterin 1937. 1485 Wagner, Memur meskenlerini Ankarada nasl yapmalyz?, Ulus, 24 Sonkanun 1938, s. 1. 1486 Makal, a.g.e., s. 426.

270

Atatrk, henz hayatta iken brokrasinin temsilcisi olan nnnn evresinin de yardmyla, devlet idaresinde brokrasinin arlnn artmasn salad grlmektedir. 1938den sonra brokrat zihniyetli kk bir grup, iktidar ele geirerek memleketteki btn faaliyetleri kendi sk kontrol altna almtr. Sava balayp da, Trkiye gerekli tedbirleri almak zorunda kalnca, bu kontrol daha da artmtr.1487 Savan son yllarnda brokrasi ile burjuvazi birbirinden uzaklamtr. ktidardaki brokratlar daha sonraki dnemlerde gerek burjuvazinin gerekse i evrelerinin gcn kmsemelerinin bedelini ise ok ar demilerdir. 5.4.3. Kamu Ynetimi Tekilat Alanndaki Gelimeler (1935-1939) 5.4.3.1. Maiyet Memurlarnn Yetitirilmesi ve 3001 Sayl Vilayet daresi Kanununda Yaplan Deiiklikler Atatrk, TBMMnin beinci devresini aarken, idare tekilat alannda yeni dzenlemelerin yaplacan u szleriyle ortaya koymutu: dare tekilatmz, yurdun dou blgelerinden balayarak geniletmek ihtiyacn duymaktayz. Yeniden iki genel ispektrlk ve yeniden baz vilayetlerin kurulmas da lzumlu grlmektedir. Bu arada Dersim blgesinde esasl bir slahat programnn tatbiki de dnlmtr. Vilayetlerimizin devaml teftiini ve mterek ilerinin bir elden takibini kollayan genel ispektrlerden ok faydalar bekliyoruz.1488 Dhiliye Vekili kr Kaya Bey de, memleketin idari tekilat alnnda ihtiyacn karlamak iin kazalarn tahsis edildiini, vilayetlerde vali muavinlikleri kurulduunu, maiyet memurluklar kadrosu verilmesiyle de memur yetitirmenin kolaylaacan belirtmitir. Ordu Mebusu Ahmet hsan Tokgz ise; Arkadalar Dhiliye Vekilinin syledii maiyet memurlar idar mahiyette stajyerlerdir. Doktorlar mektepten ktktan sonra hastanelerde pier, mektepten kan mlkiyeliler de vilayetlerde, kazalarda kaymakamlar valiler yannda pierler1489 szleriyle, maiyet memurlar iin gerekli kadronun ayrlmasn ve bu kadrolar iin ihtiya duyulan parann ise bteden temin edilmesini zorunlu grdn vurgulamtr. Ayrca Ahmet hsan Bey, iyi yetitirilmi maiyet memurlar vastasyla daha kaliteli bir ynetim anlaynn lkede oturtulabileceine dnmtr.
1487 1488

Timur, Trk Devrimi ve Sonras, s. 174. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 6, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 2-3. 1489 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 7, s. 171-172.

271

4 Ocak 1936da yrrle giren 2855 sayl Kanun ile 15.6.1938 tarihinde karlan 3001 sayl Vilyet daresi Kanununun 2nci ve 71inci maddelerini deitiren ve birinci maddesini tadil eden kanun, idari taksimat alannda nemli yenilikler getirmitir. 1938 tarihli Kanunla, vilayet kurulmas ve kaldrlmasnda Devlet rasnn mtalaasnn alnmas; kaza kurulmas, kaldrlmas konularnda ise ilgili vilyetlerin idare heyeti ve umum meclislerinin mtalaasnn alnmas zorunlu hale getirilmitir. Vilyet adnn deitirilmesinde de vilyet idare heyeti, umum meclis, Devlet ras ve Kltr Bakanlnn grleri art koulmutur.1490 5.4.3.2. Mlk Yapda Dzenlemeler ve Tunceli (Munzur) Vilayetinin daresi Hakknda Kanun 1935 ylnda yaplan bir deiiklikle, Bayazt vilayetinin ad Arya evrilmitir. Bayazt vilayeti ile Doubayazt ilesi isimlerinin benzerlikleri dolaysyla haberlemede karklklara yol amas zerine, vilayete Ar Dana izafeten Ar ad verilmitir. 2885 sayl Kanunla, emdinli, Hizan, Kotum, Bismil, Egil, Grpnar, Patnos, Karakoan ve Sivrice ileleri ile Rize, Hakkri, Bitlis, Bingl ve Tunceli vilayetleri kurulmutur.1491 1936 yl balarna gelindiinde yeni kurulan bu be yeni vilayetle birlikte, vilayet says 62ye ykselmitir. 1492 Rize merkezli oruh vilayeti, tekrar ikiye ayrlarak Rize ayr bir vilayet olmu ve oruh vilayetinin merkezi de Artvine alnmtr.1493 9 Haziran 1936da karlan 3012 sayl Kanunla; ankaya (Ankara), Gndomu (Antalya), Manyas (Balkesir), Yeilova (Burdur), Eyp (stanbul), Karg (Kastamonu), Glck (Kocaeli), Yenice (anakkale) ve Glky (Ordu) kazalar kurulmutur.1494 9 Haziran 1937de karlan 3223 sayl Kanunla; dil ve Mazda (Mardin), Karayaz (Erzurum), nar (Diyarbakr), Kalan (Tunceli) kazalar oluturulmutur.1495 1938de karlan 3393 sayl Kanunla; Siirt vilyetinde
1490 1491

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 142. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 7, s. 172-173; TBMM Kav.M., Devre: 5, C. 16, s. 117 vd. 1492 Cumhuriyet Dneminde il ve ile saylarnda ihtiyalara gre deiiklikler yaplmaktayd. 1925 yl itibariyle baktmzda il says 74tr. 1933te bu say 57ye dm, 1936da ise yeni be vilayetin kurulmasyla say 62 olmutur. 1957den itibaren ise il says uzun bir mddet 67 olarak kalmtr. Bkz. Sencer, a.g.e., s. 292. 1493 Baltaolu, a.g.e., s. 37. 1494 Bu kazalarn tekilini zorunlu klan gerekeler iin bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, TBMM Matbaas, Ankara, 1936, s. 123; Kanun iin bkz. s. 225-226. 1495 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 44, 154.

272

Kozluk ve Baykan, Isparta vilyetinde Stler kazalar kurulmutur.1496 10 Aralk 1937de karlan 1580 sayl Kanunla ise Diyarbekir beldesinin ad Diyarbakr olarak, Elziz beldesinin ad da Elaz olarak deitirilmitir.1497 V. Dnem TBMM Dneminde mlk alanda yukardaki saydmz deiiklikler ve dzenlemelerin yan sra Tunceli (Munzur) Vilayetinin daresi hakknda 2488 sayl Kanun, 25 Aralk 1935 tarihinde karlmtr. Bu kanunun karl amac ekyalk hareketlerinin youn olduu bu blgede asayiin salanmas abasdr. Tunceli vilayetini, ordu komutanl da sakl kalmak zere valilik grevini stlenen korgeneral rtbesinde bir zat1498, Drdnc Genel Mfetti olarak idare edecekti. Vali, vilayetin ynetiminde ve burada grev yapan memurlar zerinde bakanlarn yetkilerine sahipti. Vali, vilayeti oluturan kaza ve nahiyelerin snr ve merkezlerini deitirebilmekte ve durumdan Dhiliye Vekletine yalnzca bilgi vermekle mkellefti.1499 Dhiliye Vekili kr Kaya, otuz sekiz maddeden oluan 2488 sayl Kanunun karl gerekesini; ihmalden dolay gelimeyen bu blgeyi kalkndrarak, kmas muhtemel vukuatlar gidermek olarak ifade etmitir.1500 Babakan smet nn, General Abdullah Alpdoan ve beraberinde bir heyet Elazdan Tunceliye geerek, 1937 yl iinde hi vakit kaybetmeden dndkleri slahat programn uygulamaya koydular. Programa gre bayndrlk ve slahat programnn asker harekta paralel olarak yrtlmesi planlanmtr.1501 Islahat programnn hayata geirilmesiyle Tunceli; yollar, klalar, karakollar, mektepleri ve hkmet konaklaryla memleketin en mamur bir muhiti haline getirilmitir.1502 5.4.3.3. Mlk dare Amirlerinin Uygulamalarnn Deerlendirilmesi Mlk yneticiler arasnda baarlaryla ok fazla tannan simalardan birisi olmasna ramen Yahya Sezai Uzay, Giresun Valilii esnasnda iki ahs grevden

1496 1497

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 25, s. 96. Dstur, nc Tertip, C. 19, s. 96. 1498 Yeni kurulan Tunceli Valiliine 10 Ocak 1936 tarihinde karlan 2/3847 sayl Kararname ile Sekizinci Kolordu Komutan Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan atanmtr. Alpdoan, bu grevi tahminen 26 Haziran 1943 tarihine kadar srdrmtr. Bkz. Koca, a.g.e., s. 176. 1499 Koak, a.g.e., s. 228-229. 1500 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 7, s. 175-176; Resm Gazete, 2 Kanunusani 1936, S. 3195, s. 58925893; Dstur, nc Tertip, C. 17, Bavekalet Matbaas, Ankara, 1936, s. 165-170. 1501 smet nn Tunceli yolunda, Ulus, 20 Haziran 1937, s. 1; Tuncelideki harekt; Seyit Rza, yanndaki akilerin kamamalar iin bunlara seyitlik ferman okutuyor, Ulus, 28 Haziran 1937, s. 1. 1502 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 344.

273

almas dolaysyla ileri Bakanlna ikyet edilmitir.1503 Yaplan bu ikyet gerektiinde kiilerin rahat bir ekilde haklarn arayabildiklerini aka gstermektedir. Ne var ki; bazen valiler haksz bir ekilde yaplan ikyetlere maruz kalabilmekteydiler. Byle bir ikyete maruz kalan Yahya Sezai Uzay, Atatrkn 1937 ylndaki Trabzon seyahati esnasnda salad dzen ve tertipten dolay Atatrk tarafndan takdirle karlanarak vlm bir validir.1504 stanbul Eski Vali ve Belediye Bakan Dr. Ltfi Krdar1505, haksz gayrimenkuller edinmekten dolay hakknda soruturma alan valilerden birisidir. Hakknda kan bu iddialarla ilgili olarak Vali Ltfi Krdar Bey, 1938 senesi itibariyle hususi doktorluktan kazand ve zmirdeki evini satarak elde ettii para ile stanbul Maka Silahhane Caddesinde bir arsa alarak ev yaptrdn aklamtr. Ayrca kendisine ait olduu iddiasnda bulunulan Harbiye Radyoevinin yanndaki apartmann da rahatlkla kime ait olduunun tapudan tespitinin yaplabileceini sylemitir.1506 Mlkiye Mfettileri Kamil Fuat Erkal, Muzaffer Kuakolu ve Adil Cigerolunun hazrladklar fezlekeden anlaldna gre karklk ileri Bakanl tarafndan Ltfi Beye gnderilen beyannameden kaynaklanmtr.1507 Isparta valilii esnasnda Fevzi Daldal, baz ticari irketlerin toplantlarna ktisat Vekletini temsilen katldndan dolay hakk huzur diye para ald iddiasyla ikyet edilmitir. Bu ikyeti Isparta erafndan Mehmet Demiralay adndaki bir zat 2.1.1939da hem Dhiliye hem de ktisat Vekletine yapmtr. Fevzi Bey, Isparta vilayeti saylavlarndan brahim Demiralayn Karaaa kazasnda satt arazilerle ilgili kanunun uygulanmasndan rahatsz olduunu, aralarnda kan
1503

Bkz. Yahya Sezai Uzay, Tokat Kadastro Mdr Faik Zaimin Yahya Sezai Uzay Hakkndaki Dhiliye Vekletine Yazd ikyet Yazs, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 2488. Bkz. Ek: 22-22/1. 1504 Uzay, Yahya Sezai Uzayn Dhiliye Vekletine Yazd Yaz, SDN: 2488. 1505 1888de Kerkkte doan Ltfi Krdar, 1913 ylnda stanbul Tp Fakltesini bitirdi. eitli kurumlarda doktorluk ve shhiye ile ilgili mdrlk yaptktan sonra 1935te TBMMnin V. Dnemi iin yaplan seimlerde Ktahya Milletvekili seildi. Bu grevleri esnasnda Manisa ve stanbula birok eserler kazandrmtr. Ltfi Bey, 8. Dnemde CHPden milletvekili oldu. X. Dnemde bamsz, XI. Dnemde de Demokrat Partiden stanbul Milletvekili seildi. 5. Menderes Hkmetinde Shhat ve tima Muavenet Vekillii grevinde bulundu. 1960 Asker Harektndan sonra Yassadada 1961 ylnda ld. Ltfi Bey, stiklal Sava srasndaki hizmetlerinden dolay krmz eritli istikll madalya ile dllendirilmitir. Bkz. Mehmet Ltfi Krdar, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 4073; Aldan, a.g.e., C. II, s. 217-229; Orhun vd., a.g.e., s. 548-549; Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix Yaynlar, Ankara, 2004, s. 513. Ltfi Krdara verilen stiklal Madalyas iin Bkz. Ek: 21. 1506 Bkz. Dr. Ltfi Krdarn Son Posta gazetesine verdii beyanat, SDN: 4073. Bkz. Ek: 21/1. 1507 Ltfi Krdar, Dhiliye Tefti Heyeti Fezlekesi, SDN: 4073.

274

uyumazlk zerine yeeni olan Mehmet Demiralay vastasyla byle bir ikyete giritiini iddia etmitir. irketlerden alnan paralarn ise kanun erevede ktisat Vekleti adna ifa ettii komiserlik grevlerinden kaynaklandn aklamtr.1508 Kastamonu, Samsun ve Ankara Valilii ve 1943-1947 yllar arasnda Birinci Umum Mfettilii grevini yapm olan Avni Doan, Kastamonu Valilii esnasnda; 1936 mali ylnda arazi ve bina vergilerinin tahsiltndaki baarlarndan dolay Dhiliye Vekletince, yollarn dzenlenmesinden dolay Nafa Vekletince, vilayetteki fidanln tesisinde ve dier zirai ilerdeki baarsndan dolay Ziraat Vekletince1509, Kastamonu ve Tosyada hastane ve sair shhat ilerindeki baarlarndan dolay da Shhat Vekletince kendisine takdirname verilmitir.1510 darecilik hayatnda pek ok takdirname ve para dl alan Ankara Valisi Abdullah Nevzat Tandoan iin Atatrkn, ran ah Rza Pehlevinin Ankaray ziyareti srasnda syledii Ankara Valisi Tandoan, benim inklp arkadam Aziz, sadk ve vefakr bir ocuumdur1511 ifadesi, grevini baaryla yapan ve Cumhuriyet ilkelerini benimsemi bir valinin Reisicumhurun gznde ne kadar mstesna bir yere ulatn gstermesi asndan olduka dikkat ekicidir. 1938-1939 yllar arasnda oruh Valilii grevini stlenen Refik Koraltan, bu grevi esnasnda vilayetin kalknmasnda gze arpacak derecede yapt nemli faaliyetler, emniyet ve asayiin salanmasnda gsterdii baarlarndan dolay nc Genel Mfettiliin tavsiyesi ile Dhiliye Vekleti tarafndan takdirname ile dllendirilmitir.1512 Mlk amirlerin lkenin en cra kelerinde bile fedakr bir biimde altklarnn en gzel rnei ise Refik Beyin Trabzon Valilii esnasnda salk nedenleriyle, zmir Valiliine atanmak iin Dhiliye Vekili Faik ztraka 26.3.1939 tarihinde ektii telgrafta grmekteyiz. Bu telgrafnda Refik Bey, oruh gibi da banda bile ebedi yurt ve millet akyla gururla altn; kendisi iin nemli olann vilayet deil, yurt olduunu vurgulamtr.1513

1508

Fevzi Daldal, Isparta Erafndan Mehmet Demiralayn 2.1.1939 Tarihli Dhiliye Vekletine ikyet Yazs, SDN: 1115, Bkz. Ek: 23. 1509 Ziraat Vekaletinin Dahiliye Vekaletine 8 Haziran 1939da yazd 21283 nolu takdir yazs iin bkz. Avni Doan, SDN: 4072. 1510 Doan, SDN: 4072. 1511 Orhun v.d., a.g.e., s. 580. 1512 Bekir Refik Koraltan, ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 4114. 1513 Dhiliye Vekili Fayk ztraka ekilen 26.3.1939 Tarih ve 1074 Nolu Telgraf, SDN: 4114.

275

5.5. BENC TBMMNN ASKER ALANDAK DZENLEMELER 5.5.1. Ordunun Geri Planda Kalmas, Asker Alanda Dzenlemeler ve smet nnnn Cumhurbakan Seilmesinde Ordunun Rol Atatrkn kurmu olduu Cumhuriyet prensiplerine Ordunun sadakati artarak devam etmekteydi. Bu sadakatte hi kuku yok ki, Genel Kurmay Bakan Fevzi akmakn devre d kalan baz komutanlar tarafndan bile ok fazlasyla sevilmesi nemli bir rol oynamtr.1514 Parti brokrasisinin glendii dnemlerde bile TSK zerinde bir bask kurulamam, fakat TSK kendisini biraz geri mevzilere ekmitir. Buna ramen askerler ok zor artlar altnda dahi nemli ilere imza atmaya devam etmilerdir. Atatrkn smet nnye gnderdii telgrafla, Trabzon gezisi srasnda ok yakn ilgi grd mlk amirlerin yan sra Orgeneral Kazm Orbay, Korgeneral Muzaffer Ergder ve Albay Nuri Berkzn Mareal tarafndan dllendirilmelerini talep etmesi, bu durumun bir ispatdr.1515 Aslnda TSK sadece savunma ve gvenlik ileriyle uramam, ayn zamanda baz siyasi kararlarn alnmas ve uygulanmas srecinde de kendisini gstermitir. Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti uzun yllar boyunca gen subaylar rejimin istemi olduu niteliklerde yetitirmeye zen gstermitir. Zabit ve asker memurlarn yirmi be yan bitirmeden evlenmelerinin yasaklanmas, yabanclarla evlenen subaylarn ordudan atlmalar, 1930da karlan 1632 sayl Asker Ceza Kanunu1516 sert tedbirler olarak alglansa da, asker yaam dzenlemek iin alnm olan kararlardan baka bir ey deildir. Trk Silahl kuvvetlerinin rol 18 Haziran 1935te karlan 2441 sayl Ordu Dhil Hizmet Kanunu ile yeniden dzenlenmitir. Bu kanunun 34. maddesiyle TSKnin grevi; Anayasada belirtilen Trkiye Cumhuriyetini, Trk anayurdunu korumak ve kollamak olarak tespit edilmitir. Bu Kanunun 2nci maddesi 16.5.1938 tarihinde deitirilerek; er, erat, subay ve asker memurlarn tanmlamalar yeniden yaplmtr.1517 1706 sayl Jandarma Kanununda yaplan deiiklikle, zaruri hallerde geici olarak vali, kaymakam ve nahiye mdrlklerinde jandarma istihdam edilebilecekti.1518
1514 1515

Hale, a.g.e., s. 78. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 275-276. 1516 1632 sayl Asker Ceza Kanunu iin bkz. TBMM Kav.M., Devre: 3, C. 8, s. 507-544. 1517 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 25, s. 68- 69. 1518 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 17, s. 13.

276

Bazen Trk Silahl Kuvvetleri ierisinde genellikle neriyat yolu ile yaplan ve devlet rejimini tehdit eden gizli siyasi faaliyetlere rastlanlmaktayd. Asker okul rencilerini zararl neriyatlardan korumak iin 28 Haziran 1938de Asker Ceza Kanununun 154. maddesinde deiiklik yaplarak; talebe tarafndan okunmas veya tanmas Genelkurmay Bakanlnca menedilmi olan kitap veya her trl matbua ve sair yazlar emir hilfnda okuduu veya tad tespit edilenlerin kaytlarnn silinmesine karar verilmitir.1519 Bu yaptrmlara ramen 1937 ve 1938 yl ierisinde Harp Okulunda komnist rgtlenme faaliyetlerine rastlanmtr.1520 Bazlar tarafndan Atatrkn lmnden sonra Cumhurbakanl iin smet nnnn tercihinde, ordunun aktif bir rol oynad iddia edilmitir. Buna gre Cumhurbakanlna Fevzi akmakn scak bakmamas zerine; ordunun st dzey komutanlar Genelkurmay Bakanna, Cumhurbakanl makamnda grmek istedikleri kiinin nn olduunu sylemilerdir.1521 Karar Genelkurmay Bakanna I. Ordu Mfettii Orgeneral Fahrettin Altay Paa iletmitir.1522 5.5.2. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinde Yaanan Gelimeler le Dnemin Bte Harcamalar 1935li yllara gelindiinde daha nceden balanlm olan donanma iin gemi almlarna devam edilmitir. 30.9.1935 tarihinde Donanma Komutanl" yeniden kurulmu ve harp filosu tmen yetkisi ile Donanma Kumandanlna balanmtr. Denizalt filosu da komodorluk olarak Donanma Kumandanlna balanmtr.1523 Dnya siyasetinin gerginlemesi de gz nne alnarak, 8 ubat 1936da Almanyadan drt denizaltnn alnmas iin 2.100.000 TLlik bir fevkalade tahsisat bteden ayrlmtr.1524 1936 ylnda, karac kurmay subaylar hava kuvvetlerinden ayrlm, onlarn yerlerine ise yine Kara Harp Akademisinde okumu havac kurmaylar alnmtr.

1519 1520

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 426, S. Says: 333, s. 1-7. zda, a.g.e., s. 118; Gololu, TPC (1931-1938), s. 286; Fethi Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960), Ayyldz Matbaas, Ankara, 1967, s. 496-501. 1521 Hamit Emrah Beri, Ordu ve Siyaset, Siyaset, Ed. Mmtazer Trkne, Lotus Yaynevi, stanbul, 2003, s. 435. 1522 hsan Ilgar; (Dinleyen ve Yazan), Garp Cephesi Kurmay Bakan Asm Gndz Hatralarm, C. I, Kervan Yaynlar, stanbul, 1973, s. 216-218. 1523 zda, a.g.e., s. 103; 1524 Usluer, a.g.m., s. 2623.

277

Sava yllar srasnda renimine ara veren Kara Harp Okulu ve Harp Akademileri yeniden alarak, asker uzman yetitirmek iin eitli snflardan renciler yurt dndaki eitim messeselerine gnderildi.1525 Trk ulusunun kendi i emniyetini, kanun ve nizamlarnn iyi surette tatbikine imkn salayacak olan Jandarma Subay Okulu da 6 Sontern 1937 tarihinde almtr.1526 Yine 1937 ylnda Hava Harp Akademisi eitime alm; I. Tayyare Taburu Ktahyaya tanm ve alnan yeni uaklarla 4. Alayn kuruluu gerekletirilmitir.1527 Meclis, 11.6.1937de kard Hava Mdafaa Genel Komutanl Tekili ve Vazifesi Hakknda Kanun ile yurdun hava tehlikesine kar korunma ilerinin bir elden idare edilmesini planlamtr.1528 1930lu yllarda savunma harcamalarnn genel bte harcamalar ierisindeki pay bir miktar dm gibi grnmesine ramen, bu durum ksa sreli olmu ve zellikle 1935li yllardan itibaren gerilen dnya siyaseti, Meclisi savunma harcamalarnda daha titiz davranmaya sevk etmitir. Fakat dnya ekonomik bunalmnn ortaya karm olduu olumsuz hava ile 1937 ve 1938de yaplan nc ve drdnc ikmal planlar tam anlamyla gerekletirilememitir.1529 V. Dnem TBMMnin yapt bte ve Trkiyenin savunma harcamalar ise yleydi: Grafik5 Genel Bteden Trkiyenin Savunma Harcamalarna Ayrlan Pay1530
400 350 300 250 200 150 100 50 0 1935 1936 1937 1938 1939 Toplam Bte Harcamas (Milyon TL) Savunma Harcamas (MilyonTL) 73 81 94 103 260 252 195 287 304 387

1525 1526

Akuraolu, a.g.m., s. 2616-2617. Jandarma subay okulu ve polis enstits dn trenle ald, Ulus, 7 Sonterin 1937, s. 1. 1527 Gnsel, a.g.m., s. 2630. 1528 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 195. 1529 Mete Tunay, kinci Dnya Savann Balarnda (1939-1941) Trk Ordusu, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 35, Kasm 1986, s. 34; zda, a.g.e., s. 106-107. 1530 zdemir, a.g.e., s. 231.

278

Yaklamakta olan dnya sava zerine V. Dnem TBMM, savunma politikalarnda ok hassas davranmtr. Bu yzden Harp Okulu ve Harp Akademisi mezunlarnn says 1939larda hzla artm; 1935te savunma harcamasna bteden ayrlan pay yzde 28lerde iken bu pay 1939 ylnda yzde 50lere kadar kmtr. 5.6. BENC TBMMNN EKONOM ALANINDAK FAALYETLER 5.6.1. kinci Be Yllk Sanayi Plan ve Devletilik Uygulamalar ktisat Vekleti, Prof. Dr. Pavlofun bakanlnda Sovyetler Birlii uzmanlar ve Trk uzmanlarndan oluan bir heyete Sna Tesisat ve letme Raporunu hazrlatmt. Rapor, 17 Nisan 1934te Birinci Be Yllk Sanayi Plan ad altnda kabul edilmi ve plan uygulayacak olan Smerbanka verilmiti.1531 Birinci plann, uygulama dneminin ikinci ylnda baarl olmasndan dolay, kinci Be Yllk Sanayi Plan hazrlanmaya balanmtr. ktisat Bakan Celal Bayar, plann hzl bir ekilde hazrlanacan, milletin refah iin muhta olduu sanayilemenin zel kesimlerin imknlarna braklmadan srdrleceini aklamtr.1532 CHPnin IV. Byk Kurultaynn al konumasnda Atatrk Yepyeni bir gdml ekonomi dzeni kurmakla urayoruz szleriyle, gdml bir ekonomik yapy aklam; Celal Bayarda gdml ekonomiden sz ederek, gdml ekonomi anlayn aslnda devletilik ile eanlaml halde kullanmtr.1533 kinci Be Yllk Sanayi Plan, birinci plana alnmayan hususlar ve 1936 Sanayi Kongresinde belirlenen hususlardan oluturulmutur.1534 Ancak bu plan 1937 yl iinde iktisat politikalarnda yeniden bir geveme ve zlme srecinin de balamasyla, 1938 ylnda uygulamaya konulabilmitir. Her iki plan da, karma ekonomi yapsna uygun vasflar tamaktayd. kinci plan da, daha ok ngiliz sermayesi ve ngiliz uzmanlar rol oynamtr. kinci plann uygulanmas II. Dnya

1531 1532

evket Sreyya Aydemir, kinci Adam (1884-1938), C. I, Remzi Kitapevi, stanbul, 1966, s. 404. Cemal Kutay, Celal Bayar, C. II, Kenan Basmevi, stanbul, 1939, s. 500. 1533 CHP Genel Sekreteri Recep Peker Bey, 4. Kurultay esnasnda yapt konumasnda; Biz, hkmete de partice de devletiyiz. Buna kar olanlar liberallik de serbest olsun diyorlar. Liberal sistem, ulusun baar yollarn kapamak demektir. Devletilik bir parti vasf olarak kalmamal, devletin vasflar arasnda yerini almaldr demek suretiyle, devletik ile ilgili kat tutumlarn ortaya koymutur. Bkz. Bil, a.g.e., s. 112; T. Dursun, a.g.e., s. 71-72. 1534 Boratav, a.g.e., s. 113.

279

Sava ile sekteye uram; 3 Mart 1939da plandan ayr olarak bir drt yllk plan devreye sokulmasna ramen, sava ortam yznden uygulanamamtr.1535 Ekonomik hayatn denetimi, ynlendirilmesi yetkileri, ynetici elit olan asker-sivil brokratlarca hi de yadrganmam ve bunu zaten var olan sonsuz yetki ve iktidarlarnn tabii bir gelimesi olarak grmlerdir. Egemen snf asker-sivil brokratlar arasnda; eer ekonomik kalknma gerekli ise onu da dier her alanda, ulusun karlar iin grev alm olanlar baar ile yrtlebilecek ehliyete sahiptirler anlay temel bir felsefi yaklam olarak grlmektedir. Bu evreler arasnda devletilik zel giriimi snrlayan bir ideoloji olarak deil, kriz nedeni ile ekonomiyi yrtmenin pratik bir aresi olarak yorumlanmtr.1536 Devletilik uygulamasn baarya gtren vergilerin 1929-1935 yllar arasnda yzde 60 cretlilerden (memur, mstahdem, ii vb.) alnmtr. Sanayi ve ticaret burjuvazisinden alnan dolaysz vergilerin gelire katks ise yzde 2yi gememekteydi.1537 Ankara Milletvekili Yahya Galip Karg, memurlarn acz-i mutlak ierisinde olmalarndan dolay muvazene vergisinden muaf tutulmalarn nermi, fakat kanunda memurlar iin muafiyet getirilmemitir.1538 1937 yl ierisinde giderek devletilik politikalarnda yumuamalar yaanm ve bylece yabanc sermayesine kar olumsuz bir tavr alnmamtr.1539 Trkiyenin d ticareti 1938 yl hari srekli fazlalk vermi, fakat bu rakamlar da ithalatn alt dzeylerde kalmasnn nemli bir pay olmutur.1540 5.6.2. ktisat Vekletinde Kurulan Brosu, Maliye Vekletinde Krtasiyecilii Bitirme abas ve karlan Kanunu 1933 ylnda Ceza Yasasnda yaplan deiiklikle grev amal alma yapanlara ar cezalar getirilmitir. ktisat Vekleti, memleketimizdeki i meseleleri,

1535

evket Sreyya, kinci Be Yllk Sanayi Plannn terk edilerek, 16.9.1938 tarihinde karlan 2/9624 sayl bir kararname ile 4 Yllk Plan ad ile yeni bir plann uygulamasna geildiini iddia etmektedir. Bkz. Aydemir, kinci Adam, C. I. 1536 Ycekk, a.g.e., s. 117-118. 1537 Timur, a.g.e., s. 140; Yetkin, Tek Parti Ynetimi, s. 109; Hkmetin 1935 yl masraf btesi 194.882.727 lira ve gelir btesi de bu masraf tamamen karlamak zere 194.923.000 lira olarak tespit edilmitir. Bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, Ek: s. 4. 1538 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 2, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 10-11, 58. 1539 Boratav, a.g.e., s. 167-168. 1540 Alkin, a.g.m., s. 449-450; Trkiyenin 1933-1935 yllar arasndaki ithalat ve ihracat rakamlar iin bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, TBMM Matbaas, Ankara, 1936, Sra Says: 191, Ek. s. 19.

280

alma saatleri ve cretler hakknda bir alma balatarak Brosunu kurmu; bu bronun bana da, Milletler Cemiyeti Mesai Brosu kinci Mdr Ynn uzman olarak getirilmesi kararlatrlmtr.1541 1936da kurulmak istenen Endstri ileri Cemiyeti ise baz engellemelere maruz kalmtr. Maliye Vekleti ile ilgili yaplan en ar eletirilerin odak noktasn, ilerin ar aksak yrtlmesi tekil etmitir. Manisa Milletvekili Refik nce, 23.5.1935 tarihinde Mecliste yapt konumasnda; Maliye Vekleti ile i yapanlarmzn hepsinin bildii bir hakikat varsa o da havalecilik ve krtasiyecilik denilen hastaln banda bu vekletin bulunduudur. imizin bittii zannedildii bir zamanda bir mmeyyizin, bir ktibin bir kalem darbesi ile btn dosyann gerisin geriye gittiinin acsn btn vekletlerden ziyade Maliye Vekletinde gryoruz1542 diyerek, bu vekletteki krtasiyecilii eletirmi; zm olarak, daha fazla sayda Mlkiye Mektebi mezunu cesaretli memurlarn yetitirilmesini nermitir. Maliye Vekili Fuat Aral, Refik Beyi hakl bulmakla beraber durumu dzeltmek iin var gleriyle altklarn, Tahsil Mdriyetine gelen 704 evraktan 672sinin halledildiini aklamtr.1543 Maliye Vekletinin snavla Avrupaya staj iin renci gndererek memurlarn yetitirilmesine nem vermesi de, bu iin zerinde ciddiyetle durulduunu gstermektedir.1544 4 Ekim 1935 tarihinde karlan bir kanunla1545, gmrk ileri esasl ekilde slah edilmeye balanmtr. stanbul Gmrk Badirektr Kemal Bey, karlan bu kanun sayesinde memurlarn imdikinden daha fazla ilerine nem vereceklerini ve gmrk mekanizmasnn bir banka gibi alacan duyurmutur. 1546 Ayrca dzenlemeyle gmrk memurlarnn dk olan maalarnn en azndan maliye mensuplarnn maalarna denkletirilmesi hedeflenmitir.1547 15 Mays 1936 tarihinde Maliye Vekleti tekilat yeniden yaplandrlmtr. Maliye Vekleti Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun ile merkez tekilat bir

1541 1542

brosuna mtehasss geliyor, Akam, 3 ubat 1935, s. 1. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 207. 1543 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, s. 211. 1544 Staj iin Avrupaya gnderilecek memurlar hakknda ilan, Ulus, 5 lkterin 1935. 1545 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 5, TBMM Matbaas, Ankara, 1935, s. 9-10. 1546 Gmrk ileri esasl bir surette slah edilecek, Akam, 15 Knunuevvel 1935, s. 1. 1547 Gmrk memurlarnn maalarna zam yaplacak, Akam, 28 Mart 1935, s. 1.

281

mstearla birlikte 15 tane daireden oluturulmutur.1548 Vilayetlerdeki tekilat ise defterdarn idaresi altnda: A- Varidat Mdr, B- Tahsilt Mdr, C- Muhasebe Mdr; ayrca muamelat ehemmiyetli olan vilayetlerde Muhakemat ve Mill Emlak Mdrleri eklindeydi. Lzum grlen yerlerde defterdara ve mdrlere, muavin verilecei belirtilmi ve stanbuldaki tekilat ise ayr olarak ele alnmtr.1549 TBMMnin 22 Mays 1936 tarihli birleiminde ise Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun karlmtr. Bu kanuna gre tapu ve kadastro umum mdrl; gayrimenkul mallara ait akitlerle bilumum tescil ve kadastro ve tapu tahrir ilerinin kanunlara ve nizamlara gre yaplmasn temin ve idare ile mkellef ve Maliye Vekletine bal bir teekkl olarak tanmlanmtr.1550 Bu kanun tasarsnda 81i merkez tekilatnda, 922si il tekilatnda olmak zere toplam 1003 memurun istihdam edilecei belirtilmitir.1551 TBMM Genel Kurulunda grlmesine balanlan Kanunu yaklak on senelik bir abadan sonra 8 Haziran 1936da karlabilmitir.1552 Bu yasayla iilere sendika kurma, grev, toplu pazarlk, toplu i szlemeleri gibi haklar getirilmemi; i ihtilaflarnda tahkim usulnn uygulanmasna karar verilmitir.1553 Tahkim usulnde de son sz syleyecek olan brokratik bir heyettir. Akas bu heyetin de ticaret ve sanayi evrelerinin aleyhine kararlar almas ok beklenecek bir durum deildir.1554 Gerek l Hakem Kurullarnda, gerekse Yksek Hakem Kurulunda, genellikle konu ile ilgili olmayan kiilerin bu makamlar igal etmeleri de tahkim mekanizmasn tkayan bir baka husus olmutur.1555 Kanununun temel mantnn ve dzenlemelerinin devlet arlkl olduu grlmektedir. Recep Pekerin Kanununun grlmesi srasndaki; Yeni Kanunu rejim kanunu olacaktr Kanunla Trkiyede i hayat yeni rejimimizin istedii ahenk ve anlama yoluna girecektir1556 szleri, Kanunun devlet arlkl vasfn aka ortaya koymaktadr.

1548 1549

Maliye Vekaletinde kurulan daireler hakknda bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 85, 332. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 85, 117, 121-122. 1550 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 162. 1551 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, S. Says: 192, s. 1-20. 1552 Resm Gazete, 15.6.1936, Say: 3330. 1553 avdar, Trkiye Ekonomisi Tarihi, s. 268; Timur, a.g.e., s. 142-144; Ayrca Kanunu ve bu kanunla ilgili olarak Meclisteki grmeler iin bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 25-46. 1554 Timur, a.g.e., s. 146. 1555 Cahit Talas, Toplumsal Ekonomi, 7. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 1997, s. 382. 1556 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 83.

282

5.6.3. Milliletirme Politikas ve Kamu ktisadi Teebbsleri Koruma politikalarna paralel olarak yabanc sermaye zerinde kstlama ve denetimlerin 1930lardan sonra giderek younlat grlmektedir. 1932-1939 yllar arasnda ulatrma alannda, belediye hizmetlerinde ve madencilik alanlarnda birok iletme millletirme politikas erevesinde deerlendirilmitir. Bu dnemde yaplan nemli millletirme faaliyetleri sonucunda satn alnan irketler unlard:1557 1- Aydn Demiryolu irketi.1558 2- stanbul Telefon Trk Anonim irketi.1559 3Doye Bankn elinde bulunan Ergani Bakr Trk Anonim irketi.1560 4- Franszlara ait Ereli irketi. 5- skdar ve Kadky Trk Anonim Su irketi.1561 6- zmir Telefon Trk Anonim irketi.1562 7- stanbul Elektrik Trk Anonim irketi.1563 8skdar ve Kadky Elektrik Trk Anonim irketi. 9- stanbul Tramvay irketi. 10stanbul Trk Anonim Tnel irketi. 11- Ankara Elektrik, Ankara Havagaz irketi ve Adana Elektrik Trk Anonim irketi. 1929lu yllarla yabanc sermayeye kar balayan sert tutum, 1937 ylna kadar devam etmitir. Bu dnem ierisinde Trkiyedeki imtiyaza sahip birok yabanc irket, uygulanan millletirme politikasndan nasibini almtr. karlan baz kanunlar vastasyla baz kurumlarn devletletirilmesi ynnde nemli admlarn atld grlmektedir. 10.6.1936da karlan 3023 sayl Kanunla, stanbul ve zmir limanlarnn idaresi stanbul ve zmir Liman letmesi daresi adyla ktisat Vekletine balanmtr. 10.6.1936da karlan 3025 sayl Van Gl letme Kanunu ile Van Glnde iletmecilik devlete gemitir.1564 1930lu ylarda lkede gemi yapabilecek antiyelerin olmamas dolaysyla, eldeki mevcut olan gemilerin tamir edilmek kaydyla, memleketin mill iktisadiyatna
1557 1558

Boratav, a.g.e., s. 199-214. Aydn Demiryollar, 1.825.840 ngiliz lirasna satn alnmtr. Bkz. Aydn Demiryollarn dn satn aldk, Ulus, 2 Mays 1935, s. 1. 1559 stanbul telefon tesisatnn satn alnmasna dair Hkmetle irket arasnda akdedilen mukavelenin tasdiki hakknda kanun Meclis tarafndan 10.6.1936 tarihinde karlmtr. Bu kanun dolays ile aklamalarda bulunan Nafa Vekili Ali etinkaya Bey, bu irketin deerinin ok altnda bir fiyatla satn alndn aklamtr. Bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 175. 1560 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 192. 1561 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 24, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 45-46. 1562 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 24, s. 123. 1563 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 257-261; stanbul Elektrik leri Nafa Vekletinin emri ve murakabesi altnda, Ulus, 21 Mays 1938, s. 1, 7. 1564 Boratav, a.g.e., s. 206.

283

yarayabilecek bir ekle sokmak istenilmesi kanlmaz bir gerekti.1565 Hkmetin tam da tamaclk siyasetinin eletirildii bir srada, zmir Krfezi nnde nebolu Vapuru batm ve 21 kii hayatn kaybetmiti. Bu olay, o gnk artlarda stanbulMersin arasnda ileyen gemilerin ihtiyaca cevap vermediini ve tamacln eski gemilerle deil de, daha modern gemilerle yaplmas gereini aka gzler nne sermitir.1566 Ekonomi Bakannn gemi alnmas isteklerine karlk olarak, on milyon liralk vapur satn alnacan aklamas ortamn yatmasn salamtr.1567 Nafa Vekili Ali etinkaya, ska Devlet Demiryollar ve Limanlarnn zarar ettikleri ve iyi iletilemediine dair sorulara muhatap kalmaktayd. etinkaya, 19351936 yllar arasnda Devlet Demiryollarnn 21.500.000 ksur lira gelire sahip olduunu; bu gelir ierisinden masraflarn ktn, satn alnan baz hatlar iin demelerin yapldn ve yaplan devlet hizmetlerinin de dikkate alndnda kurumun zarar etmediini, dolaysyla konunun arptldn ifade etmitir.1568 5.6.3.1. Bankaclk Alannda Yaplan Dzenlemeler, Etibank ve Denizbankn Kuruluu Birinci Be Yllk Sanayi Plannda yaanan strateji deiiklii ile birlikte arlk kazanan devletik grnn, bankaclk sistemini de etkilememesi kukusuz dnlemezdi. Dolaysyla 1933-1938 dneminde kurulan devlet bankalarn bu politika deiikliinin doal rnleri olarak kabul etmek gerekir.1569 Devletiliin madencilik alannda en nemli hamlesi, bilindii gibi Etibankn kuruluudur. Ticar usullere tabi ve tzel kiilii haiz olan Etibank, 20 milyon lira sermaye ile 14 Haziran 1935te karlan 2805 sayl Etibank Kanunu ile kurulmutur.1570 Kanuna gre Etibank, genel direktr de dhil olmak zere, bir reis ve drt azadan mrekkep be kiilik bir idare meclisi tarafndan idare edilecekti.1571 1 Haziran 1936da bankaclk alannda ok nemli bir adm atlarak, 69 esas ve 4 tane de geici maddeden oluan Bankalar Kanununu karlmtr.1572
1565 1566

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 2, s. 135-136. Deniz Yollar Mdr neboluda fazla yk yoktu, diyor, Akam, 15 Terinisani 1935, s. 1. 1567 On milyon liralk vapur satn alacaz, Ulus, 28 Nisan 1935, s. 1, 5. 1568 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 327-328. 1569 Akg, a.g.e., s. 23. 1570 Boratav, a.g.e., s. 211. 1571 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 207-209. 1572 Gne, TPT, V. Dnem, C. I, s. 445, 459.

284

Afyonkarahisar Milletvekili Ber Trker, kanunun karlmasndan duyduu memnuniyetini yle ifade etmitir: Sayn arkadalar; mtareke senelerinde ve Damat Ferit Hkmeti zamannda maliye ileri berbat bir halde idi ve mtemadiyen Ziraat Bankasndan para ekiliyordu ve bu bankann temeli sarslmaa balanmt. Meclis idare azalar iddetli bir protesto mazbatasn imzaladlar ve mdr umumi vastas ile Damat Ferite verildi. Damat Feritin bu protesto mazbatasn okuduktan sonra cevab u olmutu: Memleket batyor, Ziraat Bankas da batarsa ne olur Demiti. te o zaman ki mtedenni (gerileyen) ve garip zihniyet, ite o zamanki ykc ve batrc zihniyet hamdolsun o kara gnler yerin dibine gemitir.1573 Yaplan dzenlemelerden Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas da nasibini alm ve 27 Mays 1937de karlan kanunla, banka yeniden yaplandrlmtr.1574 Esnaf ve kk sanatkrlarn kredi bulmakta karlatklar glkleri ortadan kaldrmak amacyla, Halk Bankas ve Halk Sandklar kurmak zere hkmete 8 Haziran 1933te 2284 sayl Yasa ile yetki verilmitir. Fakat bu banka ancak 17 Ocak 1938de Meclis tarafndan Halk Bankas Kanununda yaplan deiikliklerle yeniden yaplandrlmtr. Halk Bankas, 3 milyon lira sermaye ile anonim irket statsne sahip olarak faaliyete balamtr.1575 24 Haziran 1938 tarihinde atlan bir admla, Merkez Bankas Kanununda deiiklik yaplmtr.1576 27.12.1937 tarihinde ise 3295 sayl Denizbank Kanunu karlmtr.1577 Kanun, srf eski seyrisefainden doan kurumlar deil, liman iletmelerini de Denizbanka intikal ettirmekteydi. 50 milyon liralk sermaye ile kurulmu ve her trl bankaclk ilemlerini yrtecek olan Denizbank; Deniz yolar letmesini, AKAY letmesini, Fabrika ve Havuzlar Mdrln, stanbul, zmir ve Trabzon Limanlarnn letme Mdrlklerini ve Van Gl letme daresini ve bunlarn varlklarn da devralmaktayd.1578 1938de faaliyete geen Denizbank, uzun mrl

1573 1574

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 2-3. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 18, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 95; C. 19, s. 53-70. 1575 Akg, a.g.e., s. 26; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 22, s. 147. 1576 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 319-321. 1577 Denizbankn merkezinin stanbul yerine Ankara olmas, birok hususi masraflara ve harcrah masraflarna neden olaca iddias ile eletiri almtr. ktisat Vekili akir Kesebir, ileri geciktirmek ve harcrah demek gibi konularda asla taviz vermeyeceklerini aklamtr. Bkz. Kamutayn dnk toplants, Denizbank Kanunu zerinde akir Kesebir izahat verdi, Ulus, 11 Temmuz 1937, s. 1, 7. 1578 Boratav, a.g.e., s. 207; Denizbank Kanunu iin bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 21, s. 112-122.

285

olmam, 7 Haziran 1939da karlan 3633 sayl Kanunla1579 ortadan kaldrlmtr. Devletin denizcilik alanndaki iletmeleri ise Devlet Denizyollar letme Umum Mdrl ve Devlet Limanlar letme Umum Mdrl adyla mlhak bteli iki idare altnda yeniden organize edilmitir.1580 5.6.3.2. Toprak Mahsulleri Ofisinin Kuruluu ve Atatrkn Kendisine Ait Baz iftlik ve Arazileri Hazineye Balamas 4.6.1937 tarihinde karlan Ziraat Vekleti Vazife ve Tekilat Kanunu ile Ziraat Vekleti kadrosu belirlenmiti. Ziraat Vekletinin tekilat; bir mstear, bir tefti heyeti reislii, bir hususi kalem mdrl, bir ziraat ileri umum mdrl, bir veteriner umum mdrl, bir orman umum mdrl, bir hukuk mavirlii, pamuk ileri, zat ileri, levazm ileri, neriyat, evrak ve seferberlik mdrlklerinden olumaktayd.1581 Ayrca daha sonra her trl ziraat ileri ve sanatlar ile itigal etmek ve merkezi Ankarada olmak zere, Ziraat Vekletine bal ve hkm ahsiyeti haiz bir Devlet Ziraat letmeleri Kurumu kurulmutur.1582 Trkiyede sanayilemenin balang devresinde, kylnn deme kabiliyeti hesaba katlmakszn ziraat mahsullerine ar vergiler konulmutur.1583 Ziraat Bankasna bal olarak, 24.6.1938de karlan 3491 sayl Kanunla kurulan Toprak Mahsulleri Ofisi balangta sadece buday iin destekleme fiyat belirleyen ve alm ileri yapan bir kurumdu. Fakat daha sonraki yllarda bu kurumun yetkileri giderek artrlmtr.1584 Ofis ie baladktan bir mddet sonra sava patlak verdi. Toprak mahsulleri tketimi birden ykselirken retimi azald; buna bir de reticilerin orduya alnarak tketici haline gelmesi eklenince, durum daha da ktlemitir.1585 iftinin durumunun ktletii bu sralarda Atatrk, kendisine ait baz iftlik ve arazileri zerindeki mal varlklar ile hazineye balayarak, devlet adamlarna ve topluma rnek bir davran sergilemitir. Atatrkn hazineye balad btn menkul ve

1579 1580

TBMM Z.C., VI. Dnem, C. 3, s. 44-53. Akg, a.g.e., s. 26. 1581 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 72. 1582 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 22, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 46. 1583 Karpat, a.g.e., s. 94. 1584 Yakup Kepenek-Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 12. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 2001, s. 71; Ofisin kuruu hakknda bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 310. 1585 Karpat, a.g.e., s. 94.

286

gayrimenkul mallarnn deerinin 4.800.000 lira; senelik cirosunun ise 8.000.000 lira civarnda olduu bilinmektedir. Atatrkn balad iftlikler unlard:1586 1- Ankarada; Orman, Yamurbaba, Balgat, Macun, Gvercinlik, Tahar, Etimesut, akrlar iftliklerinden oluan Orman iftlii. 2- Yalovada; Millet ve Baltac iftlikleri. 3- Silifkede; Tekir ve valye iftlikleri. 4- Drtyolda; portakal bahesi ile Karabasamak iftlii. 5- Tarsusta; Piloglu iftlii. Atatrkn iftliklerini hazineye balamas zerine Mecliste konuan smet nn; Atatrk, bu iftlikleri Halk Partisinin mal olarak saklyordu. Fakat kyllerin burada bir okul, bir retici ara olarak yararlanabilmelerinin devlet elinde bulunmalar ile daha kolay ve mmkn olacan dnd1587 szleriyle, Atatrkn ulusal karlar, kendi karlarnn daima nnde tuttuunu belirtmitir. 5.7. BENC DNEM TBMMNN HUKUK VE SOSYAL ALANDAK FAALYETLER 5.7.1. Hukuk Alanndaki Baz Gelimeler 5.7.1.1. Resm deoloji Kemalizm ve Alt lkenin Anayasaya Girii CHFnin 3. Byk Kurultaynda kabul edilmi olan alt ilke biraz daha ilendikten sonra; CHFnin 9-16 Mays 1935 tarihinde yaplan 4nc Byk Kurultaynda Kemalizm1588 olarak benimsenmitir. Kemalizmin resmiyet
1586

Atatrk bu iftliklerle beraber bunlarn zerinde bulunan; bira fabrikas, malt fabrikas, buz fabrikas, soda ve gazoz fabrikas, deri fabrikas, tarm aletleri ve demir fabrikas, iki modern st fabrikas, iki byk yourt imalathanesi, arap imalathanesi, deirmen, iki ya ve peynir imalathanesi, iki tavuk iftlii, iki zel iskele ve liman, be sat maazas, eltik fabrikasnn %40 pay, on alt traktr, on komple bier-dver, bir deniz motoru, be kamyon ve kamyonet, iki binek otomobili, on dokuz binek ve yk arabas, 13.100 koyun, 443 sr, 69 at, 58 eek ve 2450 tavuku da hazineye balamtr. Bkz. Gololu, TPC (1931-1938), II. Kitap, s. 238; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 267-268; Orman iftlii, Ulus, 8 Sonkanun 1938, s. 8. 1587 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 269. 1588 1919-1920lerde ngilizler ve Franszlar Kuva-y Milliyecileri, igale kar direnen milliyetileri kastederek Kemalist tabirini kullanmlard. 1930 Temmuzunda Muhit dergisinde Ahmet Cevat Emre Kemalizim terimini kullanm, Aralk 1930da ise nklp gazetesinde Ali Naci Karacan Rusyada nasl bir komnizm, talyada nasl bir Faizm varsa, bizde de bir Kemalizm olmaldr. Demitir. Bkz. Temuin Faik Ertan, Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit, Kebike, Yl: 2, Say: 5, 1997, s. 17-34; Nedim Yalansz, 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar, C. III, S. 8, 1998, s. 25-48.

287

kazand bu Kurultayda kabul edilen programn giri ksmnda yer alan ifadelerden karlabilir.1589 Zaman ierisinde brokratik sekinler, Kemalist izgi ile zdelemilerdir. Brokratik sekinler tarafndan Atatrkle zsel anlamlar atfedilmeye balanm; ancak Atatrk, devleti brokratik sekinler zerinden yaplandrmaya taraftar olmamtr. Buna ramen brokratik sekinler, Kemalist rejim ierisinde kendilerine toplumsal bir prestij kazandrmay baardlar. Zamanla brokratik ve siyasal g birleerek, elbirliiyle kendi grleri dorultusunda halk ynlendirdiler.1590 Parti ilkelerinin anayasaya mal edilmesi karar tek parti ynetiminin kurumsallamas asndan atlacak nemli bir adm olacaktr. 10 Mays 1936 tarihli Tan gazetesinin haberine gre; Halk Partisi Genel Sekreteri Recep Peker Halkevlerinde verdii inklp dersinde, TEKda deiiklik yaplmak suretiyle, Halk Partisinin alt vasfnn devletin vasf olarak kanunlatracan sylemitir.1591 Anayasa deiiklii ile ilgili olarak smet nn ve 153 arkadann verdii kanun teklifi, 5 ubat 1937de 3115 sayl Kanun olarak kabul edilmitir. Bu Kanunun 1. maddesiyle TEKnn 2. maddesi; Trkiye Devleti, Cumhuriyeti, Milliyeti, Halk, Devleti, Laik ve nklpdr. Resmi dili Trkedir. Makarr (merkezi) Ankara ehridir1592 eklinde yeniden dzenlenmitir. Tekilat- Esasiye Kanununda yaplan bu dzenlemeyle, CHPnin 6 ilkesi tm toplumu balayan ilkeler haline gelmi ve devlet-parti-toplum zdelii salanarak; bu zdelik anayasal olarak gvence altna alnmtr. 5.7.1.2. Davalarn Hzlandrlmas ve Hkimlerin Durumunda Yaplan Baz yiletirmeler Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluundan sonra, en fazla nem verilen konular arasnda adl sistemin ada yasal ilkelerle yeniden donatlmas konusu Meclisin ncelikli ileri arasnda yerini almtr. karlan kanunlar vastasyla hkimler ve mahkemeler zerinde yaplan dzenlemelerle birlikte, halkn Trk
1589 1590

CHP Program, Ulus Basmevi, Ankara, Mays 1935, s. 3. Heper, Devlet Gelenei, s. 136-137; Leslie l. Roos Jr, Noralou P. Roos, Managers of Modernization: Organizations and Elites in Turkey (1950-1969), Harvard Universitey Press, Cambridge, 1971, s. 31-32. 1591 Halk Partisi ve Devlet, Partinin alt vasf devletin olacak, Tan, 10 Nisan 1936, s. 1-11 Nisan 1936, s. 5; CHP Genel Sekreteri Recep Pekerin Sylevleri, Ulus Basmevi, Ankara, 1935, s. 5. 1592 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 74; Dstur, nc Tertip, C. 18, s. 307.

288

adaletine olan gveni artmtr. Adalete duyulan bu gven sayesinde vatanda zgr iradesiyle gerektiinde mahkemelerde hakkn rahata arayabilmitir. Celal Bayarn 8.11.1937 tarihinde Mecliste yapt konumasndan, hkmetin adalet alannda birinci vazifesinin hzl ve gvenilir adaleti datmak olduu anlalmaktadr. Celal Bey, adalet alannda gerekli admlar attklarnda davalarn ksa srede halledileceini, bylece memleketin gelimesine nemli bir katk salayacaklarn; hkmetin de doal olarak davalarn ksa srede halledilmesi noktasnda ciddi admlar atacan aklamtr.1593 1934ten 1935 ylna 695.684 iin devrettii gz nne alndnda, bunun byk baar olduunu ve her geen yl 190.000 civarnda iin azalmasnn mahkemelerin fedakrane almalarndan kaynakland anlalmaktadr.1594 1936 yl itibariyle ise dava dairelerine gelen 6.700 davadan, 4.818 davann neticelendirildii grlmektedir.1595 1937 yl iinde icra daireleri ile ceza ve hukuk mahkemelerine toplam 935.522 yeni i gelmi, nceki yllardan devreden 524.090 i ile birlikte toplam dava 1.459.612ye ulamtr. Ayn yl iinde 955.971 dava sonulandrlm, 1938 ylna ise 503.641 dava devretmitir. Btn bu olumlu gelimelere ramen elbette ki; hkmetin genel olarak davalar zamannda sonulandrma politikasnn eleman ve mahkeme yetersizlii gibi konulardan dolay tam olarak hedefine ulat sylenemez. 1934 ylnda karlan Hkimler Kanunu, Trk adl sisteminin en nemli gelimelerinden birisidir. Hkimlerle ilgili dzenlemelerine devam eden Meclis, 12 Haziran 1937de kard 3253 sayl Kanunla, ok ocuklu hkimlerin gelir dzeylerini artrarak, hkimleri ekonomik adan rahatlatmak istemitir.1596 Daha sonralar hkimler ve adliye tekilatnda yer alan memurlarn alma biimleri ve izinleri dzenlemitir.1597 Hkimlerin zlk haklaryla ilgili iyiletirmeleri kapsayan 2556 sayl Kanun ise 27 Haziran 1938 tarihinde karlmtr.1598

1593 1594

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, s. 20. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 25, s. 170-171. 1595 Son Cumhuriyet ylnda adliyemiz, Ulus, 29 lkterin 1936, s. 18. 1596 Dstur, nc Tertip, C. 18, s. 526-527; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 277-278. 1597 Hkimler ve adliye memurlar nasl izin alacaklar, Ulus, 23 Temmuz 1937, s. 1, 4. 1598 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 377-379.

289

5.7.1.3. Genel Af Kanunu ve Baz Milletvekillerinin Teri Masuniyetinin (Dokunulmazlk) Kaldrlmas Lozan Antlamas gereince dmana iltica edenler hari olmak zere snrlda olsa bir af kanunu karlmt. Vatana ihanet eden mlk memur, asker, polis ve gazeteci gibi birok kiiden oluan ve saylar Meclisin gizli oturumunda 150 kiiye indirilerek tespit edilenler, bu af kapsamnn dnda tutulmulard.1599 Hkmet, yz ellilikler, stikll Mahkemeleri mahkmlar, baz siyas sulular ve devlet hizmetinde istihdam edilmemelerine karar verilenler hakknda bir kanun tasla hazrlamt.1600 Nihayet rejimin son derece glenmesiyle 9.6.1938de genel bir Af Kanunu karlarak bu kiilerin affedilmelerine, fakat bu kiilerin TCKya gre amme hizmetinde altrlmamalarna karar verilmitir.1601 Atatrke ball ile tannm olan ve Urfann dmandan kurtarlmasnda byk hizmetleri gemi bulunan Urfa Saylav Ali Saip Ursava, Atatrke suikast yapmak zere erkez Ethemin Halepten gnderdii adam Yahya ve beraberindeki drt kiiye yardm etmekle sulanm ve Meclis tarafndan dokunulmazl kaldrlmtr.1602 Fakat yaplan tahkikattan sonra Ali Saip Ursavan beraatna karar verilmitir.1603 Manisa Mebusu Tahir Hititin de aykurd ve Kuruay kprs ihalesine fesat kartrarak, taliplilerle ekonomik menfaat karlnda anlat mlkiye mfettileri tarafndan tespit edilmi, fakat milletvekili olmasndan dolay hakknda herhangi bir ilem yaplamamtr.1604 Fenerbahe Spor Kulb Ktibi Umumisi Hayri Celal Beyin haysiyet ve erefini aalayacak derecede yayn yapan Cumhuriyet gazetesi Neriyat Mdr Abidin Bey hakknda dava alm; Yunus Nadinin dokunmazlnn kaldrlmas istenmi, fakat bu istek reddedilmitir.1605

1599 1600

TBMM G.C.Z., II. Dnem, C. 4, s. 434-436. 150liklere, stikll Mahkemesi mahkmlarna da amil olan af kanunu yaknda kyor, Ulus, 31 Mays 1938, s. 1, 8. 1601 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 482-483. 1602 Urfa Saylav Ali Saip gece tevkif edildi, Akam, 19 Terinievvel 1935, s. 1, 6; Yunan gazetelerinin iddiasn gre Atatrke suikast giriiminde, talyann parma vardr. Ayrca Suikastlarn yakalanmasnda Trk polisinin Suriyedeki ajanlarnn byk bir rol oynad iddia edilmektedir. Bkz. Hain erkez Ethem Yakaland, Akam, 27 Terinievvel 1935, s. 1; Gololu, nc Merutiyet, s. 137. 1603 Ankara C. Mddeiumumsi B. Arkan imzasyla, 25.11.1936 gn ve 3/5386 sayl, Adalet Vekletine gnderilen beraat yazs iin bkz. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 64-65. 1604 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, Ek: s. 1-2. 1605 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, S. Says: 101, Ek: s. 1-2.

290

5.7.1.4. Temyiz Mahkemesinin Nakli ve ra-y Devlet Kanunu Hatrlanaca zere Temyiz Mahkemesi daha nce grev yapt Sivastan alnarak, stanbul ve zmir gibi yerlere nakledilmesi gndeme gelmesine ramen Adliye Encmeninin yapt almalar sonucunda bu mahkemenin Eskiehire nakli gerekletirilmiti.1606 Mahkemenin Ankaraya nakledilmesi dnlmesine ramen Hkmet merkezinde bu grevi ifa edecek nitelikte bir binann bulunamamasndan dolay bu dnce gerekletirilememitir. 1935te Ankarada Temyiz Mahkemesi binasnn bitirileceinden bu ireti durumun da ortadan kaldrlmas gereklemi olacaktr. Nihayet Meclis, 5.6.1935 tarihinde kard Temyiz Mahkemesinin Ankaraya Nakli Hakknda Kanun1607 ile bu adm atmtr. 1868 ylnda kurulan ra-y Devlet zerinde 1925 ve 1931 yllarnda nemli dzenlemeler yaplmt. 1938 ylnda karlan 3546 sayl Yasayla da baz deiiklikler yaplmamtr. yaplm,
1608

fakat

kanunun

asl

ruhu

zerinde

bir

oynama

Kanunla ad Devlet ras olan (1945te ise ad Dantay) bu

tekilatn1609 Baveklete bal olarak, bir reis ile be daire reisi ve yirmi azadan olumas planlanmtr.1610 5.7.2. Sosyal Alandaki Baz Gelimeler 5.7.2.1. Bayndrlk leri ve ehir Planlamacl Alanndaki Gelimeler Cumhuriyetin Osmanl Devletinden devir ald miras, ilk kurulan hkmetlerin ilerini byk lde zorlatrmaktayd. Cumhuriyetin ilk hkmetleri, lke kalknmasnn temel n koulu olan bayndrlk hizmetlerine ancak eldeki olanaklar erevesinde yatrm yapabilmekteydiler.1611 Atatrk, devlet adamlarn cesaretlendirmek, onlara rnek olabilmek iin sivil bir cumhurbakan kimliiyle halkn arasnda gezmi; zahmetli olmasna ramen yaplmas gerekenin lkeyi kalkndrmak ve halkn hayat dzeyini ykseltmek olduunu aklamtr.1612

1606 1607

TBMM Z.C., II. Dnem, C. 3, s. 380. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 61; S. Says: 152, s. 1-2. 1608 Mimarolu, Cumhuriyet Devrinde Dantay, s. 5. 1609 Duran, a.g.m., s. 3. 1610 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 28, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 23-29, S. No: 14, s. 17. 1611 Mete Tapan, Trkiyede Uygarlk, Bayndrlk, Kentleme ve Atatrk, ada Dncenin Inda Atatrk, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 2004, s. 391. 1612 Lews, a.g.e., s. 290.

291

nceki dnemlerde balatlan bayndrlk almalarna, Beinci TBMM Dneminde kalnan yerden devam edilmitir. Uygulanan milliletirme politikalarnn sonucunda birok demiryolu satn alnm ve baz karayolunun yapm tamamlanmtr. Nafa Vekili Ali etinkayann, 1935 ylnda yapm olduu aklamalardan anlald zere; 10 senede 2.628 kilometrelik hat yaplm ve bu yollar iin 282 milyon lira sarf edilmitir.1613 Ayrca Ali Bey aklamalarnda drt be tane tayyare alnmak suretiyle Ankaradan dou ve bat istikametine ilkbaharda uularn balatlacan, Elaz-Van hatt iin keiflerin yapldn belirtmitir.1614 1935te Nafa Vekleti Mstear Arif Baytn Bey, su tesisat ve dier nafa ileri hakknda Yunanistanda incelemelerde bulunmutur.1615 Mstear Arif Bey, tramvay irketi ile yaplan mzakereler esnasnda demenin altn zerinden hesaplanmas isteini reddederek, halkn lehine uygun bir anlamann yaplmasn salamtr.1616 Bazen brokratlar ilerini o kadar sahiplenmiler ki, ilgin baz olaylar da yaanmtr. Hilmi Uran, parti teftii iin Maraa gittiinde, Mara ile lolu (Trkolu) arasndaki bir ose inasnn iki kilometrelik ksmnn yaptrldn, fakat yolun bir ucuna hendek kazlmak, dier ucuna da enine bir yol silindiri konmak suretiyle kapatldna ahit olmutu. Bunun zerine Mara Valisi Ferruh Beye durumu sormu, validen; imdiki halde ham arazi zerinde gidip gelmek kabildir, pisipisine yol eskimesin, diye gidii gelii bu suretle men ettim1617 cevabn alnca, aknln gizleyememitir. ehircilik anlay ile atlan baz admlar bazen de yneticilerin balarn artmtr. stanbul Valisi ve Belediye Reisi Muhiddin stnda, stanbulda bir asri mezarlk yaptrmak iin belediye adna bir arsa almt. Anastas adndaki bir ahs mezarlk yeri iin daha elverili ve fiyat asndan da daha uygun olan kendi arazisi yerine kayrmaclk yaplarak, Likolu Eref adl bir ahsn arazisinin satn alnd gerekesiyle Muhiddin Beyi ikyet etmitir. Fakat yaplan yarglamada, stanbul

1613

10 senede 2628 kilometrelik hat yapld, bu yollar iin 282 milyon lira sarf edildi, Akam, 23 Terinisani 1935, s. 1. 1614 Elaz-Van hatt iin keifler yaptrld, arka tayyare seferleri balyor, Akam, 25 Terinisani 1935, s. 1. 1615 Nafa mstear Atinadan geldi, Akam, 10 Mays 1935, s. 1. 1616 Tramvay irketi ile mzakere neden kesildi, Akam, 13 Mays 1935, s. 1. 1617 Uran, a.g.e., s. 190-191.

292

Valisi ve Belediye Reisi Muhiddin Bey ve encmende grev yapan arkadalarnn kanuna muhalif bir durum sergilemediklerinden beraatlarna karar verilmitir.1618 Planlama anlaynn gelimesi, bir baka deyile gelecee ynelik aratrma ve zmlemeler lkeye Cumhuriyetle birlikte girmitir.1619 Falih Rfk Atay, 1935 ylnda ehircilik planlamas hakknda yazd makalesinde; bir ehrin bayndrlk ilerinde para olmadndan yaplamayan ilerin ayp olmadn, yaplmamas gereken ilerin yaplmasnn ayp olduunu belirterek, yaplan ilerde mutlaka plan ve sanatn olmas gerektiini vurgulamtr. Atay, kk ehirlerin bayndrlk ilerine bakmak, byk ehirlerin plan ve bayndrlk ilerinin kontroln salamak iin Bayndrlk Direktrln (eski mar Mdrln) merkezi bir bro halinde kuvvetlendirmek gerektiini savunmutur.1620 Bayndrlk ileri konusunda tpk Atay gibi dnen Atatrkte, ehircilik konusundaki dncelerini u szleri ile aklamtr: ehircilik ilerinde de, teknik ve plnl esaslar dhilinde almak lazmdr. Bunun iin belediyelerimizi hukuka uygun bir biimde aydnlatmasn ve yol gsterecek bir teknik bro kurulmasn tavsiye ederim... 1621 Hkmette bu fikirler erevesinde hareket ederek, ehircilik konusunda Martin Wagner, H. Jansen ve Gustaw Oelsner gibi yabanc uzmanlardan danman olarak yararlanmtr.1622 5.7.2.2. Salk Alannda Yaanan Gelimeler 1926 ylndan itibaren zellikle salk konular zerinde ok ciddi bir biimde durulduu, karlan eitli kanunlar vastasyla salk sorunlarnn almaya alld grlmektedir. Bu abalara ramen elbette salk alannda ihtiya duyulan hastane, dispanser, doktor, hemire, ebe, salk memuru saylarnda istenilen hedefe ulald iddia edilemez. 1939 yl itibariyle bir doktora 11.473 kii, bir hemireye 42.469 kii ve bir salk memuruna da 10.604 kii dmekteydi. 1935-1939 yllar arasnda salk personeli saysna bakldnda ise durum yleydi:

1618 1619

stanbul Valisi ve arkadalar beraat ettiler, Ulus, 17 Temmuz 1938, s. 1, 8. Tapan, a.g.m., s. 403. 1620 Falih Rfk Atay, ehircilik ilerimiz, Ulus, 3 Haziran 1935, s. 1. 1621 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 20, s. 3; Atatrkn TBMM A Konumalar, s. 233. 1622 Ayla dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 19081980, C. 4, 6. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 2000, s. 548.

293

Tablo24 V. Dnem TBMM Dneminde Salk Personeli Says (1935-1939)1623 Yllar Doktor Say. Hemire Say. Ebe Say. Salk Memuru Say. 1243 325 451 1365 1935 1287 357 471 1405 1936 1391 356 486 1487 1937 1379 408 529 1604 1938 1514 409 559 1683 1939 Salk elemanlarnn yetersizlii zerine halkn salk konularnda aydnlatlmas yoluna gidilmi, 1935 ylnda halkevlerinde salk konusunda cumartesi ve pazar gnleri filmler oynatlmtr.1624 Halkevlerinin bu dnemde tam bir eitim yuvasna dntrlmek istenildii grlmektedir. kr Kaya Bey, halkevlerinin kurulu yldnm mnasebetiyle 22 ubat 1937de yapt konumasnda, mnevverlerin ve aydnlarn ancak bilgi birikimlerinin borcunu, halk kitlesine kendi bildiklerini retmekle deyebileceklerini u szleriyle ifade etmitir: inizde hibirinizin kendi mktesebatyla ve kendi fikriyatyla vnmee hakk yoktur. Ta ki bu milletin her ferdi aa yukar onun fikirlerini anlayacak hale gelmedike1625 Hkmetin 1938 yl salk planlamasna bakldnda, gelecek on yl ierisinde yatak mevcudunun 17.000e ulatrlmak istendii ve 150 tane de hastanenin inasnn hedeflendii anlalmaktadr. Ayrca ebe mektepleri, shhat enstitleri, mcadele heyetleri, shh mzeler ve serum iftliklerinin kurulmas da planlanmtr.1626 Planl almalara ramen salk alanndaki skntlar bitirilememitir. Afyon Milletvekili Ber Trker Bey, 24.5.1938de Mecliste yapm olduu konumasnda, Erelinin at kynde salgn bir hastalktan drt ocuun ldn, muhtarn bunu hkmet tabipliine bildirmesine ramen hibir tedbirin alnmadn, hatta olayda kaymakamlnda ihmali olduunu savunmutur.1627 5.7.2.3. Din Brokrasisi ve Diyanet leri Bakanl Tekilt Kanunu Cumhuriyet Halk Partisi ibadetlerin dilini, bir dil sorunu olarak grerek, Trkeletirilmesini istiyordu. badetlerin Arapa yaplmas din alannda yabanc dil
1623 1624

statistik Gstergeler 1923-2002, s. 45. Halkevinde shhi filmler gsteriliyor, Ulus, 5 lkterin 1935. 1625 Halkevlerinin vazifeleri mnevverlerin vazifeleri, Ulus, 22 ubat 1937, s. 1. 1626 10 senelik bir salk plan hazrland, Ulus, 5 lkterin 1938, s. 1. 1627 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 25, s. 163.

294

ve kltrn srekli etkisi olarak grlmtr. Bu sebeple hatrlanaca zere 1932 ylnda ezan Trke okunmaya balanmt. llerde valilerin bakanlnda tekil olunan komisyonlar tarafndan mezzinlerin yetitirilmesine allmas da, bu dorultuda atlan baka bir admdr. 1939 ylnda karlan Ceza Kanununun 526. maddesine baktmzda, Arapa ezan ve kamet okuyanlara aya kadar hapis cezas getirilmitir.1628 15 Kasm 1935 tarihinde karlan bir kanunla, cami ve mescitlerin ihtiya fazlas olanlar baka ilerde kullanlmak zere kapatlmtr. Kapatlan cami ve mescit hademesinin maalar yeni bir camiye tayin edilinceye kadar yar maa verilmesi, yalar elli olan ve alma sreleri yirmi yl aanlara ise cretlerinin tam olarak verilmesi kararlatrlmtr.1629 14 Haziran 1935 tarihinde Diyanet leri Reislii Tekilat yeniden yaplandrlarak, merkez ve tara tekilat olmak zere ikiye ayrlmtr. Merkez tekilt: bakan, mavere heyeti, zat ileri mdrl, yaz ileri mdrl ve musaflar tetkik heyetinden olumaktayd. Tara tekilt ise: mft, msevvid, vaiz ve dersiamlardan olumutur. Dzenlemeyle Diyanet leri Bakan, bavekilin teklifi zerine Cumhurbakan tarafndan atanmaktayd.1630 1937 ylnda karlan 2800 sayl Kanunla, bu yaplanma aa yukar korunmutur. 2800 sayl Kanun, 1965 ylnda karlan ve Diyanet leri Bakanlnn kurulu ve grevlerini dzenleyen 633 sayl Kanuna kadar ufak tefek deiikliklerle devam etmitir.1631 5.8. BENC DNEM TBMM DNEMNDE ETM VE KLTR ALANINDAK GELMELER Dier dnemlerde olduu gibi V. Dnem TBMM Dneminde de, eitim alannda Trkiyenin modernlemesi dorultusunda politikalar retilmeye devam edilmitir. 1935 ylnda ilk, orta, yksek tedrisat mdrlklerinin Tedrisat Umum Mdrl ad altnda birletirilmesi kararlatrlmtr. Ayrca baz vekletlerde olduu gibi Maarif Vekletinde de mavirliklerin kurulmas, yurt dnda eitim

1628 1629

D. Dursun, a.g.e., s. 188. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 6, s. 59. 1630 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 191-192; Sra No: 183, s. 1-8; Bahri Savc, Diyanet leri Tekilatnn Gelimeleri, ASBFD, XXIII/3, Eyll 1967, s. 85-101. 1631 D. Dursun, a.g.e., s. 190.

295

grm ve uzun sre eitim mesleinde alm bilim adamlar arasndan mavirler atanmas planlanmtr.1632 Kamutay (Meclis), eitim alanndaki uygulam olduu hassasiyeti devam ettirerek, 3 Haziran 1935 tarihinde Kltr Vekleti Merkez rgtnde dzenlemeye gitmitir. Meclis, Kltr Bakanlna bal olarak; ar genel direktrl, zel okullar, beden eitimi ve izcilik ile yaym direktrlnn kuruluunu gerekletirmitir.1633 1937 ylna gelindiinde ise Maarif Vekleti merkez tekilat ve vazifeleri hakkndaki 2287 sayl Kanunun baz maddeleri deitirilmitir. Bu deiiklikle Orta Tedrisat Umum Mdrl; liseler, orta mektepler ve muallim mekteplerinin tm ileriyle sorumlu klnarak, ubeye ayrlmtr. lk Tedrisat Umum Mdrl ise ilk mektepler, yatl mektepler, ilk derecedeki hususi dershaneler, millet mektepleri ve halk terbiyesi etrafndaki tm ilerden sorumlu tutularak, ubeden oluturulmutur.1634 5.8.1. lkretim ve Ortaretim Alannda Yaplan Dzenlemeler Cumhuriyet Dneminde ilkretim, zerinde en fazla durulan konularn banda gelmektedir. nk ilkretim; inklplar, laiklii topluma benimsetecek, zellikle geni krsal kitlelerin davranlarn deitirecek bir ara olarak grlmtr.1635 Bu yzden de ilkokul retmenlerini yetitirme zerine ortaya atlan fikirlerin genellikle ky okullarna retmen yetitirme zerinde younlat grlmektedir. Okullama ve retmen saysnda ise 1936 yl itibariyle durum okta i ac grnmemektedir. 1936 ylnda lkretim muallimi olarak toplam 13.834 retmen mevcuttu.1636 Cumhuriyetin ilk yllarndan beri retmen probleminin zm iin, retmenliin madd ve manev bakmdan cazip bir meslek haline getirilmesi amacyla abalar sarf edilmesine ramen, retmenlik meslei kan kaybetmeye devam etmitir.1637 V. Dnem TBMM Dneminde gsterilen byk gayretler sonucunda ilk retmen okullarndan mezun olan renci says ancak 800
1632 1633

Maarif Tekilat Kanunu, Akam, 18 ubat 1935, s. 1. Kamutayda Kltr Bakanlnda yeni direktrlklerin kurulmas kabul edildi, Ulus, 4 Haziran 1935, s. 1; Kanunla kurulan dier direktrlkler iin bkz. TBMM Zb.C., V. Dnem, C. 4, s. 10. 1634 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 15, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 18-20. 1635 Akyz, a.g.e., s. 303. 1636 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 245. 1637 lkokul retmenlii cazip bir meslek haline sokulmaldr, retmen Sesi, S. 64, 15 ubat 1938, s. 291.

296

civarna

karlabilmitir.1638

1935-1938

yllar

arasnda

ise

ilk

retmen

okullarndaki genel durum u ekildeydi: Grafik6 lk retmen Okulu, retmen ve renci Saylar (1935-1938)1639 2805 2949 2807

2577

230 13

248 11

236 11

236 11

1934-1935 1935-1936 1936-1937 1937-1938 Okul Says retmen Says renci Says Mustafa Necati Beyin Maarif Vekilliinden sonra, genel orta retim retmeni yetitirme politikas ierisinde yeni okullarn almas yerine mevcut olanlarn gelitirilmesine alld grlmektedir. Bu durumun sonucunda ortaya kan retmen ann giderilmesi amacyla baz kurs ve imtihanlar almtr. Alan kurslar retmen ann kapatlmasna katkda bulunamam, sadece mevcut retmenlerin meslek adan gelimelerine katk salamtr. Kltr Bakanl1640 1937 yl itibariyle 20.000 renciyi okutabilmek iin 700-800 yeni retmene ihtiya duymu; yurt dnda renimini tamamlayp dnen 150 kadar retmenin de katlmlaryla, ancak ihtiyacn karlanabilmitir.1641 Maarif Vekleti, ortaokullardaki retmen an kapatmak iin ilkokul retmenlerinden yararlanmak zorunda kalmtr. Sicili temiz, baarl ilkokul retmenleri zellikle Gazi Terbiye Enstitsnde kursa tabi tutulmaya balanmtr. Maarif Vekletince, vilayetlerde yaplan snavda baarl olan ilkokul
1638 1639

retmen okullarndan 800 kii kt, Ulus, 22 Austos 1935. C. ztrk, a.g.e., s. 88, 91. 1640 Maarif Vekletinin ad, 28 Aralk 1935te Kltr Bakanl olarak deitirilmi ve bakanln ad 21 Eyll 1941 ylna kadar Kltr Bakanl olarak devam etmitir. Cahit Baltac, Cumhuriyet 75. Ylnda Trk Eitim Sistemi, Yeni Trkiye, Eyll-Aralk 1998, s. 2063. 1641 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 247; C. ztrk, a.g.e., s. 177-178.

297

retmenlerinin bir ksm Gazi Terbiye Enstitsnde szl snavdan geirilmi ve baarl olan 172 retmen, dorudan retmen olarak tayin edilmilerdi.1642 Bu kursa katlan retmenlere kurs mddetince maa verilmemitir. Bu uygulamay anakkale Milletvekili Ziya Gevher Etili, u szleriyle eletirmitir: Arkadalar, bu retmenlere diyoruz ki, sen zeki, alkan bir adamsn, gelecek okuyacaksn. mtihan vereceksin, muvaffak olduun takdirde ortaokul retmeni olacaksn. Dier taraftan da diyoruz ki, okuduun mddete sana on para vermeyeceiz Fakat bu gn buraya gelenler bir mektep talebesi deildir Hayata girmi, evlenmi, ocuk yapmlardr1643 Maarif Vekili Saffet Arkan ise bu retmenlerin kendi kadrosunda olmadn ve hususi idarelerden maalarn aldklarn, dolaysyla bu durumun elini kolunu baladn ifade etmitir.1644 26.2.1935 tarihinde karlan 2072 numaral Maarif Mdrleri ve Memurlar Talimatnamesine gre orta retim messeseleri maarif mdrlkleri vastasyla idare edilmekteydi. Zaman ierisinde Maarif Vekletinin, maarif mdrlerini ilkretim mensuplarndan semesi ve onlara sadece ilk tedrisat ilerini vermesi vilayetlerde maarif mdrlerinin salhiyetlerini azaltm, dier kltr messeselerinin amiri olmay ve bunlar tefti ve denetim salhiyetinden mahrum kalmas da bu makamn prestijini drmtr. Esasen Hkmet, umum mfettilikler vastasyla da maarif ilerine ekidzen vermeyi hedeflemitir. Husus ve mahall ihtiyalar yerinde grmekle mkellef en byk mlk amirin ilerinde yardmcs olan umum mfettilik maarif mavirleri, bu bakmdan vazifelendirilmi birer yksek maarif mmessili olarak karmza kmaktadr.1645 5.8.2. Yksekretim Alannda Yaplan Dzenlemeler 1933te Drlfnundan niversiteye geile birlikte hz kazanan yksekretim alanndaki atlm hareketleri hz kesmeden devam etmitir. stanbulda Mlkiye Mektebi iin uygun yer bulunulamamasndan dolay bu okulun Ankaraya tanmas gndeme gelmi, okulun Ankaraya tanmas iin 1935 ve 1936 yl btelerine 400.000 lira konulmutur.1646 Atatrk tarafndan Siyasal
1642 1643

Ycel, Trkiyede Orta retim, s. 75. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 23, TBMM Matbaas, Ankara, 1938, s. 50, Sra S: 104, Ek Sayfa: 4. 1644 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 23, s. 59, 103. 1645 Ycel, Trkiyede Orta retim, s. 41-43. 1646 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 3, s. 347-348; Resm Gazete, 5.6.1935, S. 302.

298

Bilgiler Okulas1647 ad verilen yksek retim kuruluu, 16.6.1935 tarihinde karlan 2777 sayl Kanunla Siyasal Bilgiler Okulu adn almtr.1648 1935 ylnda hazrlanan bir kanun tasarsyla Tarih-Corafya Fakltesi adyla bir fakltenin almas istenmitir. Fakat bu kanun kmadan nce Atatrkn bir direktifiyle bu ada dil kelimesinin de eklenmesi kararlatrlmtr.1649 Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 9 Ocak 1936da Ankara Halkevinin (Resim ve Heykel Mzesi) byk salonunda yaplan bir trenle almtr.1650 Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kurulu amac; tarih, dil hareketi ile bunlara bal olan arkeoloji ve corafya bilgilerini retmekti. Ayn zamanda retilen bilgileri mmkn olan en ksa zaman zarfnda ilim dnyasnn gzleri nne sermee almak ta, okulun en temel hedefleri arasndayd.1651 stanbul Tp Fakltesinin renci saysnn ok artmasndan dolay Ankarada Shhiye Vekletine bal olarak bir tp fakltesinin kurulmas dnlm1652 ve 1937 ylnda Ankara Erkek Lisesi arazisinde bir tp fakltesinin yaplmasna balanmtr.1653 Ancak kinci Dnya Savann kmas zerine ortaya kan mal imknszlklar yznden bu okulun al 1945 ylna sarkmtr.1654 11 Haziran 1937de doentlik kadrosu ve maalar konusunda dzenlemeler yaplarak, niversiteler gelitirilmeye allmtr.1655 27 Haziran 1938 tarihinde karlan yasayla, ktisat Vekletine bal olan Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi, Maarif Vekletine balanmtr.1656 1923-1924 ile 1937-1938 retim dnemlerine bakldnda yksek retim alanndaki genel durum u ekildeydi:

1647

Atatrk tarafndan Mlkiye Mektebine Siyasal Bilgiler Okulas ismi, bu okulun geleneksel olarak yapt kurulu yldnmlerinden birisi olan 4 Aralk 1934te yaplan yldnmnde kutlama amal ekilen telgrafta ilk defa kullanlmtr. Daha sonradan okula kelimesi Trk Fonetiine uymadndan okula kelimesi yerine okulu kelimesi kullanlmtr. Daha geni bilgi iin bkz. ankaya, a.g.e., C. I, s. 488-491; Ayrca Atatrkn ektii telgraf ve Mlkiye Mektebinin 4 Aralk 1934te yaplan kurulu yl dnm etkinlikleri iin bkz. Mutlu gece, Ulus, 5.12.1934, s. 1-4. 1648 TBMM Kav.M., Devre: V, C. 15, s. 599-601; Resm Gazete, 16.6.1935, S. 3029. 1649 Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Yeni Baskya Hazrlayan: Ar nan, 7. Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2008, s. 295. 1650 nan, a.g.e., s. 319. 1651 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 189. 1652 Ankarada tp fakltesi kurulacak, Akam, 4 ubat 1935, s. 1. 1653 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 38-44, 153-154. 1654 Dr. E Hir, Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitelerin Gelimesi I, A.. Yaynlar, stanbul, 1950, s. 635-650. 1655 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 207. 1656 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 383-384.

299

Grafik7
1923-1924 ve 1937-1938 retim Dnemlerinde Yksekretim1657

10000 8000 6000 4000 2000 0

9 2914

9384

307

837 19

1923-1924
renci Says

1937-1938
retim Eleman Says

Faklte ve Yksekokul Says

Atatrkn eitim politikasnda izlenecek yol ile ilgili zerinde durduu nemli noktalardan birisini yabanc lkelerden Trkiyeye eitim uzman ve retim yesi getirilmesi; bir dierini ise yabanc lkelere Trk rencilerin gnderilmesi konusu oluturmutur. Dnem ierisinde okullara ekidzen verilmesi ve yeni okullarn almasnn yan sra yurt dna eitli alanlarda renim grmek zere rencilerin gnderildii grlmektedir. 1935-1936 ders yl banda 2si antropoloji, 2si arkeoloji, 2si corafya, 4 eski nasya dilleri, 2si ariv ve kitapsarayclk ve 2si de mzecilik olmak zere toplan 14 rencinin yurtdna gnderilmesine karar verilmitir. 1935-1936 aras yurtdnda eitim gren kltr talebesi says 191 kiiye ulamtr.1658 1937-1938 eitim-retim ylna gelindiinde ise yurt dna gnderilen renci saysnn 204e ulat bilinmektedir. Bu rencilerden 97si Almanya, 44 Fransa, 21i Belika, 15i Amerika, 13 svire, 14 Avusturya, talya, ngiltere, Macaristan ve Rusyaya gnderilmitir.1659 5.8.3. Ky retmeni Yetitirme abalar ve Ky Eitmenleri Kanunu 1935 istatistiklerine gre Trkiyede 57 il, 356 ile, 809 bucak ve 34.067 ky bulunmaktayd.1660 Nfusun ise yzde 75i kylerde yaamaktayd. ehirlerdeki retmen says 6.851, renci says ise 254.517 idi. Buna mukabil kylerde 6.786
1657 1658

Atatrk ve T.C. Tarihi, Editr: Temuin Faik Ertan, Ankara, 1999, s. 252. Cumhuriyetin son ylnda kltr ilerimiz, Ulus, 29 lkterin 1936, s. 22. 1659 BCA (030.01/90.559.2. Tarih: 18.04.1939). 1660 statistik Gstergeler (1923-2002), s. 6.

300

retmen, 313.169 renci bulunmaktayd. Kylerde okutulamayan ocuklarn miktar neredeyse bir milyona yaklamaktayd. Kylere ksa srede retmen gnderilmesi o gnk artlar dhilinde imknsz olduundan, askerlik vazifesini yapm yetenekli genlerden yararlanmak iin almalar balatlmtr. Bunun iinde Tarm Bakanl ile birlikte Eskiehir iftelerde Ky retmen Kursu almasna karar verilmitir. Kursta askerler 8 ile 10 kii arasnda gruplara ayrlarak balarna retmen okulu mezunu bir baarl ky retmeni ve bir ziraat memuru verilerek eitilmitir.1661 Ky eitmenlerinin kyde partinin ve hkmetin bir halkas olmas dnlmtr.1662 Fakat her yl mezun olan 300-350 retmen says ile kylerdeki retmen ann ancak bir asrda kapatlabilmesi mmkn olabilecektir.1663 Hkmetin 1937 yl planlamasnda, 10 sene ierisinde 32.000 kyn okula kavuturulmas ve retmen ann kurslar sayesinde giderilmesi yer almtr.1664 Eitmen denemesinden olduka baar sonular alnmasyla 11.6.1937de Ky Eitmenleri Kanunu kabul edilmitir. Kanunla, masraflar Maarif ve Ziraat Vekilliklerince karlanacak kurslarda yetitirilen ky eitmenlerinin, nfuslar retmen gndermeye elverili olmayan kylere gnderilmesi kararlatrlmtr.1665 Ky eitmenleri ve ky enstitleri projeleriyle 1942-1943 yllar arasnda, kylerde retmen says 6.901den 6.918 km ve bu sayya 7.366da eitmen eklenmitir. Okullarda okuyan 370.370 olan renci says da 603.000e ulamtr.1666 Atatrk dneminde eitim alannda Cumhuriyeti koruyup ykseltecek nesillerin yetitirilmesine byk aba sarf edilmitir. Atatrk ilkeleri, Trk Mill Eitiminin temel prensiplerini oluturmu; bu ilkeler zellikle 1936 ylndan itibaren okul programlarnda yaplan yeniliklere ekil vermitir. Eitim alannda atlan admlarn mill, demokratik, ada ve lik olmasndan asla taviz verilmemitir. Ayrca eitim alamam ve eitim ya gemi kiiler bile ihmal edilmeyerek, eitim alannda tam bir seferberlik balatlmtr.

1661

Cumhuriyetin son ylnda kltr ilerimiz, Ulus, 29 lkterin 1936, s. 22; Yaar Nabi, Ky retmenleri, Ulus, 21.11.1936, s. 1. 1662 Falih Rfk Atay, Ky Terbiyecileri, Ulus, 19.10.1936, s. 1. 1663 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 11, s. 245. 1664 Byk kltr seferberlii, 32.000 ky on senede okula kavuacak, Ulus, 3 Mart 1937, s. 1, 6. 1665 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 19, s. 213. 1666 Aydemir, kinci Adam, C. II, s. 370.

301

5.8.4. Gzel Sanatlar Alanndaki Gelimeler Sanat alannda Cumhuriyet Dnemi ile balayan devrim saylabilecek gelime ve deimelerin V. TBMM Dneminde de devam ettiini grmekteyiz. 3 Haziran 1935 tarihinde Kltr Vekleti Merkez rgt dzenlenirken, Kltr Bakanlna bal olarak Ar Genel Direktrl kurulmutu.1667 Ar Genel Direktrlne; okullarda okullar dnda dramatik sanatlarla, mzik ve plastik sanat ilerinin ulusal lkye uygun olarak yrmesine ve yaylmasna, ulusun bu ynde yetimesine ve ycelmesine almak ve bu almann sosyal eitim bakmndan gerei verimli olmas yollarn aramak ve gstermek grevleri verilmitir.1668 Halkevlerinin kurulu yldnmlerinde, 1936 ubatndan itibaren her yl Ankara Halkevi Resim ve Heykel Sergisi almtr. 1937 yl banda, Gzel Sanatlar Akademisinde bir dzenlemeye gidilerek; Akademinin gelitirilmesinde yabanc bilim adamlarndan istifade edilmitir. Bizzat Atatrkn emriyle 20 Eyll 1937de Devlet Resim ve Heykel Mzesi, Dolma Bahe Saraynn bir blmnde halka almtr.1669 Kukusuz ki; 1934 ylnda karlan bir kanunla Mill Musiki ve Temsil Akademisinin kurulmasyla, Trk mzii alannda nemli gelimeler yaanmtr. Akademide Musiki Muallim Mektebi, Cumhurbakanl Filormoni Orkestaras ve Temsil blmleri mevcuttu. Bu kurum 1940 ylnda Konservatuvara dnmtr.1670 Atatrk, 1 Kasm 1935 tarihinde, TBMM de yapt konumasnda mzik konusuna deinerek, ulusal musikimizin modern teknik esaslar iinde ykseltilmesi almalarna devam edileceini aklamtr.1671 1936 yl ve sonrasnda Trkiyenin mzik etkinlikleri devletin geni destei ve yabanc danmanlarn katksyla rgtlenme ve kurumlama alannda younlamtr. Atatrk, 1936 ylnda TBMMnin Beinci Dnem, kinci Toplanma yl al konumasnda gzel sanatlarla ilgili olarak; Gzel sanatlarn her ubesi iin, Kamutayn gsterecei alka ve emek, milletin insani ve medeni hayat ve

1667 1668

Bkz. TBMM Zb.C., V. Dnem, C. 4, s. 10. Gne, TPT, V. Dnem, C. I, s. 329. 1669 Ycel, a.g.m., s. 427. 1670 Ergn, a.g.e., s. 167. 1671 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 6, s. 3.

302

alkanlk veriminin artmas iin ok tesirlidir1672 demek suretiyle, Meclisin gzel sanatlar konusunda gereken hassasiyeti gstermesini istemitir. 1935lerde kltre ve zellikle tiyatroya verilen nem zerine, Mill Musiki ve Temsil Akademisinin temsil blmn dzenlemek iin Berlin ehir Operasnda mdrlk ve rejisrlk yapm deerli bir ynetmen olan Prof. Dr. Karl Ebert Trkiyeye davet edilmitir. 1936da greve balayan Ebert, yapt incelemelerden sonra Trkiyede bir opera ve tiyatro kurulmas hakknda rapor hazrlamtr.1673 1937-1938 retim ylndan itibaren ise Gazi Orta retmen Okuluna bir Mzik Blm eklenerek, mzik retmeni yetitirme ii artk bu kuruma verilmitir.1674 5.9. BENC TBMM DNEMNDE DI POLTKA ALANINDAK FAALYETLER 5.9.1. Hariciye Vekleti Tekilat ve Atatrkn Elileri TBMMnin almasndan sonra kurumsallama alannda atlan admlar hariciye tekilatn da olgunlatrmtr. Hatrlanaca zere 1927 ylnda karlan 1154 sayl Hariciye Vekleti Tekilat Kanunu, dilerinde almay tam bir kariyere dntrmtr. 1928 Maysnda Hariciye Vekleti imdiki Kltr Bakanl binasnda faaliyetine balayarak, ok uzun bir sre diplomatik abalarn bu binada srdrmtr.1675 1930 ylnda Hariciye Vekleti tekilatna baktmzda karmza vekil ve msteardan sonra syle bir yaplanma kmaktadr: Husus Kalem Mdrl, ifre Mdrl, Hukuk Mavirlii, Birinci Daire Umum Mdrl, kinci Daire Umum Mdrl, nc Daire Umum Mdrl, Siyas Mavirlik, Protokol Umum Mdrl, Zat leri Mdrl, Ticaret leri Mdrl, Konsolosluk leri Mdrl, stihbarat Mdrl, Mfettiler, Evrak Mdrl, Levazm Mdrl ve Matbuat Umum Mdrl.1676 Atatrk dnemine bakldnda; Suat Davaz (1921-1923), Tevfik Kamil Koperler (1923-1926), Ahmet Hikmet Mftolu (1926), Ali evki Berker (19261927), Mehmet Enis Akaygen (1927-1929), Numan Rfat Menemenciolu (1929-

1672 1673

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 13, s. 4. Ycel, a.g.m., s. 475. 1674 Ergn, a.g.e., s. 167. 1675 Girgin, a.g.e., s. 130. 1676 Girgin, a.g.e., s. 131.

303

1942) olmak zere toplam alt kii dilerinde mstearlk yapmtr.1677 Atatrkn salnda elilik ve bykeliliklerimize bakldnda, 26 merkezde toplam 38 elinin grev yapt grlmektedir. Bu eliler baz ahslarn iddia ettii gibi stanbuldan gelen trenden inen, kravatl olduklar ve birazda Franszca bildikleri iin Hariciye kadrosuna alnm eliler deil1678, tam tersine olduka eitimli ve nitelikli kiilerdi. Bu elilerden 22 tanesi TBMMde mebus olarak grev alm, ilerinden 11i ise eitli bakanlklarda bakan olarak grev yapmtr.1679 Titizlikle seilen bykelilerin, grevlerini laykyla yaptklar ve grev yerlerindeki insanlar zerinde derin izler braktklar anlalmaktadr. Moskova Bykelimiz Vasf nar Beye, Ruslar tarafndan hibir diplomata gsterilmeyen tevecchn gsterildii bilinmektedir.1680 Vasf narn lm haberi zerine Sovyet Rusyada kan zvestiya gazetesinin; Vasf narla konuma frsatn bulanlar, bu sevimli ve neeli adam her an anacaklardr. Sovyet kamuoyu dost Trkiyeyi vuran bu ac kayb Trk hkmet ve ulusu ile beraber duymaktadr 1681 eklindeki haberi, Vasf Beye kar Rusyada duyulan sevgiyi gstermektedir. Necib Ali Kka da, Ulus gazetesindeki yazsnda, Vasf Beyi bir yanarda gibi ateli, bir rmak gibi cokun, sylediklerini kabul ettiren bir kii olarak tanmlam ve gen yata lmn diplomasi dnyasnn byk bir kayb olarak nitelendirmitir.1682 5.9.2. Ecnebilerin Trkiyede kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun ve Sefaret Binalaryla lgili Dzenlemeler Dileri Bakanlnn tekilatnda genilemelere ve yeniliklere ynelik olarak hazrlanan bir kanun tasars, 1938 ylnda Meclise sunulmutu. Bu tasaryla Hariciye Vekletinin merkez tekilatnn takviyesi, yurtdndaki Hariciye Vekletinin tekilatn geniletmek, merkezde istihdam edilen meslek memurlarna temsil tahsisat vermek gibi gelimeler hedeflenmitir. Ayrca memurlarn hariteki temsil tahsisatnn te birini merkezde de alabilmeleri planlanmtr.1683

1677 1678

imir, Atatrkn Elileri zerine, s. 1487. Girgin, a.g.e., s. 118. 1679 imir, Atatrkn Elileri zerine, s. 1490. 1680 Vasf narn cenazesi memlekete getirilecek, Akam, 4 Haziran 1935, s. 1; Vasf nar dn birden bire Moskovada ld, Ulus, 3 Haziran 1935, s. 1. 1681 Vasf narn lm Sovyetler Birliinde derin bir ac ile karland, Ulus, 4 Haziran 1935,s. 1. 1682 Necib Ali Kka, Vasf nar, Ulus, 4 Haziran 1935, s. 1. 1683 D Bakanlk tekilat, Ulus, 12 Sonkanun 1938, s. 1.

304

28.6.1938 tarihinde karlan Pasaport Kanunu ile Trk vatandalar ve ecnebilerin Hkmete tespit edilen yerlerden giri ve klarnda pasaport vesikas kullanma zorunluluu getirilmi; usulne uygun olmayan pasaportla gelen ve lkeye girii uygun olmayan ecnebilerin geri evrilmesi kararlatrlmtr.1684 1938 ylnda ise ecnebilerin pasaport ve dier ilgili kanunlar erevesinde Trkiyede seyahat ve ikametlerinin serbest olduu, 24 saat iinde bulunduklar yerin polis veya jandarma karakoluna mracaat ederek beyanname vermeleri gerektii ve bu beyannameden hibir cret alnmayaca kanunla tespit edilmitir.1685 Bykelilik binalar ve alanlar ile ilgili dzenlemeler ska rastlanan konular arasndayd. 28.12.1936da karlan Tahranda Yaplacak Sefaret Binalar le Tefriat in Taahht cras Hakknda Kanun ile Tahranda yaplacak iki sefaret binas inaat ve tefriat iin 1937 mali yl btesine konulacak tahsisattan denmek zere 100.000 liraya kadar taahht icrasna Hariciye Vekili yetkili klnmtr.1686 5.9.3. 1935-1939 Yllar Arasnda Trkiye Cumhuriyetinin D Politikas Atatrk, revizyonist devletler (Almanya-talya) ve anti-revizyonist devletlerin (ngiltere-Fransa) anlaarak Drtl Pakt kurma abalarn iyi karlamayacan aka ifade etmitir.1687 Bu pakta Sovyetler Birlii de kar kmaktayd. Bu durum iki lke arasnda daha nce 1925te yaplan Dostluk ve Tarafszlk Antlamas ve dier antlamalarn, 7 Kasm 1935te on yl sreyle uzatlmasn ilgilendiren bir protokoln imzalanmasyla neticelenmitir.1688 Sovyetler Birlii ile iyi bir zemine oturan d politikamz 1936 ylna kadar olduka gelimi, fakat Montreux Konferansnda ngiltere ile yaplan ibirlii, Sovyetler Birlii ile olan iyi ilikilerimizi olumsuz ynde etkilemeye balamtr.1689 Lozandan sonra Trkiyenin uzlaamad tek Batl devlet talya idi. Bu gvensizliin kayna talyann izlemi olduu revisyonist politika ile Akdenize gz dikmesi, faist diktatr Mussolininin Habeistann igalinden sonra Asyaya

1684 1685

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 418. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 467-468. 1686 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 14, s. 88. 1687 Tevfik Rt Aras, Grlerim, Semih Ltfi Kitabevi, stanbul, 1945, s. 59. 1688 Dstur, nc Tertip, C. 17, s. 80. 1689 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 113.

305

ynelik yaylmac bir politika izlemesidir.1690 Atatrk, Mussoliniyi iyi bir hkmet adam, fakat ayn zamanda fena bir devlet adam olarak yorumlamaktayd.1691 Atatrkn Mussoliniyi hi sevmedii bilinmektedir. Atatrkn Ankara Palasdaki resm bir ziyafet esnasnda gen faist talyan sefirine iltifat ederken, talyan diktatr Mussoliniyi kastederek alayl bir lisanla ve orada bulunanlarnda iitecei bir tarzda; Ne yapyor senin palyao sz, durumun ispat anlamna gelmektedir.1692 talyaya kar souk bir politika izlenmesine ramen smet Paann talyay ziyaret etmesinden de anlalaca zere, ilikiler tamamen koparlmak istenmemitir. talya ile daha nce yaplan ticaret antlamas, 1935te dokuz ay sreyle, kliring antlamas ise 1935 ve 1936 tarihlerinde tekrar uzatlmtr.1693 1937 yl ubat aynda iki lkenin Dileri Bakanlar Tevfik Rt Aras ile Kont Ciano talyada bir araya gelmilerdi.1694 talyann srarc politikalar ilikileri gerdii gibi, Akdenizdeki ticaret gemilerine denizaltlarla saldrd iddialar da mnasebetleri kopma noktasna getirmitir. Trkiyenin 1937de Nyon Antlamasn kabul etmesi, deniz korsanlar ile mcadelede nemli bir admdr. Fakat Nyon Antlamas, Atatrk ile nn arasnda kk apl bir krize neden olmutur.1695 Trkiye ile Almanya arasnda 27 Mays 1930 tarihli ticaret mukavelesine ek olarak 15 Nisan 1935te bir antlama imzalanmtr.1696 7 Temmuz 1938de Dileri Bakanl Genel Sekreteri Numan Menemenciolu ile Alman Dileri Bakan Ribbentrop Berlinde bir grme yaptlar. Bu grmede Ribbentrop, Trkiyenin Sancak ve Montreux sorunu srasnda revizyonist bir politika izlediini belirterek bir tarafszlk antlamas teklif etmiti. Numan Bey ise Trkiyenin ancak komular ile byle bir antlama imzalayabileceini syleyerek bu istei geri evirmitir.1697

1690 1691

Grel, a.g.m., s. 530. Aydemir, Tek Adam, s. 414. 1692 Uran, a.g.e., s. 268. 1693 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 193; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 8, s. 163. 1694 Bu grmeler iin bkz. Cumhuriyet, 4 ubat 1937, s. 1; Ulus, 5 ubat 1937, s. 1. 1695 Doan Avcolu, bu tartmaya sebep olan hadisenin sadece Nyon Antlamasndan kaynaklanmasnn mmkn olmadn, nitekim bir mddet sonra antlamaya talyann da katlmasnn durumun tescili anlamna geleceini iddia etmitir. Hilmi Urana gre ise 25 Ekim 1937de smet Paa Kabinesinin grevinden uzaklamasnn nedeni; Atatrkn bir mddetten beri baz devlet ve hkmet ilerini, hkmetin dndaki ve kendi etrafndaki birka kiiye danarak halleder olmas ve nnnn bu gibi oldubittilere kar tahammlnn tkenmi olmasyd. Bkz. Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, C. 4, s. 1455-1456; Uran, a.g.e., s. 253. 1696 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 9. 1697 Gnlbol-Sar, a.g.e., s. 120-121.

306

Trkiye ile Bulgaristan arasnda 6 Haziran 1934te 2499 sayl Kanunla yrrle giren ticaret antlamas, 2756 sayl Kanunla iki ay uzatlmtr.1698 Trkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Hkmeti arasnda 12.6.1935te Afyon Antlamas1699, 28.10.1936da ticaret ve seyrisefain mukavelenamesi imzalanmtr.1700 Romanya ile yaplan transit mukavelesi Meclis tarafndan 23 Aralk 1935te onaylanm ve 5 Ocak 1938de ise ticaret ve tediye antlamas yaplmtr.1701 ekoslovakya ile 12 Mays 1936da bir ticaret antlamas yaplmt.1702 Trkiye-Yunanistan arasnda 15 Ocak 1937de kaakln men ve takibine ynelik bir antlama yaplm; 27 Nisan 1938de ise daha nceden yaplm olan dostluk ve tarafszlk antlamas yenilenmitir.1703 Trkiye, 1935-1938 yllar arasnda pek ok devletle ticaret, ikamet ve dostluk antlamalar imzalamak suretiyle, bar d politika izlediini tm dnyaya ispat etmitir. 5.9.3.1. Trkiyenin Boazlar Politikas ve Montreux Szlemesi Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, 14 Eyll 1935te yaplan Milletler Cemiyeti Asamblesinin toplantsnda, Lozan Antlamasnn boazlar konusunda Trkiyeyi snrlayc hkmlerinin kaldrlmasn istemitir.1704 talyann Habeistana saldrmas ve uluslararas siyasetin gerginlemesi zerine baz milletvekilleri anakkale Boaznn kapatlmasn istemilerdi. Hariciye Vekili kr Kaya, anakkale Boaznn imdiki durumunun boazlar mukavelesinin bir sonucu olduunu, gerekli grdklerinde her trl tedbiri almaktan ekinmeyeceklerini ifade etmitir.1705 Atatrk ise 1.11.1935 tarihinde Mecliste yapt konumasnda; d gvenlik ile ilgili olarak gnllerinin sulhtan yana olduunu, fakat sulhun bozularak dnya siyasetinin gerginletiini, bu durumda da bata hava gcmz artrarak gerektiinde lkemize kar yaplacak saldrlarda gereken cevabn annda verileceini sylemitir. 1706

1698 1699

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 145, 187. TBMM Z.C., V. Dnem, C. 4, s. 139, 187. 1700 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 128. 1701 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 24, s. 9; S. Says: 127. 1702 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 16, s. 47; S. Says: 77. 1703 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 26, s. 10. 1704 Esmer, a.g.e., s. 224-225. 1705 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 5, s. 69. 1706 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 6, s. 2-3.

307

Trkiye Hkmeti Boazlar konusunda kararl d siyasetini 11 Nisan 1936da bir kez daha ortaya koyarak, Lozan Boazlar Szlemesine taraf olan devletlere birer nota gndererek, szlemenin deitirilmesini istemitir.1707 Hkmet bu admla da yetinmeyerek Dileri Genel Sekreteri Numan Menemenciolunu, Batl devletlerin nemli merkezleri olan Belgrat, Atina, Sofya, Bkre, Moskova, Londra ve Parise gndererek grlerimizin anlatlmasn salamtr.1708 1936 ylnda Trkiye, bir sava durumunda tarafsz kalrsa, boazlar btn devletlere kapatacan duyurmutur.1709 Bu gelimeler sonucunda Boazlar rejimini deitiren konferans, 22 Haziran 1936da svirenin Montreux ehrinde toplanmt. Konferans, 20 Temmuz 1936da Trkiye, Bulgaristan, Fransa, ngiltere, Japonya, Romanya, Sovyetler Birlii, Yugoslavya ve Yunanistann Montreux Boazlar Szlemesini imzalamasyla sonulanmtr.1710 Montreux Szlemesinin Trkiyenin lehine sonulanmas Mecliste birok milletvekili heyecanlandrm ve boazlar politikasna verdii destek nedeniyle bata Atatrk olmak zere Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ve konferanstaki arkadalar, bu vekiller tarafndan vc konumalara muhatap olmulardr.1711 Boazlarda elde edilen bu baardan dolay baz milletvekillerinin verdikleri anakkale ehitlerine bir dakikalk sayg duruu, Atatrke sayg ve teekkrlerini sunmak zere bir heyet kurulmas, btn ehitliklere birer elenk konulmas ve grmelerin bastrlarak kylere kadar datlmas nergeleri kabul edilmitir.1712 5.9.3.2. Doulu Devletlerle Mnasebetler ve Sadabat Pakt talyann Habeistana saldrs ve Dou Akdeniz stnde yrtm olduu ihtirasl politikalar, bata Trkiye olmak zere baz dou lkelerini kendi aralarnda daha sk birlikler kurmaya ynlendirmitir. Milletler Cemiyetinin talyaya kar zorlayc tedbirler almasnn dnld bir srada, 2 Ekim 1935te Cenevrede bir araya gelen Trkiye, ran ve Irak aralarnda bir anlama parafe ettiler. Daha sonra bu

1707 1708

Ayn Tarihi, Nisan 1936, No: 29, s. 47. Esmer, a.g.e., s. 226. 1709 Montrde antlama mitleri fazlalayor, Tan, 15 Temmuz 1936, s. 1. 1710 Bu szlemenin metni ile ilgili olarak bkz. Dstur, nc Tertip, C. 17, s. 665. 1711 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 310. 1712 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 12, s. 308-331; S. Says: 272, s. 1-19.

308

anlamaya Afganistanda katlmtr.1713 Dou Paktnn gereklemesi, blge lkeleri arasndaki snr anlamazlklar; yaplacak olan antlamaya Sovyetler Birlii ile ngilterenin olumlu baklarnn zor salanabilmesi gibi nedenlerden dolay olduka uzamtr. Snr anlamazlnn zmnde Orgeneral Fahrettin Altay, uzlatrc bir grev alarak ran ve Irak memnun brakacak bir karar vermitir.1714 Uzun sren almalar sonucunda 8 Temmuz 1937de drt devlet (Trkiye, ran, Irak ve Afganistan) Tahranda Sadabat Saraynda bir pakt imzaladlar.1715 Sadabat Pakt dolaysyla drt devletin dileri bakanlar ok samimi aklamalarda bulunmulard. Tevfik Rt Aras Bey: Sulh bizim iin bir vasta deil, bir hedeftir. Eer harpten istikrah ediyorsak, bu herhalde ondan korktuumuzdan deil, hibir meseleyi hal ve tesviye edemediinden, hibir tarz halledemediindendir1716 szleriyle, Trkiyenin temel politikasnn sulhtan yana olduunu, bunun savatan ekinildiimiz anlamna gelmediini, aksine savata kullanlacak kaynaklarn ok daha faydal ilere kanalize edilebileceini vurgulamtr. Trkiyenin dousunun gvenliini salayan bu pakt, II. Dnya Savandan sonra adeta unutulmutur. 5.9.3.3. Fransayla Yrtlen Diplomatik Temaslar ve Hatay Sorunu Hatay, Atatrkn, eski skenderun Sanca blgesine verdii isimdir. Mondros Mtarekesi srasnda skenderun ve Hatay, Trk ordusunun elindeydi. Misak- Mill snrlar ierisinde yer alan bu blgenin Trk devletine devredilmesi gerekmesine ramen buralarn igali devam etmekteydi.1717 Sancak bir mddet sonra Fransz mandas altna girmi ve bu durum Milletler Cemiyeti tarafndan 23 Eyll 1923te tasdik edilmitir. 1935ten sonra talyann Akdenizde nemli bir tehdit haline gelmesiyle, Fransa ile Trkiye arasndaki dostluk giderek glenmi, Suriyedeki Trklerin ve Trkiyedeki Suriyelilerin emlakleri hakknda bir

1713

Byk bir corafi sahay iine alan bu antlama, zayf dou devletleri ile yaplm olduundan aslnda ilk etapta fazla bir sonu beklenecek olan bir antlama deildir. Belki de bu antlama blgesel ibirliine zemin hazrlamas ve baz anlamazlklarn zmnde kilit rol oynamas asndan dikkate alnmaldr. Bkz. Aydemir, Tek Adam, s. 411. 1714 Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, C. 4, s. 1480-1481. 1715 smail Soysal, 1937 Sdbad Pakt, X. Trk Tarih Kongresi, C. VI, Ankara, 1994, s. 31293154. 1716 Sadabat Pakt sulh iin byk bir hizmettir, Ulus, 12 Temmuz 1937, s. 1, 4. 1717 Aydemir, Tek Adam, s. 414-415.

309

anlamaya bile varlmtr.1718 Gelien bu olumlu hava, 9 Eyll 1936da Fransann Suriye zerindeki haklarn Suriyeye devretmesiyle bozulmaya balamtr.1719 Trkiye Cumhuriyeti, bir nota ile Suriye ve Lbnana tannan bamszln, ayr bir blge olan skenderun Sancana da tannmasn istedi. Atatrk, TBMMnin al mnasebetiyle yapt konumasnda, Fransa ile aramzdaki en ciddi anlamazln Sancak Sorunu olduunu bir kez daha belirtmitir.1720 Fransann Sancak Sorununu Milletler Cemiyetinin zmesini teklif ettii bir srada, Sancakta Trklerle Fransz polisi arasnda kanl arpmalar yaanmtr. Meseleye el koyan Milletler Cemiyeti, sve temsilcisi Sandleri raportr olarak atam, bu zat da sancaa tane tarafsz gzlemcinin gnderilmesini tavsiye etmitir.1721 Teklif kabul edildikten sonra Hollandal, Norveli ve svireli birer temsilciden oluan kiilik heyet skenderuna giderek almalarna balamtr.1722 CHPnin 5 Ocak 1937de Ankarada yaplan toplantsnda durumdan duyulan memnuniyetsizliin dile getirilmesi, 6 Ocak 1937de ise Atatrkn aniden Eskiehir gezisini yarda keserek, sivil ve asker danmanlaryla Uluklaya gitmesi Franszlar telalandrmtr.1723 Bu gelimeler zerine Trkiye ile Fransa arasnda Hatay konusunda bir ilke anlamas ortaya km ve 27 Ocak 1937de Milletler Cemiyeti, Sancak iin bir stat kabul etmitir. Bu statye gre skenderun Sanca; iilerinde tamamen bamsz, dilerinde Suriyeye bal, kendine zg bir anayasa ile idare edilen ayr bir varlk (entite distincte) olacak ve bundan sonra sancak, Hatay adn alacakt.1724 29 Mays 1937de Cenevrede Fransa ile Trkiye arasnda, Sancan mill btnln teminat altna alan ve yeni Trkiye-Suriye snrn tespit eden bir anlama yaplmasna ramen blgede bir trl istikrar salanamamtr.1725 stikrarn salanamamasna birinci neden olarak Fransz smrge ynetiminin

1718 1719

Grel, a.g.m., s. 529; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 9, s. 78. Ahmet Emin Yalman, Karanl Aydnlatmak Lazmdr, Tan, 17.9.1936, s. 1. 1720 Atatrkn TBMM A Konumalar, s. 228-229; TBMM Z.C., V. Dnem, C. 13, s. 6-7. 1721 M. Sandler raporu hakknda daha geni bilgi iin bkz. Ayn Tarihi, Ocak 1937, No: 38, s. 95-99. 1722 Esmer, a.g.e., s. 235. 1723 zden Zeynep Alantar, Trk D Politikasnda Milletler Cemiyeti Dnemi, Trk D Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, Der Yaynlar, stanbul, 2004, s. 123. 1724 Armaolu, a.g.e., s. 349. 1725 Dstur, nc Tertip, C. 18, s. 548.

310

Araplar kkrtmas; ikinci neden olarak ta snrlarmza kadar girerek zarar veren ekyalar engelleyemeyen dirayetsiz grevliler gsterilmitir.1726 Dileri Bakanlnn Sancak Sorunu ile ilgili olarak hazrlad projeyi Paris Bykelimiz Suat Davaz, Fransz Dileri Bakanl Mstear Bay Vieno ile grmtr. Bu grme srasnda Vieno, Davaza Fransann Sancak Sorununu her iki taraf da tatmin edecek ekilde zecek bir proje zerinde altn aklamtr.1727 Bu srada anti-revizyonist devletlerin Trkiyeye olan ihtiyalar artm, dolaysyla Fransa, Hatay konusundaki politikasn yumuatarak, Hatayn Fransz valisini geri ekmi ve yerine bir Trk valiyi atamtr.1728 4 Temmuz 1938de Fransa ile yaplan dostluk antlamasndan sonra, Sancak ta seim almalar balam ve Hatayda birinci semelerin saylar belirlenmitir. Semen saylarna gre Hatay Meclisindeki milletvekillikleri u ekilde dalm olacakt: Trk cemaati 22, Alev cemaati 9, Ermeni cemaati 5, Arap cemaati 2, Grek Ortodoks cemaati 2 kii olmak zere toplam 40 milletvekillii ngrlmtr.1729 Seimlerin tamamlanmasndan sonra Sancak Meclisi, ilk toplantsn 2 Eyll 1938de yapm; Meclis Bakanlna Abdlgani Trkmen, Devlet Bakanlna Tayfur Skmen ve Babakanla ise Abdurrahman Melek seilmilerdi. Ayrca Sancaka Hatay Devleti1730 ismi verilmi ve Hatay Devleti Meclisi, gnderdikleri bir telgrafla Trkiyeye ebedi ballklarn ifade etmilerdi.1731 29 Haziran 1939da Hatay Meclisi ald son kararyla Trkiyeye katlm1732; TBMMde 7 Temmuz 1939da Hatay bir il olarak Trkiye Cumhuriyeti snrlar iine almtr.1733

1726 1727

TBMM Z.C., V. Dnem, C. 17, s. 17-21. Paris elimizle Fransz Hariciye mstear arasnda grmeler, Ulus, 9 Sonkanun 1937, s. 1. 1728 Fransz vali Carreaux yerine Hatay leri Mdrl (valilii) grevine atanan bu kii Dr. Abdurrahman Melektir. Franszlarn valilik teklifini 4.6.1938 tarihinde Trk Bakonsolosu Celal Karasapann makamnda aklayan Abdurrahman Meleki olduka bir zor grev beklemekteydi. Greve Franszlar tarafndan getirildiinden Hataydaki particiler ve Drtyoldaki Kuvva-y Milliyeciler tarafndan davalarna ihanet etmekle sulanmt. Abdurrahman Melek, kendisine Ankaradan destek bildirisi gelince rahat bir nefes alabilmitir. Bkz. Abdurrahman Melek, Hatay Nasl Kurtuldu, TTKY, Ankara, 1966, s. 49; Gololu, TPC (1931-1939), s. 296. 1729 Hatayda tesil iinin son rakamlarna gre: 40 mebusluktan 22si Trklere geiyor, Ulus, 3 Austos 1938, s. 1. 1730 Tayfur Skmen, Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, TTKY, Ankara, 1992, s. 108. 1731 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 27, s. 10-11. 1732 Armaolu, a.g.e., s. 351. 1733 TBMM Z.C., VI. Dnem, C. 4, TBMM Matbaas, Ankara, 1939, s. 190.

311

V. Dnem TBMM Dneminde izlenen d politika, servencilikten uzak, uluslararas sorunlarn zmnde karlkl anlay ve eitlik prensibine dayanan vasflaryla n plana kmaktadr. Bu temel anlaytan dolay Trkiyenin izlemi olduu d politikalar, tm dnya devletleri tarafndan takdirle karlanmaya balayarak, Trkiyenin saygnln uluslararas alanda hakl olarak arttrmtr. Trkiye, yurtta sulh, cihanda sulh sloganyla izlemi olduu bar d politika sayesinde, birok devletle kendi karlarn zedelemeyecek antlamalara imza atmaktan ekinmemitir. Fakat izlenen bu siyaset, asla bir gszlk belirtisi olarak alglanmamal; mill karlarn tehlikeye girdiinde gerekirse savan bile gze alnabileceini devlet ricalinin yapt pek ok konumasndan karmaktayz. 5.10. ATATRKN LM, SMET NNNN CUMHURBAKANI SELMES VE TBMMNN BENC DNEMNN SONA ERMES Atatrkn salk durumu ilk kez 1936 ylnda Ege Manevralar esnasnda anormallik gstermi, nezleleri sklaarak vcudunda kantlar olmu; 1937 yl ierisinde ise salk durumu tehlikeli surette bozulmaya balamtr.1734 Atatrk, 1938 ylnda hastalnn giderek arlamas zerine Dr. Neet rdelp ile Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyakn tanklnda, vasiyetnamesini yazdrm ve Beyolu 6. Noteri smail Kuntere teslim etmitir.1735 Atatrk, geirdii ar rahatszla ramen Ankarada yaplacak olan Cumhuriyet Bayramnn 15. Yldnm Kutlama Programna katlmak istemitir. Hatta Ankara Valisi Tandoan, Atatrkn hastalna ramen tren iin gereken hazrlklar yaptrmt. Yaplan hazrlklar arasnda Atatrkn tribne yorulmadan kabilmesi iin bir asansr yaplmas, ok gl bir mikrofonla beraber krsnn arkasna Atatrk otururken bile ayakta gsterecek ekilde bir koltuk yerletirilmesi

1734 1735

Ruen Eref naydn, Atatrkn Hastal, TTK Yaynlar, Ankara, 1959, s. 10. Atatrkn vasiyetnamesi yleydi: Malik olduum btn nukut ve hisse senetleriyle, ankayadaki menkul ve gayr menkul emvalimi Cumhuriyet Halk Partisine tideki artlarla, terk ve vasiyet ediyorum: 1- Nukut ve hisse senetleri, imdiki gibi, Bankas tarafndan nemalandrlacaktr. 2- Her seneki nemadan, bana nisbetleri erefi mahfuz kaldka, yaadklar mddete, Makbuleye ayda 1000, Afete 800, Sabiha Gkene 600, lkye 200 lira ve Rukiye ile Nebileye imdiki gibi yzer lira verilecektir. 3- Sabiha Gkene bir ev de alnabilecek ayrca para verilecektir. 4Makbulenin yaad mddete ankayada oturduu ev de emrinde kalacaktr. 5- smet nnnn ocuklarna yksek tahsillerini ikmal iin muhta olduklar yardm yaplacaktr. 6- Her sene nemadan mtebak mktar yar yarya, Trk Tarih ve Dil Kurumlarna tahsis edilecektir. Bkz. Gololu, TPC (1931-1938), s. 355; Aydemir, Tek Adam, s. 552; Soyak, a.g.e., s. 716.

312

dikkatleri ekmektedir.1736 Fakat Atatrk, Ankarada yaplan trenlere katlamad. 8 Kasm 1938de ikinci defa ar komaya giren Atatrkn durumu 9 Kasmda da devam etmi, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii durumun ktye gittiini kez yaynlad teblile beyan etmitir. Gsterilen btn ihtimama ramen Atatrk, Dolmabahe Saraynda 10 Kasm 1938de dokuzu be gee vefat etmitir.1737 Atatrkn lm haberi zerine Ankarada cenaze treninin programn yapmak zere Dileri Bakanl Genel Sekreteri Numan Menemenciolu bakanlnda bir komisyon oluturuldu. Ankaradaki yabanc devlet temsilcileri, TBMM Bakan Abdlhalik Rendaya, Dileri Bakan Tevfik Rt Arasa ve Ankara valisine taziyelerini sunmulard.1738 Atatrkn Trk bayrana sarl tabutu 19 Kasm 1938de Dolmabaheden byk bir trenle Ankaraya gnderilmi, 20 Kasm 1938de devlet erkn byk bir trenle cenazeyi karlamtr. Atatrkn na, TBMMde yaplan trenden sonra 21 Kasm 1938de geici olarak kalaca Etnografya Mzesine getirilmitir.1739 Atatrkn lmnden sonra Malatya Milletvekili smet nn, oybirlii ile (348 oy alarak) Reisicumhur seilmitir.1740 smet nnde hkmeti kurma grevini zmir Milletvekili Celal Bayara vermiti.1741 27.1.1939 tarihinde Trabzon Milletvekili Hasan Saka, stanbul Milletvekili Dr. Refik Saydam, Erzurum Milletvekili Dr. Fikri Uzer ve Seyhan Milletvekili Hilmi Uran, seimlerinin yenilenmesi konusunda bir takrir vermilerdi. Bu takririn kabul edilmesiyle, TBMMnin Beinci Dnemi resmen sona ermitir.1742

1736 1737

Aydemir, kinci Adam, C. II, II. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1968, s. 18. Bilal imir, Atatrkn Hastal, TTK Yaynlar, Ankara, 1989, s. 90; Aydemir, Tek Adam, s. 557-558. 1738 Tan, 11 Kasm 1938, s. 4. 1739 zkaya, Alt lke, s. 391. 1740 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 27, s. 17. 1741 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 27, s. 20-21. 1742 TBMM Z.C., V. Dnem, C. 29, s. 220.

313

SONU Osmanl Devletinde modernlemenin gecikmesi, halk demokratik bilinten yoksun brakm, dolaysyla bu durum demokratikleme geleneinin yerlemesine nemli bir engel tekil etmitir. Btn olumsuzluklara ramen Osmanl Devletinde 23 Aralk 1876da Kanun-i Esasinin ilan edilmesiyle birlikte Trk toplumunun ilk parlamentosu iin hukuk dayanak oluturulmutur. Bylece Meruti sistemin en temel kurumlarndan birisi olan Meclis-i Mebusan 19 Mart 1877de almtr. Ne yazk ki Meclis-i Mebusan, II. Abdlhamit tarafndan 1877-1878 Osmanl-Rus Sava neden gsterilerek, 14 ubat 1878 tarihinde kapatlm ve Mutlak sisteme dnlmtr. Meclisin kapatlmasnda padiahn tavrnn yansra asker ve sivil yneticilerin de zamanla meclise kar cehhe almalarnn etkisini gzard etmemek gerekir. 1889da kurulan ttihat ve Terakki Cemiyetinin rgtl bir ekilde yapt muhalefet hareketi sonucunda, 23 Temmuz 1908de Meruti monarik sisteme yeniden geilmitir. Kanun-i Esasinin uygulamaya konulmasndan sonra EkimKasm aynda yaplan seimler ile oluturulan Meclis-i Mebusan 17 Aralk 1908de tekrar almalarna balamtr. II. Abdlhamite Merutiyeti ilan ettiren ttihat ve Terakki Cemiyeti zgrl kendi siyasi iktidar iin kullanm, Ahrar Frkasnn muhalefetine bile dayanamamtr. lkenin iinde bulunduu olaanst koullar Meclis-i Mebusann demokratikleme asndan nemli admlar atmasn engellemitir. Meruti sistem ise Osmanl Mebusan Meclisinin ald Misak- Mill kararlar sonrasnda, 16 Mart 1920de stanbulun tilf Devletleri tarafndan igaline kadar faslalarla devam etmitir. stanbulun igaliyle Osmanl Parlamentosunun zgrce almasnn engellendiini gren milletvekilleri, 18 Mart 1920de alma gvenliklerinin salanmasna kadar meclis almalarnn durdurulmasn kararlatrdlar. Aslnda bu kararn alnmasnn nedeni ileride uygun artlar olutuunda meclisin tekrar toplanmasna hukuk bir zemin oluturmakt. Fakat 11 Nisan 1920de padiahn Meclis-i Mebusan kapattn belirten irade-i seniyesi yaymlannca, meclis yeleri milletvekillii sfatlarn kaybetmi oluyorlard. Bu hareketin asl amac ise Ankarada toplanaca ilan edilen Meclisin gayrimeru durumuna drlmek

314

istenmesidir. ktidarn bu tutumu, kendisine bir ey salamad gibi Anadoluda kurulmakta olan mill tekilatn bir devlet kuruluu haline gelmesini hem kolaylatrm hem de hzlandrmtr. Mustafa Kemal Paann azim ve iradesi ile 23 Nisan 1920de kurucu meclis niteliine sahip Byk Millet Meclisi Ankarada almtr. Bylece mill iradeye dayanan demokratik bir devlet tarih sahnesinde yerini almtr. 1920den sonra atlan admlar ise Trkiyede salam bir parlamento geleneinin yerlemesine zemin hazrlamtr. Atatrk devrinde (1920-1938) meclise baktmzda karmza be dnem kmaktadr. I. Dnem TBMM kendine zg koullarda yaplan seimle oluturulmu, dier drt dnemde ise milletvekilleri adaylar Halk Frkas (CHF) tarafndan aday gsterilmitir. 1931 seimlerinde CHPnin bir milletvekillii iin birden fazla aday gstermesi esas benimsenmitir. Seimlerin iki dereceli yaplmas ise seim sonular zerinde denetimi arttrc bir unsur olmutur. Be dnemde de mecliste hemen hemen siyasal elitin yarsn doal olarak Mustafa Kemalin dncelerine daha yakn olan brokrat kkenli milletvekilleri oluturmutur. Be yasama dneminden sadece IV. Yasama dneminde brokratlar daha az dzeyde temsil edilmiler; buna karn giriimcilik ve serbest meslek sahipleri olduka giderek yksek saylabilecek balamtr. oranda I. meclise girebilmilerdir. seilen Parlamentonun 1920den 1939a dek evrimine baktmzda milletvekillerinin ya ortalamalar artmaya Dnem TBMMye milletvekillerinden daha nceden parlamento deneyimi olan milletvekili says ancak yzde 23 civarndayd. Asl anlaml olan II. Dnemde daha nceden parlamento deneyimi sahibi olan milletvekili saysnn dier dnemlerden olduka alt dzeyde (yzde 37lerde) kalmasdr. Kukusuz ki Mustafa Kemal Paa, zafer kazanm bir komutan olmann verdii avantaj da iyi kullanarak, devleti yeniden yaplandrmada radikal admlar atabilmek iin parlamentodaki muhalifleri ayklam ve yerlerine yeni rgtlenmi Halk Frkasnn yelerini yerletirmitir. ada anlay prensiplerinin lkede yerlemeye balamasyla ilk defa V. Dnem TBMMye 18 kadn ve drt de Hristiyan milletvekili girmitir. Parlamenterlerin eitim dzeylerini deerlendirdiimiz de ise ilkokul mezunlarnn says her geen dnem azalma eilimi gsterirken; yksek retim

315

orannda dikkate deer bir gelime yaanmtr. I. Dnem TBMM siyasal adan gruplamalarn youn bir biimde olduu homojen olmayan ve denetlenebilmesi zor olan bir meclistir. Buna ramen Birinci Meclisteki tartma ortam, bu meclisin Atatrk dnemindeki en demokratik meclislerden birisi olarak anlmasna neden olmutur. II. Dnem TBMM ile balayan dier dnemlerde ise homojen ve denetlenebilir bir meclis yaps karmza kmaktadr. TBMMnin faaliyetlerini incelediimizde 23.4.1920 ile 27.1.1939 tarihleri arasnda TBMM Bakanlna 5243 kanun tasars, 1830 kanun teklifi ve 3393 de tezkere verilmitir. Yaplan almalar sonucunda I. Dnemde (338), II. Dnemde (836), III. Dnemde (627), IV. Dnemde (871) ve V. Dnemde (920) olmak zere meclisten toplam 3592 adet kanun karlmtr. Bu verilerden hareketle meclisin Kurtulu Savan baaryla tamamlamas ve devrimleri oturtmasndan sonra daha aktif alt sylenebilir. Meclis, bu youn temposu ierisinde vatandalar tarafndan verilen emeklilik, maa sorunlar, mahkeme kararlarna itirazlar, yerel yneticileri ikyetler, fiyat artlar ve askerlik gibi konulardan oluan dilekeleri de deerlendirmitir. Cumhuriyet Dneminin idar taksimatnn hukuk temelleri, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununa gre ekillendirilmitir. Kamu ynetimi alannda ncelikle merkez hkmet tarada yaygn olarak kullanlan yetkileri budamaya alm, bu yaplanma srasnda yeni idare tekilat kanunlarnn yan sra eski kanunlar zerinde de dzenlemeler yaplmtr. Meclis, genellikle mlk yaplanma konusunda tek bana karar vermemi, baz idare amirlerinin gr ve teklifleri de bu dzenlemelerde yol gsterici olmutur. Siyasal ynetim alannda devletin ekli Cumhuriyet olarak deitirilmi, bylece devlet bakanlna ilikin boluk ortadan kaldrlm ve iktidar alternatifi olarak grlen halife bertaraf edilmitir. 3 Mart 1924 tarihinde ise halife tamamen siyasal yaamn dna itilmitir. Siyasal alanda yaplan bu devrimler devlet anlaynda laiklie doru yneliin ak bir gstergesidir. Atatrk devrinde devlet memurlarn ilgilendiren birok yasal dzenlemeler yaplmtr. Fakat bu kanunlarn en nemlilerinden birisi hi kuku yok ki, II. TBMM Dneminde 1926 ylnda karlan 788 sayl Memurin Kanunudur. Kanunla, devlet memurluu kapsaml bir dzenlemeye tabii tutulmutur. Dier dnemlerde de

316

kamu personel rejiminde memurlar lehine birok dzenlemeler yaplmtr. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllar memurlar asndan altn yllar olarak tanmlanabilir. Devlet memurlarna bu itibar salayan kukusuz onlarn siyasal iktidar ile olduka yakn ilikiler ierisinde olmalardr. Toplumda ayrcalkl bir yere sahip olan memurlar, 1935lerden itibaren giderek ayrcalkl konumlarn kaybetmilerdir. Osmanl Devletinden devralnan asker yap zerinde derhal dzenlemelere gidilerek, orduya her alanda aktif grevler yklenmitir. Ordu, Cumhuriyetin kuruluunda, devrimlerin yerlemesinde ve devrim kart hareketlerle mcadelede nemli grevler stlenmitir. Zamanla askerler, Mustafa Kemal ve Cumhuriyet eliti iin sistemi oturtan ideal bir unsur haline gelmitir. Mustafa Kemal Paa, bu mcadele esnasnda bile iktidar, kendisine rakip olabilecek paalarla paylamay bir an bile dnmemitir. II. TBMM Dneminde, ordudan Mustafa Kemale kar direnebileceklerin tasfiye edilmesiyle ordu, Mustafa Kemal Paann hkimiyetine girmitir. Bu hkimiyet Atatrkn son gnlerine kadar artarak devam etmitir. Osmanl Ordusundan devralnan yksek komuta kademesinin yetersiz kalmas dolaysyla ilk aamada subay a kapatlmaya allmtr. zellikle 1933ten sonra dnya siyas atmosferinin gerginlemesi ve Cumhuriyet ynetiminin kendi idealleri dorultusunda subay yetitirmek arzusundan dolay Harp Okulu ile Harp Akademisi mezunlarnn saylarnda bir art salanmtr. II. Dnya Sava yznden, bteden savunmaya ayrlan payda ise srekli bir ykseli gzlemlenmi, yle ki 1935te savunma harcamasna bteden ayrlan pay yzde 28lerde iken bu pay 1939 ylna gelindiinde yzde 50lere kadar kmtr. I. Dnem TBMM, ekonomi alannda bir yandan kendi otoritesini Anadoluda egemen klacak almalar yaparken, br yandan da Anadolunun mal potansiyelini ulusal amalar dorultusunda kullanmak zere gerekli nlemleri almtr. Hi kukusuz Lozan Bar Antlamas ile kapitlasyonlarn kaldrlmas, Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi, ekonomik bamszlk alannda atlm son derece nemli admlard. II. Dnem TBMM Lozan Bar Antlamasnn onaylamak suretiyle bu gelimeleri tescil etmitir. Ayrca aar vergisinin ve Reji daresinin kaldrlmas ile Kabotaj Kanununun karlmas, II. TBMMnin iktisadi hayat yeniden ekillendirmedeki kararlln gstermektedir. zellikle III. TBMM Dneminde

317

yaplmaya balanan milliletirmeler, gmrklerde yaplan dzenlemeler, modern vergi sistemlerinin kabul gibi byk bir mal devrim nitelii tayan gelimeler, IV. ve V. TBMM Dnemlerinde de ayn kararllkla devam ettirilmitir. Denk bte politikas uygulayan hkmetler yeri geldiinde klasik yntemler olan vergi artrma ya da yeni vergi koyma usullerine de bavurmulardr. Meclisten balamak zere toplumun her kesiminde yaplan tasarruflar, memur maalarnda yaplan kesintiler ve memur saylarnda yaplan dzenlemeler bteyi denkletirmek iin ilk akla gelen balca tasarruf politikalar olmutur. Devletin d borlanmadan uzak durmas ve uygulad kendi kendine yeterlilik politikalar sayesinde 1929 ylnda ortaya kan dnya ekonomik buhrannn etkileri nispeten hafif atlatlmtr. Buna ramen ekonomik bunalmn, ksa srede oluturulacak bir sermaye birikimini engellemek suretiyle mill endstrinin imknszlamasna sebep olmasndan dolay devleti politikalar, Cumhuriyet hkmetleri asndan vazgeilemeyecek sanayileme uygulamalar olmutur. Atatrk dneminde iktisad hayata yn vermek iin bankaclk alannda almalar yaplm, zmirde ktisat Kongresi toplanm, Tevik-i Sanayi Kanunu karlm, li ktisat Meclisi kurulmu ve sanayi planlar uygulamaya konmutur. Tarm alannda Ziraat Bankas bir devlet bankasna dntrlerek, bankaya tarmsal alanda nemli sorumluluklar yklenmitir. Banka adeta kylnn bir muavini gibi almtr. Ayrca ziraatla ilgili okullarn ve eitli enstitlerin almas, Avrupaya ihtisas iin birok renci gnderilmesi, kyllere kurslar ve konferanslar verilmesi tarm alannda ada ve bilimsel metotlarn benimsendiini gstermektedir. Hukuk alannda, Osmanl Devletinden, ierisinde nizamiye mahkemeleri ile eri mahkemelerin bulunduu ve birlikten yoksun bir adalet rgt devralnmtr. TBMM Hkmetinin kuruluu ile yeni bir devlet yaps oluturulurken ilk aamada mevcut olan hukuk dzeninin iyiletirilmesi ve adalatrlmas amac gdlmtr. 1920 tarihinde karlan Tekilat- Mehakim Kanunu ile sulh hkimlerinin ve mahkemelerinin yetkilerinde dzenlemeler yaplm; 1924 ylnda ise eriye mahkemeleri kaldrlmtr. Sulh mahkemelerinin saysnn artrlmas suretiyle, kylnn ayana adalet gtrlmek istenmitir. Hukuk alanndaki birok eksikliklere ramen halk adl mekanizmaya son derece gvenir bir hale gelmitir.

318

TBMM, yeni devlet ve iktidar dzenine ilikin kurallar gsterecek yeni bir anayasay 20 Ocak 1921 tarihinde yrrle koymutur. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu, mill hkimiyet prensibini n plana kararak, Meclisi bu hkimiyetin temsilcisi olarak grmtr. Siyas alanda Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan, Halifeliin kaldrlmas ve dier alanlarda yaplan baz dzenlemelerin yeni bir anayasay gerektirmesi zerine, parlamenter rejime geite bir adm daha ileri giden 1924 Anayasas kabul edilmitir. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu, mill hkimiyet ve meclisin stnl sistemini gelitirmekte ve kamu zgrlklerine geni bir ekilde yer vermektedir. Daha sonraki srete anayasadan liklie aykr maddeler karlm; 5 ubat 1937de ise CHPnin alt ilkesi anayasaya dhil edilerek, tm toplumu balayan ilkeler haline gelmitir. Hukuk alannda lik ve mill karakterlere uygun olmak kaydyla, ada medeniyet normlarn kapsayan dzenlemeler yaplmtr. Dnemin olaanst koullarnda zaman zaman halkn zgrln kstlayc tedbirlere de bavurulmak zorunda kalnmtr. 4 Mart 1925 tarihinde karlan 578 sayl Takrir-i Skn Kanunu bu tr tedbirlerden birisidir. Kanunun karlmasna TCF milletvekillerinin TEKnda yer alan temel hak ve hrriyetler kapsamnda kar kmalarna ramen, Kanun 22ye kar 122 kabul oyu karlmtr. Kanunun karlmasndaki temel ama lkede huzur ve asayiin temin edilmesi anlaydr. 3 Mart 1926da karlan 766 sayl Hkimler Kanunu ile hkimlerin stat ve grevleri detayl bir biimde yeniden yaplandrlmtr. Kadnlara hkimlik hakknn Avrupa lkelerinden sadece Almanyada verildii bir dnemde Trkiyede de verilmeye balanmas ise hukuk alannda bir reformdur. Atatrk dneminde dier alanlarda olduu gibi eitim alannda da adalama hareketleri uygulanmtr. Bu hareketler Atatrkn gr ve direktifleri erevesinde ekillenmitir. ncelikle Osmanl Devletinden miras alnan ok bal eitim sistemi zerinde dzenlemeler yaplm; vilayet idare-i hususilerinin ve Evkaf Vekletinin elinde bulundurduu yetkileri budanarak, yetkilerin Maarif Vekletine devredilmesine allmtr. Eitim alannda merkezlemeyi ve birlii salayacak olan en nemli adm 3 Mart 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile atlarak, Trkiye dhilindeki tm eitim kurumlar Maarif Vekletine balanmtr.

319

Eitimde uygulanan tasarruf politikalar erevesinde retmen yetitirmek yerine, bir sre eldeki mevcut olanlardan azam surette yararlanma yoluna gidilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin, eitimin mal glklerini yok etmeye ynelik harcam olduu aba ilk on yl iinde, ancak uygulamadaki glkleri ve aksaklklar dzeltmeye ynelmitir. Harf nklb ile byk bir okuma yazma seferberlii balatlm, bu seferberlik faaliyeti sonucunda alan Millet Mektepleri, Halk Evleri, Okuma Odalar ve Ky Eitmenleri Kanunu vastasyla ksa srede okuma-yazma orannda nemli artlar salanmtr. Atatrk, brokrasi kesimini karsna alma pahasna niversite reformunu gerekletirmi; Trkiyeye yurt dndan eitim uzman ve retim yesi getirtmitir. Yetenekleri tespit edilen baz rencilerin ise yurt dna gnderilmesiyle ada eitim standartlarnda renim grmeleri salanmtr. Tarih ve dil alannda yaplan almalar da, Trk milletinin birliini salamada fikr temellerin olumasna nemli katklar salamtr. Eitim alannda Cumhuriyeti koruyup ykseltecek nesillerin yetitirilmesi konusunda byk aba sarf edilmitir. Atatrk ilkeleri, Trk Mill Eitiminin temel prensiplerini oluturmu, bu ilkeler zellikle 1936 ylndan itibaren okul programlarnda yaplan yeniliklere ekil vermitir. Eitim alannda atlan admlarn mill, demokratik, ada, karma ve lik olmasndan asla taviz verilmemitir. Atatrk dnemindeki eitim anlay planl ve ada prensiplere haiz olmasnn yan sra mill kltrmze uygun, akln ve bilimin rehber alnd, gereki ve uygulanabilir vasflaryla da dikkat ekmektedir. Atatrk dneminde iinde bulunulan zamann koullarna gre ekillenen ilkeli bir d politika izlenmitir. Osmanl Devletinin izlemi olduu byk devletlere dayanma siyasetinden vazgeilerek; ulusal karlardan dn vermeyen, tam bamszl yaralamayan, ulusal hak ve karlara dayal, uluslarn eitlik ilkesine saygl bir d politika benimsenmi ve uygulanmtr. Bu d politikann uygulama alannn ba aktrleri olarak deerlendirebileceimiz bykeliler asla rastgele kiilerden seilmemitir. Gerektiinde milletvekilleri bile baz lkelerde bykeli olarak grevlendirilmitir. Atatrk dneminde izlenen d politika, ksa srede tm dnya devletleri tarafndan takdirle karlanmaya balanarak, Trkiyenin saygnln uluslararas

320

alanda hakl olarak arttrmtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetine 43 devletin ittifak ile davet edilmek suretiyle katlmas, bu saygnln bir sonucudur. Trkiye, yurtta sulh, cihanda sulh sloganyla izlemi olduu bar d politika sayesinde, birok devletle kendi karlarn zedelemeyecek antlamalara imza atmaktan ekinmemitir. Siyasal yaamda Cumhuriyet Halk Partisi, kuruluundan itibaren kitlelerin eitilmesi ve bilinlendirilmesine rehberlik etmi; Cumhuriyetin ilanndan sonraki srete ise siyasal rejimin yerlemesinde nemli katklar olmutur. ok partili siyas hayata geiin baarsz denemeleri de olsa 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn, 1930 ylnda ise Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas ve dier parti kurma abalar nemli faaliyetlerdi. Atatrkn ok istemesine ramen ok partili hayata gei, eyh Sait syan ve Menemen Olay gibi gerici faaliyetlerin direk ya da dolayl ynlerden devletin temel yapsna ynelik tehditler oluturmas sonucunda gerekletirilememitir. zellikle III. TBMM Dneminde younlaan gerici olaylar, toplumun bilgisizliinden yararlanan ve yaplan devrimleri ilerine sindiremeyen Cumhuriyet kartlarnn dini istismar ederek, halk kkrtmalaryla karlmtr. Ne yazk ki bu olaylar memleketin henz demokratik bir hayata geie tam hazr olmadn aka gstermitir. Atatrk dneminde klk ve kyafette yaplan dzenlemeler, soyad uygulamasnn getirilmesi, unvan ve lkaplarn kaldrlmas, kadn haklarndaki gelimeler sayesinde sosyal hayat dzenlenmeye allmtr. Toplum hayatnn vazgeilmez unsurlar olan uluslararas semboller ve deerler Trkiyede yerlemi; yaplan devrimler sayesinde toplumun ilerlemesine engel olan banaz dnceler birbiri ardna ortadan kaldrmtr. Atatrk dnemi parlamentosu, yapt almalarla lkenin bamszln ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu salam; toplumsal alanda laikliin ve mill egemenliin yerlemesi iin inklplar yapm ve devlet dzenini salam esaslar zerinde kurumsallatrarak gelitirmitir. Parlamento, grev yapt olaanst zor koullara ramen Trkiyenin adalamasnda gerekli olan her trl admlar atmay baarmtr. Atatrk dneminde yaplan almalarla ok partili siyasi hayata geiin de temelleri oluturulmutur. Atatrk dnemi parlamenter sistemi, gnmz Trk parlamentoculuunun geliip, ekillenmesinde nemli katklar yapmtr.

321

KAYNAKA I. ARV BELGELER 1. Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi Daire Bakanl (BCA) BCA Fon Kodu-Yer No ve Tarih: (30.10.0.0/66.439.5/23.10.1920). (30.18.1.1/2.25.9/27.12.1920). (30.18.1.1/2.28.20/18.1.1921). (30.18.1.1/3.34.19/1.11.1921). (30.18.1.1/4.38.3/23.11.1921). (30.10.0.0/11.66.5/2.2.1922). (30.18.1.1/5.17.16/04.06.1922). (30.10.0.0/66.439.17/24.9.1922). (30.10.0.0/204.392.34/7.11.1922). (30.18.1.1/7.32.20/12.9.1923). (30.18.1.1/7.38.11/23.10.1923). (30.10.0.0/66.440.2/22.12.1923). (30.10.0.0/6.36.26/18.2.1924). (30.18.1.1/9.19.3/29.3.1924). (30.10.0.0/66.440.9/8.10.1925). (30.10.0.0/66.440.11/1.12.1925). (30.10.0.0/210.431.9/12.12.1925). (30.18.1.1/19.30.20/6.5.1926). (30.18.1.1/22.83.17/9.1.1927). (30.18.1.1/23.17.16/13.3.1927). (30.18.1.1/23.20.6/29.3.1927). (30.18.1.1/28.15.15/11.3.1928). (30.11.0/43.30.11/24.9.1928). (30.18.1.2/1.12.38/16.1.1929). (30.18.1.2/3.22.8/24.4.1929). (30.18.1.2/3.24.6/24.9.1929). (30.18.1.2/10.21.11/26.4.1930). (30.18.1.2/10.26.15/30.4.1930). (30.11.1.0/56.18.11/12.7.1930). (30.10.0.0/45.290.29/2.10.1930). (30.11.1.0/59.34.4/12.11.1930). (490.1.0.0/1.4.28/14.11.1930). (30.10.0.0/88.580.19/1931). (490.1.0.0/63.242.1/29.1.1931). (490.1.0.0/79.293.2/29.1.1931). (30.10.0.0/69.455.2/12.2.1931). (490.1.0.0/2.5.9/17.3.1931). (490.1.0.0/2.7.23/29.8.1931). (30.18.1.2/26.17.20/13.3.1932). (30.18.1.2/26.18.7/17.3.1932). (30.10.0.0/88.581.14/1933). (30.18.1.2/59.84.9/7.11.1935). (30.18.1.2/59.84.10/7.11.1935). (30.18.1.2/59.84.11/7.11.1935).

2. TBMM Arivi (Milletvekilleri ve ahsi Dosya Numaralar) Milletvekilinin Ad: Abidin zmen: Ahmed Esad Uras: DN: Ahmet Muhtar Bey: Ahmet Mnir Akaya: Ahmet Mnir Erhan: 213. 538. 672. 847. 444.

Abdullah Nevzat Tandoan: 725.

322

Ahmet Rstem Bey: Ali Canib Yntem: Ali Fefa Seyhanl: Ali Fethi Okyar: Ali Haydar Yulu: Arif Baytn: Atf Bayndr: Avni Doan: Baha Tali ngren: Bekir Sami Bey: Hakk Behi Bayi: Hasan li Ycel: Hasan Hsn akr: Hasan Reit Tankut: Hasan Rza Soyak: Hasan Tahsin Uzer: Hseyin Avni Aktulga: Hseyin Aziz Akyrek: Hsrev Gerede: brahim Tali ngren: hsan Latif Skmen: smail Hakk Uzunarl:

21. 861. 24. 215. 530. 981. 914. 466. 707. 10. 105. 916. 917. 827. 987. 229. 747. 691. 414. 489. 531. 663.

M. Reat Mimarolu: Mazhar Mfit Kansu: Mehmet Kadri ok: Mehmet Nuri Conker: Mehmet Somer: Mehmet Zht Durukan: Memduh evket Esendal: Muhlis Erkmen: Mustafa Faik Bey: Mustafa Hilmi Uran: Mustafa Necati Bey: Numan Menemenciolu: Recep Peker: Reit Bey zsoy: Salih Vahit Erolu: Selim Srr Tarcan: Sleyman Nemci Selmen: efik Trsan: Tevfik Kmil Koperler: Vasf nay: Yahya Galip Bey Karg: Yusuf Kemal Tengirenk:

1000. 194. 120. 581. 857. 726. 790. 676. 89. 646. 370. 998. 582. 716. 671. 957. 474. 896. 534. 732. 280. 266.

Mustafa Abdlhalik Renda: 476.

M. Celalettin Mengilibr: 874.

3. ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi Mlk dare Amirinin Ad: Sicil Dosya No (SDN): Abdullah Nevzat Tandoan: 2038. Ahmet Durmu Evrendilek: Ahmet Fuat Baturay: Ahmet Hilmi Ergeneli: Ali Cemal Bardak: Ali Fefa Seyhanl: Ali Galip Bey: Ali Haydar Yulu: 76. 1548. 1482. 118. 1238. 2597. 1144. Avni Doan: Fevzi Daldal: Hasan Tahsin Bayatl: Hseyin Aziz Akyrek: Hseyin Fatin Gvendiren: brahim Ethem Tuncel: hsan Latif Skmen: Kzm nan: 4072. 1115. 791. 1157. 692. 868. 1629. 2228.

323

Mehmet Fevzi Daldal: Mehmet Hilmi Ulu: Mehmet Ltfi Krdar: Mehmet Rmi Gke: Mustafa Hilmi Uran: II. RESM YAYINLAR

1115. 859. 4073. 425. 1246.

Mustafa Reci Greli: Refik Koraltan: Yahya Sezai Uzay: Zeynelabidin zmen:

68. 4114. 2488. 1323.

Dstur, kinci Tertip, C. 1, 6, 12, Dersaadet Matbaa-i Amire 1334. Dstur, nc Tertip, C. 118, Baveklet Matbaas, Ankara. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. I-IV, TBKY, Senem Matbaas, Ankara, 1985. TBMM Kavanin Mecmuas, Devre: 1, 2, 3, TBMM Matbaas, Ankara. TBMM Zabt Ceridesi, I. Dnem, C. 1-29, TBMM Matbaas, Ankara, (1943-1981). TBMM Zabt Ceridesi, II. Dnem, C. 1-33, TBMM Matbaas, Ankara (1961-1977). TBMM Zabt Ceridesi, III. Dnem, C. 1-26, TBMM Mat., Ankara, (1928-1931). TBMM Zabt Ceridesi, IV. Dnem, C. 1-25, TBMM Mat., Ankara, (1931-1934). TBMM Zabt Ceridesi, V. Dnem, C. 1-29, TBMM Mat., Ankara, (1935-1939). III. KTAPLAR Abadan, Nermin; Brokrasi, SBF Yaynlar, No: 92-74, Ankara, 1959. Abalolu, Yunus Nadi; Ankarann lk Gnleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. ________; Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. Aaolu, Ahmet; Serbest Frka Hatralar, 2.Bask, Baha Matbaas, stanbul, 1969. Akg, ztin; Cumhuriyet Dneminde Bankaclk Alannda Gelimeler, Trkiye Bankalar Birlii Yaynlar No: 71, Ankara, 1975. Akgl, Suat; Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul, 1992. Akgn, Birol; Trkiyede Semen Davran, Partiler Sistemi ve Siyasal Gven, Nobel Yaynlar, Ankara, 2002.

324

Akn, Rdvan; TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dneminde Devlet Erkleri ve dare, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. Akin, Sina; Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, 6. Bask, maj Yaynclk, Ankara, 2006. ________; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara 2001. Akyz, Yahya; Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a), 7. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999. ________; Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deiimdeki Etkileri (18481940), Ankara, 1978. Albayarak, Sadk; Trkiyede Din Kavgas, Yay. Yok., stanbul, 1973. Aldan, Mehmet; z Brakan Mlki dare Amirleri, C. II, T.C. ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995. Alkan, Ahmet Turan; stikll Mahkemeleri, Aa Yaynclk, stanbul, 1993. Altay, Fahrettin; 10 Yl Sava ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul, 1970. Altu, Ylmaz; Trk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), stanbul, 1978. Altun, Abdlrezak; Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler, ada Gazeteciler Dernei Yaynlar, Ankara, 1995. Aras, Tevfik Rt; Grlerim, Semih Ltfi Kitabevi, stanbul, 1945. Arburnu, Kemal; Atatrk ve evresindekiler, TBY, Ankara, 1994. Arkolu, Damar; Milli Mcadele Hatralarm, Tan Matbaas, stanbul, 1961. Armaan, Servet; Dileke Hakk ve 1961 Anayasas, HFY, stanbul, 1972. Armaolu, Fahir; 20. Yzyl Siyas Tarihi, (C. 1-2: 1914-1995), Geniletilmi 11. Bask, Alkm Yaynevi, stanbul. Atatrk, Mustafa Kemal; Nutuk (1919-1927), Bugnk Dille Yayna Haz: Zeynep Korkmaz, AAMY, Ankara, 2004. ________; Nutuk, C. I-II, TDTE Yaynlar, MEB Basmevi, Ankara, 1987. ________; Nutuk-Sylev, C. I, 2. Bask, TTK Yaynlar, Ankara, 1986.

325

Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I-III, 3. Bask, TTE Yaynlar, Ankara, 1981. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, TTE Yaynlar, Ankara, 1964. Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisi A Konumalar, TBMM Kltr Sanat Yayn Kurulu Yaynlar No: 30, TBMM Basmevi, Ankara, 1987. Atay, Falih Rfk; ankaya, Kral Matbaas, stanbul, 1984. Ate, Nevin Yurdsever; Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, I. Bask, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1994. Avc, Cemal; III. Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps ve Faaliyetleri (1927-1931), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000. Avcolu, Doan; Mill Kurtulu Tarihi (1838den 1995e), C. IV, Tekin Kitabevi, stanbul, 1997. ________; Trkiyenin Dzeni: Bugn Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969. Aydemir, evket Sreyya; kinci Adam, C. I-II, Remzi Kitabevi, stanbul, 1968. ________; nklp ve Kadro, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1990. ________; Tek Adam, XI. Bask, C. I-II-III, Remzi Kitapevi, stanbul, 1987. Aykut, Selim Sabit; Rakamlarla ktisadi ve timai Trkiye, C. VI, Trkiye Kltr Hareketleri, Ankara, 1945. Baltaolu, Ali Galip; Atatrk Dnemi Valileri (29 Ekim 1923-10 Kasm 1938), Ocak Yaynlar, Ankara, 1988. Baar, Ahmet Hamdi; Atatrkle Ay, Yay. Yok., stanbul, 1945. Bagil, Ali Fuat; Vatandalarn BMMye Mracaat Hakk, THKY, Ankara, 1944. Bagz, lhan; Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, T.C. KBY, Ankara, 1995. Bagz, lhan-Wilson, Howard E., Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Dost Yaynlar, Ankara, 1968. Baveklet statistik Umum Mdrl statistik Yll, C. 3, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1930.

326

Baydar, Mustafa; Atatrk ve Devrimlerimiz, BKY, stanbul, 1973. ________; Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, Mente Kitabevi, stanbul, 1967. Bayman, Mustafa Adl; Nevzat Tandoan (Hayat ve Eserleri), Yay. Yok., stanbul, 1949. Bayrak, Orhan; (1920-1984) Trkiyeyi Kimler Ynetti?, 1. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul 1984. Bayur, Yusuf Hikmet; Trk nklp Tarihi, C. I, II. Ksm, 3. Bask, TTKY, Ankara, 1983. ________; Trkiye Devletinin D Siyasas, stanbul, 1938. Bee, Hakk Kamil; Memurlar Hakknda Muhakeme Usulleri, Ankara Yeni Cezaevi Matbaas, Ankara, 1943. Bila, Hikmet; CHP Tarihi 1919-1979, 1. Bask, Doruk Matbaaclk, Anklara, 1979. 1945 Ylnda Halkevleri ve Halkodalar, Dou Basmevi, Ankara, 1946. 1935 Saylav Seimi, Dhiliye Vekleti Vilayetler daresi Umum Mdrl Yaynlar, Ankara, 1935. Boratav, Korkut; Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982. Bozkurt, Rauf-ba, eref; 100 Soruda Parlamento, Trk Parlamento Hukukuna Giri, 1. Bask, Nobel Yaynlar, Ankara, 2004. Bozkurt, Veysel; Trkiyenin Sosyal Deime Srecinde Sivil Brokrasi (19231960), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa, 1986. Bykturul, Afif; Byk Atamz ve Trk Denizcilii, TBY, Yer. Yok., 1966. akan, Il; Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul, 1999. ankaya (Mcellidolu), Ali; Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, C. III, Mars Matbaas, Ankara, 1968-1969.

327

avdar, Tevfik; Mill Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, 1. Bask, Baha Matbaas, stanbul, 1971. ________; Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), mge Kitabevi, Ankara, 2003. ________; Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1839-1950), mge Kitabevi, Ankara, 1995. ay, Abdlhaluk; Her Yn le Krt Dosyas, Turan Yaynlar, stanbul, 1994. Cebesoy, Ali Fuat; Siyasi Hatralar, C. II, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1960. Cem, smail; Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 4. Basm, Cem Yaynevi, stanbul, 1974. Cemal, Behet; eyh Sait syan, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. CHF Halkevleri Talimatnamesi, Hkimiyet-i Milliye Matbaas, Ankara, 1932. CHP Genel Sekreteri Recep Pekerin Sylevleri, Ulus Basmevi, Ankara, 1935. CHP Program, Ulus Basmevi, Ankara, Mays 1935. oker, Fahri; Trk Parlamento Tarihi Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem 19191923, C. I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 1994. ________; Trk Parlamento Tarihi, C. III, TBMM Vakf Yaynlar No: 6, Ankara, 1995. ________; Trk Parlamento Tarihi, IV. Dnem, C. 1, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 1996. ________; Trk Tarih Kurumu, Kurulu Amac ve almalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983. Cumhuriyet Halk Frkas, Nizamname ve Program, TBMM Matbaas, Ankara, 1931. Cumhuriyetin Onbeinci Yl Kitab, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1939. Dal, Nuran-Aktrk, Belma; Hkmetler ve Programlar (1920-1960), C. 1, TBMM Basmevi, Ankara, 1988.

328

Daver, Blent; Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, 5. Bask, Ankara, 1993. Demir, mer-Acar, Mustafa; Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002. Demirel, Ahmet; Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. Dilik, Sait; Trkiyede Sosyal Sigortalar-ktisadi Adan Bir Tahlil Denemesi, 2. Bask, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yayn, Ankara, 1972. Doramac, Emel; Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1993. Duran, Ltfi; Trkiye Ynetiminde Karmaa, ada Yaynlar, stanbul, 1988. Dursun, Davut; Siyas-dar Sistemle likileri Asndan Din Brokrasisi Yaps Konumu ve Geliimi, I. Bask, aret Yaynlar, stanbul, 1992. Duru, Cihan-Turan, Kemal-ngenolu, Abdurrahman; Atatrk Dnemi Maliye Politikas, I. Kitap, Tisa Matbaaclk, Ankara, 1982. Erdaha, Kmil; Mill Mcadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975. Erdem, Tarhan; Anayasalar ve Seim Kanunlar (1876-1982), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1982. Ergin, Osman; Trkiye Maarif Tarihi, C. IV, Yay. Yok., stanbul, 1939. Ergn, Mustafa; Atatrk Devri Eitimi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1997. Ertan, Temuin Faik; Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994. Esmer, Ahmet kr; Siyas Tarih (1919-1939), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No: 30-12, Gney Matbaaclk ve Gazetecilik T.A.O., Ankara, 1953. Ezherli, hsan; Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclisi Mebusan (1877-1920), 2. Bask, TBMM Yayn, Ankara, 1998. Fethi Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960), Ayyldz Matbaas, Ankara, 1967.

329

Feyziolu, Turhan; Trk nklbnn Temel Ta Laiklik, Atatrk Yolundan Ayr Basm, stanbul, 1981. Findley, Carter Vaughn; Osmanl Devletinde Brokratik Reform, ev. Latif Boyac, z Yaynclk, stanbul, 1994. Frey, Frederick; The Turkish Political Elite, The M.I.T. Press, Cambridge, 1965. Gen, Reat; Trkiyeyi Likletiren Yasalar, AAMY, Ankara, 2005. Gerede, Hsrev; Siyasi Hatralarm I, ran, 1930-1934, Y.Yok., stanbul, 1952. Girgin, Kemal; Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Hariciye Tarihimiz (Tekilt ve Personel), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992. Gk, Dursun; II. Trkiye Byk Millet Meclisi Dnemi (1923-1927), Seluk niversitesi Yayn, Konya, 1995. Gololu, Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet (19311938), II. Kitap, Kalite Matbaas, Ankara, 1974. ________; Trkiye Cumhuriyeti (1923), Gololu Yaynlar, Ankara, 1971. ________; nc Merutiyet, Gololu Yaynlar, Ankara, 1970. Gnlbol, Mehmet-Sar, Cem; Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), AAMY, Ankara, 1997. Greli, . Hakk; Devlet ras, ASBF Yaynlar, Yayn No: 36/18, Ankara, 1953. Gzbyk, eref; Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2000. Glekli, Nurettin Can-Onaran, Rza; Trkiye Byk Millet Meclisi 50. Yl Dnm (1920-1970), MEB Basmevi, stanbul, 1973. Gne, hsan; Birinci TBMMnin Dnce Yaps (1920-1923), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1997. ________; Trk Parlamento Tarihi, V. Dnem, C. I-II, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara, 2001. Gne, kran-Alp, Ali Hikmet; Trkiye D Politikasnda 50 Yl. Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Ankara, 1974.

330

Hale, Willam; 1789dan Gnmze, Trkiyede Ordu ve Siyaset, Trkesi: Ahmet Fethi, Hil Yaynlar, stanbul, 1996. Hall, Reat; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara, 1972. Hegel, George Wilhelm Fridrich; Tarihte Akl, ev. nay Szer, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995. Heper, Metin; Brokratik Ynetim Gelenei, ODT dari limler Fakltesi, Yayn No: 23, Ankara, 1974. ________; Modernleme ve Brokrasi, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, Ankara, 1973. ________; Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, 1. Bask, Boazii niversitesi Yaynlar: 138, stanbul, 1977. ________; Trkiyede Devlet Gelenei, 2. Bask, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2006. lmen, Sreyya; Zavall Serbest Frka, Muallim Gcyener Yaynevi, stanbul, 1951. nan, Aye Afet; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Yeni Baskya Hazrlayan: Ar nan, 7. Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2008. nan, Aye Afet; Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, AAMY, Ankara, 2000. nan, M. Rauf; Mustafa Necati, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1980. nn, smet; Hatralar, Haz: Sabahattin Selek, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2006. skit, Server; Trkiyede Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Mdrl Neriyat, stanbul, 1939. statistik Gstergeler (1923-2002), T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar, Ankara, 2003, s. 57-65. Kabackl, Alpay; Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynevi, stanbul, 1991.

331

Kabasakal, Mehmet; Trkiyede Siyasal Parti rtlenmesi (1908-1960), Tekin Yaynlar, stanbul 1991. Kandemir, Feridun; Hatralar ve Sylemedikleri ile Rauf Orbay, Yakn Tarihimiz Yaynlar, stanbul, 1965. ________; Siyas Dargnlklar, C. II, stanbul, 1955. Kansu, Mazhar Mfit; Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. I-II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997. Kantarcolu, Seluk; Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, 3. Bask, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998. Kapani, Mnci; Politika Bilimine Giri, 6. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1992. Karabekir, Kzm; stikll Harbimiz, Yce Yaynlar, stanbul, 1990. ________; Paalarn Kavgas-nklp Hareketlerimiz, Haz. Faruk zerengin, Emre Yaynlar, stanbul, 1994. Karaibrahimolu, Sacit; Trkiye Byk Millet Meclisi, Ege Matbaas, Ankara, 1968. Karal, Enver Ziya; Osmanl Tarihi (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 18761907), C. 8, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983. ________; Osmanl Tarihi (Islahat Ferman Devri 1861-1876), C. VII, TTKY, Ankara, 1983. Karamustafaolu, Tuncer; Yasama Meclislerinde Komisyonlar, AHFY, Ankara, 1965. Karaosmanolu, Yakup Kadri; Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, stanbul, 1984. ________; Zoraki Diplomat, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1967. Karpat, Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul, 1967. Kelsen, Hans; Demokrasi, Mahiyeti-Kymeti, ev. E. Menemenciolu, Devlet Matbaas, stanbul, 1938. Kepenek, Yakup-Yentrk, Nurhan; Trkiye Ekonomisi, 12. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 2001.

332

Keyder, alar; Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. Kili, Suna-Gzbyk, eref; Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, 3. Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2006. Kl Ali; stikll Mahkemesi Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. ________; Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. Krdar, Nermin; Serbest Frka Nasl Dodu? Nasl Feshedildi?, stanbul, 1987. Knross, Lord; Atatrk (Bir Milletin Yeniden Douu), Trkesi: Ayhan Tezel, 5. Bask, Sander Yaynlar, stanbul. Koca, Hseyin; Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu Politikalar, Birinci Kitap, Mikro Yaynlar, Konya, 1988. Koak, Cemil; Umm Mfettilikler (1927-1952), letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Koer, Hasan Ali; Trkiyede retmen Yetitirme Problemi (1848-1967), Yay. Yok., Ankara, 1967. Kodaman, Bayram; Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTKY, Ankara, 1991. Kksal, Mustafa; Trkiye Byk Millet Meclisinin lkleri, Nobel Yaynlar, Ankara, 2007. Kongar, Emre; Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, 1. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1981. ________; Trkiyenin Toplumsal Yaps, C. I-II, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998. Korkmaz, Alemdar; letiim ve Tarih, mge Yaynlar, Ankara, 2001. Kltr statistikleri 1935-1936, statistik Umum Mdrl, Ankara, 1937. Kutay, Cemal; Celal Bayar, C. II, Kenan Basmevi, stanbul, 1939. Lacombe, Roger; Demokrasi Buhran, Anl Yaynevi, stanbul, 1962. Maarif statistikleri 1923-1932, DE Yaynlar, stanbul, 1933. Machiavelli, Hkmdar, ev. Selahattin Badatl, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1994. Madanolu, Cemal; Anlar I (1911-1938), ada Yaynlar, stanbul 1982.

333

Makal, Ahmet; Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri (1920-1946), mge Kitabevi, Ankara, 1999. Malche, Albert; stanbul niversitesi Hakknda Rapor, T.C. Maarif Vekillii, stanbul 1939. Mardin, erif; Trk Modernlemesi. (Makaleler4), Derleyen: Mmtazer Trkne- T. nder, 4. Bask, letiim Yaynlar, 1995-a. ________; Trkiyede Toplumsal Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Marx, Karl-Engels, Friedrich; Komnist Partisi Manifestosu, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998. Mayo, Henry; Demokratik Teoriye Giri, ev. Emre Kongar, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar No: 6, Ankara, 1964. Melek, Abdurrahman; Hatay Nasl Kurtuldu, TTKY, Ankara, 1966. Mesut, Ahmet; ngiliz Belgelerinde Krdistan (1918-1958), Doz Yaynlar, stanbul, 1992. Mcel, Vncenzo; Modern Parlamentolar, Parlamento Hukuk ve Siyaseti Ettlerinden, ev. Atf Akg, Ulus Basmevi, Ankara 1946. Mimarolu, Reat; Cumhuriyet Devrinde Dantay ve dare Davalar, Zerbamat, Ankara, 1945. Neet, Halil; Byk Meclis ve nklp, TBMM Matbaas, Ankara, 1933. Okandan, Recai Galip; Devletin Menei, Kenan Matbaas, stanbul, 1945. kn, A. Gndz; Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn, Ankara, 1997. Okur, Hfz Yaar; Ata, Srlar Matbaas, stanbul, 1962. Okyar, Ali Fethi; Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Fesh Edildi, Yay. Yok., stanbul, 1987. ________; Devirde Bir Adam, Yayna Haz: Cemal Kutay, stanbul 1980. Ortayl, lber; Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, TODAE Yaynlar, Ankara, 1974.

334

________; Trkiye dare Tarihi, TODAE Yaynlar, Ankara, 1979. Oru, Arif; Vatandan Birinci Hrriyeti, Tecelli Matbaas, stanbul, 1932. Ovat, Ksmet Kesim; Yarn Gazetesi Bamuharriri Arif Oruun Fikir Hayat, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal, Ankara, 2004. z, Esat; Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992. zbudun, Ergun; 1921 Anayasas, TTKY, Ankara, 1992. ________; Trk Anayasa Hukuku, 7. Bask, Tekin Yaynlar, Ankara, 2002. ________; Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, AHF Yaynlar, Ankara, 1975. zelik, Selahattin; Donanma-y Osman Muavenet-i Milliye Cemiyeti, TTKY, Ankara, 2000. zdemir, Hikmet; Rejim ve Asker, Afa Yaynlar, stanbul, 1989. zdemir, Hseyin; Osmanl Devletinde Brokrasi, I. Bask, Okumu Adam Yaynlar, stanbul, 2001. ztekin, Ali; Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001. ztrk, Kzm; Trk Parlamento Tarihi, II. Dnem, C. I, TBMM Vakf Yaynlar No: 1, Ankara, 1993. ________; Trkiye Byk Millet Meclisi Albm (1920-1970), Ankara, 1973. ________; Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, Ak Yaynlar, stanbul, 1968. Parla, Taha; Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Yayna Hazrlayanlar: stel, Fsun-Ycesoy, Sabir; letiim Yaynlar, stanbul, 1989. Pehlivanl, Hamit; Kurtulu Sava stihbaratnda Asker Polis Tekilat, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1992. Platon, Devlet, . Sabahattin Eybolu-M. Ali Cimcoz, TBY, stanbul, 1999.

335

Renouvn, Perre; Birinci Dnya Sava ve Trkiye (1914-1918), rgn Yaynevi, stanbul, 2004. Sabis, Ali hsan; Harp Hatralarm, C. 5, Gne Matbaas, Ankara, 1951. Sakal, Fahri; Aaolu Ahmed Bey, TTKY, Ankara, 1999. Sanal, Trker; Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Sim Matbaaclk, Ankara, 1995. apolyo, Enver Behnan; Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Rafet Zaimler Yaynevi, stanbul, 1958. ________; Mustafa Kemal Paa ve Milli Mcadelenin Alemi, stanbul, 1967. ________; Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi, lkemiz Yaynlar, Ankara, 1969. Sarbay, Ali Yaar; Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001. Sarca, Murat; Birinci Dnya Savandan Sonra Avrupada Bar Kurma ve Srdrme abalar (1919-1929), .. Siyasal Bilimler Fakltesi Yaynlar, Gr-Ay Matbaas, stanbul, 1982. Sarhan, Zeki; Kurtulu Sava Gnl, (Aklamal Kronoloji; TBMMden Sakarya Savana: 23 Nisan 1920-22 Austos 1921), C. 3, TTKY, Ankara, 1995. Savc, Bahri; Demokrasimiz zerine Dnceler, SBF Yaynlar, Ankara, 1963. aylan, Gencay; ada Siyasal Sistemler, Sevin Matbaas, Ankara, 1981. ________; Trkiyede Kapitalizm Brokrasi ve Siyasal deoloji, TODAE Yaynlar No: 140, Sevin Matbaas, Ankara, 1974. Selek, Sabahattin; Anadolu htilali, C. I, 8. Bask, Kasta Yaynlar, stanbul, 1987. Sencer, Muzaffer; Trkiyenin Ynetim Yaps, Alan Yaynclk, stanbul, 1992. Sezgin, mer; Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yay., Ankara, 1984. imir, Bilal N; Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993.

336

________; Atatrkn Hastal, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989. ________; Bizim Diplomatlar, Yay. Yok., Ankara, 1996. Solmaz, Grsoy; Deli Halid Paa, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996. Sorgu, Bahir; 1920den 1981e Milli Eitim Bakanl, MEBY, stanbul, 1982. Soyak, Hasan Rza; Atatrkten Hatralar, 3. Bask, YKY, stanbul, 2006. Soysal, lhami; Dnyada ve Trkiyede Masonlar ve Masonluk, 3. Bask, Der Yaynlar, stanbul, 1980. Skmen, Tayfur; Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992. Sylemezolu, Galib Kemal; Hariciye Hizmetinde 30 Sene, Saka Matbaas, stanbul, 1955. Sylevler 1932-1941, CHP Genel Sekreterlii Halkevleri ve Halkodalarnn Onuncu Yl Yaynlarndan, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara, 1942. Taalan, Nurdoan; Ee de Kurtulu Sava Balarken, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970. Talas, Cahit; Toplumsal Ekonomi, 7. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 1997. Tanilli, Server; Devlet ve Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 7. Bask, Cem Yaynlar, stanbul, 1993. Tanr, Blent; Kurtulu Kurulu, ada Yaynlar, stanbul, 1998. ________; Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 10. Bask, YKY, stanbul, 2004. Tansel, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. III, MEBY, stanbul, 1991. Tarih-IV (Trkiye Cumhuriyeti), Devlet Matbaas, stanbul, 1931. Ta, Serap; Umm Mfettilikler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 1997. Tademirci, Ersoy; Belgelerle 1933 niversite Reformunda Yabanc Bilim Adamlar, Yay. Yok., Ankara, 1992.

337

Takran, Tezer; Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn Haklar, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yl Dnm Yaynlar, Ankara, 1973. Taylor, Frederick Winslow; Bilimsel Ynetimin lkeleri, Trkesi: H. Bahadr Akn, izgi Kitabevi, Konya, 1997. Tazegl, Murat; Modernleme Srecinde Trkiye, Babil Yaynlar, stanbul, 2005. Tekeli, lhan-lkin, Selim; 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisad Politika Araylar, ODT Yayn, Ankara, 1977. Temo, brahim; brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 1987. Tezi, Erdoan; Siyasi Partiler, Gerek Yaynlar, stanbul, 1976. Timur, Taner; Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, stanbul, 1993. Toker, Metin; eyh Sait ve syan, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1968. Tongu, smail Hakk; Canlandrlacak Ky, Remzi Kitabevi, stanbul, 1947. Tnk, Vecihi; Trkiyede dare Tekilt, Kanaat Basmevi, Ankara, 1945. Topuz, Hfz; 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1973. Tunaya, Tark Zafer; Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Turhan Kitabevi, Ankara, 1981. ________; Trkiyede Siyasi Partiler, C. I, Arba Yaynlar, stanbul, 1995. Tunay, Mete; Arif Oruun Yarn (1933), I. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. ________; Heyet-i Mahsusalar (1923-1938), Kanun-u Esasinin 100. Yl Armaan inde, ASBF Yaynlar, Ankara, 1978. ________; Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (19231931), 3. Bask, Cem Yaynevi, stanbul 1992. ________; Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), BDS Yaynlar, Ankara, 1967. Tunay, Suavi; Parti i Demokrasi ve Trkiye, Gndoan Yaynlar, Ankara.

338

Tuncer, Erol; Osmanldan Gnmze Seimler (1877-1999), TESAV Yaynlar, No: 17, Ankara, 2002. Turan, Refik-Safran, Mustafa-Yaln, E. Semih-ahin, Muhammed; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, 5. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997. Turan, erafettin; Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005. Turhan, Mehmet; Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1991. ________; Siyaset ve Anayasa, 2. Bask, Gndoan Yaynlar, Ankara, 2000. Trk stikll Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. Trke Szlk, 10. Bask, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 2005. Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50. Yl, TC Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara, 1973. lktar, M. akir; Cumhuriyetin 50. Ylnda Atatrk ve Harf Devrimi, TDK Yaynlar, Ankara, 1973. Ulu, Nait Hakk; Halifeliin Sonu, TBKY, stanbul, 1975. nal, Tahsin; Trk Siyasi Tarihi (1700-1958), Kutlu Yaynlar, stanbul, 1974. naydn, Ruen Eref; Atatrkn Hastal, TTKY, Ankara, 1959. Uran, Mustafa Hilmi; Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2008. Us, Asm; Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, Yay. Yok., stanbul, 1964. Uyar, Hakk; Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Frkas, Boyut Kitablar, stanbul, 1988. Uzgel, lhan; Trk D Politikas, C. I: 1919-1980, Editr: Baskn Oran, 9. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Velidedeolu, Hfz Veldet; Bir Lise rencisinin Milli Mcadele Anlar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1971. ________; Devirden Devire, C. I, Bilgi Yaynlar, stanbul, 1974.

339

Veznedarolu, M. Vefa; Cumhuriyet darecileri, Pulhan Matbaas stanbul, 1946. Widman, Horst; Atatrk niversite Reformu, ev. Aykut Kazancgil-Dr. Serpil Bozkurt, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1981. Yaln, Hseyin Cahit; Siyasi Anlar, Haz: Rauf Mutluay, Ankara, 1976. Yavagel, Emine; Temsili Adalet ve Siyasal stikrar Asndan Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Durum, Nobel Yaynlar No: 738, Ankara, 2004. Yayla, Atilla; Siyaset Teorisine Giri, 4. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004. Yazman, Aslan Tufan; Atatrkle Beraber (Devrimler-Olaylar-Anlar 19221938), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1969. Yerasimos, Stefanos; Azgelimilik Srecinde Trkiye, Kitap: 3, Belge Yaynlar, stanbul, 1989. Yeil, Ahmet; Trkiye Cumhuriyetinde Tekiltl lk Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cedit Neriyat, Ankara, 2002. Yetkin, etin; Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi Serbest Cumhuriyet Frkas, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997. ________; Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul,1983. Ylmaz, Mekure; Serbest Cumhuriyet Frkas, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 1990. Ycekk, Ahmet N; Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, ASBF Yaynlar No: 533, Ankara, 1983. Ycel, Hasan Ali; Nuri Conkerin Biyografisi; Zabit ve Kumandan, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,1959. ________; Trkiyede Orta retim, 1. Bask, T.C. Kltr Bakanl Mill Ktphane Basmevi, Ankara, 1994. Yzyl Boyunca Dantay (1868-1968), TTK Basmevi, Ankara, 1968. 120. Ylnda Dantay; Dantay Bakanl, Ankara, 1988. Zrcher, Erik Jan; Milli Mcadelede ttihatlk, ev. Nushet Saliholu, Balam Yay., stanbul, 1987.

340

________; Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. IV. MAKALELER Akin, Sina; Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 25, S. 1, 1970. Alantar, zden Zeynep; Trk D Politikasnda Milletler Cemiyeti Dnemi, Trk D Politikasnn Analizi, Der: Faruk Snmezolu, Der Yaynlar, stanbul, 2004. Aldan, Mehmet; Faik ztrak, Trk dare Dergisi, Yl 65, S. 399, Haziran 1993. ________; Mehmet Reci Greli,darenin Sesi Dergisi, C. II, S. 2, (Mart 1988). ________; Mlki darede z Brakanlar, Trk dare Dergisi, Yl: 66, S. 402, Mart 1994. ________; Nevzat Tandoan,darenin Sesi Dergisi, C. II, S. 3, (Mays 1988). Alkin, Erdoan; D Ticaret, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul. Alpkaya, Faruk; Farkl Bak Alarndan Cumhuriyetin Kuruluu, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Arslan, Zht; 1924 Anayasasnn Dnce Temelleri zerine, Trkler, C. 17, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Aslan, Yavuz; Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ( 23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Aybars, Ergn; Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 4-5, Yl 1994-1995. Aydemir, evket Sreyya; Darlfnun ve nklp Hassasiyeti,Kadro, S. 14, 1933. Aydn, Mesut; Milli Mcadele Dneminde Anadoluda Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, C. II, S. 5, 1990.

341

Baltac, Cahit; Cumhuriyet 75. Ylnda Trk Eitim Sistemi, Yeni Trkiye, EyllAralk 1998. Baran, Tlay Alim; Cumhuriyet Dnemi Devlet Adamlarndan: Vasf nar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XVII, S. 49, Mart 2001. Baykara, Tuncer; Cumhuriyet Dneminde Trkiye Mlki Taksimatnn Gelimesi, Hacettepe Beeri Bilimler Dergisi, 10/3 (Haziran 1980). Belge, Burhan Asaf; niversitenin Manas, Kadro, S. 20, 1933. Beri, Hamit Emrah; Ordu ve Siyaset, Siyaset, Ed. Mmtazer Trkne, Lotus Yaynevi, stanbul, 2003. Bilge, Necip; Atatrk Devrimlerinin Temel esi Laiklik, Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1999. Bilgi, Nejat; Cumhuriyetin lk Dneminde Mlk Yapnn Geliimi (1920-1950), Trkler, C. 17, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Bilgin, Vedat; Trkiyede Anti-Demokratik Dnce Gelenei zerine, Trkiye Gnl, S. 1, N. 1989. Boratav, Korkut; ktisat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, C. 4, 6. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 2000. ________; Trkiyede Devletilik, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul. Bozdemir, Mevlut; Ordu-Siyaset likisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 10, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. adrc, Musa; Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 6, letiim Yaynlar, stanbul. aatay, Neet; Trkiyede Din Smrs ve Laiklik, Belleten, C. 42, S. 163, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Temmuz 1977. ark, Emin; Cumhuriyetden Bugne Trkiyenin ktisat Politikalar ve Neticeleri, Yeni Trkiye, Yl: 4, S. 23-24, Eyll-Aralk 1998.

342

avdar, Tevfik; Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul, 1983. uhadar, Cengiz; Baz Filozoflarn Dncesinde Devlet Kavram, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 12: 2, Elaz, 2007. Demirel, Fazl; Merkezi darenin Tara Kurulu ve Ynetimi zerinde Bir nceleme ve Dnceler, Trk dare Dergisi, Yl: 56, S. 365, Aralk 1984. Demirel, Meral; Abdlkadir Kemali (t) Beyin 1930da Kurduu Ahali Cumhuriyet Frkas, Tarih ve Toplum, S. 192, Aralk 1999. Doanay, Rahmi; Saltanattan Cumhuriyete mparatorluktan Mill Devlete, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVII, S. 49, Mart 2001. Duran, Ltfi; Atatrk Dneminde Dantay, Amme daresi Dergisi, C. 15, S. 3, Eyll 1982. Duran, Tlay; Son Osmanl Meclisi Mebusannda Felh- Vatan ttifak, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 61, stanbul, 1972. Erden, Fethi; Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar, Trk Yurdu, S. 300, Haziran 1964. Ergn, Mustafa; Atatrk Dneminde retmen Yetitirme, Atatrk Dneminden Gnmze Cumhuriyetin Eitim Felsefesi ve Uygulamalar Sempozyumu, Gazi Eitim Fakltesi, Ankara, 16-17 Mart 2006. Ertan, Temuin Faik; Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit, Kebike, Yl: 2, Say: 5, 1997. ________; Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda Laiklik, Atatrk Yolu Dergisi, C. 10, S. 39, Mays 2007. Eski, Mustafa; Mustafa Necati, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S. 35, Temmuz 1996. Gnlbol, Mehmet; Atatrkn D Politikas, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, HATE Yaynlar, Ankara, 8-9 Mart 1990.

343

Gnlbol, Mehmet-Krkolu, mer; Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Yay. Haz: Berna Trkdoan, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2000. Gnsel, Enver; Hava Kuvvetleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 10, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. Grel, kr Sina; Trk D Politikas, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar. Haniolu, M. kr; ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 23, stanbul 2001. Heper, Metin; Atatrkte Devlet Dncesi, Atatrk Dnce, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1992. ________; Brokrasi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 1984. ________; Trkiyede Devlet, Demokrasi Gelenei ve Silahl Kuvvetler, Trkiyenin Savunmas, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara, 1987. Irmak, Sadi; Atatrk ve Meclis, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. III, S. 8, Mart 1987. nalck, Halil; Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, Atatrk nderliinde Kltr Devrimi, Kalknma in Blgesel birlii Semineri Bildirileri, 9-11 Kasm 1967, Ankara, 1972. nan, Aye Afet; TTKnn 40. Yl Treninde Verdii Konferans, Belleten, C. XXXV, S. 140. nan, M. Rauf; Atatrkn Halklk lks, Atatrk ve Halk Evleri, Atatrk Dnce zerine Denemeler, Halkevleri Atatrk Enstits Yaynlar, Ankara, 1974. Karatepe, kr; Parlamenter Sistem, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Yaynlar, stanbul, 1991. Katolu, Murat; Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Trkiye Tarihi 4, (ada Trkiye 1908-1980), Cem Yaynevi, stanbul, 2000.

344

Kayabal, smail-Arslanolu, Cemender; 2185. Vatana Hizmet Ylnda Trk Silahl Kuvvetleri, Doruk Dergisi, Ankara, 1976. Kayabal, smail-Arslanolu, Cemender; stiklal Sava ve Bat Cephesi, Doruk Dergisi, Ankara, 1976. Klal, Ahmet Taner; Parlamentonun Yapsal Evriminde Eitim, Ya ve Cinsiyet Boyutlar, Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, Haz: Siyas limler Trk Dernei, Ajans-Trk Gazetecilik ve Matbaaclk Sanayi, Ankara, 1976. Koca, Hseyin; Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Dnemi Umm Mfettilikler (Genel Valilikler, 1927-1947), Trkler, C. 17, YTY, stanbul, 2002. Koak, Cemil; Siyasi Tarih Trkiye Tarihi-4, Cem Yaynlar, stanbul, 2000. Koak, Cemil; Tunceli Kanunu Tarih ve Toplum, S. 44, Austos 1987. Meydan Larousse, Parlamentarizm, C. 9, Meydan Yaynevi, stanbul, 1990. Okyar, Fethi; Gnlk Hatralar, Trk Kltr Dergisi, C. VIII, S. 82, Austos 1969. Ortayl, lber; Trkiyede Tara Ynetimi ve Yneticiliinin Evrimi, Toplumsal Yapyla likileri Asndan Trkiyede Mlki dare Amirlii, Ankara, 1976. dekan, Ayla; Mimarlk ve Sanat Tarihi (1908-1980), Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, C. 4, 6. Bask, Cem Yaynevi, stanbul, 2000. kn, A. Gndz; zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. rs, Birsen; Ge Modernleen lkelerde Ordunun Rol: Trkiye rnei, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, Eyll-Aralk 1998. zden, Mehmet; Trkiyede Halkln Evrimi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 16, 2006. zkan, Orhan; Atatrk Dneminde Salk Politikas, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiyenin Ekonomik Geliimi, ASBF Yayn, Ankara, 1982. zkaya, Ycel; Atatrk Dnemi ve Atatrk nklplar, C. 16, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.

345

zmen, Abidin; Genel Mfettilikler Hakknda Bir Dnce, darenin Sesi Dergisi, S. 184, Ocak-ubat 1984. zmen, Selahattin; retimde Devlet: Kamu iktisadi Teebbsleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 1984. Parker, Berly; Trkiyede lk Tahsil Hakknda Rapor, T.C. Maarif Vekillii, stanbul, 1939. Sarac, mer Celal; Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar, ada Dncenin Inda Atatrk, 3. Bask, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 2004. Savc, Bahri; Diyanet leri Tekilatnn Gelimeleri, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XXIII/3, Eyll 1967, s. 85-101. Schmtter, Philippe-Karl, Terry Lyn; Demokrasi Nedir, Ne Deildir? Sosyal & Siyasal Teori Seme Yazlar, Haz: Atill Yayla, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993. Siler, Oya; 1920lerde Trkiyede Milli Bankacln Genel Grnm, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1975. Smth, Edward C., 1924 Anayasas zerinde Meclis Grmeleri, ev. Mmtaz Soysal, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XIII, No: 3, Eyll 1958. Sonyel, Salahi R.,Kurtulu Sava Gnlerinde ngilizlerin Eline Geen Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Tutanaklar, Belleten, C. XLV, S. 179, (Temmuz 1981). Soysal, smail; 1937 Sdbad Pakt, X. Trk Tarih Kongresi, C. VI, Ankara, 1994. Sungu, hsan; Tevhid-i Tedrisat, Belleten, C. 2, S. 7/8, Ankara, 1938. aylan, Gencay; Ordu ve Siyaset, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Armaan, Kanun- Esasnin 100 Yl, Ankara, 1978. enlen, Sheyla; Trkiyede dari Yargnn Douu ve Tarihi Geliimi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Prof. Dr. Ylmaz Gnala Armaan, C. 49, No: 3-4.

346

imir, Bilal N; Ankarann Bakent Oluu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. VII, S. 20, Mart 1991. ________; Atatrkn Elileri zerine, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, S. 23-24, Eyll-Aralk 1998. Tansel, Fevziye Abdullah; Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri (1862-1884), Belleten, C.XVII, S. 65-68, 1953. Tapan, Mete; Trkiyede Uygarlk, Bayndrlk, Kentleme ve Atatrk, ada Dncenin Inda Atatrk, Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 2004. Takran, Cemalettin; Atatrk lke ve nklplar, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Toksz, Fikret; Dernekler, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 1984. Tuna, Orhan; Trkiyede Sendikaclk ve Sendikalarmz, Sosyal Siyaset Konferanslar, 20. Kitap, stanbul, 1969. Tunaya, Tark Zafer; 1876 Kanun- Esasi ve Trkiyede Anayasa

Gelenei,Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985. ________; Bamsz Trkiye Kurucusu TBMM 50. Yl Dnm, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 31, Nisan 1970. ________; Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karekteri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C. XXII/3-4, 1956. Tunay, Mete; kinci Dnya Savann Balarnda (1939-1941) Trk Ordusu, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 35, Kasm 1986. ________; Siyasal Miras, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7, letiim Yaynlar, stanbul. Tural, M. Akif; Teklif-i Milliye (Halka Borcu Kalmayan Devlet), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XI, S. 32, Temmuz 1995.

347

Turan, Refik; lk Trkiye Byk Millet Meclisine Girenlerin zellikleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu, 21-23 Eyll 1987, Ankara, 1994. Turhan, Mehmet; Meclis Hkmeti (Konvansiyon Kuram), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Prof. Dr. Muammer Aksoya Armaan, C. XLI, No: 1-2, Ocak-Haziran 1991. Tutum, Cahit; Trkiyede Memur Gvenlii, Amme daresi Dergisi, Sevin Matbaas, Ankara, 1972. Ulu, Nait Hakk; Milletin Geleceini Dnmek in Bir Milli Meclisin Kurulmas Lazm, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 32, Nisan 1970. Unat, Faik Reit; Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi, C. I, S. 6, Nisan 1942. Usluer, Ylmaz; Deniz Kuvvetleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 10, letiim Yay., stanbul, 1983. Uyar, Hakk; Resmi deoloji ya da Alternatif Resmi deoloji Oluturmaya Ynelik ki Dergi: lk ve Kadro Mecmualarnn Karlatrmal erik Analizi, Toplum ve Bilim, S. 74, 1997. ________; Tek Parti Dneminde Seimler, Toplumsal Tarih, S. 64, Nisan 1999. Uzun, Turgay; Atatrk Dnemi Muhalefet Hareketleri, Trkler, C.16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. nal, Tahsin; Milli Mcadelede Ekonomik Durum, Trk Kltr Dergisi, S. 118, Yl: X. stner, Ylmaz-Keyman, E. Fuat; Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K, C. 6, S. 17-18, 1995. Yalansz, Nedim; 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar, C. III, S. 8, 1998. Ylmaz, Aytekin; Trkiyede Demokrasinin Geliimi ve Sorunlar, Yeni Trkiye, Cumhuriyet zel Says II, S. 23-24, Eyll-Aralk 1998.

348

Ylmaz, Murat; Recep Peker, CHF ve Brokrasi: Kzm Dirlik rnek Olay zerinden Parti Devlet Uygulamas ve Faist Proje, Mete Tunaya Armaan, letiim Yaynlar, stanbul, 2007. Yusuf, Akuraolu; Cumhuriyetin lk Yllarnda Silahl Kuvvetlerimiz,

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 10, letiim Yaynlar, stanbul, 1983. Yceer, Saime; Cumhuriyet Dnemi ok Partili Hayata Gei Srecinde lk Giriim: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Trkler, C.16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. V. SREL YAYINLAR (GAZETELER ve DERGLER) Akam, 1933-1935. Ayn Tarihi, 1937-1938. Babalk, 1926-1927. Resm Gazete, 1921-1938. Cumhuriyet, 1924-1938. Hkimiyet-i Milliye, 1920-1934. kdam, 1922-1928. Milliyet, 1950. Son Posta, 1933. Son Telgraf, 1924. Tan, 1936-1938. Tevhid-i Efkr, 1924. Ulus, 1934-1938. Vakit, 1930-1933. Vatan, 1924, 1946, 1947. Yarn, 1929-1930.

349

EKLER Ek1: Baz Yerlerde Hkim-i Mnferit Tekiltnn Kaldrlarak, Hkim-i Mtemi
Tekilatnn Kurulmas Hakknda Kanun Tasars (BCA 30.18.1.1/7.38.11)

Ek2: Memurlarn Tayinlerinin abuklatrlmasna Dair (BCA 30.10.0/66.439.17)

350

Ek2/1: Memurlarn Tayinlerinin abuklatrlmasna Dair Dhiliye, Adliye ve

Maliye Vekletlerine Yazlan Yaz (BCA 30.10.0/66.439.17)

351

Ek3: Vilayetlerin Btn Bilgilerinin Babakanlk Adna Maliye Bakanl

Temsilcisinin Bakanlnda Oluan Bir Komisyon Tarafndan Grleceinin lgili Yerlere Teblii (BCA 30.10.0.0/66.440.2.)

352

Ek4: 1925 Yl tibariyle Ziraat Bankasnn ubeleriyle lgili ema

(BCA 30.10.0.0/210.431.9.)

353

Ek5: stanbulun dare lerinde Grevlendirilmek zere Miralay Ali Fuatn

Bakanlnda Uzmanlardan Kurulu Bir Heyetin Oluturulmasna zin Verilmesine Dair (BCA 30.10.0.0/204.392.34.)

354

Ek6: Malatyann Merkez Vilayet Olarak Kalmas in Malatya Valisinin Babakan

smet Paaya Gnderdii Yaz (BCA 30.10.0.0/66.440.11.)

355

Ek6/1: (BCA 30.10.0.0/66.440.11.)

356

Ek7: Adliye Kanununda Yaplmas Dnlen Deiiklikler Hakknda Birinci

Umum Mfettiinin Teklifleri (BCA 30.10.0.0/69.455.2.)

357

Ek7/1: (BCA 30.10.0.0/69.455.2.)

358

Ek7/2: (BCA 30.10.0.0/69.455.2.)

359

Ek7/3: (BCA 30.10.0.0/69.455.2.)

360

Ek8: I. Dnem Diyarbakr Milletvekili Mehmet Kadri Beyin (ok) Seim

Mazbatas (TBMM Arivi DN: 120).

361

Ek9: II. Dnem Ktahya Milletvekili Recep Peker Beyin Tercme-i Hal Kd
(TBMM Arivi DN: 582).

362

Ek10: IV. Dnem Aydn Milletvekili Abidin zmen Beyin Seim Mazbatas
(TBMM Arivi DN: 847).

363

Ek11: Vreme Gazetesi Politika Yazar Svetovskinin TBMM ile lgili Makalesinin
Tercmesi (Ulus, 13 lkknun 1936).

364

Ek12: Cumhuriyet, 8 ubat 1933.

365

Ek13: Cumhuriyet, 24 Mart 1933.

366

Ek14: Cumhuriyet, 23 Terinisani (Kasm) 1934.

367

Ek15: Akam, 21 Knunuevvel 1935.

Ek16: Akam, 10 Mart 1933.

368

Ek17: Ulus, 21 Austos 1938.

369

Ek18: Zeki Mesut, Memur ve Brokrasi, Hkimiyet-i Milliye, 25 kincikanun, 1933.

370

Ek19: Akam, 4 Mays 1933.

371

Ek20: Hkimiyet-i Milliye, 29 Nisan 1930.

372

Ek21: stanbul Valisi ve Belediye Bakan Mehmet Ltfi Krdar Beye Verilen
stikll Madalyas Berat (ileri Bakanl Arivi SDN: 4073).

Ek21/1: ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi (SDN: 4073).

373

Ek22: Tokat Kadastro Mdr Faik Zaim Beyin, Giresun Tapu Mdrl
Esnasnda Haksz Yere Grevden Ald Gerekesiyle, Giresun Valisi Yahya Sezai Uzay Beyi ikyet Dilekesi (ileri Bakanl Arivi SDN: 2488).

374

Ek22/1: ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi (SDN: 2488).

375

Ek23: Erzurum Valisi Mehmet Fevzi Daldal Beyin, Hns Kaymakamndan Rvet
Ald ve Baz Memurlar Dvd Sulamalarndan Dolay, uray Devlet Tarafndan Yaplan Muhakemesi Sonucunda Alnan Meni Muhakeme Karar (ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi (SDN: 1115).

376

Ek24: Cumhuriyet Bayramnn 10. Yl Kutlamalar Esnasnda Yapt ok nemli

almalardan Dolay Bata Ankara Valisi Abdullah Nevzat Tandoan Olmak zere Baz Mlk Amirlere Takdirname Verilmesine Dair Kararname (ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi, SDN: 2038).

377

Ek25: Resimler (Muhterem Vefa Veznedarolu, Cumhuriyet darecileri 1946).

(Recep Peker 18891950)

(Faik ztrak 18821951)

(Cemil Uybadn 18831957)

(kr Kaya 18831959)

378

Ek25/1: Resimler (ileri Bakanl Personel Genel Mdrl Sicil Arivi).

(Yahya Sezai Uzay 18791970 )

(Mustafa Hilmi Uran 18861957)

(Mehmet Zht Durukan 18881964)

(brahim Ethem Tuncel 18781938)

379

ZGEM

1967 ylnda Kahramanmarata dodum. lk ve orta renimimi ayn ilde tamamlayarak, 1985 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne kaydoldum. 1989 ylnda faklteden mezun olduktan sonra askerlik grevini tamamladm. 1991 ylnda Milli Eitim Bakanlnn am olduu retmen Yeterlilik Snavn asil olarak kazanarak, Kayseri zvatan Lisesinde tarih retmeni olarak meslek hayatna baladm. 1993 ylnda tayin olduum Kahramanmara ukurova Elektrik Anadolu Lisesinde yl altktan sonra, 1996 ylnda Kahramanmara St mam niversitesinin am olduu snav kazanarak, Afin Meslek Yksekokuluna Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Okutman olarak atandm. Yksek lisansm Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalnda hazrlam olduum Birinci Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinde Antep ve Mara Milletvekilleri (Biyografileri ve Faaliyetleri) konulu tezle, 2000 ylnda tamamladm. Halen KS Afin Meslek Yksekokulunda Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Okutman olarak almaktaym. alma alanmla ilgili baz hakemli ulusal dergilerde yaynlanm makalelerim bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babasym.

Cengiz AVKILI

380