SAYFA 01

8 Mart’› kutlarken

Yüzlerde hâlâ

S‹YAH MAV‹ KIRMIZI SARI

direncin ›fl›¤›
S A Y I 5 • M A R T 2 0 0 9 • A G O S G A Z E T E S ‹ N ‹ N Ü C R E T S ‹ Z E K ‹ D ‹ R
4-5
Savafl alan›
bedenlerimiz editörden
Altm›fl y›l,
dört farkl› hayat Agos Kitap/Kirk’in beflinci say›s›, 8 Mart’tan befl gün sonra eliniz-
de olacak.
Nancy Huston
Bu say› için haz›rlad›¤›m›z ‘Direncin Ifl›¤›’ bafll›kl› dosyada, 19.
Fay Hatlar› yüzy›l sonlar› ile 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Anadolu’da ve ‹stan-
bul’da, cinsiyetleri, etnik ve dini kimlikleri ile var olma mücade-
NAZAN MAKSUDYAN
lesi veren Ermeni kad›nlar›n hikâyeleri yer al›yor: Ermenice ya-
zan ilk kad›n romanc› S›rpuhi Düsap, geçmiflini kaybetmeme
7 inad›yla sembolleflmifl Mufllu Gülizar ve zorla Müslümanlaflt›r›l-
6
“Bir gece bulutun Güney Kafkasya’n›n m›fl Ermeni neneler.
Dosya d›fl›ndaki yaz›larda da, kad›nlar, direnen, mücadele eden,
rüzgâr›ndan üflüdü” ve ‘çifte tabular›’ ve üreten kad›nlar›n ‘hikâye’lerini anlat›yorlar.
ölüme gitti Sylvia Plath... bir roman Bu say›y› haz›rlarken, geçmiflin ve bugünün anlat›lar›nda, foto¤-
raf karelerinde, ac› ve umutla yo¤rularak, direncin ›fl›¤›n› tafl›ma-
ya devam eden portreler gördük.
Amerikan edebiyat›n›n genç yaflta Bu ›fl›¤›n güçlenmesi umuduyla;
intihar eden efsanevi flairi Plath Dünya Kad›nlar Günü kutlu olsun!
Agos Kitap/Kirk
YEL‹Z KIZILARSLAN

9 10-11-12-13-14-15 DOSYA : D‹RENC‹N IfiI⁄I

S›rpuhi Düsap: Evsizlefltirilen neneler,

Ermeni kad›n masumlaflt›r›lan zalimler
edebiyat›n›n bafllang›c› Gülçiçek Günel Tekin
Kara Kefen
MARAL AKTOKMAKYAN BEL‹NDA MUMCU

Bir Ermeni
k›z›n gerçek
hikâyeleri
Nancy Agabian’la Gülizar kimin öyküsü?
söylefli
MEL‹SSA B‹LAL NIVART TAfiÇI

17 18-19 ÇOCUK
Hayat ‘yolda’
ö¤renilir! Bir özgürlük atölyesi: ILGAR’IN K‹TAPLI⁄I
YA⁄MUR BATTAL
Uçan filler,
Buket Uzuner pembe kurba¤alar
Yolda
Prenses Sophie
Sandra Albukrek-Sebban’la sihirli bir dünyan›n
YEL‹Z söylefli kap›lar›n› açt›
KIZILARSLAN SAREM KÜLEGEÇ S‹B‹L ÇEKMEN

20 21 22 - 23 ERMEN‹CE
Bedenimiz Feminist
bizimdir! sineman›n gücü
• Bir bas›n emekçisi: Garbis Muradyan
Aylin Dikmen Özarslan Anneke Smelik
K›rm›z› Kar: Toplumsal Feminist Sinema ve Film • Khaçaduryan Korosu
ve Kültürel Aç›dan Ayhali Teorisi: Ve Ayna Çatlad›
• Zahrad sonunda ‘Kabak Tad›’ da verdi
TÜLAY A. KILIÇDA⁄I DERYA UZUNKALA

‹ M T ‹ Y A Z S A H ‹ B ‹ A G O S Y a y › n c › l › k B a s › m H i z m e t l e r i S A N . v e T ‹ C . L T D . fi T ‹ . A D I N A Rahil Dink KURUCU • Hrant Dink

• SORUMLU YAZI ‹fiLER‹ MÜDÜRÜ Aris Nalc› • K‹TAP EK‹ ED‹TÖRÜ Altu¤ Y›lmaz • GÖRSEL TASARIM VE SAYFA DÜZEN‹
Leda Mermer • REKLAM SORUMLUSU Linda Karin Özsu • reklam@agos.com.tr • YÖNET‹M YER‹ Halaskargazi Caddesi Sebat Apt.
No 74 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 ‹stanbul • Tel: (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82 Fax: (212) 247 55 19 •
H T T P www.agos.com.tr • e - p o s t a : agos@agos.com.tr • B A S K I Star Medya Yay›nc›l›k A.fi. ‹ n ö n ü C a d . B a s › n e k s p r e s
y o l u S t a r S o k . N o : 2 ‹kitelli 34303 ‹ST. Tel: (212) 629 08 12 • YAYIN TÜRÜ Ayl›k Yayg›n Süreli Yay›n

Savafl alan› bedenlerimiz
B ir aile zincirinde dört halka, dört beden.
‹ki kad›n, iki erkek. Henüz alt› yafl›nda
bir çocukken tenlerinde hissettikleri ve ha-
yatlar› boyunca kurtulamad›klar› tahakküm
ve tasarruflar…
Fay Hatlar›, 2004’te bafllay›p 1944’e
uzanan altm›fl y›ll›k bir zaman dilimi içinde,
genel anlamda çocukluk, savafl, devlet, flid-
det, kad›nl›k, erkeklik, mutsuzluk ve kötü-
lük, özel olarak da beden politikalar› üzeri-
ne, akademik bir incelemenin söyleyebilece-
¤inden fazlas›n› anlatmay› baflar›yor. ‹lk ola-
rak ailenin en küçü¤ü Sol’dan dinledi¤imiz
büyük babaanne (BBA) Kristina (Erra), ba-
baanne Sadie ve baba Randall’›n hayat hikâ-
yelerini, zamanda geri giderek, kendi tan›k-
l›klar›ndan ö¤reniyoruz. Kronolojik olarak
Erra’n›n çocuklu¤unda Münih’te bafllayan
anlat›, dört kufla¤›n bir araya gelmesiyle yi-
ne Münih’te noktalan›yor. Çember bafllad›-
¤› noktaya dönene kadar, kurgu Toron-
to’ya, New York’a, Hayfa’ya uzan›yor; Po-
lonya’ya, Ukrayna’ya, Küba’ya, Lübnan’a,
Irak’a a¤ at›yor.
Roman, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›n-
daki ak›l almaz fliddetin ve insanl›k trajedi-
lerinin panoramas›n› sunuyor farkl›; tarihsel
dönemlerde insanl›¤›n yüz yüze kald›¤› be-
densel dayatmalar› ve fliddeti (kiflisel, top-
lumsal, siyasi) gözler önüne seriyor. Nazi
Almanya’s›n›n mükemmel bedeni (ideal
renk, ideal uzunluk, ideal genifllik vb.) sap-
lant›l› flekilde yücelten ›rkç› politikalar›yla
aç›lan perde, Sabra ve fiatila’da parçalanan
vücutlara, oradan da günümüze uzan›p,
Ebu Garip cezaevi iflkencelerine, canl› bom-
balara, porno endüstrisine ve çocuk yaflta
anoreksi vakalar›na ›fl›k tutarak kapan›yor.
Geçmiflin dehlizleri
Roman›n merkezindeki anne-k›z iliflkisinde,
Erra ve k›z› Sadie, benlikleriyle ve bedenle-
riyle iliflkileri Janus-yüz misali s›rt s›rta du-
ran iki karakter çiziyor: Birinin yüzü ne ka-
dar geçmifle dönükse, di¤eri o kadar gelece-
¤e bakmay› tercih ediyor. Erra için hayat›,
kiflisel tarihi, keza kaderi, dolay›s›yla da be-
deni ne kadar tesadüfî, gelip geçici ve üze-
rinde durmaya de¤meyecek fleylerse, Sadie
için bir o kadar masaya yat›r›lmas›, analiz
edilmesi ve cevap bulunmas› gereken mese-
leler. Erra çocuklu¤unun tümünden, Mü-
nih’ten, eskiden bildi¤i dillerden, ailesi san-
d›¤› insanlardan, hatta isminden nas›l kaç›-
yor ve kaç›n›yorsa, Sadie tüm bu kapal› ku-
tular› açmak için annesinin dostlu¤unu kay-
betmek pahas›na çaba harc›yor.
Hayat›n› annesinin geçmiflini de ayd›nla-
tan, “nazizmin beflikteki veçhesi” dedi¤i Po-
lonya, Ukrayna ve baz› Balt›k ülkelerinde
ailelerinden çal›nan Aryan tipli çocuklar›n
Almanya’da birer Alman olarak yetifltirilme-
si, yani lebensborn (hayat çeflmesi) politika-
lar›n› araflt›rmaya ad›yor. Erra, kimlik, kifli-
sel tarih ya da özgeçmifl denen fleyi, dilini ve
ismini geride b›rakacak kadar inkâr eder-
ken, Sadie yirmi yafl›ndan sonra kendi öz
AGOS kitap
NAZAN MAKSUDYAN
Nancy Huston
Fay Hatlar›
çev. Sosi Dolano¤lu
Metis Yay›nlar›, Ocak 2009, 292 s.
iradesiyle edindi¤i Yahudi kimli¤ine, dinine
ve diline militanca ba¤lan›yor.
Mükemmelli¤in laneti: Erra
Anne ile k›z› aras›ndaki farkl›l›klar, kendi
bedenleriyle olan iliflkilerinde belirginlefli-
yor. Erra bedenine ne kadar kay›ts›zsa,
Sadie o kadar düflman ve bedeniyle mücade-
le halinde. Saç›na, makyaj›na, k›yafetlerine
hiçbir zaman fazla önem vermeyen Erra,
herkesin gözünde hep çok güzeldir, adeta
bir peri k›z›d›r. Kendisi tüm bunlar› umur-
samaz görünse de alt›n sar›s› saçlar› ipek gi-
bidir, masmavi gözleri ›fl›ldar, ince narin be-
deniyle hep bir zarafet timsalidir.
Asl›nda Erra herkes taraf›ndan yüceltilen
bu özelliklerini unutmak, görmemek, hatta
belki bozmak ister. Saf sesle söyledi¤i flark›-
lar dinleyenleri gözlerini kapatmaya zorlar,
çünkü görsel dünya önemini kaybetmifltir.
Belki de Erra’n›n yegâne hayali budur: Gö-
rüntülerin ötesine geçmek. Neticede, o, saç
ve göz renginin ve vücudunun çeflitli ke-
miklerinin ölçüsünün mükemmelli¤i yüzün-
den ailesinden kopar›lm›fl bir çocuktur;
kendisine atfedilen kusursuzluk, onun tüm
hayat›n›n trajedisi olmufltur. Bedeni üzerin-
de hiçbir tasarrufu yoktur, onu hor kullan-
maktan çekinmez: ilerleyen yafl›nda puro
içer, içkiyle aras› iyidir, genç yafl›ndan itiba-
ren çok fazla sevgilisi olur... ‹kinci Dünya
Savafl› s›ras›nda açl›k ve yoksunlu¤un dehfle-
tini yaflar, kuru kemiklerin üzerindeki ya¤-
lar› emmek için fliddetli bir arzu duyarken,
tek hayali ‘sirkteki fliflman kad›n’ olmak
olan Erra, neticede tüm diflleri dökülmüfl,
tüy s›klet bir çocuk-kad›na dönüflür.
Hep ‘canl› - canl› de¤il’ oyunu oynayan
küçük Kristina, kopan parmaklar›n tekrar
uzamad›¤›n› ama saçlar›n, t›rnaklar›n, yani
vücudun ölü k›s›mlar›n›n uzad›¤›n› flafl›ra-
4 mart 2009
rak ö¤renir. Peki, canl› k›s›mlar neden uza-
maz? Savafl Almanya’s›nda gördükleriyle
(yanan flehirler, s›rtlar›nda fosfor alevleri
dans eden, normal boylar›n›n üçte biri ha-
linde kal›p kömürleflmifl insanlar, k›rm›z›
mor ve kahverengi mumyalar, yan›p kavrul-
mufl yolcularla a¤z›na kadar dolu tramvay-
lar, yerde kad›n elleri, tenis topu büyüklü-
¤ünde insan bafllar›, kazanlar›n›n patlama-
s›yla kemi¤ine kadar hafllanm›fl ya da küçük
kül y›¤›nlar› haline gelmifl insanlar, s. 274)
birlefltirince insan bedeninin ölümlülü¤ünü
bir kay›ts›zl›¤a dönüfltürür.
“fiehrimizdeki insanlar canl›lar ve Dres-
den’in su perileri ve melekleriyle k›yaslan-
d›¤›nda çirkinler, aceleleri varm›fl ve endi-
fleliymifller ve en çok da açm›fllar gibi bir
halleri var (...) erkeklerin pek ço¤u tek
kollar›n› veya bacaklar›n› kaybetmifller
veya ikisini birden – ve uzuvlar› tekrar
uzam›yor, elbette.” (s. 230)
“Askerler robot gibi hareket ederler ve ro-
botlar canl› de¤ildir, halbuki askerler can-
l›d›r – ancak Lothar gibi, üstlerine atefl
edildi¤inde veya kalplerinden veya beyin-
lerinden b›çakland›klar› veya tepelerine
bir bomba veya el bombas› düfltü¤ü tak-
dirde hareket etmeyi ilelebet keserler ve
onlar› bir tabutun içine koyarlar ve bir
daha onlar› kimse görmez çünkü cennete
gitmifllerdir.” (s.241)
Ailenin her kufla¤›nda vücudun farkl› bir
yerinde ç›kan, üzeri yumuflak tüylerle kapl›
kahverengi ben de beden-ruh iliflkisini tem-
sil eder. Erra, hem en yak›n dostu, hem kar-
defli, hem ilk aflk› mertebesindeki Janek’in
yerine, durmadan, sol kolunun iç k›sm›nda-
ki beni okflar ve ondan güç al›r. fiark› söyle-
mesini sa¤layan da odur; ona dokundu¤un-
da, ruhunun içine girer ve kendi a¤z›ndan
bir kufl gibi uçar. Geçmifliyle, ailesiyle, be-
deniyle, hatta d›fla vurmad›¤› benli¤iyle tek
ba¤› o ben gibidir. Çünkü o, kaybolmas›na
engel olan bir t›ls›m, aryan mükemmelli¤ini
yads›yan bir isyan bayra¤›d›r!
Defolu bedenler: Sadie
Çocuklu¤undan beri bedeninden hoflnutsuz
olan Sadie ise, yemek yerken hep bir vicdan
azab› duyar, kalças›ndaki beni hep saklama-
ya çal›fl›r, durmadan s›k› rejimler yapar.
Yapt›¤› sakarl›klar, üstünün bafl›n›n da¤›-
n›kl›¤›, dar gelen etekleri, ufak gelen ayak-
kab›lar›, oburlu¤u ve kafas›na takt›¤› flifl-
manl›¤› yüzünden hep içindeki Düflmanla
mücadele eden küçük Sadie, hiç kazanamaz.
Okuldaki öbür k›zlarla iliflki kurmas› zor-
dur, çünkü ip atlarken düfler, resim dersin-
de çizdikleri bir fleye benzemez, makas› kö-
relir, beden dersinde k›pk›rm›z› kesilip giyi-
nemez, k›yafetleri asidir – bir dü¤me kopar,
bir leke olur, ete¤i sarkar. Henüz alt› yafl›n-
da bir çocukken bafllayan, kendine ayna
karfl›s›nda not verme al›flkanl›¤› hayat›n›n
lanetine dönüflür, çünkü notu k›t, mükem-
meliyetçidir; kendini bir türlü be¤enmez.
Geçer not alamad›kça, ya kafas›n› duvarlara
vurmak ya da kendine sert flamarlar atmak
zorunda kal›r.
“... kendimi daima tombul ve aptal, tu-
haf ve d›fllanm›fl, sakar ve yamuk –tek
kelimeyle yetersiz– hissedece¤im. (...)
Ö¤retmenlerim ve anneannem (...) in-
san içine ç›k›labilir hale getirmek için
beynimi ve bedenimi yontmakta direti-
yorlar... (...) fakat Düflman’› aldatmak
imkâns›z, o benim derinlemesine kötü
oldu¤umu biliyor. Bask› art›nca, yapa-
bildi¤im tek fley karanl›kta bafl›m› duva-
ra vurmak, tekrar tekrar.” (s. 166-7)
Bedeniyle iliflkisi annesine taban tabana
z›t olan Sadie, bedeninden kurtulmak için
kendini yemeyi dahi hayal eder (“Yapabil-
sem kendimi yiyece¤im”, s. 191). Kalças›n-
daki beni tahammül edilemez bir kusur, bir
eksiklik olarak görür ve ondan nefret eder.
“... kötülük ta içimde sakl› ama d›flar›dan
görülen bir iflareti var yani sol kalçamda
befl kurufl büyüklü¤ünde kestane rengi
korkunç bir ben. Bunun varl›¤›n› hemen
hemen hiç kimse bilmiyor ama ben hiç
unutam›yorum, bu bir kusur ve solda ol-
du¤una göre ne sol taraf›ma yatabilirim
ne sol elimle bir süt barda¤› tutabilirim
ne de sol aya¤›mla kald›r›mdaki bir çat-
la¤›n üstünde yürüyebilirim. (...) kalça-
m›n üzerinde olmas› lekeli oluflumun bir
kan›t› gibi, tuvalette iyi silinmemiflim de
yanl›fll›kla biraz kaka kalm›fl sanki, do¤u-
fluma yön veren Düflman›n iflareti bu...”
(s. 159).
Sadie, Hayfa’da geçirdi¤i trafik kazas›n-
dan sonra felç olunca, bir türlü neticelendi-
remedi¤i ruh-beden kavgas›n› bir kenara b›-
rak›r. Bacaklar› tutmayan bir sakat olarak
art›k mükemmellikten fersah fersah uzak ol-
du¤una göre, ne kadar fliflman ya da çirkin
oldu¤unun önemi kalmam›flt›r. Yiyebildi¤i
kadar yer, annesinin çocukluk hayali merte-
besine (sirkteki fiiflman Kad›n) gelinceye
kadar, doymaks›z›n yer.
Gövdesiz insanlar: Randall
Annesinin kendi bedeniyle olan kronik so-
runlar›n› anlayamayan küçük Randall’›n
yapt›¤› insan resimleri, bu yüzden hep göv-
desiz olur. Çizdi¤i resimlerde insanlar›n be-
denleri yoktur; kollar› ve bacaklar› do¤ru-
dan kafalar›ndan ç›kar. Sadie, kocas›na ve
o¤luna, kimseye söz hakk› tan›madan
Hayfa’ya tafl›nacaklar›n› söyledi¤inde,
Randall’›n öfkesi yine resimler yoluyla an-
nesinin bedenine yönelir: Gövdesiz insan-
lar, memeleri kesilmifl, s›rtlar›na büyük
hançerler saplanm›fl kad›nlar çizer, ama
yüzlerinin annesine benzememesine dikkat
eder. O yafla kadar küvete annesiyle birlikte
giren ve annesinin memelerini görmeye izni
olan Randall’›n, art›k büyüdü¤ü gerekçesiy-
le bu hakk›n› kaybetmesi de böyle resimler
çizmesinde etkili olur.
Hayfa’da geçirdi¤i 1982 y›l›nda yaflanan
Lübnan savafl› ve Sabra ve fiatila mülteci
kamplar›ndaki katliamlar, Randall’›n zih-
ninde, yok olan, bütünlü¤ünü yitirip uzuv-
lar›na ayr›lan beden imgelerini art›r›r. Gaze-
telerde gördü¤ü ve unutamad›¤› sahneler,
anneannesi Erra’n›n çocukluk oyunca¤›n›,
kendisinin de çok sevip saklad›¤› ay›y› ma-
kasla parça parça etmesine neden olur.
“Lübnan’da insanlar›n bedenlerini parça-
lamaktalar, kollar ve bacaklar ve bafllar
havada uçufluyor, yüzlerce ölü beden
M odern tüketim kültürü, art›k otomo-
bil kültüründen ba¤›ms›z düflünüle-
mez bir durumda. Bu kültürde otomobilin
kendisi Henri Lefebvre’in adland›rmas›yla
bir ‘kral-nesne’, bir ‘k›lavuz-fley’ olarak mo-
dernizmin simge nesnesi. Serpil Aygün Cen-
giz Modernizm, Otomobil Kültürü ve Reklam
adl› çal›flmas›nda, bu simgeleflme sonucunda
modern insan›n ‘otomobil-insan’a dönüflü-
münü elefltirel bir çerçevede ele al›yor.
Çal›flma üç bölümden olufluyor. ‹lk bö-
lümde, ‘Modernizm’ alt bafll›¤›yla, moder-
nizm düflüncesinin kayna¤› ve temel varsa-
y›mlar›, ard›ndan, insan› do¤a karfl›s›nda
ayr›cal›kl› bir konuma yerlefltiren felsefi ve
bilimsel ö¤retileri ele al›n›yor. Yazar, insan
usunun kendini gerçeklefltirme ve do¤ay›
dönüfltürme gücünün anlat›lar› olan bu ö¤-
retileri, Ayd›nlanma, evrim ya da ilerleme,
birey, kapitalizm, tüketim kültürü kavram-
lar› arac›l›¤›yla detayl› bir biçimde inceliyor.
‹kinci alt bafll›k olan ‘Otomobil Kültü-
rü’nde ise, modernizmin simge nesnesi ola-
rak otomobilin konumland›r›lmas› ve oto-
mobil kültürü tart›fl›l›yor. Bu bölümde, söz
konusu simgeleflmeyle birlikte modern kül-
türde önemli bir yere sahip olan otomobil
kültürünün karfl›s›nda yer alan ‘otomobil
karfl›t› kültür’ ve modern insan›n ‘otomobil-
insan’a dönüflümü irdeleniyor. Otomobilin
insan-biçimsellefltirilmesi yoluyla sa¤lanan
bu dönüflümde, modernizmin, yetkin bir
varl›k olarak tasar›mlad›¤› insan ile otomo-
bil aras›ndaki özdefllik iliflkisini de ele alan
yazar, modern gündelik kültür içinde, ge-
nellikle, isim verilerek, bir kiflilik kazand›r›-
larak ve bir cinsiyet atfedilerek; reklam me-
tinlerinde de, benzer biçimde –ama bu kez,
isim verme yerine marka ve model ismi kul-
lan›larak, en önemlisi ideal modern öznenin
mart 2009
binlerce ölü beden ölü çocuklar ölü atlar
ölü ihtiyarlar çürüyüp kokan y›¤›nla ai-
le.” (s. 143).
Çocuklu¤unda savafl›n
tüm vahfletini gören
Randall, yetiflkin
bir erkek oldu-
¤unda savaflç›
robotlar, ya-
ni ölmeyen
askerler
gelifltiren
bir flirket-
te çal›fl›r.
Annesine
neredeyse
gözleri parlaya-
rak anlatt›¤›, ölme-
yen, bedensel ve ruh-
sal ihtiyaçlar› olma-
yan, hata yapmayan,
duygusuz, zaafs›z sa-
vaflç›lar... Sadie onu Naziler
yaratmakla suçlar, ama belki de
Randall, savafllar›n bitmedi¤i dünyada ölü ve
parçalanm›fl bedenler görmekten usanm›flt›r.
S›f›r beden: Sol
Kaliforniya’da, afl›r› korumac› bir annenin
sonsuz müsamahas› ve özverisiyle çevrelen-
mifl Sol, ayn› zamanda internetin ve televiz-
yonun üstüne boca etti¤i afl›r› fliddet ve cin-
sellik, hayat›n›n her alan›n› belirleyen terö-
rizm söylemi (“Sana alçak terörist hücreler
sald›rm›fl”, s. 51), kopan parmaklar›n uza-
Gündelik hayattan
reklamlara ‘otomobil-insan’
MEL‹HA ÖZGÜ H‹KMET
kiflilik özellikleri aktar›larak– insan-biçim-
sellefltirilen otomobil ve otomobilli yaflam
olgusuna yak›ndan bak›yor.
‘Bir Anlat› Olarak Reklam ve Otomobil
Reklamlar›’ bafll›kl› altbölümde, reklamla-
r›n tüketim kültürüyle iliflkisi sorgulanarak,
reklamlar›n kimlik üretimini nas›l gerçek-
lefltirdi¤i inceleniyor. Yazara göre ça¤›m›z-
daki tüketim olgusuna, sadece faydac›l›k
aç›s›ndan ve ekonomik bir süreç olarak de-
¤il, gösterge ve sembollerin de içinde oldu-
¤u bir kültürel süreç olarak da bak›lmal›d›r.
Yazar, bu bölümde, ‘tüketimcilik’ ad› veri-
len bir yaflam biçiminin olgusu haline gelen
tüketimin art›k yaln›zca ekonomi-politik
bir görüngü olmad›¤›, ayn› zamanda bir ar-
zu duyma ve arzulanan nesneye sahip olma,
k›saca ‘arzu nesnesi yarat›lmas› etkinli¤i’ ol-
du¤unu savunan görüfle dayanan çal›flma-
s›nda, otomobil reklamlar›n› nas›l ele alaca-
¤›n›n da temelini kuruyor.
‘Motorlu Araç Reklamlar›’ bafll›kl› ikinci
bölümde, yazar, National Geographic dergi-
sinin 2001-2002 y›llar›nda yay›mlanan
Türkçe ve ‹ngilizce bask›lar›nda yer alan
toplam 93 motorlu araç reklam metnini
göstergebilim ve içerik çözümlemesi yön-
temleriyle ele al›yor. Tüm dünyada elli mil-
yondan fazla okuru bulunan National
Geographic’in neden modernizmin simge
dergilerinden biri oldu¤unu tart›flt›ktan
5 AGOS kirk
yabildi¤i estetik ameliyat
f›rsatlar›yla iç içe büyür. Gü-
nünü uygunsuz site-
lerde geçirir, en vahfli
fliddet ve porno videolar›n›
izler. ‹flkence, vahflet ve fliddet
sahnelerini açl›kla izler, hatta
gördüklerinden cinsel haz
duyar.
“... internete giriyor ve
Ebu Garip resimlerinin
içinde kayboluyorum. He-
rifler diz çökmüfl halde üst
üste y›¤›lm›fllar, sirkteki akro-
batlara benziyorlar biraz, yaln›z
bunlar irik›y›m ve ç›r›lç›plaklar
(...) erkek ve kad›n ABD askerleriyse
bütün bu ç›plak Araplarla foto¤raf çek-
tirmekten ve onlarla alay etmekten ve
onlar› tasmalar›ndan tutmaktan ve on-
lara ask›da elektrik vermekten ve birbir-
lerini arkadan becermeye mecbur etmek-
ten müthifl haz duyuyor gibiler; penisim
sepsert oluyor...” (s. 45).
Kusursuz oldu¤una inand›¤› bedenine
neler girece¤i ve neler ç›kaca¤› konusunda
da saplant›l› oldu¤u için sadece tats›z, renk-
siz, yumuflak yiyecekleri, duda¤› ve difl etle-
ri aras›nda emerek beslenir ve vücudundan
sadece biçimi ve k›vam› düzgün d›flk›lar ç›k-
mas›na müsaade eder. Bu yüzden de, alt›
yafl›nda bir çocuk olmas›na ra¤men anorek-
si hastas›d›r. Biricikli¤ine ve mükemmelli¤i-
ne patoloji noktas›nda inand›¤› için, yana-
¤›yla aln› aras›ndaki benden kurtulmay›,
annesinin de teflvikiyle saplant› haline geti-
sonra, söz konusu reklam
metinlerini Homo auto-
mobilus kavram› çerçeve-
sinde çözümlüyor. Yazar,
otomobilin reklam me-
tinlerinde insan-biçim-
sellefltirilmesi sonucunda
ortaya ç›kan melez varl›k
‘otomobil-insan’› tart›-
fl›rken, söz konusu yeni
oluflumun arkas›nda bu-
lunan modernist meka-
nizm anlay›fl›, teknokrasi
ve tüketim kültürünün
yabanc›laflma etkisini de
dile getiriyor. Modern tüketim toplumunda
gündelik yaflam› yap›land›ran en önemli
meta-simgelerden olan otomobilin, National
Geographic dergisinde yer alan motorlu araç
reklamlar›ndaki tüm sunum biçimlerini in-
celeyen yazar, reklam metinlerinin her biri-
ni, devasa, tek bir reklam›n ayr› bir parça-
s›ym›fl gibi ele al›yor ve otomobile, ideal
modern bireyin özelliklerinin nas›l yüklen-
di¤ini gösteriyor. Yazara göre, modern bir
proje olarak ‘otomobil-insan’, modern bire-
ye kapitalizmden, mekândan-zamandan,
toplumsal cinsiyet ve kusursuzluk bask›s›n-
dan ba¤›ms›z bir özgürlük alan› yarat›yor gi-
bi görünse de, gerçekte otomobil, modern
toplumda devasa bir panoptikon ifllevi gör-
rir. Kendini mükemmellefltirmek ad›na be-
denine iflkence eder, zira benini ald›rmak
için girdi¤i ameliyat çeflitli komplikasyonlar
do¤urur ve Sol bir türlü iyileflemez.
Hapsoldu¤umuz bedenler
Bir yanda Nazi yönetiminin soydu¤u, ze-
hirledi¤i, üst üste y›¤d›¤›, yakt›¤› eksik be-
denler, di¤er yanda üstün ›rk›n tüm özellik-
lerini haiz kusursuz bedenler… Her iki ko-
flulda da, insan bedeni üzerinde sonsuz dev-
let tasarrufu… Devlet ya da toplumsal yap›
taraf›ndan bedensel normlar›n belirlenmesi,
ayn› zamanda defolu olanlar›n ay›klanmas›,
türünün nadide örneklerinin de özel koflul-
larda, itinayla büyütülmesi anlam›na geli-
yor. Erra’n›n hayat hikâyesinde, totaliter re-
jimlerin insan bedeni üstündeki iktidarlar›-
n›n en uç örneklerini görüyoruz. Ancak Fay
Hatlar›, farkl› siyasi rejimler, toplumlar, ta-
rihsel dönemler ve bireyler baz›nda, beden
politikalar›n›n, baz› fleyler flekil de¤ifltirse de
yeniden üretildi¤ini hat›rlat›yor.
K›yaslamak ilk bak›flta indirgemek gibi
görünse de, beden üzerindeki bireysel flid-
det ya da devlet fliddeti, tarihin her döne-
minde çok yak›c› ve gerçek olmay› sürdürü-
yor. Ebu Garip’te birer et parças›na, insan-
l›ktan ç›km›fl ç›plak vücut y›¤›nlar›na dön-
müfl bedenler, kendi bedenlerini cephaneye
dönüfltüren canl› bombalar, yemeyi redde-
dip kendi bedenlerini iskeletlefltirenler...
“Bedenime sahip olabilirsin, ama ruhu-
ma asla” fliar› tüm anlam›n› yitiriyor; do-
¤umdan ölüme, bedenlerimiz savafl alan›.
mektedir. Modern yaflam›n oda¤› olan mo-
dern özne, merkezdeki rolünü otomobil
kültürü içerisinde otomobile b›rak›rken,
tam, bütün ve özerk do¤as›n› da araca terk
etmektedir. Kitapta, bu terk edifl süreci, ide-
al modern öznenin kimli¤ini oluflturan top-
lumsal cinsiyet, ilerlemecilik, milliyetçilik,
modern bilim anlay›fl›, teknoloji, zaman-
mekân alg›lay›fl› gibi temel ö¤eler ayr› ayr›
ele al›narak çözümleniyor.
Yazar, modernlik iktidar›-
n›n inflas›nda programlama,
teknik ve stratejilerin üretildi¤i
alanlardan biri olan otomobil
reklamlar›n›n, bireyi flekillen-
direrek gözetim-denetim alt›-
na ald›¤›n› ileri sürüyor. Çal›fl-
man›n sonuç bölümünde, mo-
dernli¤in temel ö¤elerinden
olan otomobil kültürünün
motorlu araç reklamlar› dola-
y›m›yla üretti¤i / yeniden üret-
ti¤i modernlik iktidar›n› sor-
gulayan yazar, hem kamusal
hem özel alanda, otomobille bütünleflen
modern insan, modernli¤in devinimle öz-
defllefltirildi¤i bir yaflam biçiminde, göçebe
yurttafl olarak belirlendi¤i, vatan olarak ken-
disine ‘yol’u seçti¤i sonucuna var›yor.
Serpil Aygün Cengiz’in çal›flmas›ndan ç›-
kan asal sonuca göre, reklam metinlerinde
gezgin olarak tasar›mlanan modern birey,
Zygmunt Bauman’›n deyifliyle, yolculu¤u
kendine amaç edinmifl, “vatan› çöl” olan bir
göçebedir asl›nda.
Serpil Aygün Cengiz
Modernizm,
Otomobil Kültürü ve Reklam
Ütopya Yay›nevi, 2009, 272 s.
“Bir gece bulutun rüzgâr›ndan üflüdü”
ve ölüme gitti Sylvia Plath…
Bir kad›n olaca¤›m yine, yüzümde gülümseme.
Otuzunday›m daha.
Kedi gibi dokuz can›m var hem de.
(‘Lady Lazarus’tan)
A merikan gotik edebiyat›n›n üstad› Ed-
gar Allan Poe’nun unutulmaz fliirlerin-
den ‘Annabel Lee’de, deniz ülkesinin çocuk
prensesi Annabel Lee’nin zamans›z ölümü-
nü anlatan “Bir gece bulutun rüzgâr›ndan
üflüdü gitti Annabel Lee” dizesi, Amerikan
edebiyat›n›n genç yaflta intihar eden efsane-
vi flairi Sylvia Plath’›n trajik ölümünü anlat-
mak için de kullan›labilir: “Bir gece bulutun
rüzgâr›ndan üflüdü” ve ölüme gitti Sylvia
Plath. Henüz 30 yafl›nda, iki çocuk annesi,
parlak bir flairken yaln›zl›¤›na yenilen ve
ölümü seçen Plath için, Boston Üniversite-
si’ndeki hocas›, flair Robert Lowell ölümün-
den 2 y›l sonra flu sat›rlar› yazar: “Bu fliirler-
de Sylvia Plath kendisi oluyor; imgesel bir
fleye dönüflerek, kendini deliflmen ve maha-
retli olarak yeniden ya-
rat›yor. Gerçeküstü, et-
kileyici, hipnotize edici,
muhteflem ve klasik ka-
d›n kahramanlardan bi-
rine dönüflüyor.” Tüm
be¤eni ifadeleriyle,
Plath’›n, sanatsal deha-
s›yla kendini fliirde ye-
niden yaratabilmesini
flafl›rt›c› bulan Lowell
da, onun, benli¤ini dö-
nüfltürerek yazd›¤›n›
ölümünden sonra fark
eder yaz›k ki.
Pek çok fliirini bir-
kaç günde ve ayn› anda
yazan Plath, 11 fiubat
1963’teki ölümünden
sonra flair efli Ted Hughes
taraf›ndan bir araya ge-
tirilerek yay›mlanan fliir
koleksiyonlar›nda da görüldü¤ü gibi, yazar-
ken d›fl dünyadan soyutlanacak derecede iç
dünyas›na çekilen ve tüm yaflam enerjisini
fliirine veren bir kad›n flairdir. Lowell’›n
onun için kulland›¤›, “muhteflem ve klasik
kad›n kahramanlardan biri” ifadesinde de
var olan ve onun, ‘fliirin gizemli cad›s› ya da
‘büyücü tanr›ça’ unvan›yla an›lmas›na ne-
den olan yazma inzivalar›, Plath’›n, kendini
destanlar›n muzaffer kahramanlar›ndan zi-
yade yaln›z, yaral› ama vakur bir tanr›ça ola-
rak tasavvur etti¤ini gösterir. Amerikan ede-
biyat›nda, aflk›nl›k gelene¤inin önemli isim-
lerinden biri olan Ralph Waldo Emerson’›n
‘muhteflem ve geliflkin benlik’ kavram›ndan
hareket eden Plath için fliir, yazma an›nda
yakalanan mitsel gücün, s›radan ve ehli
olandan sanr›lara ve tam anlam›yla tekinsiz
olana transfer edilmesidir. Ölümlü kahra-
manlar›n romantik egosunu fliirlerinde dra-
AGOS kitap
YEL‹Z KIZILARSLAN
matize eden Plath, benli¤inin s›n›rlar›n› afla-
rak, istihzan›n gücüyle, tüm becerisini aflk›n
benli¤ini parçalamak için kullan›r ve mo-
dern bireyin bölünmüfl kiflili¤inin s›n›rlar›-
na geri döner. Özellikle, ‘Lady Lazarus’ flii-
rinde görüldü¤ü gibi, epik kahramanlara
özgü egosunu öldürerek, sanatsal yarat›c›l›k
arac›l›¤›yla flair benli¤ini yeniden dirilten
Plath için döngüsellik, d›fl dünyada verili
olan toplumsal cinsiyet s›n›rlar›n› aflarak,
‘kad›nl›¤a’ ulaflmak için ç›k›lan bir yolcu-
luktur.
Sylvia Plath’›n fliirlerinde, Nazilerin soy-
k›r›m›na u¤rayan Yahudiler temas› ve sevgi-
nefret ikilemiyle anlat›lan baba figürü de bir
hayalet gibi dolafl›r. Ona, esas edebi kariye-
rini sa¤layan ‘Ariel’ de, (1965) kilisenin giz-
li günah ç›kartma hücresinde kad›nl›¤›n ka-
ranl›k s›rlar›n› iffla eden bir azize gibi Plath,
gizemli yaln›zl›¤›n›n dehfletini anlat›r. Özel-
likle, babas›n›n yoklu¤unu ve bask›n anne
figürünün yaratt›¤› ac›y›; ölüm ve yeniden
do¤umu sa¤layan sanat›n
mucizevi büyüsüyle ifade
eden flair, kendi bireysel-
li¤ini anlatt›¤› fliirleri ‘Ba-
ba’, ‘Lady Lazarus’, ‘Ay-
na’ ve ‘Medusa’da antik
imgelerle, gençli¤inde ya-
flad›¤› sinir hastal›¤›n›n
etkilerini birlefltirerek,
modern zamanlar›n te-
malar›n› yarat›r.
Annelerinin etkisi al-
t›nda, efllerini sonsuz bir
duygusal ›st›raba terk
eden erkekleri anlatt›¤› ve
lezbiyen feministlerin
manifestosu say›lan ‘Les-
bos’da ise, toplumsal da-
yatmalarla ikiye bölün-
müfl kiflili¤inin karanl›k-
lar›n› a盤a ç›karan flair,
ev kad›nl›¤›, annelik ve
yetimlik temalar›n› birlefltirerek, kendi yafla-
m›n›n kuflat›lm›fll›¤›n› anlat›r. Lezbiyenli¤i,
“Yahudi ve gardiyan bir anneye” düflkün er-
keklerin duygusal bir ç›kmaza soktu¤u ka-
d›nlar›n bir ç›k›fl› olarak gören Plath, kad›n-
lar›n sessiz b›rak›lmalar›n›n bir sonucu olan
cinsel sorunlar›n›n nedenini, arkaik bir gele-
ne¤in devam› olarak niteler. Annelerinin,
k›ymetli bir ‘inci’ gibi kendilerine saklad›k-
lar› o¤ullar›n, sorunlu evliliklerini sad›k bir
‘köpek’ gibi yürütmeye çal›flan efllerini nas›l
aldatt›¤›n› ve delirtti¤ini, kad›nl›¤›n zalim
mirasç›s› olan maderflahi aileleri çarp›c› bir
dille anlat›r ‘Lesbos’da.
Plath’›n, 11 yafl›ndan intihar›na kadar
tuttu¤u ‘Günlükler’i ise, Ça¤dafl Amerikan
edebiyat›n›n önemli gotik yazarlardan
Carol Joyce Oates taraf›ndan “dâhiyane bir
edebi olay” olarak tan›mlan›r. ‘Günlük-
ler’inde, yaflam›n›n tüm ayr›nt›lar›na de¤i-
6 mart 2009
nen Plath’›n ölümünden önce yazd›¤› bö-
lümler, Ted Hughes taraf›ndan kitaptan ç›-
kar›l›r. 1982’de, ‘Toplu fiiirler’i Pulitzer
Ödülü’ne lay›k görülen Plath’›n, 2006’da
Virginia Üniversitesi’nden bir ö¤rencinin
keflfetti¤i yay›mlanmam›fl ‘Ennui’ (Can S›-
k›nt›s›) adl› fliiri, onun edebi baflar›s›n› bir
kez daha tescillerken, yaflad›¤› buhranlar› da
gözler önüne serer. Yaflam› boyunca çekti¤i
ac›lar ve fliirlerinde derin izler b›rakan sinir
krizleri, Plath’a, 8 yafl›ndayken ölen babas›-
n›n ölümünden sonra yaflad›¤› travmalar-
dan kalan mirast›r. 1950’de burs alarak bafl-
lad›¤› üniversitede, ö¤rencili¤inin ikinci y›-
l›nda uyku ilac› içerek intihar girifliminde
bulunur. Bunun üzerine, ak›l hastanesine
yat›r›l›r ve burada elektroflok tedavisi ile psi-
koterapi görür.
1956’da Ted Hughes’la evlenen flair,
onunla birlikte Londra’da yaflamaya bafllar.
Yaklafl›k 5 y›l sonra ayr›l›rlar. 1963 k›fl›nda,
Londra’da küçük bir dairede yaflayan ve
yoksulluk çekmesine ra¤men fliirlerini yaz-
may› sürdüren Plath’›n sinir krizleri artar.
11 fiubat 1963’te, trajik bir biçimde intihar
eder.
S›rça Fanus ve cinsiyet politikalar›
Kimi elefltirmenlere göre modern fliirin ka-
ranl›k azizesi olan Slyvia Plath, on doku-
zuncu yüzy›l›n kad›nlar için bask›c› olan at-
mosferini sanat›n diline çevirerek, intihar›n-
dan iki y›l sonra bafllayacak olan Amerikan
kad›n hareketinin de öncülü¤ünü yapar.
1963’te, ‘Victor Lucas’ mahlas›yla yay›mla-
nan tek otobiyografik roman› ‘S›rça Fa-
nus’ta, gençli¤inde yaflad›¤› elektroflok teda-
visini, annesinin afl›r› disiplininden kaynak-
lanan depresyonunu ve üniversitedeyken
yaflad›¤› McCarthy döneminin komünistle-
re yönelik cad› av›n›n yaratt›¤› bo¤ucu poli-
tik atmosferin ç›k›fls›zl›¤›n›, toplumsal cinsi-
yet ve patriarkal bask›n›n elefltirisini yaparak
anlatan Plath, roman›n marjinal karakterle-
ri lezbiyen Joan ve evlenmek istemeyen ma-
nik depresif Ester arac›l›¤›yla, farkl› olduk-
lar› için toplum taraf›ndan kabul edilmeyen
tüm kad›nlar›n ayn› cinsiyet politikalar›na
tabi tutulup d›fllanmas›n› elefltirir.
Roman›n ana karakteri olan üniversite
ö¤rencisi Ester Greenwood, McCarthy dö-
neminde Amerikan paranoyas›n›n bir yans›-
mas› olarak, haks›z yere Ruslarla iflbirli¤i
yapmakla suçlanan ve idam edilen
Rosenberg’lerle kendini özdefllefltirir. ‹ngiliz
feminizminin önemli isimlerinden Jacqueli-
ne Rose, S›rça Fanus’u özgür bir toplum is-
te¤inin bir ifadesi olarak görür; romanda ifl-
lenen lezbiyenlik ve delili¤i, anneden devra-
l›nan toplumsal cinsiyetin reddi, uygar top-
lumun de¤erlerine irrasyonel bir baflkald›r›
olarak yorumlar. Dönemin, flaire, kamusal
alanda muhaliflik imkân› tan›mayan politik
koflullar›, Plath’›n bilinçd›fl›ndaki biseksüel
cinsel kimli¤ini de romana yans›t›r.
Rose’a göre, Plath, konuflamayan bir lez-
biyendir; gerçek yaflam›ndaki cinsel kimli¤i-
nin müphemli¤i, politik bir flartland›r›lm›fl-
l›¤›n simgesi olarak dilsel ikilemini ortaya
koyar. Yine Rose’a göre, roman, Plath’›n
kendisinin bu dönemde politik olarak ken-
dini temsil edecek bir alan bulamay›p daha
da içine kapanmas›n›n bir ifadesidir. Bu an-
lamda, Plath, Amerika’daki kad›n hareketi-
nin bafllamas›ndan iki y›l önce intihar ede-
rek, ard›nda bütün bir suskun toplumu suç-
lu olarak b›rak›r. Bugün gizemini hâlâ koru-
yan intihar›, yarat›c›l›¤› ve gelecek kuflaklara
b›rakt›¤› efsanevi edebi kiflili¤iyle Sylvia
Plath, edebiyat›n ölümsüz kad›n kahraman-
lar›ndan biri ve feministlerin tanr›ças› ola-
rak kabul ediliyor.
Türkçede Sylvia Plath kitaplar›
Temmuz Gelincikleri
çev. Gürkal Aylan
Artshop Yay›nc›l›k, Nisan 2007, 80 s.
Üç Kad›n
çev. Gürkal Aylan
O¤lak Yay›nlar›, Aral›k 2006, 60 s.
Sylvia Plath’›n fiairli¤inin
‹ntihar› Ba¤lam›nda Analizi
Nilgün Marmara
Everest Yay›nlar›, fiubat 2006, 70 s.
Suyu Geçifl
çev. Gürkal Aylan
Artshop Yay›nc›l›k, Haziran 2006, 77 s.
Johnny Panik ve Rüyalar›n Kutsal Kitab›
çev. Olcay Boynudelik
Alt›k›rkbefl Yay›nlar›, 2000, 221 s.
Sylvia Plath’›n Günceleri
çev. fiadan Karadeniz
O¤lak Yay›nlar›, May›s 1998, 438 s.
Ben’den Önce Tufan: Sylvia Plath ve fiiiri
Yusuf Eradam
‹mge Kitabevi, May›s 1997, 180 s.
Ariel
çev. Yusuf Eradam
‹mge Kitabevi, May›s 1996, 96 s.
S›rça Fanus
çev. Handan Saraç
Can Yay›nlar›, A¤ustos 1987, 252 s.
Güney Kafkasya’n›n
‘çifte tabular›’ ve bir roman
fi u s›ralar Azerbaycan kamuoyu, gazeteci-
yazar Ali Ekber Aliyev’in, “çifte tabular›
y›kmaya çal›flan” son roman› ile meflgul. fiu-
bat ay›nda yay›mlanan ve kapa¤›nda ‘Tabu-
lar› y›kmak kolay olmayacak’ notu yer alan
Artufl ve Zaur’da, bir Ermeni ile bir Azeri
genç aras›ndaki aflk hikâyesi anlat›l›yor. Ro-
man›n baflkarakterleri Artufl ve Zaur, Ba-
kü’de do¤up büyümüfl, ayn› okula gitmifl,
s›n›fta ayn› s›ralar› paylaflm›fl iki erkek. Ara-
lar›nda bir aflk›n yeflermeye bafllad›¤› s›rada
Karaba¤ sorunu patlak verir ve savafl, onlar›
birbirinden ay›r›r. Artufl Ermenistan’a göç
eder, Zaur ise Bakü’de kal›r. Y›llar sonra, iki
yetiflkin olarak Tiflis’te yeniden buluflurlar.
Geçmifli anarken eski duygular›n› yitirme-
diklerini fark ederek, Gürcistan Cumhur-
baflkan› Saakaflvili’nin eflinin de yak›n arka-
dafl› olan Hollandal› bir papaz›n yard›m›yla
evlenirler. Hikâyenin sonunda, ümitlerini
yitirirler ve kendilerini, bir 12. yüzy›l yap›s›
–ve Azerbaycanl›lar için aflk›n efsanevi sem-
bolü– olan Bakü K›z Kulesi’nden atarlar.
Yazar, hem eflcinsel bir aflk› roman›n›n
merkezine yerlefltirerek, hem de bu yasak afl-
k› birbirine düflman edilmifl iki komflu ara-
s›nda yaflatarak, “lanetli kara parças›” olarak
tan›mlad›¤› Güney Kafkasya co¤rafyas›na
hükmeden birtak›m tabular› y›k›yor. Kara-
ba¤ Savafl›’nda kardeflini kaybetmifl biri olan
yazar, bu co¤rafyada yaflanan trajediye ve
komflu iki toplumun de¤er yarg›lar›na de-
¤inmeyi bir görev biliyor. Bu durum, onun
muhalif bir yazar kimli¤iyle kendi vatan›nda
kabul görmesini zorlaflt›r›yor, fakat Ali Ek-
ber Aliyev, bu eserin hem bölgedeki hem de
dünyadaki mücadele alanlar› için tafl›d›¤›
önemin fark›nda:
“Bizler flimdi Ermenistan’la dolma ve ba-
laban üzerinden bilgi savafllar› ile u¤rafl›yo-
ruz, halbuki tüm gücümüzü, küresel mese-
lelerin çözümü için sarf etmeliyiz. ‹nsanlar›-
m›z, iki halk aras›ndaki ‘dondurulmufl çat›fl-
ma’y› kesin ve nihai bir flekilde ortadan kal-
d›rmak için gereken bilgelik, cesaret ve ka-
rarl›l›¤› göstermeli. Bu küçük toprak parça-
s›nda, iki komflu halk›n bar›fl içinde bir ara-
da yaflayabilmesinin koflullar›n› yaratmak
üzere güçlerimizi birlefltirmeliyiz.”
Aliyev, roman›n ana temas›n›n Ermenis-
mart 2009
tan ve Azerbaycan aras›ndaki ihtilaf oldu¤u-
nu, eflcinsellik temas›n› ise, dikkatleri çek-
mek üzere kulland›¤›n› söylüyor. “Herkes
Güney Kafkasya’da eflcinselli¤e iliflkin
olumsuz yarg›lar› biliyor. Tüm bunlar› te-
mel alarak, üç komflu ülke aras›ndaki çat›fl-
malar›n karmafl›kl›¤›n› göstermeye çal›flt›m”
diyen yazar, Artufl ve Zaur’un sadece Azer-
baycan’da de¤il, uluslararas› alanda da ko-
layca kabul edilebilecek bir roman olmad›-
¤›n› belirtiyor.
Kitaba toplumun çeflitli kesimlerinden
hem olumlu hem de olumsuz tepkiler var.
2008 y›l›nda heteroseksüel bir Ermeni-Aze-
ri çiftinin aflk hikâyesinin yay›mlanmas›yla
tabular› k›rmaya bafllayan ve olumlu tepki-
ler gösteren Azerbaycan kamuoyu, Artufl ve
Zaur roman›ndaki eflcinsellik temas›na ta-
k›lm›fl gözüküyor. Dini otoritelerin tepkile-
ri sert; Bakü ‹slam Üniversitesi’nden Hac›
Fuat Nurullah, eflcinselli¤in Azerbaycan’a
yurtd›fl›ndan geldi¤ini ve milli kültüre zarar
verdi¤ini; erkeklerin kad›n elbiseleri giyme-
lerinin, kad›n gibi davranmalar›n›n kabul
edilemez oldu¤unu söylüyor ve “Böyle in-
sanlar, hastal›klar›n› bulaflt›rmamalar› için,
toplumun sa¤l›kl› üyelerinden tecrit edilme-
lidir” diyor.
Azerbaycan’da eflcinsellik 2000 y›l›n›n
Eylül ay›ndan itibaren yasal olarak tan›n-
m›flt›. Ancak, eflcinsellere karfl› ayr›mc›l›k
yapmak yasalara ayk›r› olsa da, Azeri eflcin-
seller yaflam›n pek çok alan›nda aç›kça taci-
ze maruz kalmaya devam ediyorlar. Ülkede,
eflcinsellere, yaflad›klar› zorluklar karfl›s›nda
destek veren tek bir sivil toplum kuruluflu
bulunuyor: Faaliyetine 2006 y›l›nda baflla-
yan Union of Gender Development and
Flourishment. Baflkan Kamran R›zayev’e gö-
re, eflcinsellerin en büyük sorunlar› yaflad›k-
lar› yerler, kendi aileleri: “Çocuklar›n›n ge-
leneksel olmayan yönelimlerini ö¤renen ai-
lelerin, çocuklara fliddet uygulad›¤› ve evden
kovdu¤u vakalar yaflanm›flt›r. Bu tip vaka-
larda, bizler bu çocuklara psikolojik destek
sa¤layarak aileleriyle konuflmaya çal›fl›yoruz.
Baz› aileler, özellikle daha genç yaflta olan-
lar, ofisimize gelirler ve bizler de çocuklar›-
n›n uyuflturucu ba¤›ml›s› veya katil olmad›-
¤›n›, normal bir hayat sürdüren, çal›flan, pa-
7 AGOS kirk
ra kazanan, okuyan ve
kendi ilgi alanlar› olan
insanlar olduklar›n›
anlat›r›z.”
Yazar, ayr›ca eflcin-
sellik alg›s›n›n siyasi
alanda ve seçim kam-
panyalar›nda ‘karala-
ma’ niteli¤i tafl›yabil-
di¤ini belirtirken,
Azerbaycan Halkç›
Cephe Partisi Baflkan›
Ali Kerimli’nin geçen
sene yürüttü¤ü seçim
kampanyas›nda eflcin-
sellik ‘suçlama’lar›yla
kamuoyu nezdinde
‘imaj›n›n sars›ld›¤›n›’
hat›rlat›yor.
Azerbaycan ‹nsan Haklar› Merkezi Mü-
dürü Eldar Zeynalov ise, toplumda, eflcin-
sellere karfl›, AIDS ile ilgili yay›nlarla k›flk›r-
t›lan bir düflmanl›¤›n yer etti¤ini söylüyor.
Bir üniversite ö¤rencisi, öfkesini “Sadece
Ermeni ve Azeri de¤iller, bir de eflcinseller.
Tam bir kâbus” sözleriyle ifade ederken, 35
yafl›ndaki, temizlik iflçisi olarak çal›flan bir
kad›n, kitab›n tamam›n› okuduktan sonra
eflcinsellerle ilgili görüfllerinin olumlu yönde
de¤iflti¤ini belirtiyor, fakat ekliyor: “Milliyet
s›n›rlar› ve ayr›mlar› olmadan bir aflk yafl›-
yorlar. Bunu anlayabiliyorum. Fakat bu afl-
k›n bir Ermeni ile olmas›n› istemezdim.
Afla¤›lay›c› bir durum.”
Aliyev, toplumun kal›plaflm›fl önyarg›lar›
ve tahammülsüzlü¤ünün, kendisini ümitsiz-
li¤e itti¤ini söylüyor: “Azerbaycan’da siyasi
diktatörlük yoktur, toplumun kendisi zaten
diktatör!” Ard›ndan, uygulanan siyaset ve
kurgulanan toplum alg›lar› aras›ndaki çelifl-
kilerden yak›n›yor: “Bugün Azeri yetkililer,
Azerbaycan s›n›rlar› dahilinde, Da¤l›k Kara-
ba¤ bölgesine en yüsek özerklik hakk›n› su-
nuyor ve bu özerklik, ilk defa Ermenilerin
bizim sahip oldu¤umuz haklara sahip, eflit
vatandafllar olmalar›n› öngörüyor. Ancak
ayn› anda, Azerbaycan toplumu ve medya-
s›nda bir düflmanl›k alg›s› ifllenmeye devam
ediyor” diyen Aliyev, “Bu bir ikiyüzlülük ve
bana hiçbir anlam ifade etmiyor” diyor. Ba-
külü bir ifladam›n›n yorum ise olumlu: “Ni-
hayet, bir roman ç›k›p Azerbaycan’daki mu-
hafazakâr fikirleri dumura u¤ratt›; bunun
için çok mutluyum. Önyarg›lar›n k›r›lmas›,
kamuoyunda hâkim olan fikirlerin dalga ge-
çilmesi, çoktan yap›lmas› gereken bir fleydi!”
Azerbaycan’›n büyük yay›nevlerinden
hiçbiri, Aliyev’in roman›n› basma cesareti
göstermemifl. Baz›lar› roman› ‘utanç verici’
bulmufl, baz›lar› da yay›mlamaktan kork-
mufl. En sonunda, Mo¤olistan’daki bir yay›-
nevi kitab› basmay› kabul etmifl. Roman›n
sat›ld›¤› tek yer, Bakü’de bulunan, ‘Ali ve
Nino’ adl› kitabevi zinciri. Kitabevinin sahi-
bi Nigar Koçarl›, roman için “toplumumuz
için iyi bir tokat” ifadesini kullan›yor. Artufl
ve Zaur’un yaratt›¤› tart›fl-
mayla birlikte, Azerbay-
can’da kitap sat›fllar› can-
lanm›fl. Koçarl›, Aliyev’in,
insanlar› kitap okumaya
yöneltti¤i için sayg›y› hak
etti¤ini, senelerdir kitap
okumayan insanlar›n ki-
tapç›lara u¤ramaya baflla-
d›¤›n› söylüyor. Öte yan-
dan, kendilerine ‘nasyo-
nal sosyalist’ diyen bir
grup genç Azerbaycanl›,
kitabevinin flubelerine gi-
dip çal›flanlar› tehdit et-
mifl ve kitab›n sat›fltan
kalkmas›n› istemifl.
Tahmin edilebilece¤i
gibi, kitap, internet orta-
m›nda da hararetli tart›flmalara konu olmufl.
Nefret dolu ve homofobik ö¤eler içeren me-
tinlerle, yazar, ulusal ç›karlara ihanetle suç-
lanm›fl. Kitab›n toplat›l›p yak›lmas›n› iste-
yenler, hatta yazar›n fleriat hükümlerine gö-
re yarg›lanmas› gerekti¤ini ifade edenler de
olmufl. Baz›lar› ise, ironik bir dille, Azerbay-
can’›n kendi Salman Rushdie’sini ve Orhan
Pamuk’unu yaratt›¤› yorumunda bulun-
mufl.
Ermeni toplumu ile Azeri toplumunun,
birçok di¤er alanda oldu¤u gibi, homofobi
konusunda da birbirine çok benzedi¤ini ifa-
de eden Aliyev, Ermenistan’dan gelen tepki-
lerin genelde olumsuz oldu¤unu ve Erme-
nistan kamuoyunun “kitab› okumam›fl ol-
mas›na ra¤men, bafll›ktan ve olas› içerikten
floke olmufl oldu¤una” dikkat çekiyor. Ali-
yev, roman›n›n Rusça çevirisinin haz›r oldu-
¤unu, ‹ngilizce çevirisine baflland›¤›n›, Erme-
nice ve Gürcüceye çevirisinin de gündeme
gelebilece¤ini söylüyor: “Malesef ben Erme-
nice bilmiyorum; Bakü’de Ermenice bilen ta-
n›d›¤›m da yok. Ama Ermenistan’da pek çok
yazar, çevirmen ve yay›nc› arkadafl›m var. Ro-
man›n Rusças› Rusya’da yay›mland›ktan
sonra, Ermeniceye, hatta Gürcüceye çevril-
mesi için düflünmeye bafllayaca¤›z.”
“Malesef, önümüzdeki yüz y›l boyunca
yaln›z Azerbaycan’da de¤il, tüm Güney Kaf-
kasya bölgesinde hiçbir fley de¤iflmeyecek”
diyen Aliyev, ülkesinde Ermenilere ve eflcin-
sellere karfl› tutumun de¤iflmesi ihtimalinin
zay›f oldu¤unu düflünse de, sözlerini bar›fl
dilekleriyle bitiriyor: “Gürcistan, Azerbay-
can ve Ermenistan, yani bölgemiz için bar›fl
ve mutluluk diliyorum. ‹nsanca yaflamak
zorunday›z. Baflka bir flans›m›z yok.” Yaza-
r›n ifadesiyle, yaln›zca o flekilde Ermenis-
tan’da Kara Karaev’in, Azerbaycan’da ise
Khaçaduryan’›n müzikleri yükselebilecek!
‘Unzipped: Gay Armenia’ adl› internet
sitesinde yer alan, Mika Artyan, Mina
Muradova ve Nigar Musayeva imzal›
metinlerden derleyip ‹ngilizceden çeviren:
Anna Maria Aslano¤lu
 Gender, toplumsal cinsiyet, Bir Ermeni k›z›n gerçek hikâyeleri
kad›n haklar›... MEL‹SSA B‹LAL

Heinrich Böll Stiftung Derne¤i, Türkiye’de faaliyet göstermeye bafllad›¤› 1994 y›l›ndan bu yana gerçeklefltirdi¤i
ancy Agabian’›n geçti¤imiz Ekim ay›nda rak yay›mland›. ‘Mad’ (parmak), ‘na’ (o) ve ve cemaatine sahip ç›karken bir yandan
etkinliklerde ve destekledi¤i projelerde, ‘kad›nlar›n güçlendirilmesi’ (empowerment) adl› bir ana çal›flma alan›
oluflturmufltur. Bu alanda birçok kad›n örgütü ile birlikte çok say›da proje gerçeklefltirdik. Var olan toplumsal N yay›mlanan kitab› Me as her again: True ‘flunç’ (nefes) kelimelerinin yan yana gelmesiyle
Stories of an Armenian Daughter (Yeniden O oluflan Madnaflunç, ‘kad›nlar›n parmaklar›ndaki
da onlar› de¤ifltirme, dönüfltürme müca-
delen, kimli¤inin farkl› bileflenlerinin ve-
hareketlerin odak noktas› neyse, biz de bu konulara a¤›rl›k vermekteyiz. ‹lk y›llarda, kad›n hareketinin en çok
Olarak Ben: Bir Ermeni K›z›n Gerçek Hikâye- nefes’i, yani kendi hikâyelerini yazma hevesleri- rili bir Ermeni kimli¤inin içine s›¤mad›-
çal›flt›¤› konu kad›na yönelik fliddet oldu¤u için, Heinrich Böll Stiftung Derne¤i de bu konuda yo¤un olarak
çal›flmaktayd›. Kad›na yönelik fliddet konusu çok önemli olsa da, toplumsal cinsiyet alan›nda ve özellikle de eflitlik leri), kendi tan›mlamas›yla “büyükannesinin ni simgeliyor. Antolojide yer alan baz› hikâyele- ¤› anlar...
konusunda baflka sorunlar›n çözüme ihtiyac› oldu¤u bilinmektedir. Bu nedenle, 2005 y›l›n›n bafl›nda çeflitli kad›n soyk›r›mdan kurtulma hikâyesi ve 1950’lerin ri www.utopiana.am sitesinde okumak müm- Kitab›n ilk yar›s›nda ele ald›¤›m konular›,
örgütleri, feminist akademisyen ve konuyla ilgilenen kiflilerle birlikte bir strateji toplant›s› düzenleyip toplumsal tutucu Amerikas›nda yetiflmifl kün. daha önce yay›mlad›¤›m, fliirlerim ve perfor-
cinsiyetin çeflitli boyutlar› ve gelecekte önem tafl›yacak konular› tespit etmeye çal›flt›k. Bu beyin f›rt›nas›n›n bir feminist annesi arac›l›¤›yla, Los Agabian, 2003’ten beri manslar›mdan oluflan kitab›mda da ifllemifltim.
neticesi olarak, derne¤imiz ekonomik ve sosyal konulara daha çok de¤inip mevcut durumu analiz etmeye, strateji Angeles, New York ve Türki- Queens College’da yarat›c› ya- Yani, Boston’un bir banliyösünde büyüyen bir
ve politikalar üretmeye yönelik faaliyetleri destekledi. ye’de (Anadolu’da), ailesinin zarl›k dersleri veriyor ve halen, çocu¤un Ermeni kimli¤i ve asimilasyonla mü-
hikâyesi ile eflcinselli¤i aras›nda New York’taki bir kafede Erme- cadelesi ve daha sonra, ailemle, cinselli¤im ko-
Ayr›ca, derne¤imiz, 2005 y›l›ndan itibaren bütün faaliyet alanlar›ndaki çal›flmalar›nda toplumsal cinsiyet özgün bir kimlik aray›fl›n› anla- ni edebiyat› okuma toplant›lar› nusunda yaflad›¤›m çat›flmalar... 1998’de, bü-
yaklafl›m›n› uygulamaya bafllad›. Toplumsal cinsiyet yaklafl›m› sadece kad›n-erkek iliflkileri ile ilgili de¤ildir; daha t›yor.” düzenliyor. yükannemin köyünü bulmak için Türkiye’ye
çok, toplumun cinsiyete iliflkin bak›fl›n› ve toplumsal iliflkilerini analiz edip, eflitlik kavram› üzerinde durmak 1968’de ABD - Massachu- Nancy Agabian, kitab›n›n ta- gitti¤imde, içimde bir fley harekete geçti ve be-
gerekti¤ini savunmaktad›r. Ayr›ca, her alan›n bir cinsiyet boyutunun oldu¤unu, buna de¤inilmedikçe sorunun setts’te do¤an Agabian, Welles- n›t›m› için bir süredir New York ni, ailemin geçmiflini aramaya yöneltti. Yazar-
çözümünün eksik kalaca¤›n› ve ‘toplumsal cinsiyet’in, insanlar›n cinsel kimlikleri yüzünden u¤rad›klar› ley College’da stüdyo sanat› ve Los Angeles’ta okuma ve per- ken baz› fleylerin, özellikle de kay›plar›n çocuk-
ayr›mc›l›¤a karfl› eflitlik haklar›n›n savunulmas› için zemin oluflturan, kapsay›c› bir kavram oldu¤unu düflünmek- okudu. 1990’da Los Angeles’ta- formans toplant›lar› gerçekleflti- lar ve torunlar üzerindeki etkisinin fark›na var-
teyiz. Bu nedenle, derne¤imiz LGBT’lerin haklar› ve sorunlar› ile de ilgilenmeye bafllad›. Bu düflüncelerin bir ki Beyond Baroque (Barok Öte- riyor. Ayr›ca, 13 d›m. Ayr›ca, ço¤u eflcinsel
sonucu olarak, 2007 y›l›ndan beri ‘kad›n güçlendirme alan›’m›z› kapat›p bütün faaliyet alanlar›m›zda toplumsal si) Edebiyat ve Sanat Merke- ve 14 Ocak’ta, ‹s- ve(ya) feminist olan Ermeni ar-
cinsiyet boyutunu ortaya koymaya çal›flmaktay›z. Toplumsal cinsiyeti, cinsiyet eflitli¤ini bir anlay›fl ve yöntem Me as her again: viçre’de, Birleflmifl kadafllar›mla, aileleriyle yaflad›k-
zi’nde, Michelle T. Clinton’un
olarak alg›l›yor ve bu flekilde uygulamaya çal›fl›yoruz. True Stories of an
çokkültürlü kad›n fliirleri atöl- Milletler ve Ce- lar› deneyimler üzerine yapt›-
Armenian Daughter
yesine kat›ld›. Bir süre tek kifli- (Aunt Lute Books, 2008) nevre Kantonu ¤›m sohbetler, beni bu fikrimi
Heinrich Böll Stiftung Derne¤i olarak ‘toplumsal cinsiyet demokrasisi’ sorununun çözümünde toplumun çeflitli lik kad›n oyunlar› yaz›p sahne- e¤itim departma- hayata geçirmek konusunda ce-
kesimlerinin sorumluluklar›n› ortaya ç›karan çal›flmalara ve projelere katk› sunuyoruz. Bu amaçlarla, afla¤›daki ledikten sonra, 2000 y›l›nda fliirlerini ve per- n›n›n Mémoires Blesses / saretlendirdi.
alan ve konularda çal›flmalar yürütüyoruz: nunda, diasporal› bir Ermeni olarak kendi
formans metinlerini Princess Freak (Prenses Wounded Memories (Yaral› Hat›- • Sence okur kitlen kim- kimli¤im üzerine yazmaya bafllad›m. Kendim-
Kaç›k) bafll›¤›yla yay›mlad›. Kitab›n yay›mlan- ralar/Haf›zalar) projesinde, Wa-
• Kad›nlar›n siyasetteki yerinin, kad›nlar›n ve kad›n sorunlar›n›n siyasette görünürleflmesi için
mas›ndan birkaç y›l sonra dünyan›n farkl› yer- ter and Wine (Su ve fiarap) per-
lerden olufluyor, ve kitab›n bu le ilgili de çok fley ö¤rendim.
seçim kanunu gibi temel konular› incelemek ve somut ad›mlar at›lmas›na destek olmak. kitleye nas›l hitap ediyor? Atölye ise, kulaktan kula¤a, internet arac›l›-
lerinden, ço¤unlukla da genç formans›yla yer al- Okurlar›m genellikle ikinci ¤›yla, Utopiana ve Kad›n Merkezi’nden yap›-
• Türkiye’de kad›nlar›n toplumsal yaflama kat›lmalar›ndaki en büyük sorunlardan biri kad›n Ermeni kad›nlardan mesajlar d›. Bu performans- kuflak Ermeniler, yani soyk›r›m- lan duyurularla yay›ld›. Atölyeye baflvuran ka-
istihdam›n›n yetersizli¤i ve kad›n eme¤inin yeterince de¤erlendirilmemesidir. Kad›n›n toplumsal ald›¤›n› ve sadece 500 adet ba- ta, Ermeni Kilise- dan kurtulanlar›n torunlar›. Ai- d›nlar›n hepsi kendilerini yazar olarak nitelen-
yaflama kat›lmas› konusunda çal›flan kad›n örgütleri ile kad›n istihdam› alan›nda çal›flan kad›n s›lan bu kitab›n bu kadar genifl si’ndeki deneyim- Madnaflunç lenin beklentileri ve travman›n diriyorlard›. Farkl› yafl gruplar›ndan, farkl› yer-
örgütleri aras›nda bir a¤ ve iflbirli¤i oluflturulmas›na katk›da bulunmak. bir kitleye ulaflm›fl olmas›n›n lerini, kendi icat (Metis Press, 2007) miras al›nmas› konular›yla ilgi- lerden gelen bu kad›nlar aras›nda diasporadan
• Kad›na yönelik fliddet ve s›¤›naklarla ilgili olarak 10 y›ld›r çal›flmalar yürüten Kad›n S›¤›naklar› ve kendisi için bir sürpriz oldu¤u-
nu söylüyor. Princess Freak’te-
etti¤i ritüelleri ve lenen baflka okurlar›m da var. gelenler de vard›, ve çal›flman›n sonunda yaz-
Dan›flma/Dayan›flma Merkezleri kurultaylar›n› desteklemek kad›n›n Kilise’deki rolüyle ilgili d›klar› da farkl› tarzlarda oldu. Kat›l›mc›lar›n
ki fliirlerden baz›lar› Ermenice- • Istanos ziyaretinden bahseder misin bi-
düflüncelerini, kitab›ndan al›nt›-
• Yasal deste¤e ihtiyac› olan kad›nlara hukuki dan›flmanl›k hizmeti verilerek yasal haklar›n›n anlat›lmas› ve ye çevrilerek P›nakir (Özgün lad›¤› monologlarla aktard›.
raz? birbirlerine ›s›nmalar›, özellikle birbirlerinin
yazd›klar›n› elefltirmeye bafllad›klar›nda ve de-
bilinçlenmelerini sa¤lamak amac›yla bu alanda çal›flma yapan kurumlarla ortak projeler gelifltirmek. Metin) ve ‹nknakir (‹mza) der- Oraya teyzemle birlikte gitmifltim. Teyzem
Nancy, son olarak, 11 fiubat’ta Il- neyimlerini paylaflt›klar›nda mümkün oldu.
hem sanatç›, hem de ailemde anneannemin sa¤
• Türkiye’de kad›nlarla ilgili çeflitli alanlarda faaliyet gösteren STK’lar üzerine bir araflt›rma yaparak gilerinde yay›mlanm›fl. linois Devlet Üniversitesi’nde
kalma hikâyesini gerçekten dinlemifl olan tek Atölye çal›flmalar› daha sonra baflka yazarlar ve
Türkiye kad›n hareketinin ihtiyaç analizinin yap›lmas›na destek olmak. Nancy Agabian, Los Ange- yapt›¤› bir konuflmada, büyükan-
les’ta yaflad›¤› y›llarda Ann Pe- kifli oldu¤undan, onu kendime çok yak›n his- kat›l›mc›larla devam etti.
• LGBT’lerin kimlik sorunlar›, yaflad›klar› ayr›mc›l›k tecrübeleri ve ayr›mc›l›¤a karfl› stratejilerin rich’le birlikte Guitar Boy adl›
nesinin hayatta kalma hikâyesini
aray›fl›n› anlatt›.
sederim. Ondan ailemin hikâyesine dair çok • Biraz da seyahatlerinden, New York’taki
belirlenmesine katk› sunmak. bir folk-punk ikilisi kurdu ve fley ö¤rendim. Turda, bizim gibi ailesinin kö- Ermeni Gay ve Lezbiyen Örgütü’ndeki
Princess Freak Nancy’ye, yeni kitab›, okuma yünü ziyaret eden baflkalar› da vard› ve bizim
• LGBT’lerin ayr›mc›l›k deneyimleri konusunda kamuoyuna yönelik bilgilendirme faaliyetleri ve 1999’da Freaks like me (Benim
(Beyond Baroque Books, 2000)
toplant›lar› ve hikâyesinin oluflu- köy, gezinin son duraklar›ndand›. Minibüsle
(AGLA) okuma toplant›lar›ndan ve Ce-
kampanyalar›n gelifltirilmesine destek vermek. Gibi Kaç›klar) adl› bir albüm nevre’deki performans›ndan söz eder mi-
ç›kard›. 1999’da New York’a tafl›narak, Colum- munda önemli bir dönüm nok- Anadolu’yu gezerken çok fley ö¤renme f›rsat›m sin?
• K›rsal kalk›nma, çevre ve enerji politikalar›ndan demokratikleflmeye kadar her alanda toplumsal bia Üniversitesi’nde, yazarl›k program›nda yük- tas› sayd›¤›, büyükannesinin köyü Istanos’a oldu. Istanos’ta geçirdi¤imiz gün duygu yük- Seyahat etmekten de, okuma toplant›lar›n-
cinsiyet boyutlar› ile ilgili bilgilendirme faaliyetleri yürütmek. sek lisans›n› tamamlad›. Yüksek lisans tezi, Me yapt›¤› ziyaretle ilgili birkaç soru sordum. lüydü. Anadolu gezimizin büyük bir bölümü dan da büyük zevk ald›m. Los Angeles’ta, Ab-
as her again adl› kitab›n›n bir ön tasla¤›yd›. • An›lar›n›/deneyimlerini, birçok Ermeni y›k›nt›lar› görmek ve kaybolan fleyin fark›na ril kitabevinde bir okuma toplant›s› oldu. Beni
Heinrich Böll Stiftung Derne¤i Türkiye Temsilcili¤i olarak toplumsal cinsiyet konusunda uluslararas› deneyim ve
2006-2007 döneminde, Yerevan Devlet Üni- kad›n›n paylaflt›¤› –ve senin hayat hikâ- varmakla geçmiflti, ama Istanos’ta köylülerle gerçekten çok s›cak karfl›lad›lar. Ben uzun süre
tart›flmalar›n yer ald›¤›, Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Tart›flmalar› isimli bir yay›n haz›rlad›k. Bu kitapta,
versitesi’nde yarat›c› yazarl›k dersleri verdi. fiu yende de takip edebildi¤im– iç çeliflkile- çok ilginç paylafl›mlar›m›z oldu. Bizi o toprak- AGLA - New York’ta aktivist olarak yer alm›fl-
Türkiye’de ve uluslararas› alanda konuflulmaya bafllam›fl olan ‘toplumsal cinsiyet’ konusunda Türkiye’de nelerin
s›ralar, Yerevan’dayken yazd›¤› denemeleri The rini k⤛da dökerken zorland›¤›n anlar lardan ony›llar önce sürülen Ermenilerin ço- t›m, bu yüzden kitab›m› onlarla paylaflaca¤›m
tart›fl›ld›¤›, nas›l alg›land›¤› ve dünyada yaflanan geliflmelerin neler oldu¤u incelenmektedir. Bu yay›n›n
Fear of Large and Small Nations (Büyük ve Kü- oldu mu? Bir Ermeni kad›n olarak ailene cuklar› olarak tan›d›lar ve bizimle birlikte on- için çok heyecanlan›yordum. Y›llar boyunca,
oluflmas›ndaki en büyük etkenlerden biri, 2006 y›l›nda toplumsal cinsiyet konusunda gerçeklefltirdi¤imiz iki
çük Uluslar›n Korkusu) ad›nda lar da duygusallaflt›lar. onlar›n varl›¤› benim için büyük destek olmufl-
etkinliktir: Bunlardan biri siyaset, e¤itim, çal›flma hayat› ve aile-din-toplum gibi konularda çal›flan kad›nlar›n bir
bir romana dönüfltürme projesi tu. En güzeli de, daha önce Gartal toplant›la-
araya geldi¤i atölye çal›flmalar›yd›. Di¤er etkinlik ise, gerçeklefltirilen atölye çal›flmalar›n›n sonuçlar›n›n da sunul- • Yerevan’da geçirdi¤in
üzerinde çal›fl›yor. Bu roman, r›ndan tan›d›¤›m Ermenilerin bu merkeze gel-
du¤u ve Türkiye’de toplumsal cinsiyet konusunun akademik ve sivil toplum alanlar›nda çal›flanlar›n kat›l›m›yla, y›lla ilgili izlenimlerini, ki-
kendi deyimiyle “Ermeni sanatç›- meleri ve destekleyici bir tav›r sergilemeleriydi.
toplumsal cinsiyetin kurumsallaflmas› ve Türkiye’deki politikalara yerleflmesi konusundaki konferanst›. flisel deneyimlerini ve dü-
lar›n yaflamlar›nda, kültürel çat›fl-
Bu kitapta ayr›ca kad›n›n siyasete kat›l›m› konusundaki eksikliklerin ve engellerin ne oldu¤unun tart›fl›ld›¤› zenledi¤in yaz› atölyesini Cenevre’de ise oldukça küçük fakat aktif bir
malar›n, kapitalizmin, kimli¤in ve
makaleler ve Mart 2007’de KADER’in düzenledi¤i ‘Bu Mecliste Kad›n fiart’ isimli seçim kampanyas›yla ilgili anlatabilir misin biraz? Bu Ermeni cemaati vard›. Performans›m› 60 kifli
savafl›n tezahürlerini” iflliyor.
olarak, farkl› kesimler taraf›ndan yap›lm›fl de¤erlendirmeler yer almaktad›r. kad›nlar nas›l bir araya gel- izledi; izleyicilerin ço¤unlu¤u Ermeni de¤ildi.
Agabian ayr›ca, 2007’de, fiu-
diler? Bu performans› daha önce Ermenistan’da ve
flan Avagyan ve Lara Aharonian’la
Ulrike Dufner & Semahat Sevim Asl›nda flu s›ralar, Erme- Los Angeles’ta, ‹ngilizce ve Ermenice olarak
birlikte (An)daradzutyan Meç / In
nistan’daki günlerim üzerine sahnelemifltim. Ermeni Kilisesi’nin ataerkil ya-
the (Un)Space (Uzams›zl›kta) adl›
“Müdahil olmak gerçekçi olabilmenin tek yoludur” bir kitap haz›rl›yorum. Ben p›s›na ve kad›nlar›n din görevlisi olamamalar›-
deneysel çal›flmaya da imza att›.
oraya, Sovyet sonras› Erme- na yönelik elefltirilerim ve buna ra¤men bir
Yay›nlar›m›z›, Heinrich Böll Stiftung Derne¤i Türkiye Temsilcili¤i’nden Ayn› y›l, Yerevan’daki Kad›n
nistan’da kültürel, ekonomik maneviyat bulma mücadelemle ilgili olan bu
Merkezi’nde (Women’s Resource
ücretsiz olarak siparifl edebilirsiniz. ve siyasi de¤iflimlerin, sanatç›- performans, farkl› izleyici/dinleyici/okur kitle-
Center), ‘Kurgusal Olmayan Ka-
lar›n, ilericilerin ve ailelerin leri taraf›ndan, farkl› flekillerde alg›lan›yor.
d›n Yaz›lar›’ bafll›kl› bir atölye dü-
yaflamlar›ndaki etkilerini ö¤- Mesela, Ermenice versiyonunu sahneledi¤im-
zenledi. Bu atölyede ortaya ç›kan
Ayr›nt›l› bilgi için: renmek amac›yla, bir gözlem- de, din temas›, biseksüel kimli¤imi aç›kça ifa-
eserler, Matnashoonch-Madnaflunç Utopiana
ci olarak gitmifltim. Ama so- de ediyor olmam kadar ilgi çekmemiflti.
www.boell-tr.org veya info@boell-tr.org ad›yla, ‹ngilizce ve Ermenice ola- ‘Su ve fiarap’ta, Anne-Shlomit Deonna’yla (13 Ocak 2009, Cenevre)

mart 2009 9 AGOS kirk

 Roman ve makalelerinin s›nda, Ermeni kad›n edebi- laca¤› güne kadar, Aras Yay›nc›l›k’tan ç›k-
arkas›ndaki “Çal›fl!” düsturu yat› üzerine çal›flmalar› m›fl olan Bir Adalet Feryad›: Osmanl›’dan

S›rpuhi Düsap: Kad›n›n ekonomik ve sosyal hayat için-

deki yerini, romanlar›n›n yan› s›ra ma-
kalelerinde de (‘Kad›nlar›n E¤itimi’,
olan Victoria Rowe’un söz-
lerini ödünç alarak “Bir er-
ke¤in Ermeni bir kad›na,
Ermeni kad›n› hakk›nda
Türkiye’ye Befl Ermeni Feminist Yazar adl›
derlemede, onun yan› s›ra, döneme damga-
s›n› vurmufl, Türkiye’nin ilk Ermeni kad›n
gazetecisi say›lan Elbis Gesaratsyan, flair ve

Ermeni kad›n edebiyat›n›n bafllang›c›

S ›rpuhi Düsap (1841-1901), ilk Osman-
l›-Ermeni kad›n yazar… fiüphesiz, onu
önemli k›lan, bir ilke imza atmas›n›n yan›
s›ra romanlar›yla Ermeni edebiyat›nda bir
盤›r açm›fl olmas›. Yaflad›¤› dönemde, dene-
meleri ve romanlar›yla tüm dikkatleri üstü-
ne çekecek konular ifllemifl, o güne kadar
sorgulanmam›fl kad›n kimli¤ini gündeme
tafl›m›flt›. Erkekleri ve erkek egemen Ermeni
toplumunu elefltirdi¤i kadar, Ermeni kad›-
n›n› sosyal, ekonomik ve kültürel aç›dan ele
alm›fl ve gerekti¤inde Ermeni kad›n›n›n ek-
sikliklerini dile getirmekten de kaç›nmam›fl-
t›. Eserlerindeki radikal söylemi ve duruflu,
‘yeni Ermeni kad›n›’n›n do¤uflunu ilan eder
niteliktedir. Düsap’›n, Ermeni edebiyat›nda
kad›n edebiyat›n› bafllatan üç roman›, May-
da (1883), Siranufl (1884) ve Araksiya ya da
Mürebbiye (1887) o dönemde oldu¤u kadar
günümüzde de kad›n›n sosyal konumu, ma-
ruz kald›¤› bask›lar ve cinsel politikalar hak-
k›nda pek çok fley söylemekte.
Üç ‘kad›n’ roman› ve Düsap’›n sesi
‹lk roman› Mayda, Düsap’›n bafleseri olma-
s›n›n yan› s›ra radikal söylemiyle de ön pla-
na ç›kar. Düsap, Mayda’da, dul kalm›fl, an-
1880; ‘Kad›nlar›n Çal›flmas› ‹lkesi’,
1881; ‘Kad›nlar›n Çal›flmamas›na Dair hiçbir fley bilmedi¤ini söy- yazar Zabel Asadur (nam-› di¤er Sibil), ya-
lemesi son derece ironiktir” zar ve aktivist Zabel Yesayan ve ilk aktif fe-
Birkaç Söz’, 1881) ele alan Düsap, Er-
demek, san›r›m bu noktada minist Ermeni kad›n say›lan Hayganufl
meni kad›nlar›n›n pasifize edilip kaybol-
verilebilecek uygun cevap Mark hakk›nda bilgi edinebilir, baz› eserle-
malar›ndan yak›n›r. Ayr›ca, hangi s›n›fa
MARAL AKTOKMAKYAN olacak. rinin k›sa çevirilerini okuyarak fikir sahibi
ait olursa olsun kad›n›n içinde bulundu-
Ne büyük gürültü kopa- olabilirsiniz.
¤u ekonomik ve sosyal koflullar›n esiri
olup tembelleflmesi ve kendi kendini et- ran elefltiriler, ne de yazar-
nesini ve babas›n› kaybetmifl, tek kendini. Araksiya, alt-orta s›n›fa l›k kariyerinin a¤›rl›¤› Dü-
k›z›yla yapayaln›z kalm›fl bir kad›-
n›n sosyal ve ekonomik olarak
mensup bir ailenin tek çocu¤u-
dur. Babas›n›n iflas etmesi ve
kisizlefltirmesi üzerinden a¤›r elefltiriler-
de bulunur. Düsap’›n en büyük düsturu
ve kad›nlara yönelik en önemli mesaj›
sap’› pes ettirebilmiflti. Dü-
sap, 1891’de, on sekiz ya-
de¤inilen kitaplar:
ayakta kalma çabas›n› ele al›r. hemen arkas›ndan felç olmas› çal›flmak olmufltur. Araksiya roman›, fl›ndaki k›z› Dorin’in ve- S›rpuhi Düsap
Mektuplardan oluflan roman, bü- nedeniyle ailenin geçimini üst- remden ölmesinden sonra, Araksiya gam Varjuhin
Düsap’›n makalelerinin esas dayana¤›
yük ölçüde, Sira Han›m ile May- lenir. ‹yi bir e¤itim alm›flt›r ve ‘盤l›klar atmaya devam (Araksiya veya Mürebbiye).
olan ‘her alanda özgürlük’ fikri eksenin-
da’n›n yaz›flmalar›yla akar. Okur, kendine en uygun mesle¤i seçip, edecek’ nice yaz›ya hayat ‹stanbul, Arev Yay›nc›l›k, 1925.
de düflünüldü¤ünde yaratt›¤› yeni kad›-
olaylar› bu iki temel kad›n karakte- istemeyerek de olsa mürebbiye- vermekten vazgeçti ve sus-
n›n önemi bir kez daha gözler önüne se- Siranufl. Yerger (Tüm Eserleri) içinde.
rin mektuplar› üzerinden takip lik yaparak ailesini geçindire- kunlu¤unu on sene boyun-
rilir. Yerevan, Sovedagan Krog Hradaragutyun
ederken, zaman zaman ikincil ka- cektir. Yaflanan iflasla birlikte ca, ölümüne dek korudu. (Sovyet Yazarlar Birli¤i Yay›n›), 1981.
rakterlerin mektuplar›yla di¤er ses- sosyal s›n›f fark›n›n alt›nda ezi- Ve elefltiriler… Fakat her fleye ra¤men,
m›na indirgemeci bir tav›rla yaklafl›lm›flt›. Mayda. Yerger (Tüm Eserleri) içinde.
leri de dinleme f›rsat›n› bulur. Sira len ve burjuva endifleleri içinde Düsap, ça¤dafllar› taraf›ndan, özellikle dili onun ›fl›¤›n› izleyecek edebiyat dünyas›nda-
Halbuki, kad›nlar›n flikâyetlerini, bask› ve Yerevan, Sovedagan Krog Hradaragutyun
Han›m, ümitsizli¤e düflen May- yak›nan annesinin aksine, Arak- ve izledi¤i edebi ak›m nedeniyle yo¤un elefl- ki ‘k›z’lar› Zabel Yesayan ve Zabel Asadur
ac›lar›n›, k›saca Ermeni kad›nlar›n duygula- (Sovyet Yazarlar Birli¤i Yay›n›), 1981.
da’y› karfl› teselli eder, ona ayakta siya çal›flmak zorunda kalmak- tiriler alm›flt›. Bu elefltirilerin bafl›nda, üç ro- gibi kad›n yazarlar›n yetiflmesini sa¤lad›,
r›n› dillendirme teflebbüsü, kad›n edebiyat›-
kalman›n önemini anlat›r. Asl›nda tan ne utanç duyar, ne de yak›- Lerna Ekmekçio¤lu, Melissa Bilal (der.)
man›n›n da ‘romantik’ olmas› geliyordu. na ve bunun için yarat›lacak dile do¤ru at›l- modern Ermenicenin oldu¤u kadar modern
bunlar, Ermeni kad›n›na verilen n›r. Mürebbiyelik yapt›¤› aile- Bir Adalet Feryad›: Osmanl›’dan Türkiye’ye
Düsap’›n Siranufl (1884) ve Araksiya veya Mürebbiye (1887) adl› Düsap’›n, dönemin ak›m› realizmi de¤il de m›fl bir ilk ad›mdan baflka bir fley de¤ildi. Ermeni kad›n›n›n dillenmesinde de milat
nin büyük o¤luna âfl›k olmas›, Befl Ermeni Feminist Yazar 1862-1933.
nasihatlerdir. Onun gibi bir ak›l romanlar›n›n 1925 ‹stanbul bas›ml› kopyalar›n›n kapaklar› romantizmi seçmifl olmas›n›n nedenleri var- Di¤er bir aç›dan, elefltiri oklar›n› sak›n- oldu.
ama her koflulda s›n›fsal bir ç›- ‹stanbul, Aras Yay›nc›l›k, 2006.
hocas›yla, Mayda, önce hayat›na d› hiç flüphesiz. Özellikle ilk roman› Mayda, mayan baz› Ermeni ayd›nlar, Düsap’› belli ***
çeki düzen verecek, sonra da özgür aflk› tec- ‹lk iki roman›n›n kad›n kahramanlar› kar yerine yeni kad›n tipinin Victoria Rowe. A History of Armenian
alttan alta özgür ve romantik aflk› savundu- bir s›n›fa mensup Ermeni kad›nlar› betimle- Birçok aç›dan önemli olan S›rpuhi Dü-
rübe etmenin s›k›nt›s› ve mücadelesi içinde, düzene karfl› kendi dengelerini, dillerini, is- peflinde oldu¤u aflk evlili¤i, özgür irade ve ¤u için Krikor Zohrab ve Hagop Baronyan mekle elefltirmifl ve onu Ermeni kad›n›n› sap’›n Türkçeye –ve di¤er dillere– çevrilme- Women’s Writing: 1880-1922
daima kendi olmaya çal›flacakt›r. tedikleri varolufl flekillerini gerçeklefltirmek ekonomik olarak ayaklar›n›n üzerinde dur- (Ermeni Kad›n Yaz›n› Tarihi: 1880-1922).
gibi ayd›nlar taraf›ndan a¤›r flekilde elefltiril- anlamamakla suçlayacak kadar ileri gidebil- mifl olmas› ne yaz›k ki büyük bir kay›p. Fa-
Yazar›n ikinci roman› Siranufl, daha bas- ad›na bir mücadele içerisindedirler. Son ro- mas›, onu roman›n oldu¤u kadar ikincil ka- mifl, eserde savunulan romantik aflk kavra- miflti. Arpiar Arpiaryan’›n bu elefltirisi karfl›- kat, bir Düsap eserinin Türkçeye kazand›r›-
Cambridge Scholars Press, 2003.
k›n bir flekilde, kad›nlar üzerinden kurulan man› Araksiya ya da Mürebbiye ise, bafll› ba- rakterlerin de ‘kahraman’› yapar. Tipik bir
sosyal yap› ve ataerkil kurallar› ele al›r. Ken- fl›na ‘yeni Ermeni kad›n›’n›n portresidir. modern ve kesinlikle erken feminist gönder-
dinin de mensubu oldu¤u yüksek s›n›f›, Araksiya karakterinde hayat bulan ‘yeni Er- meleri olan bir Pamuk Prenses hikâyesidir
özellikle de, Ermeniler içindeki büyük tüc- meni kad›n›’, koflullar ne olursa olsun çal›- anlat›lan. Kötü kraliçe, büyük o¤lun üvey
car ve bürokrat s›n›f›n› oluflturan amiralar› flan, toplumda cinsel kimli¤ini, sosyal ve annesi önlerine sürekli engellerle ç›ksa da,
hedef alarak elefltiren Düsap, zorla ve sade- ekonomik konumunu oluflturmufl, dolay›- Araksiya iyilik mele¤i olmaktan ödün ver-
ce s›n›fsal düzenin korunmas› için yap›lan s›yla hem maddi hem manevi yönden birey mez. Ödün vermedi¤i bir baflka fley de kifli-
bir anlaflma ile evlendirilen Siranufl’un hikâ- olabilmifl kad›n› temsil eder. Tabii, kad›nla- li¤idir. Böylece, Pamuk Prenses’in temelleri,
yesini anlat›r. Görücü usulü veya ‘düzen- r›n e¤itimi, bunun için önkofluldur. Dü- Ermeni kad›n›n dilinde yeni bir platforma
lenmifl’ evlili¤in yayg›n ve ‘do¤al’ oldu¤u o sap’›n di¤er romanlar›ndaki karakterlerden oturtulur. Baflka bir deyiflle, kendi cinsel,
dönemde, Düsap, bu meseleyi do¤rudan farkl› olarak, Araksiya, roman›n bafl›nda ol- sosyal ve ekonomik aidiyetini ezdirmeden
do¤ruya, tüm yönleriyle sergilemifl, s›n›fsal du¤u kadar sonunda da ‘özgür’ ve kendini de evdeki melek olur. Böyle bir denge, hem
farkl›l›klar›n kad›n› sadece öldürece¤inin al- gerçeklefltirmeyi baflarm›fl bir kad›n olacak, Düsap hem de Ermeni kad›n edebiyat› için
t›n› çizmifltir. ölümle veya yenilgiyle sonland›rmayacakt›r gayet iddial› bir bafllang›çt›r.

dikten sonra, onun da deste¤ini gördü.

S›rpuhi Düsap’›n Evi dönemin ayd›nlar›yla dolup taflan Düsap’› Ermeni edebi-
yat›na haz›rlayan üçüncü önemli figür ise M›g›rdiç Befliktafll›-
edebiyat dünyas›ndaki yan’d›. Dönemin romantik flairlerinden olan Befliktafll›yan, S›r-
puhi’yi anadiliyle bar›flt›ran ve yeni yeni oluflmakta olan mo-

yeri üzerine dern Ermenicenin savunucusu yapan isimdi. S›rpuhi Düsap’›n

S›rpuhi Düsap’›n yazarl›k kariyerinde, üç isim önemli rol oyna-
m›flt›r. Öncelikle, annesinin yetifltirme tarz› ve duruflu S›rpu-
hi’nin hayat›ndaki birincil etki olmufltu. Yüksek s›n›ftan Kato-
lik bir ailenin tek k›z› olarak do¤an S›rpuhi, küçük yaflta baba-
s›n› kaybedince, annesi taraf›ndan büyütülmüfltü. Bir amira k›-
z› olan annesi Nazl› Vahan, Ermeni cemaati içinde, k›z çocuk-
lar›n›n okumas› gibi hemcinslerine iliflkin birçok aktiviteye ön-
cülük etmifl veya katk›da bulunmufl biriydi. Geleneksel kad›n-
l›k halinden uzak bir annenin etkin ve bilinçli yetifltirmesiyle,
S›rpuhi çok genç yaflta toplumsal hayat hakk›nda fikir sahibi ol-
maya, kendini sarmalayan entelektüel çevrenin etkisiyle belli
de¤erler edinip olgunlaflmaya bafllam›flt›.
‹kinci önemli isim ise, efli Paul Düsap’t›. S›rpuhi Düsap, Ab-
dülhamit döneminde M›z›ka-i Hümayûn’un flefli¤ini yapm›fl ve
pafla unvan› alm›fl olan Frans›z bestekâr Paul Düsap ile evlen-
S›rpuhi Düsap (Abdullah Freres stüdyosu)
e¤itim hayat› tümüyle Bat› ve özellikle de Frans›z kültürünün
etkisinde geliflmifl olsa da, Befliktafll›yan sayesinde anadiline ge-
ri dönüfl yapm›flt›.
Düsap, Ermeni kültürü ve edebiyat›nda ‘uyan›fl’ (zartonk)
olarak tan›mlanan bir tür ‘Rönesans’a tan›kl›k eden ve bafllama-
s›nda önemli rol oynayan isimlerden biri oldu. Hocas› Befliktafl-
l›yan gibi, Klasik Ermenicenin (krapar) günlük hayatta ve ede-
biyatta gereksinimleri karfl›lamad›¤›n› savunarak, yeni ve Mo-
dern Ermenicenin (aflkharapar) geliflmesini destekledi. Kad›n›
ezen, ikincil gören, sessizlefltirip etkisizlefltiren ataerkil sisteme
karfl›, kad›n kimli¤ine iliflkin sorun ve bask›lar› eserlerinde dile
getirerek sergiledi¤i tav›r, tutum ve tepkiselli¤i bir kad›n dili ve
edebiyat›n›n do¤ufluna öncülük etti. Dildeki yenilikçi tavr› eser-
lerine amaçlad›¤› ölçüde yans›mam›fl ve bu konuda baflar›s›zl›¤a
u¤rad›¤› yönünde elefltiriler alm›fl olsa da, bu elefltirileri haks›z
ç›kar›rcas›na, bir sonraki kuflakta Zabel Yesayan gibi isimler ara-
c›l›¤›yla meyvesini vermifltir.

AGOS kitap 10 mart 2009 mart 2009 11 AGOS kirk


Gülizar kimin öyküsü?
Arménouhie Kévonian
Les Noces Noires de Gulizar
(Gülizar’›n Kara Dü¤ünü)
Ermeniceden Frans›zcaya
çev.: Jacques Mouradian, Editions Parenthèses,
Marsilya, 1993, 166 s.
K ritik bir y›l 1889. Frans›z Devrimi’nin
yüzüncü y›ldönümü bir defa… Bir yan-
dan II. Enternasyonal’in tohumlar›n› atan sos-
yalist partiler Avrupa ülkelerinde boy göster-
meye bafllam›fl, di¤er yandan Avrupa’n›n do¤u
ucunda, ‹stanbul’da, Devrim’in ‘eflitlik, özgür-
lük, kardefllik’ idealleri, ço¤unlu¤unu askeri
e¤itim görmüfl vatansever doktorlar›n ve su-
baylar›n oluflturdu¤u Jön-Türk hareketine iv-
me kazand›rm›fl. Yeni filizlenmeye bafllayan
milliyetçilik ideolojisi, ulusal kimlik aray›fl› ve
reformizm, yaln›z Osmanl› ‹mparatorlu-
¤u’nun bask›n etnik gruplar› aras›nda de¤il,
1870’lerden itibaren Ermeniler aras›nda da
kendini hissettirmeye bafllam›fl. Türkmen ve
Kürt afliretlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u bölgelerde
yaflayan, ço¤unlu¤unu köylülerin oluflturdu¤u
Ermeniler, Anadolu’nun do¤u vilayetlerinin
alt›s›nda oldukça büyük bir az›nl›k kesimi
oluflturuyor. Tarihin ‘büyük anlat›s›na’ Sultan
II. Abdülhamit’in 1890’da kurdu¤u Hamidiye
Alaylar›’n› eklememek düflünülemez elbette:
1877-78 y›llar›nda Osmanl›-Rus savafl›n›n
patlak verdi¤i, imparatorlu¤un do¤u s›n›r›n-
dan toprak kayb› korkusunun iyice artt›¤›, üs-
tüne üstlük ba¤›ms›zl›k söyleminin dolaflacak
kanallar› en kolay flekilde buldu¤u topraklar-
da, y›llard›r bölgeyi kontrol etmekte zorlanan
‹stanbul hükümeti çareyi Kürt afliretlerini dev-
reye sokmakta bulur. Yörenin güvenli¤inden
Kürt afliretlerin sorumlu tutulmas›, hem bu
gruplar›n merkezi hükümete tabi k›l›nmas›,
hem de sultan ile aralar›ndaki ‹slami birlik ba-
¤›n›n güçlendirilmesi gibi sonuçlar do¤urur.
Peki, tarihi yapan büyük aktörlerden ötesi-
nin görünmedi¤i bu tabloda, sar›, dalgal› saç-
l›, ceylan gözlü, on dört yafl›nda, Mufllu bir k›-
z›, Gülizar’› nereye koymal›? Musa Bey ve
adamlar› taraf›ndan kaç›r›ld›ktan 50 y›l sonra,
canl› ve berrak bir haf›zayla, yaflad›klar›n› k›z›
Armenuhi’ye anlatan Gülo’nun hikâyesini na-
s›l yapmal› da kaybetmemeli?
AGOS kitap
NIVART TAނI
Gülizar’›n öyküsü
Bir yanda Mufllu bir Ermeni k›z, Gülizar; nam›
di¤er Gülo. Kars’›n tan›nm›fl ailelerinden Mi-
ro’nun (Mihran) torunlar›ndan. Annesini alt›
ayl›kken kaybediyor; kendi ifadesiyle, bollu¤un
ve neflenin eksik olmad›¤› bir konakta, kalaba-
l›k bir ailede büyüyor. Di¤er yanda da Mufllu
Mirza Bey’in o¤ullar›ndan Musa... Bitlis ken-
tinde, emrinde 300 adam; zalimli¤i çevre köy-
lere yaka silktirmifl. Miro’nun k›z› Manuflak’›n
dü¤ününde gördü¤ü güzel Gülo’yu gözüne
kestiriyor. Sar›, dalgal› saçl›, ceylan gözlü, on
dört yafl›ndaki bir Ermeni k›z›, Gülo’yu...
Bir at ve a¤›rl›¤›nca alt›n karfl›l›¤›nda k›z›
ailesinden istiyor. Reddediliyor. Yetmezmifl gi-
bi, yöre halk›n›n kendisi hakk›ndaki flikâyetle-
rini Bitlis Valisi Edhem Pafla’ya iletenlerden
birinin Miro oldu¤unu ö¤reniyor (di¤eri
Mufl’un Arkavank köyünden Ohan Bey). Ve
intikam çanlar› çal›yor. Musa Bey’in halas› Pe-
riflan Han›m’›n Gülo’nun ailesini önceden
uyarmas› ifle yaram›yor; tehlikeye birlikte karfl›
koymak üzere komflu Kürt köyleriyle yap›lan
planlar da hayata geçirilemiyor. Paskalya’y› iz-
leyen pazartesi gününün ilk saatlerinde, Musa
Bey 150 adam›yla Miro’nun evini kuflat›yor.
Gülo’nun babas› A¤acan ve amcas› M›kho ya-
ralan›yor; tek bafl›na odalardan birine s›¤›nan
Gülizar saklanmay› baflaram›yor, kaç›r›l›yor.
Çok sonralar›, flöyle anlat›yor o geceyi:
“Köyümden gelen çan seslerini duyunca
ac› ac› a¤lad›m. Evlilik töreni bitti¤inde,
genç çiftin kafalar›nda yeflil k›rm›z› bir
taçla kiliseden ç›k›fllar›na efllik eden da-
vul ve zurnan›n sesinin, çanlar›n tatl› se-
sine kar›flt›¤› anlar› hat›rlad›m. Benim
kara dü¤ün alay›msa, o kapkaranl›k ge-
ceydi! Silah sesleri eflli¤inde, bilinmez bir
kadere do¤ru ilerliyordum.”
Musa Bey’in Hevedig köyündeki evine gö-
türülen Gülizar, ›fl›ks›z, so¤uk bir odada, yal-
n›z bafl›na b›rak›l›yor. Aile büyükleri, Güli-
zar’›, zaten dört kar›s› olan Musa Bey yerine,
kardefli Cezahir’e vermeyi uygun görüyor. Ar-
d›ndan Gülizar’›, ya da yeni ismiyle Fatma’y›,
bu co¤rafyan›n kad›nlar›n›n makûs talihini yi-
nelemekten al›koyan, as›l hikâye bafll›yor.
Gülizar (sa¤da), üvey annesi Nartun (solda),
day›s› Der Harutyun. ‹stanbul, 1889.
12
Fatma’n›n öyküsü
Sondan bafla gidelim bu defa: Gülizar kurtu-
luyor! A¤layarak, kendini açl›¤a mahkûm ede-
rek, gizlice dua ederek ve yeni ismini, yeni di-
nini, yeni ailesini redderek geçen günlerin
kurtulufl olmad›¤›n›n fark›na var›yor. Bir
ç›k›fl yolu bulma umuduyla sonu görün-
meyen bir ‘mutlu gelin’ rolüne soyu-
nuyor. Köyüne haber gönderebile-
ce¤i ufac›k f›rsatlar› de¤erlendir-
meye çal›fl›yor. Cezahir ve
Musa Bey’in tüm tehditleri-
ne, zorlamalar›na ve kor-
kutmalar›na gizlice dire-
niyor. Sonunda, ‹stan-
bul hükümetinin, Gü-
lizar’›n ‹stanbul’a ge-
tirilip sorgulanmas›-
n› emretmesi üzeri-
ne, Musa Bey için
de, Cezahir için
de yapacak bir
fley kalm›yor.
Kaç›r›ld›¤›n›n
ertesi günü, Musa Bey’e “‹stersen Ohan Bey’i
yakt›¤›n gibi, beni de diri diri yak, kurtulmufl
olurum. Yüz y›l da geçse vazgeçmeyece¤im!”
diye hayk›ran Gülo, aylar sonra ilk defa mah-
keme kap›s›nda gördü¤ü annesine, plan›n›n
bir parças› olarak, büyük bir so¤ukkanl›l›kla
“Git ana, ben art›k Türk’üm!” diyebiliyor. Ve
daha da önemlisi, yüzlerce insan›n nefretini
ensesinde hissetti¤i, davan›n art›k bir etnik ça-
t›flmaya dönüfltü¤ü mahkeme salonunda, “Er-
meni misin, Türk mü?” sorusuna ölümü göze
alarak cevap veriyor:
“Bütün vücudumu bir atefl ve titreme
hissi kaplam›flt›. Ölümün terinde bo¤u-
luyor gibiydim. Hâkimin sorusu kulakla-
r›mda yank›lan›yordu: ‘Ermeni misin,
Türk mü?’ Gözlerim karar›yordu, umu-
dumu kaybetmifltim ve cevap vermeye
mecburdum.”
Mahkeme salonunun ortas›nda, üzerindeki
elbiseleri y›rtarak “Kaç›r›ld›¤›m gün neysem,
babam›n evine öyle dönmek istiyorum” diyen
Gülizar’›n bundan sonraki öyküsü, Ke¤am
Gülizar ve k›z› Armenuhi, 1909, Kudüs
(Hac yolculu¤u)
Der Garabedyan’la ve koca bir halkla birlefli-
yor. Bunlar öyle zamanlar ki, tek bir kiflinin
hikâyesi, bir halk›n hikâyesine dönüflüyor.
Der Garabedyan çifti için de durum de¤iflmi-
yor… Musa Bey’in dinmeyen tehditleri, Ke-
¤am Der Garabedyan’›n Mufl’ta Taflnaksut-
yun lideri olmas›; II. Meflrutiyet’in ilan›yla
birlikte meclise girmesi; Ermeni ayd›nlar›n›n
ölüme yolland›¤› 24 Nisan gecesi hastal›¤›n›n
onu kurtarmas›; sevdiklerini kaybetmenin ac›-
s›yla geçen 3 y›l ve 28 Kas›m 1918’deki ölü-
mü. Baki kalan tek fleyse Gülo’nun savafl› ve
direnifli oluyor:
“Ke¤am yabanc› bir ülkede, yüre¤inde
vatan hasretiyle öldü. Ve ben, asla avuna-
mad›m. Mucizelere inan›yorum. Ke-
¤am’dan artakalanlarla birlikte, onun
kutsal topra¤›na birlikte gömülmek üze-
re, geri dönece¤im günü bekliyorum. O
güne kadar dayanaca¤›m.”
Sonuç olarak, Gülizar’›n kaç›r›lmas› ve da-
va süreci olay›n faillerini fazlas›yla afl›yor. Er-
meni toplumunun hareketlenmesi aç›s›ndan
bir çözülme noktas›, yabanc› bas›n için Os-
manl› yönetimini elefltirme ve iç çat›flmalar›n
varl›¤›n› görünür k›lma f›rsat›na dönüflüyor.
Dönemin koflullar› içinde toplumsal roller da-
ha da belirginlefliyor. Söz gelimi, Gülizar’›
elinden kaç›rmay› sineye çekmek zorunda ka-
lan Cezahir, intikam duygular›n› Ohan Bey’in
ailesine ve Arkavank köyüne yöneltiyor; ne
var ki halktan daha önce görülmemifl bir dire-
niflle karfl›lafl›yor. Akabinde Cezahir ve adam-
lar›n›n Mufl’un Vartenis köyünde bir Ermeni
dü¤ün alay›n› basmalar›yla bafllayan bir dizi
olay, Ermenilerin bir Kürt afliretine karfl› ilk
silahl› ve örgütlü direnifli göstermeleriyle so-
nuçlan›yor.
Kaç›r›lma olay›n›n ve davan›n ayr›nt›lar›,
Saint-Petersburg’da yay›mlanan Araks ve Lon-
dra’da yay›mlanan Hayasdan dergilerinde ay-
larca konu ediliyor. ‹lk aflamada tüm iddialar-
dan aklanarak ç›kan Musa Bey, davan›n tekra-
r› talebi üzerine yeniden yarg›lan›yor. Mek-
ke’ye sürülüyor; burada bir y›l kald›ktan son-
mart 2009
ra geri dönüyor ve Sultan Abdülhamit taraf›n-
dan bir Hamidiye Alay›’n›n bafl›na getiriliyor.
Gülo’nun cesaretinde tohumlanan tüm bu
hikâyeler, bugün bizim için bambaflka türden
karfl›laflmalar›n güzelli¤ini tafl›mal›… T›pk›
Gülo’nun torunu Anahid Ter Minasyan ile
Liceli Kürt yazar Mehmet Emin Bozarslan’›n
buluflmas› gibi: Gülo ile Musa’n›n hikâyesinin
konu edildi¤i say›s›z flark› ve fliirden biri olan
Gulê û Hecî Mûsa Beg (Gülo ve Hac› Musa
Bey), Anahid Ter Minasyan’a Mehmet Emin
Bozarslan taraf›ndan gönderiliyor. fiiirin çevi-
risini Mehmet Emin Bozarslan’›n o¤lu Hamid
Bozarslan yap›yor. Bugün bu fliirler ayn› top-
ra¤›n çocuklar› taraf›ndan, flüphesiz bambaflka
duygularla söyleniyor. Ortak haf›zam›z bizi
bir arada tutuyor.
S›ra, hayat›n› bu haf›zadan yola
ç›karak kuran, bu ortakl›¤a en
fazla ayna tutanda: Gülo’nun
k›z› Armenuhi’de…
Armenuhi’nin
öyküsü
Tarihçilerin, araflt›rd›kla-
r› dönemin kay›tlar›
olarak masallara, flark›-
lara, a¤›tlara baflvur-
malar›, 1980’ler-
den itibaren ivme
kazanm›fl bir
yaklafl›m. Geç-
mifl yeniden
kurgulan›rken
büyüteç alt›na al›nan, yaln›zca, büyük co¤raf-
yalara ve genifl zaman aral›klar›na hükmeden-
ler de¤il art›k. Bütün o kaosun içinde varl›¤›n›
korumaya çal›flan bir köylü, bir tüccar veya bir
deli de hikâyenin baflaktörlerinden say›l›yor.
Kürt Musa Bey davas› gibi kendi s›n›rlar›n›
aflan bir olayda kimi görünmez ba¤lar› gözden
kaç›rmak çok kolay. Fakat, ne mutlu ki, hayat
dedi¤imiz, tarihçinin körlü¤üne yenik düflmü-
yor. Ac›lar flark›lara iflliyor. Çocuklar do¤uyor.
Ve kimseye de¤il, tüm bir halka ait olan a¤›t-
larda temsil edilen gerçekler, birilerinin haf›za-
s›na, yüre¤ine illa ki iflliyor... ‹flte Armenuhi
Garabedyan’a (Kevonyan) olan da bu!
Kaç›r›lma olay›ndan y›llar sonra annesinin
anlatt›klar›n› kaleme alan Armenuhi, bask› al-
t›nda yaflamaya çal›flan bir halk›n, korkuyla
y›ld›r›lmaya çal›fl›lan bir genç k›z›n Gülizar’da
tekrar eden hikâyesini kaleme ald›¤›nda, ama-
c› profesyonel bir tarih çal›flmas› yapmak de-
¤ildi. Büyük olas›l›kla sadece Gülizar’a ödedi-
¤i bin gönül borcundan biriydi bu... Zira ya-
flam›n›, halk›n›n a¤›tlarda dillenen ac›lar›n›
unutulmaktan kurtarmaya adam›flt›.
1904’te Mufl’un Surp Marine mahallesinde
dünyaya gelen Armenuhi, Ermeni müzi¤iyle
çocuklu¤unda tan›flm›flt›. Mebus olan babas›y-
la birlikte ‹stanbul’a geldi¤i 1908 y›l›nda, Go-
midas’›n kurdu¤u Kusan korosunun ilk pro-
valar›nda yer alan en küçük üye olma flans›n›
yakalad›. Bu karfl›laflman›n s›cak an›lar› sonra-
ki y›llar›n› da derinden etkileyecek, ileride,
Vartan Sarkisyan ve V. S›rvantzyan’›n piyano
eflli¤inde verdi¤i resitallerde, Gomidas’›nkiler
baflta olmak üzere Ermeni müzi¤inin çeflitli
örneklerini baflar›yla seslendirecekti. 1925’te
Paris’e yerleflen Armenuhi, müzik çal›flmalar›-
n› burada da sürdürdü. Gurbetin besledi¤i öz-
lemler, bir süreli¤ine yan›na gelen annesi Gü-
lizar’dan ö¤rendi¤i flark›larla, hat›ralarla daha
da perçinlendi. Margarit Babayan’dan ald›¤›
derslerin ard›ndan, ilk konserini 6 Kas›m
1946’da Paris’teki Chopin Salonu’nda verdi.
Ard›ndan Amerika’ya, Beyrut’a, Halep’e dü-
zenlenen turneler, ya da baflka bir deyiflle, top-
mart 2009
Gülizar (ortada, haç kolyeli), Ke¤am Der Garabedyan (oturmufl, solda). Soldaki çocuk Armenuhi Kevonyan,
arkas›nda ablas› Hayganufl. Mufl, 1905 civar›.
ra¤›ndan kopar›lm›fl say›s›z insana sunulan efl-
siz bir arma¤an: Hat›rlama flans›...
Bu k›sac›k yaflamöyküsü daha da ayr›nt›-
land›r›labilir, hatta bir monografiye dahi konu
olabilir. Fakat hakk›nda yap›lm›fl onca araflt›r-
maya, arflivleri kaplam›fl onca belgeye ra¤men
Gülizar’› bilmenin en hakiki yolu onun ‘sesini
dinlemek’se e¤er, k›z› Armenuhi’yi anlaman›n
en iyi yolu da, bu a¤›tlar›n onun kimli¤inde
infla etti¤i geçmifli görmeye çal›flmakt›r. “Ma-
mig, babig, garkek zis, çulhag martu d›vek zis”
(ana, baba, evlendirin beni, dokumac›ya verin
beni) diyen bir halk flark›s›, Mufllu genç ka-
d›nlar›n dilinde nas›l sürekli tekrarlanan bir
dua gibi kalm›flsa, Armenuhi’nin de kendi du-
as›n› aramad›¤›n› kim söyleyebilir? Hatta ana-
s› Gülo’ya adanm›fl bu a¤›tta kendini bulma-
d›¤›n›?...
‹stanbul’daki dava s›ras›nda Londra’da sat›lan bir kartpostal
“Daha dün dam›m›z nefleli ve mutluydu,
Hiçbir fleyden korkmadan,
sen, yak›n›mda oturur, konuflurdun,
Ailemiz bugün hepten yas içinde
Hepsi senin için iç çeker;
hepsi senin ard›ndan a¤lar;
Ah! Benim Küçü¤üm, benim biricik Gülom
Gözlerim karard›! Seni kaç›rd›, Cezo.”
Ve Anahid, ve Talin,
ve bizim öykümüz
Armenuhi’nin k›z› Anahid Ter Minasyan, Ga-
rabedyan ailesinin üçüncü kuflak üyelerinden
13
bir akademisyen. T›pk› annesi gibi, ata topra-
¤› Anadolu’da de¤il, Paris’te yafl›yor. 1988 y›-
l›nda France-Arménie dergisine verdi¤i bir rö-
portajda, bafllang›çta fizikçi olmak istedi¤ini,
fakat ‘maddenin yap›s›na’ duydu¤u merak›,
‘toplumlar›n yap›s›n›’ anlamaya vakfetmek
durumunda kald›¤›n› söylüyor. Söylefliye ba-
k›l›rsa Anahid’i tarihçi olmaya iten temel ne-
den, pozitif bilimlerin uzun ve masrafl› bir
e¤itim sürecini gerektirmesi. On üç y›l liseler-
de tarih ö¤retmenli¤i, ard›ndan 1969’da, Sor-
bonne ve EHESS’te uluslararas› iliflkiler ve
ça¤dafl tarih e¤itmenli¤iyle bafllayan akademik
hayat›... “Tarih bir sanat dal›d›r” diyor, “Ha-
yal gücüne ve hikâyeye yap›lan bir ça¤r›d›r.
Ben, sen, biz, tarihin bir sonucuyuz.”
Ermenilerin bugünkü siyasi düflünce kal›p-
lar›n›n, yak›n tarihlerine göbekten ba¤l› oldu-
¤unu savunuyor Anahid. ‘Zihniyet tarihi’ ola-
rak ele ald›¤› Ermenilerin geçmiflini, 1915’te
savrulanlar›n kurduklar› hayatlar üzerinden
yeniden toparl›yor. Rusya’da, Viyana’da, ‹z-
mir’de, Bitlis’te... Bu infla süreci sadece mekâ-
na s›k›flt›r›lm›fl de¤il; Ermenilerin, 1980’ler-
den sonra, tarihlerini de¤ifltiren trajedilere ve
kimliklerine nas›l bakt›klar› üzerine de kafa
yoruyor. Fakat tüm bu akademik u¤rafllardan
çok daha öncelikli bir fley var onun hayat›nda:
Annesi Armenuhi’nin a¤›tlar› miras almas› gi-
bi, ailesinden miras ald›¤› ‘örgütlülük’. Kendi-
ni bir entelektüelden çok bir propagandac›, en
iyi ihtimalle bir militan entelektüel olarak ta-
n›ml›yor:
“Yapt›¤›m fley ajitasyondan ibaret. Partiyle,
asl›nda her türlü duygusall›ktan muaf olmas›
gereken iliflkim, olmas› gerekenin tam tersi bir
ba¤lanma içinde geliflti. Köklerini aile öyküm-
de tafl›yan, beni bedenen ve ruhen parças› ol-
du¤um örgüte (Taflnaksutyun) ait k›lan bir
ba¤ bu. Böyle bir zihniyet yap›s›ndan, böyle
bir ruhun varl›¤›ndan söz etmek kesinlikle
mümkün. Bu öyle bir vatanseverlik ki, zorluk-
lara direnmeyi sa¤l›yor ve Ermeni halk›na,
kendi kaderinin efendisi olma inanc›n› afl›l›-
yor.”
Anahid’e göre, Ermeni sorununun bir aya-
¤›n› 1915 üzerinde uzlaflma oluflturuyorsa,
ötekini, bugün Ermenistan halk›n›n ve hatta
tüm Ermenilerin yurttafl olarak korkular›n›
yenmesi, karfl›lar›na dikilen yasaklar› alt etme-
si ve koskoca bir halk›n özsayg›s›n› yeniden
kazanmas› zorunlulu¤u teflkil ediyor. Anahid,
gençli¤in kendi tarihinden bihaber oldu¤un-
dan yak›n›yor. Vatanseverli¤in öne ç›kar›ld›¤›
veya milliyetçili¤in kamç›land›¤› söylemlerde
sadece ulusal ba¤a yer verildi¤ini, Bakülü bir
proleterle Yerevanl› bir fabrika iflçisi aras›nda-
ki ba¤›n, yani s›n›fsal ba¤›n, burada asla yer al-
mad›¤›n› hat›rlat›yor. Anahid’e göre gençlerin
hareket alan› çok genifl, fakat tarih bilincin-
den, tarih bilgisinden yoksun bir kitleyle gele-
ce¤e dair umut beslemek ne kadar mümkün?
Anahid’in k›z› Talin Ter Minasyan da,
bahsi geçen neslin biraz farkl› bir üyesi. Anne-
si gibi tarihçi. Çal›flma alan›ysa, annesininkine
k›yasla daha fazla siyasi tarih içeriyor. Sovyet
Rusya dönemi ve Ermenistan’›n 20. yüzy›l›
üzerine bir dizi incelemenin sahibi... Görünen
o ki, hem Anahid, hem Talin, kiflisel geçmifl-
lerini baflkalar›n›nkiyle birlefltirmeye soyun-
mufllar. Di¤er bir deyiflle, var olma savafl› ve-
ren Gülo’yu bir halk›n kimlik savafl›na ekleye-
rek, görünüflte onu bu kalabal›k içinde kaybe-
diyor, ama hiç flüphesiz kendi kaderinin efen-
disi olacak nesillerde yeniden, baflka isimlerle,
baflka yüzlerle do¤urmufl oluyorlar.
Peki, tüm bu hikâyeler bir araya geldi¤inde
pay›m›za düflen, bizim olan öykü hangisi, ya
da bizim öykümüzde Gülo, Armenuhi nerede?
Tuhaf benzetmeler geliyor akl›m›za... San-
ki tarihin ‘olay yerinde’, ete¤inde çamurla di-
kilmifl Gülo, az ötesinde ancak ‘sesler’ duyabi-
len Armenuhi ve daha daha da ötesinde, akta-
r›lanlarla yetinen, hayal gücüne s›¤›nm›fl Ana-
hid ve Talin. Bir ailenin dört kuflak kad›nlar›-
n›n Mufl’tan Paris’e uzanan bir yol üzerinde
durup, adeta kulaktan kula¤a oyunu oynar-
m›flças›na birbirine aktard›¤› bu öykü kimin?
Okullarda bize tek bir tarih olmad›¤›, tarihin
düz bir çizgide ilerlemedi¤i ö¤retildi. Lakin
engebelerle dolu da olsa, tek bir hat üzerinde
s›ralanm›fl olan bu öykü, bize kal›rsa Gülo’dan
bafll›yor. Aksini söylersek, onun direniflinin
yak›n›ndaki insanlara afl›lad›¤› gücü ve her
üyesiyle bize ilham veren bir nesli mümkün
k›l›fl›n› göremeyece¤iz. Hükümdarlar› bilmek,
ekonomik koflullar› sunmak, hukuk yap›s›n›
büyüteç alt›na almak, Gülo’nun ve k›z›n›n ve
torunlar›n›n, bilimselli¤in, hukukun, erkekli-
¤in ve ilerleme mitinin dünyas›nda direnmek-
ten vazgeçmeyen bu kad›nlar›n savafl›n› anla-
mam›z› belki kolaylaflt›r›yor... Ama, o kadar!
Bu yaz›n›n en bafl›ndaki paragraf› at›n, veya
yerine baflka isimler, baflka tarihler koyun, de-
¤iflen hiçbir fley olmayacak. Sadece, Gülo’dan
ve ayn› kaderi paylaflan di¤erlerinden uzaklafl-
t›kça bilimsellik artacak, inand›r›c›l›k ve umut
bulan›klaflacak...
Gülizar’›n torunu, tarihçi Anahid Ter Minasyan,
dedesi Mufl mebusu Ke¤am Der Garabedyan’›n fiiflli Ermeni
Mezarl›¤›’ndaki mezar›n›n bafl›nda. (27 May›s 2008)
AGOS kirk

Evsizlefltirilen neneler, masumlaflt›r›lan
zalimler: Kimin hikâyesi?
Biliyorum at s›rt›nda bir gerdek
öyküsüymüfl Han›m Nenem
Etek uçlar›na tak›l› tarihini gezdiren
Sanki köyün yazl›k sinemas›ym›fl
pembe flifon entarisi
Tam elli iki dü¤meli...
(...)
Kerem’in sabr›yla çözülüp ah›yla iliklenen.
(...)
Anam›n a¤lamalar›ndan bilirim
(...)
Kökü sökülmüfl a¤aç gibiydi nenem
Gö¤ünü yitirmifl kartal...
B u dizeler, 12-13 yafllar›ndayken bütün
ailesini, akrabalar›n›, tan›d›¤› herkesi
kaybeden, bu arada bir çavufl taraf›ndan ‘be-
¤enilip’ kaç›r›lan Erzurum-H›n›sl› bir Er-
meni kad›n›n, Fahriye Han›m’›n torunu ta-
raf›ndan yaz›lm›fl. Fahriye Han›m’›n k›z›,
annelerinin geçmifliyle ilgili fazla bir fley bil-
mediklerini, hatta ona önceki ismini sorma-
y› bile ak›l edemediklerini söylüyor. K›z›,
babas› olan çavuflu ‘annelerini kurtaran
adam’, Fahriye Han›m’› ise dirençli, asil, ço-
cuklar› için yaflam›fl bir kad›n olarak anlat›-
yor. Annenin geçmiflinden kalan tek fley, ka-
ç›r›ld›¤› gün üzerinde olan elbise. “fiimdi
filmlerde gördü¤ümüz saray kad›nlar›n›n
giydi¤i gibi bir elbiseydi. Etekleri kabar›k,
pembe flifon ve tüldendi. Biz, o zamana ka-
dar böyle bir elbise görmemifltik. Anam za-
man zaman bu elbiseyi ç›kar›p öper, koklar
ve a¤lard›” diyor k›z›. Neneden k›z›na ve to-
rununa kalan, daha sonra baflka bir kad›n ta-
raf›ndan kesilip ‘kese’ yap›lm›fl bir elbisenin
ard›ndan yaz›lm›fl dizeleri ve k›z›n›n dilin-
AGOS kitap
BEL‹NDA MUMCU
den Fahriye Han›m’›n hikâyesini, Gülçiçek
Günel Tekin, Kara Kefen: Müslümanlaflt›r›-
lan Ermeni Kad›nlar›n Dram› isimli kitab›n-
da kaydetmifl.
Kara Kefen, 1915 ve sonras›nda Müslü-
manlar taraf›ndan ‘kurtar›lan’, ‘kaç›r›lan’
Ermeni k›z çocuklar›n›n hikâyelerinin pefli-
ne düflen bir kitap. Günel Tekin, kendisine
anlat›lanlar aras›ndan, çok önemli bir konu-
ya dikkat çekiyor: “Anlat›lanlara göre, tehcir
s›ras›nda Müslüman erkekler, tehcir edilen
ailelerin k›zlar› ile evlenebiliyor, isteyen iste-
di¤i Ermeni k›z›na el koyabiliyormufl. Hü-
kümet böyle bir karar ç›karm›fl” (s. 8). Ata-
erkil ulus zihniyetinin ulus tahayyülü nas›l
kad›n kimli¤ini, bedenini ‘ulusun anneleri’,
toplumsal ‘namus’ kurallar›n›n bir numara-
l› uygulama alan› vb. flekillerde nesnelefltiri-
yorsa, ayn› flekilde baflka milletleri, uluslar›,
halklar› yok etmeyi hedefledi¤inde de o mil-
letin kad›nlar›n› özellikle hedefliyor. Büyük
Felaket döneminde de, benzer bir zihniyet-
le, Ermeni kad›nlar ve ‘müstakbel’ çocukla-
r›, Ermeni erkeklerden farkl› flekilde hedef
al›nd›. Bu hedef, bir yandan da, kad›nlar› ve
kad›nlar›n ‘egemen’ Müslüman halklar›n
erkeklerinden do¤uraca¤› çocuklar› ‘hak di-
ne getirme’, ‘kurtarma’ düsturuyla ‘masum-
laflt›r›lmaya’ çal›fl›ld›. Ama iflte, ‘hak dine
gelmesi’ için erkeklerden ya da genel olarak
halk›n kendisinden ziyade özellikle kad›nlar
seçildi.
Günel Tekin, kitab›nda ad› geçen Erme-
ni kad›nlar içinde sadece Pire Hatun ve ebe-
si Sittö Zero’yu (Sittö, Arapça ‘büyükanne’,
yerel kullan›m› ‘çok bilmifl’) tan›m›fl. Ama
14
Gülçiçek Günel Tekin
Kara Kefen
Belge Yay›nlar›, 2008, 175 s.
kitaptaki hikâyeleri –art›k hayatta olmad›k-
lar› için– kad›nlar›n kendilerinden de¤il ço-
cuklar›ndan toplayabilmifl. Çocuklar›n an-
lat›lar›nda da, babalar›n ya da dedelerin ko-
numlar› “Anlatt›¤›na göre babam öldürme
ifline pek kar›flm›yormufl” ‘masumlu¤u’ ile
geçifltiriliyor (s. 8). En fazla, baba ile anne-
nin pek muhabbetli olmad›¤› söyleniyor.
fiimdiye kadar bu konu üzerine yaz›lanlarda
da henüz babalar›n ve dedelerin (ya da hala-
lar›n, teyzelerin, yengelerin yani ‘baba tara-
f›’n›n) bu hikâyelerdeki konumlar› ile yeter-
li ölçüde ve gerekti¤i flekilde yüzleflilmedi¤i
söylenebilir. Bu tip bir yüzleflme flüphesiz
zor, ama yüzleflememenin sanc›lar› çok a¤›r.
Hikâyeleri dillendirebilmek
Fethiye Çetin’in, okuyan herkesin üzerinde
iz b›rakm›fl kitab› Anneannem’i (Metis Yay.,
2004) hat›rlamadan bu kitab› okumak pek
mümkün de¤il. Anneannem’de, Çetin sade-
ce anneannesini de¤il, kendini de anlat›yor-
du; kendisi de anlatt›¤› hikâyenin bir parça-
s›yd›. Bu anlamda, kitapta neneden toruna,
torundan di¤er torunlara bir aktar›m vard›.
Kara Kefen de, Anneannem gibi, yok say›l-
d›kça derinleflmifl ac›lar› görme, anlama, ak-
tarma derdinde olan bir kitap. Gülçiçek
Günel Tekin, Müslümanlaflmak zorunda
b›rak›lan Ermeni kad›nlar›n y›llarca üstü ör-
tülen, evlerin arka odalar›na kilitlenen hikâ-
yelerini görebilmek, fark edebilmek, ac›lar›-
n› hissedebilmek ve dillendirmek için yola
ç›km›fl. Yazar›n, çevresinde bu kad›nlar› ko-
layca bulabilmesi de, Müslümanlaflmak zo-
runda kalan bu kad›nlar› bilmeden, görme-
den yaflamak için iyi bir ‘üç maymun’ oyun-
cusu olmak gerekti¤ini düflündürüyor. Gü-
nel Tekin ‘üç maymun’u oynamay› redde-
olaylar› s›ras›nda bir Ermeni kad›n› (baba- üzereydi. ‘Ben’ ve ‘temsil etti¤im’ Ermenilik- Keflke herkes yaflanan zulümlerle ve fliddetle
anesini) kendisine efllerinden biri olarak seç- te, bir yak›nl›ktan ziyade, bunca zamand›r hesaplaflsa, ve evinin içini temizlese.
ti¤ini söyledi. Yabanc›s› olmad›¤›m›z, hatta
fazlas›yla ‘kendisi’ oldu¤umuz Annean-
nem’de, Kara Kefen’de de anlat›lanlara benzer
yük gibi tafl›d›¤› babaanne hikâyesinin iade
edilece¤i bir yer ar›yordu. Ömür biçilmifl bir
hikâyeyi ‘sahibine’ iade ediyordu.
Hikâye devam ediyor
fiimdilerde ‘üç maymun’ olma hallerine karfl›
bir hikâyeye özet bir girifl yapm›flt›. Ben, o an art›k her ne isem, sadece utanç nispeten daha güçlü bir direnç var. Art›k genç
Sessizce dinlemifltim. Erkek torun, dile duydum – bir kad›n›n ömrü billah bedeni üze- nesiller “Seni görüyorum” anlam›na gelecek,
getirilemese de gerisinde ba¤›ran zulüm hikâ- rinden hüküm giymesinden, bir erke¤in ken- karfl›l›kl› etnik espriler yap›yorlar. Renkli etnik
yelerini saklayam›yordu. Gündelik hayat›n, dine dedesinden miras hikâyesine s›¤›n›p baba- kimliklerini giyinip kavga edenlerin yan› s›ra,
yaflanan trajedileri f›kralaflt›ran ac›mas›z di- annesini kap› efli¤inde b›rakmas›ndan, bir ka- ayn› renkli k›yafetler ve flark›larla karfl›l›kl› gö-
liyle, kad›n hikâyelerini kahve muhabbetleri- d›n›n torununun a¤z›nda ‘Ermeni meselesi’ne bek atanlar da var. Halklar›n kardeflli¤i, dost-
ne malzeme etmesi gibi çok ‘s›radan’, ‘bildik’ s›k›flt›r›lm›fl hikâyesinden, s›rt›ma yüklenen Er- lu¤u ba¤lamlar›nda ‘ezilmifl’ halklardan olma-
hikâyeleri kesik kesik, ama k›s›k de¤il, ‘alayl›’ menili¤in ve kad›nl›¤›n a¤›r ac›lar›n›, sorunlar›- ya da sanki bazen özeniliyor... Zaten bu yüz-
diyor. Ancak, hikâyeler, kad›nlar›n yaflad›k- bir edayla anlat›yordu. Anlat›rken rahat ol- n› –ve sorumluluklar›n›– tafl›yamamaktan... den de art›k kimse ‘Türk’ de¤il; herkes bir kö-
lar›n›n derinlerine inilemeden anlat›l›yor. mad›¤›n› da hissediyordum. Sanki ‘bana’ de- Bir kad›n›n ailesinden, geçmiflinden bu- ken aray›fl›nda. ‘Türklük’ uza¤a itiliyor. Bas-
Yazar›n, bunu özellikle, k›sa bir anlat› için ¤il de, özellikle bir Ermeni’ye anlat›p üstün- güne kalan tek fley olan torununun, kad›n›n k›n kimlikten soyunup, daha ‘masum’ kimlik-
seçmifl oldu¤u da söylenebilir. Bunun, ka- den atmak istiyordu bu hikâyeyi. Ermenili- ac›lar›n› dillendirmede ve sahiplenmede bo- leri giyinip ruh ac›lar›m›z› dindirmeye çal›fl›-
d›nlar›n yaflad›klar›n› çocuklar›na aktarma- ¤im sayesinde, babaanne hikâye d›fl› edilmek calad›¤›n› gördüm. Kestirmeden anlatmak, yoruz. Yüzleflme döneminin sanc›lar› bunlar...
malar›, ya da çocuklar›n bunlar› dillendire- özellikle de bana duyurmak istiyor gibiydi. Ermenili¤in görünmezli¤i, reddi ile, tan›-
Kendisini kaç›ranlar taraf›ndan yüzüne, bölgedeki
Sanki o anlatacakt›, ben üzülecektim. Sanki, d›¤›m birinin, köyünde –asl›nda olmayan–
cek, detayland›racak bir yüzleflme aflamas›na Müslüman halklar›n geleneklerine göre dövmeler
Ermenili¤i buldu¤unu san›p, kulaklar›mda
henüz varamam›fl olmalar› gibi farkl› sebep- bu hikâyede a¤lamak benim görevimdi. De- yapt›r›lm›fl, 17 yafl›nda, Antepli bir genç kad›n
(Nubarian Koleksiyonu)
leri de olabilir. Ayn› zamanda, kitapta baz› de ‘zalim’di, ama ‘ismini veren’ de oydu. Hi- hâlâ ç›nlayan “Ne güzel, bizde de Ermenilik
hikâyeleri hem yazar›n kendisinin do¤rudan kâyede torunu taraf›ndan kap› d›flar› edil- ev, mülk babaannedendi. Ama torun, evin var” kutlamas› gibi haller aras›ndaki mesafe
anlatmas›, hem de hikâyeyi dinledi¤i kifliler- mekte olan ise babaanneydi. Torun, dedenin dededen kalma oldu¤u bilgisiyle büyümüfltü. ne? Bu ‘güzellik’ nas›l bir fley? Bu, etnik çat›fl-
den aktararak tekrarlara düflmesi gibi teknik günah›n› ç›kar›yordu. Ben babaanneyi sahip- ‘Benim’ hikâyeme iade edilecek ‘evsiz ve malar›, nefreti, tahammülsüzlü¤ü karfl›l›kl›
sorunlar, kitab›n detaylara giremeyen acele- lenecektim. ‹yi de, ne haddime? Torunu kar- ac›’ babaanne hikâyesi, kendisinde fazla du- anlay›fla, dostluk umuduna dönüfltürmek
cili¤ini ve uzun soluklu bir çal›flman›n ek- fl›mda dururken, babaaneyi ve onun ac›s›n› ruyordu. Keflke, babaannesinin hikâyesini için verilen mücadelelere ya da ‘köklerini’,
sikli¤ini hissettiriyor.
Yazar›n konufltu¤u evlatlar›n, torunlar›n
torunundan çok sahiplenmek ne haddime?
Torununun kendi ac›s›n› bilebilme ve bunu
bana havale etmeden, baflka bir dille kursa ve
sahiplenebilse. Keflke, ‘aile’ ve ‘ev’, erkekli¤in
geçmiflini, yok say›lman›n ne demek oldu¤u-
nu ö¤renmeye çal›flma hallerine yöneltilmifl
hepsinin ortaklaflt›¤› nokta, kitab›n bir nevi özgürce dillendirebilme imkân› olmal›yd›. referanslar› olan din, devlet ve milliyet flidde- bir soru de¤il. Ermeni olmay› kutlamak da,
özeti gibi: “Onu hiç anlayamad›k”, “Hep Benim kendi hikâyem onun anlatt›klar›n›n tinden göbek ba¤›n› koparabilse. Yok sayma, reddetmek de bu kimli¤in hâlâ normallefle-
yaln›zd› ve ac› çekiyordu”, “Hiç kimse onun uza¤›na düflmüyordu belki, ama o kad›n›n afla¤›lama, üstünlük kurma, tecavüz etme, el medi¤ine iflaret eden tav›rlar. Ama ev içlerini
derdini sormad›.” Çocuklardan biri flöyle dertlerini önce torunu sahiplenebilmeliydi. koyma hikâyeleri ile beslenip ‘büyüyen’ her- nefessiz k›lan ‘üç maymun’luklarla hesaplafl-
diyor: “Bugün en ac› duydu¤um fley, baflta Babaanneden kendisine ac› an›lar, dede- kes evinde yaflananlar› dillendirse ve dedeleri- mak, konu Ermenilerle ilgili meseleler olun-
biz çocuklar› ve efli olmak üzere, hiç kimse- den ise mülkiyet miras kalm›flt›. Babaanne hi- nin yan›nda anneanne, teyze ve hatta ‘evlat’ ca, bu memlekette çok daha zor bir savafl. Ka-
nin onu anlamamas›, onu dinlememesi, kâyenin öznesi de¤il, bohças› bile olmayan bir bildiklerini ac›lar›yla birlikte sahiplense. Kefl- ra Kefen, inand›¤›m iyi niyeti ile bu savafla gi-
1920'li y›llarda Danimarkal› misyoner
onun an›lar›n›, ac›lar›n› paylaflmamas›yd›. ‘gelin’iydi. Dede evine d›flar›dan getirilmiflti ke, “Nenem Ermeni’ydi” diyebilen cumhur- riflmesine ra¤men hikâyesini, mücadelesini
Karen Yeppe’nin kurtard›¤› Ermeni kad›nlardan
Bu da içimdeki en büyük ac›, en büyük s›- biri (Ermeni Soyk›r›m Müzesi) babaanne. Kim bilir, belki de içinde yaflanan baflkanlar›, bakanlar› olsa bu memleketin. tamamlayamam›fl bir kitap.
z›d›r.” (s, 20). Annesinin “Mezar›m› da yap-
t›rmay›n, dümdüz olsun” dedi¤ini ve “Yafla-
m›m kara oldu. Ölürsem kefenim de kara
olsun” vasiyetiyle, kitaba da ad›n› veren ka-
ra bir kefenle gömüldü¤ünü anlat›yor.
Kitab›n sonuç bölümünün bafll›¤› ‘Er-
menilerle Kürtler Kardefl Gibiydiler’. Önce-
ki bölümlerde Ermeni-Kürt iliflkilerine dair
hiçbir söz söylemeyen yazar›n, kitab›n sonu-
nu söylefli yapt›¤› birine referans vererek
aniden bu bafll›¤a ba¤lamas›, kitab›n ak›fl›-
n›n beklenmedik bir noktada kesildi¤i hissi-
ni uyand›r›yor. Ermenileri kurtaran Kürtler,
Türkler ya da baflka halklardan insanlar el-
bette vard›. Ancak yazar›n yedi sayfal›k so-
nuç bölümünde aktard›¤› öykülerin gerek
dilindeki, gerekse içeri¤indeki yetersizlikle
vard›¤› noktan›n “Ermenilerle Kürtler kar-
defl gibiydiler” olmas› ve son olarak “Kürtler
Ermenileri niye öldürsünler ki?” gibi tart›fl-
mal› bir soruyu/duruflu ortaya koyup, bu
mesele üzerinde yeterince durmadan kitab›
bitirmesi, bence kitab›n önemli bir eksikli-
¤i.
Kimin hikâyesi?
Kara Kefen’i okurken, “Bu hikâyeleri nene-
lerinin ac›lar›n› görmemifl, duymam›fl, bil-
memifl torunlar okumal›” diye düflündüm.
‹nsan›n nenesinin, kendi ailesinin ac›s›n› bi-
lememesi, görememesi, dillendirememesi,
buna mecbur b›rak›lmas›, yaray› daha da
büyüten bir fley de¤il mi?
Bir defas›nda, bir arkadafl grubuyla lafl›-
yorduk. Gruptan biri, benim Ermeni oldu-
¤umu ö¤renince, ilk önce bana, belki de bir
yak›nl›k hamlesi olarak, babaannesinin de
Ermeni oldu¤unu ‘itiraf’ etti. Dedesinin sözü
geçen, güçlü, zalim bir a¤a oldu¤unu, 1915
mart 2009 mart 2009 15 AGOS kirk

Kurflunkalem
Fabrikas› (roman)
Soti Triantafyllou
çev. Fulya Koçak
Literatür Yay›nlar›,
346 s., 22 TL
Triantafyllou, Yu-
nanistan’da 1999’da
yay›mlanan bu ro-
man›nda, 1866-
1940 y›llar› aras›nda M›s›rl› Helen bir ailenin
üç kuflakl›k hikâyesini Kahire, Zürih, Berlin,
Sen Petersburg ve Atina gibi, bu 80 y›ll›k dö-
nemin çalkant›l› kentlerinde gezinerek anla-
t›yor.
Roman, iki temel hikâye etraf›nda örülü-
yor. ‹lki, liberal fikirleriyle, 19. yüzy›l Avru-
pas›’n›n modernleflme ak›m›na kap›lan Asi-
makis ailesi’nden, Afrika k›tas›n›n yat›r›m-
c›lar taraf›ndan keflfedilmeyi bekleyen alan-
lar›n› tan›maya çal›flan, baba-o¤ul iki mü-
hendisin hikâyesi. Roman›n kurgusunda
‘diyalog’u yaratan ana karakterlerden Nikos
Vangalis ise, karamsarl›k ile devrimci ro-
mantizm aras›nda gidip gelen ve bu faaliyet-
leri u¤runa bahsi geçen kentlerde yaflam›n›
sürdüren komünist bir ayd›nd›r. Romanda,
paralel yaflamlar›n bir araya gelmesiyle yüz-
y›l sonundaki fikir ak›mlar›n›, aile ve dost-
luk öyküleriyle kurgulan›yor ve yazar›n
kendi deyimiyle “bireyin Tarih karfl›s›ndaki
duruflu, siyasi fikirler ve toplumsal gerçek-
lik” eflli¤inde sunuluyor.
Sonuç olarak, bu roman iki dünya savafl›n-
dan, Avrupa’y› sarsan çeflitli olaylar eflli¤in-
de, Lenin, Troçki, Rosa Luxemburg ve Ma-
yakovski gibi kifliliklerin de boy gösterdi¤i,
ulafl›lamayan düfllerin, gerçekleflmeyen ha-
yallerin, hayal k›r›kl›klar›n›n, devrimin ve
devrimcilerin hikâyesi…
* Seçkincilik:
Eski Sinagog
Meydan›
(roman)
Öykü Didem
Ayd›n
‹letiflim Yay›nlar›,
421 s., 21,5 TL
2004 y›l›nda ‘Üç
Demokraside Dü-
flünce Özgürlü¤ü
ve Ceza Hukuku’ adl› monografisi Türki-
ye’de, ‘ABD ve Almanya’da Kin ve Nefret
Suçlar›’ adl› monografisi Almanya’da ya-
y›mlanan, ulusal ve uluslararas› ceza huku-
ku, düflünce özgürlü¤ü, kad›n haklar›, cin-
sel haklar ve çoçuk haklar› alanlar›nda çal›fl-
malar yürüten Öykü Didem Ayd›n, ayn› za-
manda, Kitap Çevirmenleri Meslek Birli-
¤i’nin kurucu üyelerinden. ‹lk roman›n›
2000 y›l›nda yazan ve flu s›ralar, paralel ola-
rak yazd›¤› Ben Nikolay Adl› Bir Kanifl, Sa-
hibem Gölgesi Olmayan Kad›n, Ortaklar,
K›rk Dönüm ve Elsa Niyego adl› dört roman
çal›flmas›n› daha yay›na haz›rlayan Ayd›n,
Eski Sinagog Meydan›’nda, Almanya’n›n
Köln ve Freiburg kentlerinde geçen bir hi-
kâye anlat›yor. Ayd›n, Uluslararas› Suç
Merkezi’nin güvenli koridorlar›ndan Al-
manya sokaklar›nda dedektifli¤e uzanan,
gerçekle kurmaca aras›nda, paralel iki aflk
hikâyesi anlat›rken flu sorulara da yan›t ar›-
yor: ‹nsanlar› bir arada tutan nedir? Konufl-
tu¤umuz diller ne anlatamaz? Kimli¤imizi
belirleyen nerede do¤du¤umuz mu, nerede
büyüdü¤ümüz mü?
AGOS kitap
Geçen ay›n kitaplar›
Çarfl›: Bir Baflka
Taraftarl›k
(spor, sosyoloji)
Sema Tu¤çe Dikici
Dipnot Yay›nlar›,
190 s., 12 TL
Kocaeli Üniversitesi
Siyaset Bilimi ve Ka-
mu Yönetimi Bölümü’ne yüksek lisans tezi
olarak sunulan bu çal›flmada, Befliktafl taraf-
tar camias›n›n önemli bir grubu olan Çarfl›
ele al›n›yor. Kitap, ‘Çarfl›, savafla karfl›’, ‘Çar-
fl›, küresel ›s›nmaya karfl›’, ‘Çarfl›, nükleer
santrallere karfl›’, ‘Çarfl›, tiyatro y›k›m›na kar-
fl›’, ‘Çarfl›, faili meçhullere karfl›’, ‘Çarfl›, ›rk-
ç›l›¤a karfl›’, ‘Çarfl›, teröre karfl›’, ‘Çarfl›, ço-
cuk pornosuna karfl›’, ‘Amerikan flahinlerine
karfl›’, ‘Çarfl› ya¤l› gürefle karfl›’, ‘Çarfl› Te-
kel’in özellefltirilmesine karfl›’, ‘Çarfl› bomba-
ya karfl›’, ‘Çarfl› hayvan itlaf›na karfl›’, ‘Çarfl›,
alay›na karfl›’ gibi sloganlar› ile tan›nan gru-
bun tarihini ve geliflim dinamiklerini inceli-
yor. Dikici’ye göre Çarfl› her konuda söyleye-
bilecek sözü olup, her fleye karfl› olabilendir.
Asilikle harmanlanm›fl bir sevginin tezahürü
olan Çarfl› ruhunu yeniden üreten taraftar
kitlesini di¤er gruplardan farkl› k›lan nokta
ise, Befliktafll› kimlikleriyle çevresel, kültürel,
siyasal ve sosyal mesajlar vermeleri, taraf ol-
malar› ve bu ba¤lamlarda oluflturduklar› son
derece yarat›c› tepkisel söylemleridir.
*
Kemalist
Modernleflme ve
Peyami Safa ve
Falih R›fk›
Atay’da
Halk›n ‹nflas›
(tarih, edebiyat)
Tezcan Durna
Dipnot Yay›nlar›,
245 s, 15 TL
Kemalist Modernleflme ve Seçkincilik, asl›nda
hâlâ günümüzde, Kemalist laik kanada iç-
kin oldu¤u söylenen bir siyasal stratejinin
Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda nas›l kurumsal
bir söylem haline geldi¤ini Peyami Safa ve
Falih R›fk› Atay gibi iki etkin entelektüel fi-
gürün dönem içerisindeki tüm metinleri te-
mel al›narak yap›lm›fl siyasal bir analizdir.
Dönem içerisinde Kemalist alt› okun en id-
dial› ilkesi olan halkç›l›¤› çözümleyerek seç-
kincili¤in izlerini sürmek kitab›n özgün ya-
n›n› oluflturuyor. Söylemde ‘halk›n inflas›’
kavramsallaflt›rmas›, halk kavram›n›n içinin
yazarlar›n metinlerinde nas›l dolduruldu¤u-
nu anlat›yor. Günümüzde solun baflar›s›zl›-
¤›, solun bir dönem Kemalist modernleflme
paradigmas›na ulusalc›l›k, antiemperyalizm,
halkç›l›k gibi söylemsel kanallardan eklem-
lendi¤i hat›rda tutulursa daha anlafl›l›r hale
gelir. Bu nedenle bu çal›flma, sol entelektüel-
ler ve Kemalist laik kanad›n halk› alg›lamas›
ve anlamas› aç›s›ndan ufuk aç›c› bir çal›flma
olarak duruyor. (…) Bu çal›flma halk›n ho-
mojen bir millet kategorisi içine yerlefltiril-
mesi yerine halk›n içinde yer bulan farkl› ve
tikel unsurlar› ile siyasal alana zenginlik ve
dinamizm kazand›rd›¤›n› da iddia ediyor.
(tan›t›m bülteninden)
16
Siyasal ‹slam
ve Liberalizm
(siyaset)
der. Ayflen Uysal
Yak›n Yay›nlar›,
254 s., 16 TL
Bu kitab›n plan›ndan
da aç›kça anlafl›labile-
ce¤i gibi, ‹slam bir din ama ayn› zamanda
bir toplumsal düzen olarak ele al›nmakta,
daha özelde de ‹slamc›l›k bir siyasal ak›m
olarak de¤erlendirme konusu yap›lmakta,
liberalizm ise bir yandan bir iktisadi sistem,
di¤er yandan da siyasal bir ideoloji olarak
kabul edilmektedir. Di¤er bir anlat›mla, li-
beralizm iki yönlü düflünülmektedir: Eko-
nomik liberalizm ve siyasal liberalizm. (…)
Elinizdeki kitap iki bölüm olarak tasarland›:
‹slam’›n daha çok ekonomik liberalizmle
ba¤lant›s›n› sorgulayan birinci bölüm ve ‹s-
lam’›n siyasal liberalizm ile ba¤lant›s›n› sor-
gulayan ikinci bölüm.Bu derleme ‹slam›n
bir yandan ekonomik liberalizm, dolay›s›yla
da küreselleflme ile iliflkisini masaya yat›r›r-
ken, di¤er yandan da demokrasi ile karma-
fl›k ba¤lar›n› tart›flma konusu yapmaktad›r.
Söz konusu iliflkileri, çeflitli ülkelerden ve
farkl› siyasal, toplumsal ve ekonomik alan-
lardan oldu¤u kadar, farkl› kuramsal pence-
relerden hareketle ortaya koymaktad›r. Bu
zenginlik ve çok boyutluluk, ayn› zamanda
konunun çetrefilli¤ini ve üzerinde uzlaflma-
n›n güçlü¤ü de gözler önüne sermektedir.
*
Do¤u Öyküleri
(roman)
Marguerite
Yourcenar
çev. Hür Yumer
Helikopter Yay›nlar›,
112 s., 15 TL
“Biz gençken bu ki-
tab› tekrar tekrar
okuduk. Baflucu ki-
tab›m›z yapt›k. Er-
nesto Saboto’nun Tünel’i, Italo Calvi-
no’nun Görünmez Kentler’i neyse, Do¤u
Öyküleri de oydu bizim için. Bir flölen.
Düzyaz› sevmeyen dostlar›m›z bile önünde
secdeye dururlard› bu kitab›n. Yourcenar,
efsanevi isim. Bu kitap, efsanevi bir kitap.
Nefî divan›n› Bulak bask›s›yla karfl›laflt›ran
ve fliir deyince, aç›yorum eskileri okuyorum
diyen en yak›n arkadafl›m, ad›n› vermeye-
yim, Do¤u Öyküleri deyince sadece mutlu-
luktan havalara uçard›. Tabii, çevirmenin
pay› büyüktü bu durumda. Hür Yumer,
okuyup okuyabilece¤imiz en güzel çeviriler-
den birini hediye etmiflti Türkçeye. Her-
hangi bir okur, mesela, ‘Wang-Fo Nas›l
Kurtuldu’ bafll›kl› ilk öyküyü okudu¤unda,
hakikaten selamlayacakt›r edebiyat›n gücü-
nü. Güzelin niye güzel oldu¤unu aç›kla-
makta zorlan›r›z genelde. Ben de anlata-
mazd›m eskiden bu kitab›n niye güzel oldu-
¤unu. fiimdi biliyorum: Yarat›c›l›¤›n, yeni
bir fley yapman›n yani poiesis’in en has ör-
ne¤i bu. Uzun müddet de afl›labilecek tür-
den de¤il. Güzel, bu. Tam da bu. Bafldön-
dürücü.” (tan›t›m bülteninden)
Bir Deliler Evinin
Yalan Yanl›fl
Anlat›lan K›sa
Tarihi (roman)
Ayfer Tunç
Can Yay›nlar›,
482 s., 26,5 TL
Sakl› adl› öyküsü ile
1989 Yunus Nadi
Öykü Arma¤an›’n›,
Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek
adl› an› kitab›yla 2003 Balkanika Ödülü’nü
alan Tunç, son roman› Bir Deliler Evinin
Yalan Yanl›fl Anlat›lan K›sa Tarihi’nde, ya-
k›n tarihimizin önemli bafll›klar›n›n kiflisel
hayatlar üzerine düflen etkilerine de¤iniyor
ve hayat›n içinde akl›n yerinin neresi oldu-
¤unu soruyor. Roman›n öyküsü, Karade-
niz’in küçük bir kentinde, denize penceresi
olmayan bir ak›l hastanesinde 2007 y›l›nda
geçiyor, ancak hastanenin kurulufl y›l› olan
1898’e kadar uzan›yor.
* yan› s›ra, resmî kaynaklardan, dönemin ko-
‹nsan
Co¤rafyas›
Atlas› (roman)
Almudena Grandes
çev. Muhittin
Kark›n
Kanat Kitap,
516 s., 24 TL
1998’de yay›mla-
nan ve Lulu ve Ka-
d›n Modeller’in ard›ndan, Grandes’in Türk-
çeye çevrilen üçüncü roman› olan ‹nsan
Co¤rafyas› Atlas›, di¤er birkaç roman› gibi,
filme çekilmiflti (2007; yön. Azucena Rod-
riguez). “Ana, Rosa, Marisa ve Fran, büyük
bir yay›n grubu bünyesinde, fasiküller ha-
linde yay›mlad›klar› ‹nsan Co¤rafyas› Atlas›
üzerinde çal›flmaktad›rlar. Her biri farkl›
görevlere, kifliliklere, geçmifllere sahiptir.
Ancak ortak bir noktalar› vard›r: Mesele is-
ter çocuk yapmak, ister yürümeyen bir bir-
likteli¤in gelece¤ini saptamak, isterse de ye-
ni bir aflka yelken açma cesaretini göstermek
olsun, dördü de hayatlar›n›n kritik bir evre-
sinde, kritik kararlar alman›n, kuflkular› ve
hayal k›r›kl›klar› ile yüzleflmenin efli¤inde-
dirler. Umutsuzlukla doludur bu süreç,
‘ama bazen ifller de¤iflir. ‹mkâns›z, inan›l-
maz gibi geliyor, ama bazen olur’.” (tan›t›m
bülteninden)
*
Arumi’nin
Rüzgârgülü
(roman)
Handan Öztürk
Do¤an Yay›nc›l›k,
248 s., 15 TL
Yönetmen ve yazar
Handan Öztürk,
bu roman›nda Me-
zopotamya’n›n
köklü bir kentinde, Do¤u ve Bat› kültürü
aras›nda s›k›flm›fl bir aileden gelen Mer-
yem’in, kendisine dayat›lan kültürel rolleri
karfl›s›na alarak ç›kt›¤› yolun hikâyesini an-
lat›yor. Geleneksel anal›k ve kad›nl›k rolle-
rini reddeden Meryem, Asya k›tas›n› boy-
dan boya kat ediyor. Bu yolculukta, kad›n-
l›¤›n›n ve cinselli¤inin ‘fark›na vararak’ yüz-
y›ll›k gelenekleri parçalarken, bir yandan da
dokunakl› ve ilginç kad›n öykülerine tan›k-
l›k ediyor.
mart 2009
Kan ve ‹nanç:
PKK ve Kürt
Hareketi
(siyaset)
Aliza Marcus
çev. Ayten Alkan
‹letiflim Yay›nlar›,
428 s., 22,50 TL
2007’de ABD’de
yay›mland›¤›nda
büyük ilgi gören
ve PKK konusunda bugüne dek yaz›lm›fl en
nesnel ve kapsaml› çal›flma olarak nitelenen
Kan ve ‹nanç, Aliza Marcus’un y›llara daya-
nan eme¤inin ürünü. PKK militanlar›yla
görüflen ilk Bat›l› gazetecilerden biri olan
Marcus, 1989’dan beri Güneydo¤u’daki ge-
liflmeler, Kürt sorunu ve PKK hareketi hak-
k›nda haberler yapm›fl, makaleler yazm›fl ve
hatta bunlardan biri dolay›s›yla yarg›lanm›fl
bir isim. Marcus’un eski PKK üyeleri, bölge
halk› ve süreci yak›ndan takip eden politika-
c›lar ve hukukçularla yapt›¤› röportajlar›n
mutanlar›n›n yazd›klar› metinlerden, köfle
yaz›lar›ndan ve gazete haberlerinden yarar-
lanarak ortaya ç›kard›¤› Kan ve ‹nanç, Tür-
kiye’de yepyeni bir tart›flma alan› açmaya
aday bir kitap. (tan›t›m bülteninden)
“Türkiye’deki Kürt sorununu anlayabilmek
için, PKK’y› tan›mak gerek. Örgüt Türki-
ye’deki Kürtler ve Kürt siyaseti üzerindeki
kontrolünü nas›l sürdürebildi? Genç erkek-
lerle kad›nlar› sivil hayatlar›ndan vazgeçip
Foto¤raf • Enif Yavuz
“V arl›¤›n kökeni harekettir. Hareket-
sizlik varl›¤›n içinde yer almaz, çün-
kü varl›k hareketsiz olamaz, olursa kayna¤›-
na yani H‹ÇL‹⁄E döner. ‹flte bu yüzden
dünyada ve ahirette yolculuk hiç bitmez.”
Buker Uzuner’in yeni kitab› Yolda’n›n giri-
flinde yer alan bu sözler, onun yolculuk fel-
sefesini okurlara anlatmak için, ‹bn-el Ara-
bî’nin Kitabü’l Efsâr adl› kitab›ndan al›nt›-
mart 2009
ba¤›ms›z bir devlet için savaflmak üzere da¤-
lara ç›kmaya yönelten ne? Kürtler, yoksul
olduklar› ve baflka bir seçenekleri bulunma-
d›¤›ndan m›, yoksa örgüte ve hedeflerine
tam manas›yla inand›klar›ndan m› PKK’ya
kat›l›yorlar? Bu sorular› yan›tlayabilmek
için, bizzat asilerle konuflmak laz›m. (…)
Peki, PKK de¤iflebilir mi? Kolay de¤il. Ni-
hai olarak bu, Türkiye devletinin y›llard›r
süren çat›flmay› sonland›rmak üzere ilk ad›-
m› atmas›yla söz konusu olabilir.” (yazar›n,
kitab›n Türkçe bask›s› içi yazd›¤› önsözden)
* fl› y›llar›nda Na-
Bir
Yafldönümü
Rüyas› (roman)
Erendiz Atasü
Everest
Yay›nlar›,
311 s., 15 TL
Sanat Edebiyat
‘81, Düflün,
Ça¤dafl Türk
Dili, Varl›k, Pa-
pirüs, Cumhuriyet Kitap, Saçak gibi dergiler-
de edebiyat sorunlar›, kitaplar, kad›n özgür-
lü¤ü, laik toplum ve Cumhuriyet devrimle-
ri üzerine deneme, inceleme ve makaleleri
yay›mlanan Atasü’nün son roman›, konusu-
nu yak›n tarihin kad›nl›k imgelerinden al›-
yor. Çal›kuflu’na yapt›¤› göndermeler arac›-
l›¤›yla kad›na dayat›lan rolleri ve bu roller-
den kurtulufl çabas›n› sorgulayan Atasü, Fe-
ride ve Kâmuran iliflkisini yeniden kurar-
Hayat ‘yolda’ ö¤renilir!
YEL‹Z KIZILARSLAN
lanm›fl. Uzuner’in Fas’tan, ‹spanya, Alman-
ya, Finlandiya, Japonya, Hawaii ve Kana-
da’ya uzanan yedi flehirlik gezisini anlatan
kitab›, bu yerlerin dillerini, insan hikâyeleri-
ni ve yemek kültürlerini de içeren, s›ra d›fl›
bir gezi rehberi olma özelli¤ini tafl›yor. ‹s-
tanbullu, gezgin bir yazar olan Uzuner’in
uçak, otobüs ve trenlerde geçen yolculuklar›
s›ras›nda dinledi¤i benzersiz öykülerden
oluflan kitapta, her öykünün sonunda, o ül-
keyle özdeflleflen yemeklerden birinin tarifi
de veriliyor.
“Seyahat bir zevk iflidir” diyen Uzuner,
bir edebiyat bursuyla gitti¤i New York’taki
sanat kolonisinde çal›fl›rken ‘seyahat içinde
seyahat’ ederek, Kanada’da yaflayan bir ar-
kadafl›n› ziyarete gider ve arkadafl›n›n kü-
tüphanesinde buldu¤u, Gabriel Garcia
Marquez’in On ‹ki Gezici Öykü adl› kita-
b›ndan çok etkilenir. Bu kitap, Yolda’y› ka-
leme almas›nda büyük etken olur. Montre-
al’den New York’a dönerken, trende, yeni
roman› için notlar tutarken, kendine özgü
bir seyahat kitab› yazmaya karar verir ve yol
öykülerini bir an önce okurlar›na aktarmak
için, notlar›n› tuttu¤u kitab› erteler.
Yazar, tan›mad›¤› insanlar›n öykülerin-
den oluflan Yolda’da, keflfetmek ya da icat
etmekten çok, yerleflik hazlara gönül koyma
fikrinden hareket eder. Tam da bu yüzden,
Türkiyeli bir yazar olarak, yurtd›fl›nda yafla-
yan göçmen Türkleri de¤il, ilk defa karfl›lafl-
17
ken, yak›n tarihimizin erkek imgesiyle de Güçler (roman)
hesaplafl›yor. Ursula K. Le Guin
* çev. Çi¤dem
Düflman›m›n Erkal ‹pek
Befli¤i (roman) Metis Yay›nlar›,
Sara Young 349 s., 22,5 TL
çev. Füsun
Talay Fantastik ve bilim-
Bilge Yay›nlar›, kurgu edebiyat›n ya-
366 s, 18,5 TL flayan en önemli isim-
lerinden Ursula K. Le Guin, ‘Bat› Sahili Y›l-
II. Dünya Sava- l›klar›’ adl› dizisinin üçüncü roman› olan
Güçler’le, 2008 Nebula En ‹yi Roman Ödü-
zilerin gelifltirdi- lü’nü ald›. Kitab›n anlat›c›s› olan Gavir, efen-
¤i, ‘Savafl Ço- dilerden ve kölelerden oluflan bir toplumda
cuklar›’ olarak yaflayan bir köledir. Gelece¤e dair olaylar› ‘ha-
da hat›rlanan Lebensborn projesi dahilinde t›rlama’ ve asla unutmama özelli¤ine sahip
özel olarak Aryan ›rktan seçilmifl erkek ve olan Gavir bu gücün yarar›ndan çok zarar›n›
kad›nlar›n çiftlefltirilmesinden do¤an ço- gömektedir. Gavir, köleli¤e do¤mufl ve bu
cuklar›n say›s› sadece Almanya’da 8 bindi. durumu hiç sorgulamam›fl, halinden mem-
Bu merkezler, ayn› zamanda, SS subaylar›n- nun yaflamakad›r. Bu durum, yaflad›¤›n evin
dan hamile kalan kad›nlar›n Führer için do- sahibi efendilerin küçük o¤lu bir köleyi öl-
¤um yapt›¤› yerlerdi. dürmesine kadar devam eder. Gavir bu ola-
Çocuk kitaplar› yazar› Sara Young, bu ro- yan sonra ç›kt›¤› yolculukta köleli¤i ve gücü
man›nda, s›¤›nd›¤› Hollandal› akrabalar›n›n sorgulamaya bafllar. Köleli¤in oldu¤u yerde
evinde kalarak Nazilerden kaçmaya çal›flan adalet olabilir mi? Güven ve sadakatin ihanet-
Yahudi bir kad›n›n, Cryla’n›n, ölüm kamp- le, itaatin zulümle sonuçland›¤› bir yerde sev-
lar›ndan kaçmak için Lebensborn evlerinde gi yaflayabilir mi? Kitaplardan korkulan bir
saklanmak zorunda kal›fl›n›n hikâyesini an- yerde bilgi bar›nabilir, yeni fikirler yeflerebilir
lat›yor. Cryla, Nazilerden daha fazla kaça- mi? Yasaklar ve engellerle dolu bir yerde insan
mayaca¤›n› anlay›nca, bir SS subay›ndan ‘kendisi’ olabilir mi? Henüz olmam›fl olaylar›
hamile kald›¤› için bir Lebensborn evine ya- ‘hat›rlama’ ve muazzam haf›zas› sayesinde bir
z›lmak zorunda kalan Hollandal› kuzeninin kere okudu¤unu asla unutmama ‘gücü’ne sa-
yerine geçer, yani ‘düflman›n›n befli¤inde’ hip olan ve kendisine ulaflmak, kendisi olabil-
saklanmaya çal›fl›r. mek için diyarlar aflan bir çocu¤un öyküsü..
taptaki hofl tariflerden bir örne¤i afla¤›da ve-
riyorum.
Japon çöp flifli: Kufli age
Japonlar›n orta direk yeme¤i olarak
30’dan fazla çeflidiyle pratik, ekonomik ve
çok lezzetli bir spesiyal olan taze at›flt›rmal›k
t›¤› ve muhtemelen bir Japon çöp flifli kufli
daha görüflemeyecek- age’ler, Japonya’da çok
popülerdir.
lerini bilmenin verdi¤i
Haz›rlan›fl›: Arzuya
rahatl›kla ona bütün
göre vejetaryenler için
s›rlar›n› ve hikâyelerini
çi¤ kabak, lahana,
açan yabanc›lar› yaz-
mantar brokoli, so¤an,
maya karar verir. Yedi
kuflkonmaz gibi sebze-
farkl› flehirde geçen ye-
ler veya klasik olarak
di gizemli öykünün
sosis, midye, karides,
yer ald›¤› Yolda’n›n en
ilginç hikâyesi, Uzu- kuflbafl› et, tavuk, kala-
ner’in, ünlü ‹spanyol mar, ahtapot gibi et ve
yazar Juan Goytisolo’yla deniz ürünleriyle haz›r-
yapt›¤› 15 dakikal›k lanan kufli age’ler ince
unutulmaz bir araba ince kesilip bambu çöp
yolculu¤unu konu al›- flifllere dizilir. Önce ga-
yor. leta ununa sonra yu-
murta, un ve su ile ha-
Buket Uzuner’in,
z›rlanan sosa bulanarak
yabanc› insanlar›n bi-
k›zg›n ya¤da k›zart›l›r. Alt›n gibi k›zaran çöp
linmeyen öyküleriyle, yabanc› co¤rafyalara
flifller, ya¤›n›n süzülmesi için peçetelere ko-
yapt›¤› yolculuklar›n öykülerinden oluflan
nulup üzerlerine birkaç damla limon damla-
Yolda, herkesi s›rt›na çantas›na al›p görmedi-
t›l›r. Kalamar sosu, ketçap-mayonez ya da so-
¤i yerlere yolculuk etmeye teflvik ediyor. Ya-
ya sosuna banarak yenilen çöp flifller, Japon-
zar, kitaptaki bölümlerin sonuna o ülkedeki
geleneksel bir yeme¤in tarifini koyma fikrini,
Marcel Proust’un ünlü Kay›p Zaman›n ‹zin-
ya’da kufli age barlar›nda Japonlar›n gelenek-
sel pirinç rak›s› sake ile servis edilse de bira
de adl› kitab›nda geçen madlen keklerin s›rr›- veya flarapla da iyi gider. Afiyet olsun!
na dayand›r›yor. Kokular gibi tatlar da an›la-
r›m›z› harekete geçirir, ve bir yolculuk an›s›- Buket Uzuner
n› benzersiz k›lmak için yap›lacak en iyi ifl, o Yolda
ülkenin esasl› bir yeme¤ini tatmakt›r. Yolcu- Turkuvaz Kitapç›l›k, fiubat 2009, 160 s.
luk yapma iste¤i uyand›r›r düflüncesiyle, ki-
AGOS kirk
 bir adams›n” diyerek aç›klay›c› bil- rak kullanm›fl, ve belli ki bir silah lan’d›r. S›rtlan yalan›n can yakaca-
o k u l ö n c e s i
Bir özgürlük atölyesi: ILGAR’IN
giler verdi bir süre... Neyse, bu dö-
nemi çabuk atlatt›k. Ard›ndan,
oyuncak tercihinde bafllad› erkek
oldu¤unu göstermeye. ‹lk önce bir
tasarlam›fl... “Bu ne?” diye sordum; ¤›na inanmaz, tavflanla dalga geçer,
“Silah” dedi. “Ne yap›yorsun bu ona güler. Tavflan da yalan›n nas›l
silahla?” Sadece “t›fl” yap›yormufl, can yakt›¤›n›, kalp k›rd›¤›n› kan›t-
atefl etmiyormufl, çünkü askerler lamak için, dostu anne sinekten

Uçan filler, pembe kurba¤alar K‹TAPLI⁄I oyuncak firmas›n›n eve gönderdi¤i

A ld›¤› sahne tasar›m› e¤itiminin ard›n-
dan, çocuk kitaplar› resimlemeye yöne-
len Sandra Albukrek-Sebban, Paris’teki atöl-
yesinde, çocuklar› bafltan sona bir kitab›n
yarat›l›fl öyküsüne davet ederek onlara bir
özgürlük alan› sunuyor.
Çocuklar, senelik olarak kaydolduklar› ve
haftada bir kez gittikleri bu atölyede, kendi
kitaplar›n› yarat›yorlar. Sevdikleri bir masal›
veya yaratt›klar› bir hikâyeyi resimleyip, ki-
tab›n tasar›m ve ciltleme aflamalar›n› da ken-
dileri gerçeklefltirerek, kendilerini ve ihtiyaç-
lar›n› ifade etme yollar›n› gelifltirdikleri bir
süreçten geçiyorlar. Sandra, çocuklara, fikir-
lerin dahi haz›r›n›n bulundu¤u, üretim ihti-
yac›n›n azald›¤› bir dünyada, yarat›c›l›k, ka-
rarl›l›k, yetebilirlik gibi birçok duygu duru-
munu yaflama f›rsat› sunuyor. 17-19 fiubat
tarihleri aras›nda, ‹stanbul Frans›z Kültür
Merkezi’nde bir atölye çal›flmas› düzenledi.
Sandra ile çal›flmalar› üzerine konufltuk.
• Çocuklar sizinle kitap yaratma süreci-
ne dahil oluyorlar; hatta her biri kendi
kitab›n› yarat›yor. Bu sürede ne gibi
yaflam becerileri ediniyorlar?
Öncelikle, kitab›n yap›m sürecini takip
edebiliyorlar. ‹lk kez yoktan var olan bir fleyin
evrelerini izlemenin, onu bizzat gerçeklefltir-
menin mutlulu¤unu yafl›yorlar. Bu sürecin
her aflamas›nda aktif görevdeler. E¤lenceli,
keyifli olman›n yan› s›ra zorlay›c› bir yolculuk
bu, çünkü konsantrasyon ve dayan›kl›l›k ge-
Sandra Albukrek-Sebban
1974’te ‹stanbul’da do¤du. 1994’te gitti¤i
Paris’te önce güzel sanatlar, ard›ndan da sah-
ne tasar›m› e¤itimi ald›. Bir süre tiyatro, si-
nema ve dans için dekorlar tasarlad›ktan
sonra çocuk kitaplar›na yöneldi. Paris’te,
2003 y›l›nda kurdu¤u L’Atelier des lutins ad-
l› atölyede, çocuklara kitap yaratma serüven-
lerinde rehberlik etmeye devam ediyor.
Yay›mlanm›fl kitaplar›: L’Atelier des lutins
(Yarat›c› Afacanlar Atölyesi, 2006); Contes
judéo-espagnols: La mariée de sucre et de miel
(Judeo-Espanyol Masallar›: fieker ve Bal Ge-
lini, 2007); Abécédaire: La cuisine des anima-
ux farfelus (ABCD: fiakac› Hayvanlar›n
Mutfa¤›, 2007); Contes turcs: Dans la nuit
des temps (Türk masallar›: Zaman Zaman
‹çinde, 2008)
SAREM KÜLEGEÇ
‹stanbul’daki atölye çal›flmas›na kat›lan çocuklardan Kris’in çizdi¤i bir resim
rektiriyor. Bu süreçte çocu¤un zorluklarla
karfl›laflt›¤›, h›z›n›n kesildi¤i zamanlar olabili-
yor. Baflaramama korkusundan kaynaklanan
blokajlar, çocu¤un geçici olarak duraklamas›-
na sebep olabiliyor. ‹flte o noktalarda, zorlu-
¤un üstesinden gelmesi için çocu¤a yard›mc›
oluyorum. Çocuklar, bu süreçte, insan›n sev-
di¤i bir fleyi yaparken de konsantre olmas› ve
çaba göstermesi gerekti¤ini anl›yor.
• Bu süreç boyunca çocuklar›n kendile-
rini ifade edebilmeleri için yeni bir ka-
nal açt›¤›n›z› söyleyebilir miyiz? Asla
reddedilmedikleri ve iyi, kötü, güçlü,
zay›f tüm hislerini ak›t›p ifade edebile-
cekleri bir kanal…
Evet. Benim gayem, çocuklar›n yarat›c›-
l›klar›n›n bilincine varmalar› ve bunu, res-
min d›fl›ndaki alanlarda da, ihtiyaç duydukça
kullanabilmeleri ve bu çal›flman›n bir süreç
oldu¤unu anlamalar›. Yarat›c›l›k ve resim, za-
man geçtikçe geliflen, de¤iflen ve çocukla bü-
yüyen bir kanald›r. Dokuz senedir kesintisiz
atölye çal›flmas›na devam eden çocuklar var;
onlar›n bu kanal› keflfedip benimsemifl ol-
duklar›n› rahatl›kla söyleyebilirim.
Ayr›ca, bir çocu¤un, atölyeye hoplaya
z›playa gelip “Ben burada istersem uçan fil,
istersem pembe kurba¤a çizebilirim” diye-
bilmesi, baz› çocuklar›n, her sabah uyand›k-
lar›nda, annelerine “Bugün atölye günü
mü?” diye sormalar› beni mutlu ediyor.
• Çocuklar›n yapt›¤›, iki pencereli, iki
katl› evi, ‘m’ harfi seklindeki kufllar›,
bulut, günefl ve fondaki çift da¤lar› ile
ayn› kompozisyonlu resimleri nas›l de-
¤erlendiriyorsunuz?
Modellere ve kal›plara karfl›y›m. Befl ya-
fl›nda benimle çal›flmaya bafllayan ve yarat›-
c›l›¤› gayet genifl olan bir çocuk bile, devre-
ye giren ‘mant›¤›’, yan›lmama kayg›s› ve ci-
var telkinlerden dolay›, sekiz yafl›na geldi-
¤inde bazen kal›ba girmifl olabiliyor. Benim
amac›m, çocu¤u bu kal›plardan ar›nd›rmak.
Çok rahat çizen bir çocuk, bir sonraki hafta
okulda gördü¤ü, kal›plaflm›fl, kare fleklinde
bir ev çizebilir. Bunu gördü¤ümde hemen
tepki vermiyorum. Bitirmesini bekliyorum,
sonra, “Çok güzel, flimdi baflka bir tane çi-
zebilirsin” diyerek çocu¤u o kal›ptan uzak-
laflt›rmaya çal›fl›yorum. “Okulda öyle yapa-
bilirsin ama burada istersen pembe bir deniz
bile çizebilirsin!” diyorum.
• Bu anlamda, atölyeniz bir özgürlük
alan›…
Evet, ve böyle kalmas› için hem çocukla-
ra yaklafl›m›ma hem de çocuklar›n aralar›n-
daki iletiflime dikkat ediyorum. Biri di¤eri-
nin resmini be¤enmedi¤ini ifade etti¤inde,
ben resmin güzel oldu¤unu söyleyerek, her
çizgiyi, rengi ve çabay› destekliyorum. Be-
nim bu tavr›m›, zamanla çocuklar da, adeta
yaz›l› olmayan bir kural gibi benimsiyorlar.
Bu flekilde birbirlerine yaklafl›mlar› konu-
sunda bir yenilik ve kabul anlay›fl› sa¤l›yo-
rum. Bu da atölyemizi özgür k›l›yor.
• Tüm bu yarat›m sürecini, teknik bilgi-
lerle birlikte anlatt›¤›n›z L’Atelier des
lutins (Afacanlar›n Atölyesi) ad›nda bir
kitab›n›z var. Bu kitab›n hikâyesi nedir?
Bir yay›nevinin editörü, atölyeme gele-
rek, bana bir tablonun nas›l kopya edilebile-
ce¤ine dair teknik bir kitap haz›rlamam›
teklif etmiflti. Ben hayatta böyle bir kitap
yazamayaca¤›m›, çünkü yapt›¤›m›n bunun
tam tersi bir ifl oldu¤unu söyledim. Bir bu-
çuk saat atölyemde kal›p çal›flmam› izleyen
editör, “Tamam, sen burada ne yap›yorsan
tam da onu anlatan bir kitap yaz” dedi.
‹çinde bir kitab›n yarat›l›fl›n›n tüm evreleri-
nin oldu¤u bu kitap, böylelikle ortaya ç›kt›.
• Yafllar› 5 ile 17 aras›nda de¤iflen ço-
cuklarla atölyenizde bir çal›flma sürdü-
rüyorsunuz. Çocuklar›n geliflimsel ev-
releri çal›flman›za nas›l yans›yor?
Resim sadece e¤lence de¤il, bir ifade flek-
lidir. 5-6 yafllar, çocuklar›n en yarat›c› oldu-
¤u y›llar. Okul ça¤›na geldikçe bu yarat›c›l›k
yerini mükemmeliyete b›rak›yor. Ben çal›fl-
ma boyunca çocuklar›n o spontan hallerinin
kaybolmamas›na özen gösteriyorum. Asla
kal›plarla çal›flm›yorum. 5 yafl›ndaki bir ço-
cuk a¤ac› nas›l istiyorsa öyle çizsin... Benim
onda düzeltecek bir fleyim olamaz, tersine
ondan ö¤reneceklerim vard›r. Çocu¤un, ge-
liflimi süresince o bak›fl› kaybetmemesini is-
tiyorum. Sonuçta resim bir görme, bir alg›-
lama ifli. Küçük bir çocuk henüz insan›n
boynunu göremiyorsa, ona vücudun bu par-
ças›n› da çizmesi gerekti¤ini söyleyemem.
Zaman› gelince, kendili¤inden detaylar› gö-
recektir zaten. Ancak, geliflimsel olarak, göl-
geyi, derinli¤i fark etti¤i anda bunu en iyi fle-
kilde gerçeklefltirebilmesi için tüm tekni¤i
ona sunar›m. Çocu¤un geliflimine göre, ol-
du¤u yere göre, ona yeni bilgiler veririm.
• Geleneksel e¤itim sisteminin çal›flma-
n›z› sabote etti¤i noktalar var m›?
Çocuklar kitaplar› resimledikten sonra
yaz›lar›n› yaz›yorlar. Yaz› yazd›klar› zaman
istedikleri kadar imla hatas› yapabilirler...
Çocu¤a “Buras› okul de¤il, istedi¤in gibi
yaz” diyorum ki, ak›c›l›k kaybolmas›n. Ço-
cuk masal›n› yaratmaya bafllad›¤› anda “Bu
nas›l yaz›l›yordu?” siye düflünürse, yarat›c›l›-
¤›n yüzde ellisi yok olur. Dolay›s›yla, ben
çocuklar› bu konuda tamamen rahat b›rak›-
yorum. Ayr›ca bu imla hatalar›, çocu¤un,
on sekiz yafl›na geldi¤inde gülerek bakaca¤›
bir hat›ra belgesi olacakt›r. Baz› anne- baba-
lar teker teker imla hatalar›n› düzeltmeye
kalk›fl›yorlar. Bense çocu¤a “‹stersen imla
hatlar›n› düzeltebilirim, istersen b›rakal›m”
diyerek, seçimi ona b›rak›yorum. Onlar da
kendilerini rahat hissediyorlar, ço¤u zaman
“Böyle b›rakal›m” diyorlar.
Kitab›n, çocu¤un o yafl›ndaki tüm duygu
durumunu, geliflimini, akademik baflar›s›n›,
yapabildikleri ve yapamad›klar›yla gösteren
bir belge, bir çocukluk foto¤raf› oldu¤unu
söyleyebiliriz o halde.
• Günümüzde, sanat ve oyun, pedagog-
lar›n s›kça baflvurdu¤u yöntemler. Bu
anlamda çal›flmalar›n›z›n bir terapi ni-
teli¤i de tafl›d›¤› söylenebilir mi?
Öncelikle foto¤raf konusunda size kat›l›-
yorum. Bu, kendini oldu¤u gibi kabul et-
mek gibi bir fley, kendini yarg›lamadan…
Di¤er yandan, iyilefltirici olmak gibi bir id-
diam veya amac›m olmasa da, yapt›¤›m›z
iflin çocuklar›n psikolojisine iyi geldi¤ini
düflünüyorum. Mesela çocuklar istedikleri
bir hikâye üzerinde çal›flabiliyorlar. Bu esna-
da resimlemek üzere seçtikleri, bildi¤imiz
peri masallar›, asl›nda kendi içsel çat›flmala-
r›n› yans›tabiliyor. Her masal›n gizli mesaj-
lar› var. Çocuk bunu aç›kça dile getiremese
de (ki getirmemesi sa¤l›kl›d›r) mesajlar› sez-
gi yoluyla alg›lar. Tüm bir sene, seçilen bu
masal üzerinde çal›fl›yor; bir yandan, hoflu-
na gitti¤i için s›k›lm›yor, bir yandan da bu
konu ile u¤rafl›p meflgul oldu¤u için iç çat›fl-
malar›n›n üstesinden gelmesi kolaylafl›yor.
• Bafllarken, çocuklar›n bu süreçten na-
s›l faydaland›¤›n› sormufltum. Peki, siz
nas›l faydalan›yorsunuz?
Ben onlarla ö¤reniyorum. Bana ‘ö¤ret-
men’ demelerini istemiyorum. Kendimi bir
nevi rehber olarak görüyorum. Çocuklara
“Ben sizden ö¤reniyorum” dedi¤imde flafl›-
r›yorlar. Atölyemde çocuklar›n yarat›c›l›¤›-
na, spontanl›¤›na, sadeli¤ine, do¤all›¤›na,
içtenli¤ine flahit olmak beni duyguland›r›-
yor. Buras› ayn› zamanda kendi özgürlük
alan›m. Ve bu alanda çocuklarla yol ald›¤›m
için kendimi flok flansl› hissediyorum.
katalogda gördü¤ü bir nevresimi
“Anne yata¤›m› arabaya dönüfltü-
relim mi?” diyerek istedi, sonra bir
YA⁄MUR BATTAL
bakt›m ki arabalarla, inflaat oyun-
caklar›yla, tamirat iflleriyle ilgilen-
miklerin alt›nda ne oldu¤unu gö- meye bafllad›.
I lgar’› krefle göndermeye karar
verdi¤imde, belki de daha sonra
soraca¤›, cinsel geliflim, kad›nlarla
rüyoruz. Bafllang›çta, k›z ve erkek Bir gün mutfakta bir fleyler pifli-
çocuklar aras›ndaki yap›sal farkl›- riyordum. Ilgar yan›ma geldi, çek-
erkekler aras›nda farkl›l›klarla ilgili l›klar› gösteren bir
sorulardan kaç›nmak için, ona in- çizim de var. Tabii,
san vücudunu anlatan bir kitap al- benim merakl› o¤-
d›m. Bir yumurta hücresinin döl- lum “Anne, bu k›z›n
lenmesinden bafllayarak, bebe¤in pipisi nerede?” diye
do¤umunu ve insan vücudunun sorarak bafllad› kita-
özelliklerini anlat›yor. Aileden ge- ba. Dilim döndü-
len genler nedeniyle insanlar›n ¤ünce anlatt›m. Fa-
farkl› göz, deri ve saç renklerine sa- kat ya kafas›nda
hip oldu¤unu, çok güzel resimler oturtamad›¤›ndan,
eflli¤inde aç›klan›yor kitapta. Vü- ya da konuyu pekifl-
Vücudumuz
cut, katmanlar halinde, sayfalara tirmek için, çevre-
Mars›k Yay›nc›l›k,
çizilmifl; sayfalar› çevirdikçe deri- sindekilere “Sen bir
May›s 2004, 35 s.
nin alt›nda, kaslar›n alt›nda, ke- k›zs›n” ya da “Sen
Prenses Sophie Audouin-Mamikonian, yaratt›¤› Tara Duncan karakteriyle, Fransa’da en çok okunan yazarlar aras›nda
Prenses Sophie sihirli bir dünyan›n kap›lar›n› açt›
S‹B‹L ÇEKMEN
ald›¤›n› düflünen Sophie Audouin-Mami-
konian’la Ermeni kimli¤i, yazarl›k kariyeri
ve Tara serüveni üzerine söylefltik.
• Kendinizden ve yazmaya nas›l bafllad›-
¤›n›zdan söz eder misiniz?
24 A¤ustos 1961’de, Saint Jean de
Luz’da do¤dum. Annemle babam›n ayr›l-
mas›ndan sonra, Georgette Paul takma
ad›yla heyecanl› aflk hikâyeleri yazan büyü-
kannem Catherine ve edebiyatç› dedem Pi-
erre taraf›ndan büyütüldüm. Dedem bana,
6 ayl›kken bile Alexandre Dumas, Victor
Hugo, Corneille ve Moliere okurmufl.
Annem ilgimi hep Voltaire, Rousseau,
Descartes üstüne çekmeye çal›flt› fakat ben
Asimov, Tolkien ve Homeros’u seviyor-
dum. 12 yafl›nda, apandis problemi yüzün-
den bir süre yatakta kalmam gerekti ve bu
dönemde yazmaya bafllad›m; bir daha da
F ransa’da bundan birkaç y›l önce esmeye
bafllayan Tara Duncan f›rt›nas›, yay›m-
lanan her yeni kitapla daha da büyüyor. Es-
kalemi elimden hiç b›rakmad›m. Chantecla-
ir le petit phénix d’or (Küçük Alt›n Anka
Kuflu Chanteclair) adl› ilk kitab›mda, ailesi
prili, biraz sakar, ak›l almaz sihirli güçleri
ve kabilesi gümüfl olan alt›n bir Anka kuflu-
olan, ama bazen onlar› kontrol etmekte zor-
lanan Tara’tylanhnem T’al Barmi Ab Santa nun hikâyesini anlatt›m. Alexander Du-
Ab Maru T’al Duncan’›n, 12 yafl›nda sihir mas’y› keflfetmemle ise, kitaplar›m, tarihsel
yapabildi¤ini keflfetmesiyle bafllayan dekalo- olaylarla zenginleflti ve jeopolitik ilgimi çek-
jinin (10 kitapl›k serinin) 6. kitab›, geçti¤i- meye bafllad›. Yüksek e¤itimimi, Diplomasi
miz Ekim ay›nda, Tara hayranlar›n›n kü- ve Strateji bölümünde tamamlad›m çünkü
tüphanelerindeki yerini ald›. elçi olmak istiyordum. Fakat evlendim; ön-
Kitab›n yazar›, Prenses Sophie Audouin- ce ev kad›n›, daha sonra anne, sonunda da
Mamikonian, anneannesinin taraf›ndan, yazar oldum.
‘Ermenistan taht›’n›n vârislerinden biri. Ai- • Ermeni kimli¤inizi nas›l tan›ml›yorsu-
lesinde, aralar›nda büyük büyük amcas› nuz?
Tristan Bernard, amcas› Francis Veber (Le Ben Ermeni as›ll› bir Frans›z’›m. Ama
dîner des cons), dedesi Pierre Gilles Veber Frans›zca, ‹ngilizce ve biraz Rusça konufla-
(Fanfan la Tulipe) ve anneannesi Catherine bilmeme ra¤men Ermenice konuflam›yo-
Veber’in (Neige, Mademoiselle Fanny) de rum. Fransa’da ‘Ermeni’ kelimesi, ‘çok ça-
bulundu¤u toplam 15 kifli yazar. Yazarl›k l›flkan’la eflde¤erdir. San›r›m buna iyi bir ör-
yetene¤ini ve mizah duygusunu ailesinden nek teflkil ediyorum, çünkü birçok yazar›n
S
atefl edermifl...
***
eçim vaatlerinin bi-
ninin bir para oldu-
yard›m ister.
S›rtlan dersini
fena al›r, yala-
n›n ne kadar
¤u, bu vaatlerin pek ço- kötü bir fley ol-
¤unun gerçekleflmeye- du¤unu ö¤renir
ce¤inin hem vaatte bu-
lunan aday hem de kar-
kitab›n sonun-
da.
fl› taraf seçmen için afli- Kitapta yer
meceden tirbuflo-
kâr oldu¤u, dolay›s›yla Paco Livan alan, sürrealist
nu ald›, krema Can›n› En Çok Ne Yakar?
“Ne koparsam kârd›r” üslubu ça¤r›flt›-
pompas›n›n uçla- çev. Esin Üngör
mant›¤›n›n al›p yürü- resimleyen: Roger Olmos ran resimlerden
r›ndan birini se-
dü¤ü bu dönemde bah- Redhouse Kidz, Ekim 2006, 32 s. söz etmeden
çip götürdü. Bir
setmek istedi¤im kitap, geçmeyelim. Il-
süre sesini duy-
“Can›n› en çok ne yakar?” sorusu- gar en çok s›rtlan›n k›r›k kalpli res-
mad›m; kendi
na yan›t ar›yor. mini seviyor. Her seferinde “Anne
kendine oynuyor
Tavflan ve s›rtlan bal›k avlamaya bak, tavflan yalan atm›fl, s›rtlan›n
diye mutluydum.
giderler. Sohbet s›ras›nda tavflan kalbini k›rm›fl” diyor. Hele s›rtla-
Sonra bakt›m, tir-
s›rtlana sorar bu soruyu: “Can›n› n›n tavflana güldü¤ü resimde, s›rt-
buflona krema
en çok ne yakar?” Birkaç tahmin- lan›n a¤z›ndan ç›kan kahkahan›n
pompas›n›n ucu-
den sonra s›rtlan s›k›l›r ve tavflana tavflan›n kocaman kulaklar›na dol-
nu takm›fl, burgu
k›sm›n› tetik ola- sorunun yan›t›n› sorar. Yan›t, ‘ya- mas›, çok farkl› ve güzel çizilmifl.
aksine, günde yaklafl›k 15 saat çal›fl›yorum. ya’n›n Hayaletleri) adl› yedinci kitab› yaz›-
• Tara’y› 80’li y›llar›n sonunda yazd›n›z yorum. Kitab›n yaz›m›n› bitirir bitirmez
ama kitab›n bas›m› uzun y›llar sonra Tara Duncan’›n ilk filminin senaryosu üze-
gerçekleflti… rine çal›flaca¤›m.Bir sinema uyarlamas› pro-
‘AutreMonde’u (Di¤erDünya) yaratmaya jemiz var. Prodüktörüm sene sonuna kadar
ve Tara’n›n serüvenlerini yazmaya 1987’de, senaryoyu bitirmemi bekliyor.
k›z›m Diane’›n do¤umundan sonra baflla- • Tara Duncan kitaplar›n›n arkas›nda
d›m. Shakespeare’in ‘Bir Yaz Gecesi Rüya- “di¤erleri gibi olmayan bir cad›”*
s›’ndaki elflerden ve sihirli yarat›klardan et- aç›klamas› kullan›l›yor. Tara’y› di¤er-
kilenerek Di¤erDünya’y›, bu dünyan›n bit- lerinden farkl› k›lan nedir?
ki örtüsünü, orada yaflayan hayvanlar›, halk- Sihri kullanmay› reddetmesi san›r›m.
lar› ve son olarak kitab›n as›l kahramanlar›- Di¤erlerinin aksine, o sihri kullanmay› sev-
n› yaratt›m. Kitab›n yaz›m›n› 1990’da, kü- miyor. Sihir, biraz da sakarl›¤› nedeniyle,
çük k›z›m Marine’in do¤umundan hemen bafl›n›n sürekli belaya girmesine yol aç›yor.
sonra bitirdim. • Bu tür kitaplarda güç, cesaret ve buna
Fransa’da fantastik hikâyeler o dönemde ba¤l› olarak gelen baflar› daha çok er-
revaçta de¤ildi, ve yazd›¤›m kitap 1000 say- kekler üzerinden tan›mlan›rken, siz,
fal›kt›. Bu yüzden hiçbir yay›nevi kitab› bas- Tara ad›nda bir genç k›z kahraman ya-
may› kabul etmedi. Editörler bana “Sihir
hiçbir zaman ifle yaramayacak, ve kitab›n›z
çok kal›n” dediler.
ratmay› seçtiniz…
Ben bir kad›n›m ve Tara’y› 25 yafl›mday-
ken yazmaya bafllad›m. Kendimi onun yeri-
Daha sonra Harry Potter geldi. 2003 y›-
l›nda, kocam ve k›zlar›m›n önerisi üzerine,
ne koydum, onun yerinde oldu¤umu hayal
ettim hep. Bu yüzden, Tara bir erkek ola-
kitab›m› editörlere tekrar yollad›m. ‹lk iki mazd›. Ama e¤er onu çok seven erkek arka-
kitap, Les sortceliers (Cad›lar*) ve Le livre in- dafllar› olmasayd›, flu ana kadar (yani serinin
terdit (Yasak Kitap) Seuil Yay›nc›l›k taraf›n- 6. kitab›na kadar) çoktan ölmüfl ya da ‘kötü
dan bas›ld›. Tara baflar›s› uluslararas› plat- tarafa geçmifl’ olurdu. Kahraman›n erkek ya
forma yay›l›nca, Le sceptre maudit’den (La- da genç k›z olmas› önemli de¤il; önemli
netli Hükümdarl›k Asas›) itibaren, kitapla- olan cesaret, istek ve tabii ki mizah.
r›m›n bas›m›n› Flammarion Yay›nc›l›k üst-
• Tara Duncan’›n yak›n zamanda Erme-
lendi.
nice ya da Türkçeye çevrilmesi söz ko-
• Tara hangi dillere çevrildi? fiu ana ka- nusu mu?
dar toplam kaç kitap sat›ld›?
fiimdilik ne yaz›k ki bu konuda bir çal›fl-
Japoncadan Çinceye, Almancadan Rus-
ma yap›lm›yor.
çaya kadar, toplam 14 dile çevrildi. Ve 7
milyonun üstünde sat›ld›. * Mamikonian, Tara Duncan kitaplar›nda, Frans›zca-
da ‘cad›’ kelimesine karfl›l›k gelen ‘sorcier’ kelimesi ye-
• Bir sonraki kitap ne zaman ç›kacak?
rine, ‘sort’ (büyü) ve ‘lier’ (ba¤lamak) kelimelerinden
fiu anda, Ekim 2009’da piyasaya ç›kacak, oluflan ve ‘büyüleri birbirine ba¤layan’ anlam›na gelen
Les fantômes d’AutreMonde (Di¤erDün- ‘sortcelier’ kelimesini kullan›yor.

AGOS kitap 18 mart 2009 mart 2009 19 AGOS kirk

 Bedenimiz bizimdir!
Aylin Dikmen Özarslan
K›rm›z› Kar:
Toplumsal ve Kültürel Aç›dan Ayhali
Ba¤lam Yay›nlar›, Temmuz 2004, 335 s.
T ürkiye’de birbirinden farkl› feminist
gruplar›n kulland›¤› ortak bir slogan
vard›r: “Bedenimiz bizimdir.” Özellikle
1980’lerin sonunda popülerleflen bu slogan,
kad›n hareketinin varolufl nedenini çok aç›k
bir flekilde ifade eder: Kad›n kendi bedeni-
nin sahibi de¤ildir. Kad›n›n ataerkil top-
lumda yüz yüze kald›¤› toplumsal adaletsiz-
lik, bekâret tabusu, namus, töre cinayeti,
cinsel taciz gibi tüm sorunlar›n temelinde,
onun kendi bedenine sahip olmad›¤› gerçe-
¤i yatar. Kad›n›n, evleninceye kadar ailesi-
nin denetiminde olan bedeni, evlilikle koca-
s›na geçer, hatta kendi do¤urdu¤u erkek ço-
cuk bile büyüdü¤ünde bu bedenin sahiple-
rinden biri olur. Kad›n, bedeninin ‘as›l sa-
hiplerinin’ belirledi¤i kurallar ve k›s›tlama-
lar alt›nda, bedenine yabanc›laflarak yafla-
mak zorunda kal›r. Bedeni ile ilgili her ko-
nu, toplumsal ve kolektif bir meseledir.
Hatta en basit fizyolojik ifllevler bile tabula-
ra maruz kal›r.
Bu durumun en basit yans›mas›, her ka-
d›n›n ergenlikle birlikte yaflamaya bafllad›¤›
ve kad›n üretkenli¤inin göstergesi olan ay-
bafl› kanamas›n›n (menstruasyon) alg›lan›fl›-
d›r. Tarih boyunca farkl› kültürlerde âdet
dönemindeki kad›n toplumsal yaflamda çok
say›da k›s›tlama ve yasaklama ile karfl› karfl›-
ya kalm›fl, sosyal anlamda damgalanm›fl ve
d›fllanm›flt›r. Bu konudaki tabular›n yayg›n-
l›¤› Bat›’da konunun sosyal ve antropolojik
çal›flmalarda çokça ifllenmesine neden ol-
mufltur. Ancak Türkiye’de genel olarak ka-
d›n bedeni, özel olarak da ayhaliyle ilgili
sosyolojik ve antropolojik çal›flmalar›n say›-
s› oldukça s›n›rl›d›r. Aylin Dikmen Özars-
lan’›n K›rm›z› Kar: Toplumsal ve Kültürel
Aç›dan Ayhali bafll›kl› kitab›, Türkiye’de bu
konuda yap›lan az say›daki çal›flmadan biri
oldu¤u için dikkat çekici. Dikmen, ayhali-
AGOS kitap
TÜLAY A. KILIÇDA⁄I
nin toplumsal yönlerini incelemenin yararl›
oldu¤unu, çünkü kad›n›n bunu nas›l an-
lamland›rd›¤›, nas›l yaflad›¤›n›n, çevresi ta-
raf›ndan nas›l alg›land›¤›n›n ve ne gibi dav-
ran›fllara maruz kald›¤›n›n, büyük oranda
sosyal ve kültürel olarak belirlendi¤ini söy-
lüyor.
Kitab›n ilk bölümü tarih öncesi dönem-
de ayhalinin nedeni ile ilgili söylencelerle
bafllay›p, farkl› toplumlardaki kültürel yan-
s›malar›na iliflkin antropolojik çal›flmalar-
dan örneklerle devam ediyor. Oldukça ay-
r›nt›l› ve zengin bir literatür taramas›n›n ya-
p›ld›¤› bu bölümde, ilginç oldu¤u kadar ko-
nunun önemine de iflaret eden bilgilere yer
veriliyor. Dikmen, ilkel insan›n, görünürde
hiçbir neden yokken kad›n›n bedeninden
her ay düzenli kan gelmesini ve bunun ka-
d›na zarar vermemesini anlamland›ramad›-
¤›, bu nedenle korku duyulan bir olgu ola-
rak alg›lad›¤›na dikkat çekiyor. ‹lkel insan
duydu¤u bu korku nedeniyle kad›n›n âdet
döneminde do¤aüstü güçlere sahip oldu¤u-
na inanm›fl, onun tehlikeli ve kirli oldu¤u-
nu düflünmüfl. ‹nsanlar tarih boyunca bu
gizemli olay› aç›klamaya çal›flm›fllar; her
aç›klama ile kad›nlara yönelik yeni k›s›tla-
malar ve yapt›r›mlar ortaya ç›km›fl. Sonuç
olarak kirli, tehlikeli ve korku
uyand›ran bu fizyolojik
olay, kad›n› toplumsal
yaflamdan uzaklafl-
t›rmak ve erke¤e
ba¤›ml› hale
getirmek
için kulla-
n›lm›fl.
Bir-
çok kül-
türde,
ilk âdet
kanamas›
(menarfl)
ile birlikte,
k›z çocuklar›
için, kad›nla-
r›n toplumda fark-
l› bir yeri oldu¤u ile il-
gili uyar›lar içeren ritüeller yap›l›-
yor. Gruptan uzak tutulma,
topra¤a basmama, yiye-
ceklere dokunmama ve
güneflten uzak tutulma,
çeflitli kültürlerde rastla-
nan benzer ritüeller. Kültür-
den kültüre farkl›l›k gösteren ise,
ritüellerdeki detaylar. Mesela, ‹n-
giliz Klolombiyas›’nda bir K›z›lderili
kabilesi, ergenli¤e giren genç k›zlar› üç-dört
y›l boyunca yerleflim yerinden uzakta bir
kulübede inzivada tutarken, Alaska’da bir
kabile, bir y›l boyunca ateflten uzak, hareket
etmeden, küçük bir hava deli¤i d›fl›nda ta-
mamen kapat›lm›fl olan ufac›k bir kulübeye
kapat›yor. Do¤u Afrika’da, kad›n, âdet dö-
nemi boyunca kocas›ndan ayr› yatakta yat›-
yor, çünkü kad›n›n nefesinin erke¤i zay›fla-
20
t›p güçten düflürece¤ine inan›l›yor. Bu tarz
k›s›tlamalar sadece basit toplumlarda görül-
müyor; Avrupa’da da benzer inan›fllara rast-
lamak mümkün. Mesela Aristo, âdet gören
kad›n›n bir bak›fl›n›n aynadaki s›rr› ç›kara-
ca¤›n› ve bu aynaya bakan› büyüleyece¤ini
ileri sürüyor. En eski ansiklopedi olarak bi-
linen Pliny’nin Do¤al Tarih’inde ise, aybafl›
halindeki kad›n›n bir dokunuflu ile flarab›
sirkeye çevirece¤i, ürünleri yakaca¤›, fidele-
ri öldürüp bahçeleri kurutaca¤›, usturalar›
köreltip demiri pasland›raca¤› yaz›yor. Hat-
ta, bu tarz inan›fllar ‘bilimsel çal›flmalarla’
da destekleniyor. 1878’de ‘British Medical
Journal’ adl› t›p dergisinde, aybafl› kanama-
s› geçiren kad›n›n dokundu¤u etin bozulup
koktu¤u, flüphe götürmeyen bir gerçek ola-
rak belirtilebiliyor.
Semavi dinlerin konuya yaklafl›m›, kita-
b›n ilk bölümünde yer verilen di¤er bir
önemli bafll›k. Dikmen’in kad›n bedenini
denetim alt›nda tutmaya yard›m eden ide-
olojik araçlar›n en etkilisi olarak nitelendir-
di¤i din, bu konudaki tabular›n kurumsal-
laflmas›n› sa¤l›yor. Dikmen’e göre, tek tan-
r›l› üç dinde de, âdet kanamas›, kad›n›n
toplumdaki ikincil konumunu pekifltirmek-
te kullan›lan bir araca dönüfl-
müfl. Tevrat’ta, âdet gö-
ren kad›n›n murdar
oldu¤u, ona yak-
laflan erke¤in de
murdar olaca¤›
aç›kça yaz›l-
m›fl. H›risti-
yanl›¤›n ilk
yüzy›l›nda,
kilise pa-
pazlar›,
âdet gören
kad›n›n ne-
ler yap›p ya-
pamayaca¤›
konusunda
uzun mesai harca-
m›fllar. Kuran’da ise,
Bakara Suresi’nin 222.
ayetinde, ayhalinin bir eza ol-
du¤u belirtildikten sonra, bu
dönemde kad›n›n Allah’›n
sevgisinden mahrum kalaca-
¤› ima edilmifl.
Yazar›n, bu alandaki li-
teratüre özgün bir katk› sun-
du ‘Türkiye’de Âdet Kana-
mas›’ ve ‘Kirliden Temize: Üç
Kuflak Kad›n›n Ayhali Anlat›lar›’
bafll›klar›n›n yer ald›¤› ikinci bölümde,.
Dikmen, Türkiye’de bu konuda neredeyse
hiçbir çal›flma yap›lmad›¤›na dikkat çekip,
bu durumu “resmi sessizlik” olarak nitelen-
diriyor ve yayg›n olarak görülen tabular› s›-
ral›yor. Dini alandaki k›s›tlamalar›n d›fl›n-
da, Türkiye’de en s›k rastlanan tabu, âdet
gören kad›n›n yeni do¤mufl bebe¤in yan›na
yaklaflt›r›lmamas›. Âdet gören kad›n›n be-
be¤i hasta edece¤i inan›fl›, ayhalinin Türki-
ye’de de ‘tehlikeli’ olarak alg›land›¤›n› gös-
teriyor.
Dikmen, kitapta, bu konuda yapt›¤›
araflt›rmaya da yer veriyor. Kad›nlar›n âdet
kanamas› döneminde kendilerini nas›l his-
settikleri ve bunu nas›l yaflad›klar›n› anla-
mak amac›yla k›zlardan (18), anne (15) ve
anneannelerinden (4) oluflan 37 kiflilik bir
grup kad›n üzerinde derinlemesine mülakat
metoduyla yap›lan araflt›rman›n sonuçlar›
bir hayli çarp›c›. Kat›l›mc›lara ilk âdet kana-
mas› deneyimlerini, ayhali ile ilgili alg›, tu-
tum ve düflüncelerini irdeleyen, aç›k uçlu
sorular›n yöneltildi¤i görüflmelerden elde
edilen veriler, kitapta, anlat› tarz›nda, ayr›n-
t›l› olarak veriliyor.
Araflt›rma sonuçlar› bu konudaki yasak
ve alg›lamalar›n kad›nlar›n kendileri tara-
f›ndan sonraki kuflaklara aktar›ld›¤›n› göste-
riyor. Bu da, ataerkil düzenin devam›nda
kad›nlar›n üstlendi¤i role iflaret etmesi aç›-
s›ndan oldukça önemli. Araflt›rma, ayhali
konusunun Türkiye’de bir tabu oldu¤unu,
bu konuda konuflman›n ay›p, hatta günah
olarak görüldü¤ünü de gösteriyor. Konu-
flulmamas›, ilk âdet kanamas› öncesi yeterli
bilgi al›namamas›na yol aç›yor, bilgisizlik
ise yaflam boyu devam edebiliyor. Çal›flma-
da, ilk âdet kanamas›n›n yaratt›¤› korku ve
endifleye iliflkin birçok örnek ile de karfl›la-
fl›lm›fl. Âdet kanamas›n›n kad›nlar aras›nda
nas›l kodland›r›ld›¤› ile ilgili bölümde ise,
sadece kat›l›mc›lar›n söylediklerine de¤il,
farkl› kültürlerde kullan›lan deyim ve te-
rimlere de yer veriliyor.
Dikmen, çal›flman›n inceleme grubunu
oluflturan genç k›zlar›n, âdetin do¤al bir fiz-
yolojik süreç oldu¤unu düflündüklerini; an-
neler aras›nda, hâlâ, âdet kanamas›n›n bir
kirlilik oldu¤u görüflünün hâkim oldu¤unu;
bu alg›lamay› paylaflan genç k›zlar›n say›s›-
n›n azalmakta oldu¤unu; çok az say›da k›z-
da ise hâlâ eski geleneklerin izlerinin görül-
dü¤ünü belirtiyor. Dikmen, araflt›rmas›nda
âdet dönemine iliflkin eski alg› ve tutumla-
r›n bir yandan kuflaktan kufla¤a aktar›larak
ve gelenekler yoluyla sürdürüldü¤ü, di¤er
yandan de¤iflime u¤ramakta oldu¤u sonu-
cuna var›yor.
Dikmen’in görüfltü¤ü 18 genç k›z›n hep-
sinin Mimar Sinan Üniversitesi Sosyoloji
Bölümü ö¤rencisi olmas› ve dahas›, görüflü-
len toplam 37 kad›n›n ço¤unlu¤unun kent
kökenli olmas›, çal›flmadan ç›kar›lan sonu-
cun Türkiye genelini ne kadar temsil etti¤i
konusunda ciddi flüpheler uyand›r›yor.
Türkiye’de özellikle k›rsal kesimde kad›nla-
r›n maruz kald›¤› bask› düflünüldü¤ünde,
bu alanda yaflayan kad›nlar üzerine yap›la-
cak bir araflt›rman›n çok daha farkl› ve çar-
p›c› sonuçlar vermesini tahmin etmek zor
de¤il. Gelenekleri sorgulaman›n çok zor ol-
du¤u k›rsal kesimde de¤iflimden ne kadar
söz edilebilece¤i de flüpheli. Ancak, tüm bu
eksikliklere ra¤men, Dikmen’in çal›flmas›,
bu konuda Türkiye’de bir ilk olmas› bak›-
m›ndan dikkate ve okunmaya de¤er.
mart 2009
Feminist sineman›n gücü
Hep s›nam›fl, suçlam›fls›n ya beni,
O ölümün teciline denk izni,
Hak edebilece¤imi söyleyen bak›fl için
Seve seve verirdim can›m›.
Emily Dickinson
H ollandal› görsel kültür profesörü An-
neke Smelik’in And the Mirror Crac-
ked: Feminist Cinema and Film Theory
(1998) adl› çal›flmas›, geçti¤imiz y›l, Sinema
ve Film Teorisi: Ve Ayna Çatlad› ad›yla,
Agora Kitapl›¤›’ndan yay›mland›.
Ve Ayna Çatlad›, feminist sinemay›, top-
lumsal ve sembolik de¤iflim aç›s›ndan itici
bir kuvvet olarak sunan, feminist sinema-
n›n, görsel kültürü sonsuza dek dönüfltüre-
bilece¤ini ortaya koyan bir kitap. Öznellik
kavram›n›, bir varolufl hali olmaktan ziyade,
bitmeyen bir oluflum olarak gören yazar, öz-
nelli¤in dinamik bir süreç olarak alg›lanma-
s›n›n, bu alandaki de¤iflim ve dönüflümlerin
sebeplerinin de anlafl›lmas›n› sa¤layaca¤›n›
savunuyor.
Smelik, kitab›n›n önsözünde, 1978 y›-
l›nda izledi¤i Margarethe Von Trotta’n›n
‘Christa Klages’in ‹kinci Uyan›fl›’ isimli fil-
minin onu nas›l derinden etkiledi¤inden
bahsediyor ve bu etkinin, esas olarak, yö-
netmenin seyircisini feminist olarak kuran
ve onlara bir kad›n olarak seslenen yaklafl›-
m›ndan kaynakland›¤›n› belirtiyor. Smelik,
1970’lerde ikinci feminist dalgan›n ve ‘Yeni
Sinema’ türünün ortaya ç›kmas›yla film
çekme pratiklerinde adeta bir uyan›fl yaflan-
d›¤›n› söylerken, bu tarihsel dönüflümle ki-
fliselli¤i aras›nda bir ba¤ kuruyor. Bugün
ise, tarihsel ba¤lam›yla feminizmin hem bir
‘kad›n yönetmen’ konumu yaratt›¤›n›, hem
de kad›n seyirciye bilinçli ve kendi üzerine
düflünen bir özne rolü yükledi¤ini ifade edi-
yor. Yazar, toplumsal cinsiyet iliflkilerinin
asimetrik iktidar yap›s›na elefltirel bir far-
k›ndal›kla yaklaflt›¤›n› belirterek feminist
anlat› sinemas›nda yer alan temsiller ve diflil
özneler üzerine odaklan›yor. Feminizmin,
erkekçil kültürün mimetik aynas›n› çatlatt›-
¤›n› öne sürerken, feminist sineman›n ‘ka-
d›n’ imgesini küçültüp üzerine baflka an-
lamlar yükleyerek, Virginia Woolf’un ifade-
siyle “erke¤in görüntüsünü oldu¤undan iki
kat› büyük yans›tan” geleneksel görsel tem-
sil alan›n› dönüfltürdü¤ünü vurguluyor.
Smelik, feminist yönetmenlerin, eski
temsil biçimlerini bir kenara atarak, kad›n-
lar›n hayatlar› ve deneyimlerini temsil etme,
diflil öznelli¤i görüntüleme ve diflil seyirciye
seslenme üzerine yeni yollar bulma giriflim-
lerinden bahsederken, kendi çal›flmas›n› da,
feminist sinema ile feminist teorinin kesiflti-
¤i noktaya yerlefltiriyor. Bunun için film
analizlerine baflvuran yazar, filmlerin form
ve yap›lar› üzerinde durururken, anlat›lar›,
karakterleri, imgeleri, görsel ifadeleri, kare-
leri, kameran›n konumunu ve hareketlerini,
montaj› ve metaforlar› araç olarak kullan›-
yor.
Anneke Smelik, Ve Ayna Çatlad›’n›n
mart 2009
DERYA UZUNKALA
seyirci. Sinemasal yarat›c›l›k ba¤lam›nda, kurulurken, ‘K›r›k Aynalar’da dünya, meta-
Helke Sander’in yaz›p yönetti¤i ‘Der Sub- forik olarak, bir genelev fleklinde temsil edi-
jective Faktor’ (Öznel Aktör, 1980) adl› fe- liyor. Smelik’in, bu bölümde ‘hakikat’ ve
minist Alman filmini çözümleyen yazar, ‘duygulan›m’ kavramlar› çerçevesinde orta-
hem siyasal hem de teorik sebeplerden dola- ya koydu¤u yaklafl›mda kad›n öznelli¤ini
y›, feminizmin, bir yönetmenin toplumsal ‘toplumsal cinsiyet hapishanesine’ yerlefltir-
cinsiyetinin farkl›l›k yaratt›¤›n› ve bunun
teorik aç›dan anlaml› oldu¤unu teslim et-
mesinin hayati önem tafl›d›¤›n› belirtiyor.
di¤i söylenebilir. Yazar, her iki filmin do¤-
rudan do¤ruya gerçekli¤i yans›tmas›ndan
ötürü ‘hakikate’ flahitlik ettiklerini ileri sü-
Bu noktadan hareketle, bu bölümde yönet- rüyor. Bu filmleri izlerken, kad›n kimli¤i-
menin toplumsal cinsiyetinin temsil edile- nin içinde bulundu¤u dünyan›n hakiki bir
bilirlik ve diflil öznellik temsilleri aç›s›ndan resminin yans›t›ld›¤›n› oldukça ac›mas›z bir
nas›l bir farkl›l›k yaratt›¤› sorusu üzerinde flekilde fark etti¤ini ifade ederken, filmlerin
duruyor. Bat› toplumlar›nda kad›nlar›n nas›l ezildi¤i-
‘Sessiz fiiddet: Bak›fl Aç›s› Üzerine’ bafll›- ni göstermekte alabildi¤ine ac›mas›z olduk-
¤›n› tafl›yan bölümde, kad›nlara karfl› flidde- lar›n› vurguluyor.
tin konu edildi¤i filmlerde diflil öznelli¤in Kitab›n ‘Altüst Edici Kuvvetler: ‹mgesel
nas›l infla edildigi inceleniyor. Bunun için, Afl›r›l›k Üzerine’ bafll›kl› beflinci bölümünde
Belçikal› yönetmen Marion Hansel’in ise, görüntü ve imge üzerinde durularak,
‘Dust’ (1983) ve ‘Barbar Dü¤ünler’ (1987) “Görsel ve anlat›sal hazz›n baflka yollar› ola-
isimli iki filmi analiz eden yazar, bir fliddet bilir miydi?” sorusuna yan›t aran›yor. ‘Bag-
deneyiminin, öznelli¤i tam da bu fliddet ey- dad Cafe’ (Percy Adlon, Almanya, 1988) ve
lemi sonucunda y›k›lan kurban›n bak›fl aç›- ‘Sweetie’ (Jane Campion, Yeni Zelanda,
Anneke Smelik
s›ndan nas›l temsil edilebilece¤i sorusu üze- 1989) gibi birbirinden çok farkl› iki filmde
Feminist Sinema ve Film Teorisi:
rinde durarak, kad›n karakterlerin öznellik- yer alan görsel afl›r›l›klar›n tart›fl›ld›¤› bu
Ve Ayna Çatlad›
lerini kazanmalar›n› ve eril nazar›n psikana- bölümde, görsel afl›r›l›¤›n dikizcilik ve feti-
çev. Deniz Koç
Agora Kitapl›¤›, Mart 2008, 256 s.
litik aç›dan yorumluyor. Yazar, diflil öznelli-
¤in farkl› anlat›bilimsel düzeylerde y›k›l›p
flizmin yap›lar›n› de¤ifltirebilece¤i varsay›-
m›ndan hareket ediliyor. Smelik, ‘Bagdad
tekrar infla edilmesinin, seyircide bir trajedi Cafe’de erkek bak›fl› ve seyirlik bir malzeme
‘Göze Çarpanlar’ bafll›kl› ilk bölümünde,
hissi yaratt›¤›n› savunuyor olarak kad›n kliflelerinin, imgenin görsel
1970’lerin ortalar›ndan günümüze feminist
Kitapla ayn› ad› tafl›yan bölümde, Hol- afl›r›l›¤› yoluyla y›k›ld›¤›n› belirtiyor.
film teorisine genel bir bak›fl sunuyor. Kla-
landal› yönetmen Marleen Gorris’in gerilim Sweetie’nin sinemasal üslubundaki afl›r›l›-
sik Hollywood sinemas› ile –ço¤u 1970’le-
türündeki feminist filmleri ‘Bir Sessizlik ¤›n ise, tekinsiz ve d›flk›lamayla ilgili psiflik
rin sonlar› ve 1980’lerin bafllar›nda çekilmifl
Sorgusu’ (1982) ve ‘K›r›k Aynalar’ (1984), yap›lanmalar›n, klasik görsel ve anlat›sal ya-
olan filmlerin temsil etti¤i– deneysel kad›n
seyircinin yaflad›¤› deneyimlerden yola ç›k›- p›lar›n üzerinde tutarak, daha fazla öne ç›k-
sinemas›n›n, göstergebilimsel ve psikanali-
larak inceleniyor. ‘Sessizlik Sorgusu’nda ka- malar›n› sa¤lad›¤›n› belirtiyor. Burada ‘afl›-
tik bak›fl aç›s› kullan›larak okunmas› üzeri-
d›nlar›n yasad›klar› evler ile hapishaneler r›l›k’ terimiyle, anlat›y› infla eden, ama ayn›
ne kurulu olan feminist film teorisinden
aras›nda para- zamanda daima filmin hikâyesini aflan bir
farkl›l›¤›n› vurguluyor. Feminist film teori-
lellikler anlam tafl›yan görsel imgeye dair bütün ni-
sinin yerleflmifl parametreleriyle uyumsuz
telikleri kastetti¤ini vurguluyor. Ya-
olarak ifade etti¤i feminist anlat› sinemas›, zar, bu bölümde, söze döküle-
Smelik’in esas çal›flma nesnesini oluflturu- meyen, yani ‘temsil’ fleklinde
yor. Sosyolojik perspektif içerisinde sine- karfl›m›za ç›kan imgeler-
ma ile gerçeklik aras›nda ba¤ kurmaya den söz ederken, görsel
çal›flan yazar, ‘gerçe¤in’ oldu¤u gibi afl›r›l›¤›n fliddetli duy-
gösterilmesi durumunda ideoloji ile gular uyand›ran ve za-
toplum aras›ndaki iliflkinin de de¤i- man zaman kendi s›-
flebilece¤inden bahsediyor ve bu n›rlar›n›n da ötesine
çerçevenin içine, özgürlefltirici ka- geçen anlamsal etkileri
d›n sinemas›n› yerlefltiriyor. Buna üzerinde de duruyor.
göre, kad›n yönetmenler beyaz- ‘Filmin Göbek De-
perdede ‘gerçek’ kad›nlar›n ‘ger- li¤i’ bafll›kl› son bölüm-
çek’ hayatlar›n› göstererek kad›nl›- de, ‘The Virgin Machine’
¤a dair her yerde karfl›m›za ç›kan ve (Monika Treut, 1988)
kültürel aç›dan hegemonik fantezi isimli Alman filmi arac›l›-
büyüsünü bozabilirler. Örne¤in ¤›yla lezbiyen arzu ve cinselli-
bir Greta Garbo’nun, bir Marleine ¤in temsilleri inceleniyor. Smelik,
Dietrich’in ya da bir Marilyn Monroe’nun bu filmde bir yandan geleneksel cinsel
par›lt›s›na karfl› kad›n yönetmenler, ‘nor- farkl›l›k kurgular›na karfl› bir durufl sergi-
mal’, yani par›lt›s›z kad›n›n gündelik haya- lendi¤ini, di¤er yandan da geleneksel temsil
t›n› filme çekmelidirler. tarzlar›na meydan okundu¤unu vurgulu-
‘Yarat›c›n›n Peflinde’ isimli ikinci bö- yor. Lezbiyen arzu meselesinin psikanalitik
lümde ise, Smelik, yönetmenlik ba¤lam›nda çerçevede ele al›nd›¤›n› belirten yazar, d›flk›-
diflil öznelli¤i tart›fl›yor. Bir filmin yap›m ve lama ve mizahi anlat›m gibi iki farkl› farkl›
izleme aflamalar›nda en az›ndan üç farkl› öz- stratejinin, yads›ma ve meydan okuman›n
nenin iflin içinde oldu¤undan bahsediyor: biçimleri olarak, meydan okuyucu doku-
Kad›n yönetmen, kad›n karakter ve kad›n sundan bahsediyor.
21 AGOS kirk
 ‡ı≠ÅÖÒÅı üÅıÅ˘Åõ·© ßè
ÆÄù´ÅÒù´âÒ ‡ıëâÒ·Òá Ñïı£ç´Ø ,
úÅÒÂïÎ à. ¶·ıÒÅÔâÅ´
¶·ıÒÅÔ ˙˝Îçë ÓÂÅÒÅ´,
îÎëŴ·ıó 2008, 328 çÁ
âÒÁâÒÎ ¶·ıÒÅÔ ˙˝Îçë ÔÂÅ-
Ï Òç´ âı ˝ÒÅ´ÎâÒç´ óâã·ı´âÒ·ı ·ıηı-
ÒÅ´ç´ ó·©Î ÔâÎÅı úÅÒÂïÎ à.
¶·ıÒÅÔâÅ´ï 328 çÁâÒç ÉÅ£ùÅ-
ÛâÅó ÆÄù´ÅÒù´âÒ` ‡ıëâÒ·Òá Ñïı£ç´Ø
ô·ÒÅÖÒâÅó üÅÔ·Òè:
30-ÅßâÅù` ©ÅıâÒì·ıëâÅ´ •ÅßÉ·ı´ ÌÒÅ©
Å© ÂÅÔßÅ-ß≠Åù·ıëÅ©ï´ ù·ıÔÅ-
û ù·ıßï ßçÁ ïıÒÅ©ÅÔ·ıù âÒâı·©ë ç
âÒÖ„ÅôßÉÅ©ï´ ÅıÅ´áè: ™Åô
ù˛ÅÒìç ©ï≠âó, ·Ò ûÅ© âùâ£âÛï´ ÂÅüÂÅ-
´Åõ âı ßâÒ ˚ÒâÒ·ı´ üÅÎÛ·ıÛÅõ ç üÅ-
Ò·ıÎÔ âÒÅì≠ÔÅùÅ´ ·• ßè: Ä©Î˚Ò ßâÒ
âùâ£âÛï´âÒç´ ´âÒÎ ÅÒ°ÅÖÅ´Ö·£ ≠Å-
ÒÅùÅ´´âÒ·ı Å´ÛâÅóè ùÅÒâóï ç ÔÅ´ïó
ßï´„âı ßâÒ ì·£·Ì·ıÒáï´ üÅßÅÒ ˘ÒïÎ-
Ô·´ç·ıëâÅ´ ÂâÔÅùÅ´ ùÒ˚´ üÈ„Åù-
ßÅ´ ìÅßÅ´Åù´âÒ·ı´: êâÒâıÎ Ñ·£-
ëÅ´ âÒÖï„´âÒ·ı üâÔ˘âÒ·Ì ´·©´ïÎù
Åıâóï Åó ùÅ´·ıô, ßï´„âı üâëÅ´·ÎÅ-
ùÅ´ ≠ÒÁÅ´ï ßâ£âáï´âÒ·ı üâÔ˘âÒè
ÖÔ´âó ùÅÒâóï ç üÅ© ü·Öâı·Ò âÒÅìè≠-
Ô·ıëâÅ´ ßçÁ: ÄüÅ Å©Î ïÒ·£·ıëïı´è
ï´˘´ï´ üÒÅßÅ©ÅùÅ´ ßè èóóÅó·Ì ùè
©Å©Ô´·ıï üÎùÅ© ÅıÅ´áï´ ßâÒ˚ÒâÅ©
ùÅÔÅÒ·£´âÒ·ı ÅÈÅ˘âó·ıëïı´è ÂÅÒ-
ãâó·ı üÅßÅÒ: ò·ÒüÒáÅõâ´˘ ·Ò ÉÅÛï
Å©á Å´˜·˜·ô ß´ÅÛÅõ ≠ÅÒÅùÅ´´â-
Ò·ı, ÔÅ£âÒ·ı ´ß·©≠´âÒç´, âùâ£âÛï´
˚ìÔ·ıâÛÅı ´Åâı ÉÅãßÅ°Å©´ ÂÅÔÅ-
ÒÅÖÅßÅÔ·©Û·Ì: ÑóôÅı·Ò·ıëâÅßÉ` ¶Å-
ùÅÒ àùßÅóâÅ´ï âı ú·ßïÔÅÎ ÏÅÒ-
áÅÂâÔï ÉÅãßÅ°Å©´ ßâù´ÅÉÅ´·ı-
ëïı´´âÒ·ı´, ÔÅùÅıï´ ´·Ò ©˚Òï´·£´â-
Ò·ı ≠´·Òü·Ì ùè ãÅÒÖÅ´Å© Å©Î ·•´ Åó:
ÇÅãßÅ°Å©´ âÒÖâÛ·£·ıëâÅ´ Å´ßïÁÅ-
ùÅ´ ÂÅüÅ´Á˘´ ç ÉÅãßÅ´áÅß âÒÖï„-
Äú˙Í ˘ïëŘ
úÅÒÂïÎ à. ¶·ıÒÅÔâÅ´ îÎëŴ·ı-
óÅüÅ© ßÅß·ıóï ÂÅÔ´ç≠ï´ ÌÒÅ© áâÈâıÎ
ÂÅ©˘ÅÒ·£ âÒçÛ ÎâÒ·ı´áï õÅ´˚ë ˘Ò·-
´ïùÅÖïÒ âı üÒÅÂÅÒÅùÅÖïÒ´âÒ·ı Ìâ-
ëâÒÅ´ ´âÒùÅ©ÅÛ·ıÛï„´´âÒç´ ç: îÒ
ùâ´ÎÅÖÒÅùÅ´è, ·Ò Ôâ£ÅáÒ·ıÅõ ç ÖïÒ-
˘ï ù·£˘ï´ ÌâÒÁï´ çÁï´ ÌÒÅ©, ÅÒáç´
ïÎù ù·ı ÖÅ© ˜ÅÎÔâó ïÒ ÉÅãßÅù·£ßÅ´ï
©ÅÔù·ıëïı´´âÒ´ ·ı ÉÅãßÅëïı ´ßÅ-
´·ıëïı´´âÒè ïÒâ´ ÎâÒ´áÅùïÛ ÖÒ·£´â-
Ò·ı´ üâÔ: Ä´ Åó ÖÒâó ÎùÎÅõ ç ÔÅδÌâÛ
ÔÅÒâùÅ´ï´` ÎÔ·ÒÅÖÒâó·Ì âÒÖïõÅùÅ´
©˚á·ıÅõ´âÒ ·ı ˘Ò·´ïù´âÒ, Å≠ôÅÔÅù-
ÛÅõ` ˘Å£Å˘ïÎ ûÅ© ßÅß·ıóï´ ÉÅãßÅ-
ëïı ëâÒëâÒ·ı´, ï´„ÂçÎ ´Åâı îÎëÅ´-
·ıóï ßçÁ üÒÅÔÅÒÅù·ıÅõ ˝ÒÅ´ÎâÒç´
ëâÒëâÒ·ı´ ßçÁ:
ÍÔÅÛÅõ ç ˝ÒÅ´ÎÅùÅ´ ·ıηıß` ÌùÅ©-
·ıâó·Ì ˆÅÒïãï Ecole Universelle par
correspondance-ç´: îÒ ÖÒÅùÅ´ ÌÅÎÔÅ-
ùï´ ßçÁ ùè ©ï≠·ıï´ Åıâóï ˘Å´ âÒù·ı
üÅÒïıÒ üÅÒÛÅãÒ·©Û´âÒ âı âÒ⢠ÉâßÅ-
ùÅ´ ëÅÒÖßÅ´·ıëïı´´âÒ:
‰Å≠Ô˚´ÅÌÅÒÅõ ç ´Åâı ˘Å£Å˘ïÎ
ûÅ© ÌÅÒìÅÒÅ´´âÒ·ı´ ßçÁ ïÉÒâı üÅ©â-
Ûï„: ¶·ıÒÅÔâÅ´ ÌâÒÁâÒÎ ù˛Å≠ôÅÔÅù-
Ûï ƶÅÒßÅÒÅØ ˚ÒÅëâÒëï´, ÆÄù´ÅÒù-
´âÒØ Îïı´Åùè ÖÒÅıâó·Ì` úචùÒ•Å-
Ô·ıß·Ì:
òÅ„ÅÔ·ıÒâÅ´ ÜÂÒÅÛ ÜÅÎ
àÒÖ„Åô·ıßÉï 30-ÅßâÅùï
©·ı≠ÅßÅÔâÅ´,
ñ·Î Ä´•çóèÎ 2008, 408 çÁ
´âÒ·ı ô·ıßÉè, ·Ò ùè ù·„â´˘ âÒÖ„Å-
ô·ıßÉ:
͘ïıÈ˘ÅüÅ© ïÒÅùÅ´·ıëâÅ´ ßçÁ,
âùâ£âÛï´ ·ı ïÒ ©ÅÒÅùïÛ ßÅÒßï´´âÒè,
·ı´ï´ ©ÅıâóâÅó ´≠Å´Åù·ıëïı´´âÒ,
·Ò·´˘ ÅÈè´„·ıÅõ â´ Åıâóï ≠ÅÔ Å≠-
ôÅÒüïù ÅÂÒ·ıß´âÒ·ı, ˘Å´ ü·Öâı·Ò:
22
™âÒùÅ© üÅÔ·Òè ´ïıëâÒ·ı üÅßÅ°Å©´
ÉÅì´·ıÅõ ç „·ÒÎ â´ëÅÉÅìï´´âÒ·ı.
Å.- ÑÒÅáÅÔÅùÅ´ åÁâÒ,
É.- ò·üâÒ,
Ö. -äÅıâ≠ÔÅùÅ´ úÎßïë´âÒ,
á.- é´ùâÒÅ©ï´ ÄÂÒ·ıß´âÒ:
ÄÈÅÁï´ ÉÅìï´è ùè ÂÅÒ˜Åùç 68
üÅ´ÒÅõÅ´˚ë Å´·ı´´âÒ·ı ßÅÎï´ Å´-
üÅÔÅùÅ´ õÅ´˚ëÅÖÒ·ıëïı´´âÒ:
Æò·üâÒØ ô·ÒÅÖïÒï ´âÒ˘âı ùè üÅ´-
áïÂï´˘ ÔÅδßçù ÖÒ·ıëïı´´âÒ·ı,
·Ò·´˘ ÅÈüÅÎÅÒÅù üÅ© âı ßÅ´ÅıÅ´á
ΘïıÈ˘ÅüÅ©âÒ·ı ßÔÅü·Ö·ıëâÅ´Û
ßÅÎï´ ô·ÒüÒáÅõ·ıëïı´´âÒ â´:
îÎù ÆäÅıâ≠ÔÅùÅ´ ùÎßïë´âÒØ âı
Æé´ùâÒÅ©ï´ ÅÂÒ·ıß´âÒØ·ı´ Åó ùè
©Å©Ô´·ıï ßÅÒáè, ó·ù ßÅÒáè ùÅß ßïÅ©-
´Åù ïÒ üÅ´áïÂÅõ ùÅß ÂÅÔ•ÅÈÅõ
üÅùÅηıëïı´´âÒ·Ì:
ÜïıÒè´ëâÈ´âóï âı üâÔâıÅÉÅÒ Åó
©Å•âóï üÅıÅ˘Åõ·© ßè´ ç úà¶-ï Å©Î
ÖïÒ˘è, ·Ò ÖÒÅáÅÒÅ´ï ßçÁ ùÒùï´ ·ı
ùÒùï´ ˚ÖÔÅÖ·Òõâó·ı ùÅÒâóï·ıëïı´
ù·ı ÔÅ© ÖÒÅÎçÒï´, ßÅ´ÅıÅ´á` ü·´
©ï≠·ıÅõ Å´·ı´´âÒ·ı ßÅÎï´ ïÒ ÂÅÒ·ı-
´ÅùÅõ Ôâ£âù·ıëâÅßÉ:
îÉÒ ´ß·©≠ ßâ´˘ è´ÔÒâÛï´˘ ÖïÒ˘ï´
ßçÁ ©ï≠·ıÅõ ÉÅãßÅëïı Å´·ı´´âÒç´
ßçùè` ìÅßÅ´ÅùÅùïÛ ßâõ ÉÅ´ÅÎÔâ£õ
Ñç·ÒÖ åßï´ï ßÅÎï´ üâÔâıâÅó ÖÒ·ıëïı´è:
ÜÂÒ·Ûè, Å£˘ÅÔÅô´Åß ßÅÒßï´è
âı âÒÖ„Åô·ıßÉè Å©Î ÅÈÅ˘âó·ıëâÅ´
©ÎÔÅù ˚Òï´Åù´âÒè èóóÅó ùè ë·ıï´:
àÒÖ„Åô·ıßÉ´âÒ´ â´ ·Ò ïÒâ´Û âÒùÎâÈ
ùÅãßâÒ·Ì ùè Ö·©ÅÛ´â´ è´ùâÒÅ©ï´ ßï-
ÁÅÌÅ©Ò ·ı Å©á ßïÁÅÌÅ©Òï´ ÅÒÔÅá-
Ò·ıëïı´è ù˛èóóÅ© âùâ£âÛı·© ã·ıÖÅüâÈ
õÅÈÅ©âó ´Åâı ì·£·ÌÒáÅùÅ´ ß≠Åù·©-
ëï´:
ûÅ©ÅÂÅüÂÅ´ßÅ´ ïßÅÎÔ·Ì ùÅÒâ-
ı·Ò õÅÈÅ©·ıëïı´ ·ı´âÛ·£ ôßÉÅı·-
Ò·ıß ßè´ ç ñ·Î Ä´•âóèÎï òÅ„ÅÔ·ıÒ-
âÅ´ âÒÖ„Åô·ıßÉè, ·Ò Å´ÛâÅó´âÒÎ
Ô˚´âÛ ïÒ üïß´ÅÒù·ıëâÅ´ 30-ÅßâÅùè
âı ïÒ 30-ÅßâÅ© ÂÅÔßÅùÅ´è Åߘ·-
˜âÛ Öâ£ÅÔï ©·ı≠ÅßÅÔâÅ´ï ßè ßçÁ:
ÄüÅ Å©á ©·ı≠ÅßÅÔâÅ´è Å©Î˚Ò ßâÒ
Îâ£Å´ï´ ÌÒÅ© ç ·Ò·ı´ çÁâÒè ë£ëÅÔâ-
ó·Ì ßâ´˘ ùè ÖÔ´â´˘ ÑÅÒâÖï´ Ç. Äßâ-
´Å©´ ûÅ©·Û úÅë·£ïù·Îï, ê·ÒÖ·ß
ÄÒ˘. ¶Å´·ıùâÅ´ àÒ·ıÎÅ£çßÅ© ‰ÅÔ-
ÒïÅÒ˘ï, ¶âÎÒ·Â ÄÒ˘. ¶·ıëÅ˝âÅ´
ê·ıÒ˘ï·© ûÅ©·Û ‰ÅÔÒïÅÒ˘ï ˚Òü´·ı-
ëâÅ´ ÖïÒâÒè: ®·ı≠ÅßÅÔâÅ´è âı
âÒÖ„Åô·ıßÉï 30-ÅßâÅùè ·£Á·ı´·£
ÖÒ·ıëïı´´âÒ·ı ≠ÅÒ˘è ùè ≠ÅÒ·ı´Åù-
ıï´ ûÅ©ÅÎÔÅ´âÅ©Û âùâ£âÛı·© ûïı-
ÎïÎÅ©ï´ ÄßâÒïùÅ©ï ÄÒâıßÔâÅ´ êâßï
ÄÈÅÁ´·Òá ®·Ì´Å´ ÄÒ˘. ÓçÒÔçÒâÅ´ï,
ÄÒâıâóâÅ´ êâßï ÄÈÅÁ´·Òá òÅìÅù
Ñç·ÒÖ åßï´ (¶·ıÒÅÔâÅ´)
ÇÅ´ÅÎÔâ£õ âı ëÅÒÖßÅ´ï„, Ñç·ÒÖ
åßï´ õ´Åõ ç Ä≠ÔÅÒÅù, ÉÅ©Û ßÅ´ù·ı-
ëïı´´ ·ı ÂÅÔÅ´âù·ıëïı´è Å´Û·ıÛÅõ
ç àÒâıÅ´: ÇÅÒ°ÒÅÖ·©´ ùÒë·ıëïı´è
ÎÔÅÛÅõ ç àÒâıÅ´ï ˜·óïëç˘´ï˘ üÅßÅ-
óÎÅÒÅ´è, ·ıÒùç ÌùÅ©·ıÅõ ç ·ÒÂçÎ
•ÅÒÔÅÒÅÖçÔ, ÉÅ©Û ´·ıïÒ·ıÅõ ç ÖÒÅ-
ùÅ´ ùâÅ´˘ï´: ûÒÅÂÅÒÅù ïÁÅõ ç 1940-
ÅùÅ´ ë·ıÅùÅ´´âÒ·ı´, ïÉÒâı ˘´ÅÒâÒ-
ÖÅù ÉÅ´ÅÎÔâ£õ` âÒÖâó·Ì üÅ©Òâ´ï˘,
É´·ıëïı´, ÎçÒ, ˜ÅÈÅÉÅ´âó·Ì üÅ© ì·-
£·Ì·ıÒáï ÂÅ´õÅóï Å´ÛâÅó´ ·ı ≠ï´Å-
ÒÅÒ ´âÒùÅ´:
Ñç·ÒÖ åßï´ï ÅÈÅÁï´ ÖïÒ˘è, Æ™Å-
ôÅ≠Åıï£Øè óÅı è´á·ı´âó·ıëïı´ ÖÔÅı
è´ëâÒÛ·£´âÒ·ı´ ù·£ßç: ÄÂÅ ó·©Î è´-
õÅ©âÛ` Æòţţ·ıëâÅ´ õôÅß·Ò•èØ,
Æ™·Ò˘Ø, ÆàÒù·ı •ÅßÉÅ©Ø, ƶﴄâı
Å©Î˚ÒØ üÅÔ·Ò´âÒè, ·Ò·´Û ßçÁ ùÅ´
ãÖÅÛ·ıß·Ì Ô·Ö·Ò·ıÅõ ˘´ÅÒÅùÅ´ ÉÅ-
´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒ, Öâ£˚´´âÒ, ÌïÂâÒÖ-
´âÒ:
åßï´ ïÒ ·ıìâÒè ˜·Ò°Åõ ç ´Åâı ÅÒ-
°Åùï ßçÁ. ïÒ Æà˚ëè âÒÖØ ÅÒ°Åù
ÖÒ·ıÅõ˘´âÒ·ı üÅÔ·Òè ´·ıïÒÅõ ç ûÅ-
©ÅÎÔÅ´ï Å´ÛâÅóï´ ·ı ´âÒùÅ©ï´: úÅ-
ÔÅÒÅõ ç ´Åâı ëÅÒÖßÅ´·ıëïı´´âÒ
È·ıÎ âı âıÒ·ÂÅÛï ÖÒ·£´âÒç:
ÄÒ˘. ‰ÅÒÎÅßâÅ´ï, ÄÒâıßÔâÅ´ êâßï
´Åôùï´ ÅÈÅÁ´·Òá ÏÅ„ç ÄÒ˘. ®·ÌÎç˜-
âÅ´ï, ûÅ©ÅÎÔÅ´ï Ñ·ıÖÅÒÅÛ êâßï
ÅÈÅÁ´·Òá Íâ·ıü àÂÎ. ‚·ıó•·ıâÅ-
´ï, ™ÅÒâù Äı. ¯ü´©. ¶ÅÔÅÒâÅ´ï, ÄÒ-
≠Åù Äı. ¯ü´©. òÅ„ÅÔ·ıÒâÅ´ï, ¶·ı-
≠⣠Äı. ¯ü´© êÅ≠•âÅ´ï âı ¨´·Òü˘ Äı.
¯ü´©. ÓçßïÒ•âÅ´ï ·£Á·©´ï ÖïÒâÒ·Ì:
û·Öâı·ÒÅùÅ´´âÒ·ı ©ÅÔùÅÛ·ıÅõ ç-
ÁâÒ·ı´ ùè ©ÅÁ·Òáç Å´ßïÁÅÂçÎ âÒÖ-
„Åô·ıßÉï Åßâ´ÅùÅÒùÅÈ·ı´ áçߢ,
üïß´ÅáïÒ´âÒ·ı ÅÈÅÁ´ÅÔÅÒ, âÒÖ„Å-
ô·ıßÉï´ âÒâδÅßâÅ© ôßÉÅÌÅÒ ÍÔâ-
˜Å´ ÍÒù. úç˚ãïıßâÅ´ï ÎÒÔï ô˚΢è:
®âÔ·© ïÒâÒÅ©ÅÁ·Òá âÒ⢠çÁâÒ·ı´ ßçÁ
ïÒâ´Û ·£Á·©´ï ô˚΢è ù˛èÎâ´ ÆíÅßÅ-
´ÅùØï ÖóôÅı·Ò ôßÉÅÖïÒ ÄÒÅ Ñ˚„·ı-
´âÅ´, ƶÅÒßÅÒÅØï ôßÉÅÖÒÅÂâÔ
Ë·ÂçÒ ûÅÔÔç•âÅ´ âı ÆÄù˚ÎØï ôèß-
ÉÅÖÒ·ıëïı´è:
‡£Á·©´ï Å©Î ÖÒ·ıëïı´´âÒç´ âÔ˘
Åıâóï ˘Å´ 400 çÁâÒç ÉÅ£ùÅÛâÅó ©·ı-
≠ÅßÅÔâÅ´ï ÂÅÔùâÒÅãÅÒá çÁâÒ·ı´
ßçÁ ù˛Å´Û´ï´˘ ñ·Î Ä´•âóèÎï òÅ-
„ÅÔ·ıÒâÅ´ àÒÖ„Åô·ıßÉï Å´Û´·£
30 ÔÅÒï´âÒ·ı ©·ı≠âÒ·ı´ ÅùÅ´ÅÔâÎ
áÅÈ´Åó·Ì:
ûÅÒù ç ©ï≠âó, ·Ò Å©Î Öâ£ÅÔï üÒÅ-
ÔÅÒÅù·ıëïı´è ó·©Î ÔâÎÅõ ç êÅßÅÈÅ
™ïãÅßâÅ´ï ßâùâ´ÅηıëâÅßÉ:
ßÅÒÔ 2009
¶Åü·ıÅ´ Ç. ÔÅÒâóïÛï´
äÅüÒÅÔç´ ÉÅÒâı ùÅ©fi
Ò ßÅü·ıÅ´ Ç. ÔÅÒâóïÛï´ äÅü-
î ÒÅÔ ÆÜá·ıßï ûÅßØ ô·ÒÅÖÒâÅó
´·ÒÅÔï üÅÔ·Ò·Ìè ùè ÉÅÒâıç
ßâã, ÄÒÅÎ ûÒÅÔÅÒÅù„ÅÔÅ´ ßïÁ·-
ÛÅı, ·Ò â£Åõ çÒ ´Åâı ïÒ ÅßÉ·£ÁÅùÅ´
Ö·ÒõâÒ·ı´ üÒÅÔÅÒÅùï„è:
®âÔ ßÅü·ı Å©Î üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´è
ùè ÉÅ£ùÅ´Å© â˚ëè ÉÅìï´´âÒ·ı ßçÁ
Åߘ·˜·ıÅõ üÅÒïıÒ ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ı-
ëïı´´âÒç, ·Ò·´˘ ßâõ ßÅÎÅßÉ äÅüÒÅ-
Ôï ÌâÒÁï´ Å´Ôï´âÒ´ â´` ÖÒ·ıÅõ
2005-2006ï´: ÑÒ˘ï´ Å´·ı´´ Åó ùè
ÂÅÒÔï´˘ ´·©´ï´˘´ üâ£ï´Åùï´, ï´„-
ÂçÎ ùè üÅ£·Òáç ôßÉÅÖïÒè, ëç äÅü-
ÒÅÔ ÅÒáç´ ·Ò·≠Åõ çÒ Å´·ı´è âÒÉ
2006-ï ÅÒßÅ´ õïõÅ£ÅôÅÈ´ ù˛èÎçÒ.
ÆÅó áá·ıßï üÅß ù·ı ÔÅ©Ø ÅßÉ·£ÁÅ-
ùÅ´ âÒùâÒ·ı üÒÅÔÅÒÅù·ıëâ´ç´ ÌâÒÁ
´·Ò ÖïÒ˘ ßèfi:
ÄÒáÅÒâı, äÅüÒÅÔ „çÒ ùÒ´ÅÒ „ÅÒ-
ÔÅáÒâó, ˘Å´ï ßï≠Ô ·ı´çÒ èÎâóï˘
ô˚΢ âı ùè ÖÒçÒ ´·Ò ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ı-
ëïı´´âÒ, ù·ıÔÅùâó·Ì ãÅ´·´˘ ë£ëÅõ-
ÒÅÒï ßè ßçÁ: ˙ìÔ·ıÅõ´âÒ·ı ©ÅÔ·ıù
ߣ·ıß ßè´ çÒ Å©á, ï´„ÂçÎ ¶´°·ıÒï´
ù˛èÎçÒ. Æúè ÖÒâß, ·Ò·ÌüâÔâı „âß
ùÒ´ÅÒ „ÖÒâó: ú·ı ÖÅ´Ø:
äÅüÒÅÔï´ Åó Æù·ı ÖÅ©ï´Ø âı óÅı ç
·Ò ù·ı ÖÅ©ï´, ·Ò·Ì Å´ õ·Ì ßè ÉÅ´ÅÎ-
Ôâ£õ·ıëïı´´âÒ·Ì ·£·£âÛ ßâÒ ÖÒÅùÅ-
´·ıëâÅ´ áÅ≠Ôè, ´·ÒÅÒÅÒ ≠·ı´„ ßè
ÉâÒâó·Ì ‰·óÎÅüÅ© ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ı-
ëâÅ´:
Ä´ Ö´ÅüÅÔ·ıâÛÅı ˚ÔÅÒ´âÒ·ı ù·£-
ßç Åó âı ïÒ ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒè
ëÅÒÖßÅ´·ıâÛÅ´ ˘ÎÅ´ç Åıâóï óâã·ı-
´âÒ·ı: ú˛ÅÒìç ©ï≠âó, ëç 1980-ï´ ñ·ı-
Ìç´ï ßçÁ Ôâ£ï ·ı´âÛÅõ ÆàıÒ·ÂÅ-
ùÅ´ ÇÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëâÅ´ ˆÅÈÅÔ˚´Øï´
äÅüÒÅÔ ´âÒùÅ©ÅÛ·ıÛï„´âÒç´ ßï´ çÒ
ê·ıÒ˘ï·©, âı ©·ı≠ÅÖïÒ˘ï´ ßçÁ è´á-
ÖÒùâó Ô·ıÅõ çÒ üÅ©âÒç´è ·ÒÂçÎ âıÒ·-
ÂÅùÅ´ óâã·ı:
äÅüÒÅÔ ÉÅãßÅëïı óâã·ı´âÒ·ı ÅÈ-
è´ëâÒ ëÅÒÖßÅ´·ı´âÛÅı ´Åâı ëÒ˘â-
Òç´ï. ˙üÅ´ ¨Å≠˘Åóï ëÅÒÖßÅ´·ı-
äÅüÒÅÔ ïÒ
Å≠ôÅÔÅÎâ´-
âÅùï ÖÒÅ-
áÅÒÅ´ï´
ÅÈÁâı, ï °âÈï´
·ı´â´Åó·Ì ïÒ
ÉÅ´ÅÎÔâ£
õÅùÅ´
üÅÔ·Ò´âÒ·ı
ÄÄÍ-ï ù·£ßç
ùÅÔÅÒ·ıÅõ
ÅßÉ·£ÁÅùÅ´
üÒÅÔÅÒÅù·ı-
ëïı´èfi
ëâÅßÉ 1993-ç´ ÎùÎâÅó ó·©Î ÔâÎÅ´
âÒ⢠üÅÔ·Ò´âÒ, ·Ò·´˘ âıÎ ÅÒìÅ´Å-
ÛÅ´ óÅ©´ è´á·ı´âó·ıëâÅ´ âı ·ıηıß-
´ÅÎïÒ·ıëâÅ´:
ÆÜá·ıßï ûÅßØè ÌâÒÁï´ üÅ´ÖèÒ-
ıÅ´´ ç ÉÅ´ÅÎÔâ£õï ÎÔâ£õÅÖ·ÒõÅùÅ´
•Å´ÅÂÅÒüï´, ·Ò ÎùïãÉ ÅÈÅõ ç 1940-
ÅùÅ´´âÒ·ı´ âı ·Ò ÅÈÅÁï´ ÂÔ·ı£è
Ô·ıÅõ ç ©ïηı´ ÔÅÒï´âÒ ÅÈÅÁ ƶâõ
¯Å£Å˘èØ üÅÔ·Ò·Ì: Ä©Î ÂÅÒÅÖÅ´ ùè
≠â≠Ô·ıï ´Åâı ïÒ Ô·£âÒ·Ì, ï´„ÂçÎ
ÆÄ©ÎØ ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëâÅ´ ßçÁ äÅü-
ÒÅÔ ù˛èÎç.- Æîß ùÅÒùÅ´áÅùïÎ ÌâÒÁï´
≠âÒÔ´ ç Å©Îfi ÄÈç˘ ùÅÒáÅÛç˘ - Å´-
Ôï ëâÒëÎ ç Å©ÎØ:
ò˚΢è ë·£·ı´˘ Óïùï´ Ä´Å©ïÎ àÅó-
Ôèã•âÅ´ï` 1963-ç´ ÎùÎâÅó äÅüÒÅÔï
ÎÔâ£õÅÖ·ÒõÅùÅ´ •Å´ÅÂÅÒüï´ ù·-
£ÅùïÛ-·ı£âùÛï´` ·Ò ÆÜá·ıßï ûÅßØè
ùè ´âÒùÅ©ÅÛ´ç üâÔâıâÅó Ô·£âÒ·Ì.
ÆäÅÒâüè ´·©´ÅÛÅõ çÒ ïÒ ÖÒÅùÅ-
´·ıëâÅ´ üâÔ. Å´ ù˛ÅÂÒçÒ ÉÅ´ÅÎÔâ£-
õ·ıëâÅ´ ßçÁ, ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëâÅ´ ã·ı-
ÖÅüâÈ, ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëâÅ´ üÅßÅÒ:
îÒ â£âó·ıëâÅ´ ÅÈÅ´Û˘è Å©á Å´°âÈ´-
ßôâóï´, Å©á Å´ëŘŴÛâóï´ çÒ, ïÒ
ÌÅüÅ´è` «ÌÅüÅ´ ß˛Å´´ïıë, ã·ıÔ
ÖţŘÅÒ, É·ÒÉ üÅıÅÔ˘» ã·Ò «áÒ˚≠ï
ÂçÎ ù·ıÒõ˘ï´ ÌÒÅ© ùè ÉÈ´çÒ»:
Ä©á ù·ıÒõ˘è Å©óâıÎ „ùÅ©: ÇÅ©Û ùÅ©
Å©Î üÅÔ·Òè, ã·Ò ïÒâ´Û ù·ıÒõ˘ï´ ÌÒÅ©
ôÅ´áÅ£ÅÔÅ´˘·Ì ÂïÔï Îâ£ßâ´ É·ó·Ò
Å´·´˘ ·Ò·´˘ ÎïÒâÛï´ ïÒ ÔÅ£âÒÖ·ı-
ëïı´è âı ïÒ Å´°è ·ÒÂçÎ äÄûÄÓé-
‡Ùî¨é-ÓÄÇàéØ:
***
äÅüÒÅÔ
Ç·ı´ Å´·ı´·Ì äÅÒâü àÅóÔèã•âÅ´
10 ¶Å©ïÎ 1924-ï´ õ´Åõ ç ™≠Å´ëÅ≠`
‰·óïÎ: 1942-ï´ ≠ÒÁÅ´ÅıÅÒÔ â£Åõ ç
ÇÅ´ùÅóëïï ¶ôïëÅÒâÅ´ óïÎçç´ âı ©Å-
•ÅôÅõ` îÎëŴ·ıó ûÅßÅóÎÅÒÅ´ï áâ-
£ÅÖ·ÒõÅùÅ´ ·ı Éì≠ùÅùÅ´ ˝Å˘ïıóëç-
´âÒè. ùïÎÅıÅÒÔ ë·£ó·Ì ·ıηıßè ´âÔ-
ıÅõ ç Ö·Òõï ÅÎÂÅÒçã. 1940-ÅùÅ´´â-
ùÅ´ ÂïÔï ùÅ´Ö´ï`
Å´Å£ÅÒÔ ÅÒ°Å´ï ßè ÂçÎ:
***
¶âõÅßâõè
¶âõÅßâõè Å£˚ëâÛ
- Ó·ıÒ ·Ò ˘Åóâ´˘ °ïı´ï´ ÌÒÅ©
ÉÅ©Û ·Ô˘ï üâÔ˘ „ë·£·ı´˘
í·£·Ì·ıÒáè ßïÅÉâÒÅ´ èÎÅı - Åßç´ -
¶âõÅßâõè Å£˚ëâÛ
- Ó·ıÒ ·Ò ©Å•Åô ÎÅÔÅ´Å©ï´ ©ÅÒßÅÒï´˘ -
ëç ïÒ Ö·Òõï˘´ â´˘ „ßÅÔ´ç
ÎÅÔÅ´Å´ -
í·£·Ì·ıÒáè - Åßç´ - âÒïÛÎ Åßç´ -
¶âõÅßâõè Å£˚ëâÛ
- Ó·ıÒ ·Ò âëç ßâ´˘ Å≠ÔÅÒÅù ßè Ö·£´Å´˘
ÆÜá·ıßï ûÅßØ,
ÂÅÔÒÅÎÔ èóóÅ© Ô·ÂÒÅùè - ßçÁè
äÅüÒÅÔ, ÇÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´´âÒ,
ÂÅüâ´˘ -
ÆÄÒÅÎØ üÒÅÔÅÒÅù„ÅÔ·ı´, 160 çÁ,
í·£·Ì·ıÒáè - Åßç´ - âı ˘·ı ÎïÒ·©á üâÔ -
ˆâÔÒ·ıÅÒ 2009, îÎëŴ·ıó,
üÒÅÔÅÒÅù·ıëâÅ´ ÂÅÔÒÅÎÔâÛ` ¶âõÅßâõè Å£˚ëâÛ
ÄÒÔÅ≠çÎ ¶ÅÒù·ÎâÅ´: êç ÂÅÔÅüï ·Ò ÉÅÒï˘ Ö·Òõâ´˘ - Ô·ıÒ ·Ò
ÉÅÒï˘è õ·Ìè ´âÔâ´˘
Ò·ı´ ÎùÎÅõ ç ÖÒâó ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëïı´- ÉÅ©Û ´ÅôÅÂçÎ ó·£Åó ηÒÌï´˘ °·ıùï
´âÒ. Å≠ôÅÔÅùÛÅõ ç ãÅ´ÅãÅ´ ëâÒëâ- ÂçÎ
Ò·ı âı ÂÅÒÉâÒÅùÅ´´âÒ·ı. â£Åõ ç üïß-
´ÅáïÒ Å´áÅß ¶ôïëÅÒâÅ´ ÍÅ´·ıÛ
¶ï·ıëâÅ´ âı ôßÉÅÖïÒ` ¶ï·ıëâÅ´
í·£·Ì·ıÒáè - Åßç´- Åßç´ -
‡ı ¶âõÅßâõè èÎÅı -
ú˛ÅÒ°Åùâß °âã - âóç˘ ÖÅÛç˘
ÆÍÅ´Ø üÅ´áçÎï´: ‡ı´ï ·ıë ÉÅ´Å-
Å´ÌÔÅ´Ö
ÎÔâ£õ·ıëâÅ´ ÖïÒ˘âÒ` (¶âõ ˘Å£Å˘è,
úÅ´Å´„ ü·£, Ñ·ı´Åı·Ò ÎÅüßÅ´´âÒ,
ÇÅÒï âÒùï´˘, ¶çù ˘ÅÒ·Ì âÒù·ı ÖÅ-
™·Ò õ·ı£Åù´âÒ óÅÒâÛç˘
™·Ò áÅıâÒ ÎÅÒ˘âÛç˘ -
Ò·ı´, ¶Å£ ßè Á·ıÒ, öÅ©Òè õÅ©Òï´, àı ïÒ °âÈ˘âÒè ó·ıÅÛ
Ê·ıÒè ÂÅÔç´ ÌâÒ), ·Ò·´˘ Åߘ·˜·ıÅõ ***
â´ âÒù·ı üÅÔ·Ò´âÒ·Ì` ÇÅ´ÅÎÔâ£õ·ı- ™≠Å´Åù·ıëïı´
ëïı´´âÒ Ä. âı Ç.: îÒ Ö·ÒõâÒç´ ùÅÔÅÒ-
ıÅõ â´ è´ÔÒÅ´ï´âÒ` üÅ©âÒç´ ëç Å©ó ÄÂÒïó - ùè ´≠Å´Åùç
Åßç´ ˚Ò
óâã·ı´âÒ·Ì. äÅüÒÅÔ ëÅÒÖßÅ´·ıÅõ ç
™·Ò ´·Ò ßâ£˘âÒ Ö·Òõâó
˘ÎÅ´âÒù·ı óâã·ı´âÒ·ı, ÅÒìÅ´ÅÛÅõ ç
ùè ´≠Å´Åùç
´Åâı ãÅ´ÅãÅ´ ≠˘Å´≠Å´´âÒ·ı, ÂÅÔ-
´·ÒÅ´·Ò ßâ£˘âÒ
ıÅÖïÒ´âÒ·ı âı ßÒÛÅ´Åù´âÒ·ı: ¶Å-
ÉÅÒáâó üï´ï´ ÌÒÅ©
üÅÛÅõ ç 21 ˆâÔÒ·ıÅÒ 2007-ï´, ßÅÒ-
ÎÅùÅ©´ âÒâıïó ηıÒÉï ÂçÎ Å´Éïõ
ßï´è Åߘ·˜·ıÅõ ç ¨ï≠óïï ûÅ©·Û Öâ-
ßï´„ ´âÒ˘´ÅÂçÎ ßâ£˘âÒ·ı
ÒâãßÅ´ÅÔ·ı´è` ïÒ è´ÔÅ´âùÅ´ áÅß-
ù·ıÔÅù·ıßï´ ÔÅù ù˘ïó
ÉÅÒÅ´ï´ ßçÁ:
*** ÄÂÒïó - ùè ´≠Å´Åùç Å´ß⣠°âıÅ´Åó
Ä£Åı´ÅùâÒÂ
ßâ£Åı·Ò´âÒ·ı Å≠ôÅÒüï
Ä£Åı´ï´âÒè üÅß·ãâÛï´, èÎï´ ·Ò ßè ßçÁ
ïÒâ´Û ÌÒÅ© ***
„â´ ùÒÅùâÒ, ûÒÅ´á üÅıÅÔÅÛ: êçÂçÔ ò˚Î˘ï´ ¨ÅÔè
âÒù„·Ô`
üÅıÅÔÅÛ ëç Å£Åı´ï ßè´ ç: àÒùÅÒ ÉÅÒÅù ô˚ÎâÛÅı
ÇÅ©Û ùÒÅùâÛï´: ‚ÉÅıâÛ
™ÅôÅÔâÎÅõ çÒ, ßçù ˘Å´ï ÔÅÒï éÎÅõè ÂÅÔç´ ùÅôâÛ
ÅÈÅÁ èÎÅõ çÒ ï´õï.
¨ÅÔ çÒ ô˚ÎâÒ
Æîß ßÅüè ÂïÔï èóóÅ© ·Ô˘ï ÌÒÅ©` ùÅ´-
‚áïßÅÛÅı õÅ´Ò·ıëâÅ´
Ö´Åõ, ·„ ëç ÂÅÈùÅõ` Å´ù·£ï´ï ßçÁØ:
ê·£ ÂÅÈùï ó·©ÎâÒ·ı ßçÁ: ‰ÅÔè ˜óÅı
àëç ßâãï üÅÒÛ´ç˘, Å´ ßï≠Ô ©Å£ëÅ- ***
8 MART’TA AYfiE NUR ZARAKOLU’NUN ANISINA
Kad›n›n kurtuluflu olmadan özgürlük bir hayaldir

Ayfle Nur Zarakolu Silva Gabudikyan Zabel Yeseyan Emine Erdem Yelda Yüksel Genç
YAZMA VE YAYINLAMA fiARKILARIN fiARKISI S‹LAHTARIN BAHÇELER‹ B‹R YERDE B‹R GÜL A⁄LAR ÇO⁄UNLUK AYDINLARINDA BARIfiA TUTUNMAK
Seçme Öykü ve Yaz›lar
ÖZGÜRLÜ⁄Ü ‹Ç‹N Seçme fiiirler 6-7 Eylül Bulgur Palas IRKÇILIK
çeviren: Jülide De¤irmenciler

Ayfer Coflkun Maria Yordanidu Eva Groepler Sabiha Sertel Gün Benderli Sevim Belli
DURAN ZAMAN ÇILGIN KUfiLAR G‹B‹ ‹SLAM VE OSMANLI ROMAN G‹B‹ SU BAfiINDA DURMUfiUZ BOfiUNA MI Ç‹⁄NED‹K?
DÜNYASINDA YAHUD‹LER
Kad›n Öyküleri ‹stanbul ‹skenderiye Atina Demokrasi Mücadelesinde Bir Kad›n An›lar An›lar
çeviren: Süheyla Kaya

Saliha Scheinhardt Ayfle Hülya Lissy Schmidt Aleksandra Kollontay Ingrid Strobl Uluslararas› Af Örgütü
PUSUDA K‹N DÖ⁄ÜfiENLER KONUfiACAK ÖZGÜRLÜ⁄ÜN BEDEL‹ ÖZGÜR B‹R KADIN KOMÜN‹ST‹N FAfi‹ZME VE ALMAN ‹fiGAL‹NE TÜRK‹YE
Yanl›fl Cennete Veda Metris fiiirleri Irak Kürt Bölgesinden Röportajlar OTOB‹YOGRAF‹S‹ KARfiI Kad›nlara Yönelik Gözalt›nda Cinsel
çeviren: Zeynep Herkmen - Süheyla Kaya çeviren: Nesrin Oral Silahl› Direniflte Kad›nlar
çeviren: Nesrin Oral fiiddete Son

Ümit Cizre, Serpil Üflür Elizabeth Burgos-Debray Marta Rojas , Y›ld›z Sertel Rosa Luxemburg Feryal Kaya
LAT‹N AMER‹KA’DA BEN… R‹GOBERTA MENCHU Mirta Rodriguez Calderón ANNEM SERMAYE B‹R‹K‹M‹ AYfiEN
ASKER‹ D‹KTATÖRLÜK VE Guatemala’da Yaflam TANYA Sabiha Sertel Kimdi, Neler Yazd›
La Guerilla
KADIN çeviren: Gülsen Özilkiz

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK

Divanyolu Cad. Binbirdirek Han 15/1 Sultanahmet - ‹stanbul
Tel: +90 212 638 34 58 Faks: +90 212 517 44 53
belgekitapkulubu@yahoo.com www.belgeyayincilik.com