1

AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

BAKI DVLT UNVERSTET
TARX FAKLTS

stiqamtin ifri v ad: 060206 Tarix
xtisasn ad: Arxeologiya v Etnoqrafiya

Arxeologiya v Etnoqrafiya kafedrasnn magistrant
ABDULLAYEV AFIQ NSRDDN OLU
magistr drcsi almaq n
QRB AZRBAYCANIN AZRBAYCANLI HALSNN MADD V
MNV MDNYYT
mvzusunda

DSSERTASYA


ELM RHBR: T..e.d.prof. Qdrt smaylzad
KAFEDRA MDiR: T..e.d.prof. Qdrt smaylzad


BAKI - 2014

2

MNDRCAT

GR ........................................................................................................................ 3
I Fsil. Qrbi Azrbaycann siyasi-tarixi v tbii-fiziki corafiyas, etnik trkibi
v tdqiqi
I.1.Qrbi Azrbaycann siyasi-tarixi corafiyasnn formalamas, etnik trkibi v
tdqiqi ........................................................................................................................ 6
I.2.Qrbi Azrbaycann tbii-fiziki corafiyas ...................................................... 15
II Fsil. Qrbi Azrbaycanda azrbaycanllarn maddi mdniyyyti
II.1. Maddi mdniyyt abidlri, yaay yerlri, sntkarlq, geyim, ticart v
nqliyyat .................................................................................................................. 17
II.2.kinilik v maldarlq ...................................................................................... 35
II.3.Yemklr v ikilr ......................................................................................... 38
III Fsil. Qrbi Azrbaycanda azrbaycanllarn mnvi mdniyyti
III.1. Elm v thsil, tbabt, dbiyyat v xalq folkloru ........................................ 46
III.2. nanclar, bayramlar v mrasimlr ................................................................ 48
NTC ................................................................................................................. 55
DBYYAT SYAHISI ..................................................................................... 57
LAVLR
SUMMARY









3

Giri
Mvzunun aktuall: Qrbi Azrbaycann azrbaycanl halisinin maddi v
mnvi mdniyytinin aradrlmas hazrki dvrmzd ox aktual msldir. Bel
ki, Qrbi Azrbaycana son iki srd mqsdli kild yerldiriln ermni halinin
v sonradan yaradlm Ermnistan Respublikasnn yrtdy irqi, dini, vandalizm
siyasti nticsind tdricn bu razilrin yerli, avtoxton azrbaycan trklrinin
maddi v mnvi mdniyyti yox edilmsi n hali sxdrlb xarlm,
dflrl soyqrm v deportasiyalara mruz qalmdr. Nticd, 1988-ci ildn
etibarn balayan son deportasiya 1991-ci ild baa atm v demk olar ki, Qrbi
Azrbaycan torpaqlarnda bir nfr bel olsun yerli qalmamdr. Ermni
vandanlizmi, irqiliyi v tcavzkar siyasti nticsind hm azrbaycanl hali z
ata-baba yurdlarndan qovulmu, hm d azrbaycanl halininin buradak tarixi
varln sbut edn yer adlar, maddi v mnvi mdniyyt abidlri yox edilmy,
dyidirilmy v izlri silinmy balanmdr. Btn bu hadislri nzr alarsaq,
Qrbi Azrbaycanda azrbaycanl halinin maddi v mnvi mdniyytinin tdqiqi
v aradrlmasnn n qdr aktual problem olduunu anlamaq olar. Mn zm d
Qrbi Azrbaycanl olduum n bu mvzu mnim n prioritet tkil edir. Biz
almalyq ki, azrbaycanllarn Qrbi Azrbaycanda var olmu maddi v mnvi
mdniyytini iqlandraq, unudulmasn ngllyk. Hal-hazrda Azrbaycan v
Ermnistan arasnda atks mvcud olsa da, Qaraba v Qrbi Azrbaycann
azrbaycanl halisinin torpaqlarnn geri qaytarlmas v yenidn z ata-baba
yurdlarna geri dnmsi mslsi v problemi hll edilmmi qalr.
Problemin yrnilm drcsi: Qrbi Azrbaycann azrbaycanl halisinin
maddi v mnvi mdniyytinin geni kild yrnilmsi v tdqiqi 1990-c
illrdn sonraya tsadf edir. nki XIX srin vvlrin qdr burada yaayan
azrbaycanl hali haqqnda mlumatlara biz ancaq syyahlarn srlrind, icmal v
vergi siyahlarnda, slnamlr v digr qaynaqlarda rast glirdik. XIX srin
vvllrindn XX srin vvlrin qdr, yni Rusiya ial zaman bu razilr v
hali haqqnda Rusiya slnamilri, bu razilri tdqiq etmk n gln rus tarixi
4

v syyahlarnn srlrindn mlumat almaq mmkndr. XX srin vvllrindn
etibarn Ermnistan dvlti yaradldqdan sonra ermnilr bu razilrd
azrbaycanllarn maddi v mnvi mdniyytini aradrmaq deyil, tamamil mhv
etmy baladlar. Azrbaycanl tdqiqatlarn hmin razilrd aradrma
aparmasna imkan verilmir v mane olunurdu. Htta, tkc Ermnistanda deyil,
Azrbaycann znd d bu mvzunu v problemi iqlandrmaq istynlr sni
ngllrl qarlard. Bu SSR-nin dvlt ideologiyasnn kknd duran
mstmlk siyastinin v ermniprst mvqeyi nticsind meydana glirdi. Amma
msl burasndadr ki, manelr baxmayaraq, bzi rus v azrbaycanl mnli
tarixilr bu razilrd olmu, etnik yerli halinin maddi v mnvi mdniyyti
haqqnda qiymtli srlr yazmlar. 1988-1991 ci illrd Ermnistanda olan
azrbaycanl hali tamamil deportasiya olunduqdan v Azrbaycan mstqillik ld
etdikdn sonra Azrbaycan tarixilri bu mslni manesiz aradrmaa v srlr
yazmaa baladlar. Buna baxmayaraq, Qrbi azrbaycanllarn maddi v mnvi
mdniyyti tam trkibd v geni kil bu problem yrnilmmidir.
Tdqiqatn predmeti: Dissertasiyada tdqiqatn sas predmeti Qrbi
Azrbaycann azrbaycanl halisinin maddi v mnvi mdniyytinin
yrnilmsidir. Qrbi Azrbaycan dedikd hazrki Ermnistan Respublikasnn
razisni nzd tuturuq. Amma Qrbi Azrbaycann razisi mumiyytl hazrki
Ermnistan Respublikasndan daha geni v bykdr. Hl Paleolit, Mezolit,
Neolit, Eneolit dvrnd etnik mnsubiyyt olmad n biz o dvrlr nzr
yetirmycyik. Tunc dvrndn balayan etnik mnsubiyytlrin formalamasndan
bu yana Qrbi Azrbaycanda yaayan halinin maddi v mnvi mdniyytinin
formalamas v yaad son dvr qdr aradrrq. sas diqqti d son XIX sr v
XX srin vvlrind, yni Qrbi Azrbaycanda Ermnistan Respublikas
yaradlandan v Azrbaycanllarn krlmy v z ata-baba yurdlarndan
xarlmaa mruz qald dvrlrdki maddi v mnvi mdniyyti tdqiq
etmkdir. Tdqiqatda Qrbi Azrbaycann azrbaycanl halisinin siyasi tarixi, etnik
trkibi bada olmaqla, sasn maddi v mnvi mdniyyti haqqnda mumi
tsvvr v mnzr iqlandrlmdr.
5

Tdqiqatn mqsd v vziflri: Qrbi Azrbaycanda yaayam trk
mnli halinin yaay v mdniyytini z gzlri il grmyn gnclrimizi bu
bard mlumatlandrmaq, onlarda z ata-babalarnn maddi v mnvi mdniyyti
haqqnda he olmasa ilkin tsvvrlrinin olmasna kmk etmk, eyni zamanda
Qrbi azrbaycanllarn bu torpaqlarn sil sahiblri olduunu bir daha nzr
atdrmaqdr. Tdqiqat ycam, umumi tsvvrn formalamasnda kmki olan,
anlalan kild yazlmdr. Htta daha geni v mzmunlu tsvvrn
formalamas n lavlr blmsind bir ox maddi mdniyyt nmunsi olan
abidnin kli, xrit v tsvirlr verilmidir.
Tdqiqatn elmi yeniliyi: Tdqiqatn elmi yeniliyi ondan ibartdir ki, bir ox
aradrmalar v tdqiqatlar daha ox siyasi tarix, yni ermnilrin torpaq iddialarna
cavab vermk v Qrbi Azrbaycann azrbaycanllar mxsus olduunu isbat etmy
ynlmi tdqiqatlardr. Biz almq ki, bu tdqiqatda sasn halinin maddi v
mnvi mdniyytini iqlandraq. Bunu n d yerli hali v infarmatorlarn
bildiklri v grdklri d mnb kimi istifad edilmidir.
Dissertasiyann quruluu: Dissertasiya ii - giri, iki yarmfsildn ibart I
fsil, yarmfsildn ibart II fsil, iki yarmfsildn ibart olan III fsil, ntic,
dbiyyat siyahs v lavlrdn ibartdir. I fsild siyasi-tarixi v tbii-corafi
msllr toxunulmu. II fsil maddi, III fsil mnvi mdniyytin aradrlmasna
hsr olunmudur.
Tqdiqatn aprobasiyas: 2013-c ild mumilli lider H.liyevin anadan
olmasnn 90-c ildnm mnasibtil magistrantlarn v gnc tdqiqatlarn
respublika elmi-praktik konfransn materiallar kitabnda Qrbi Azrbaycann
tarixi razisi adl bir mqalm, 2014-c ild M..Rsulzadnin anadan olmasnn
130 illiyi mnasibtil tarix fakltsi magistrant v gnc tdqiqatlarnn elmi-
praktik konfransnn materiallar kitabnda Metal srinin balanmas v
svilizasiyann inkiafnda rolu adl baqa bir mqalm nr olunmudur.

6

I FSL
Qrbi Azrbaycann siyasi-tarixi v tbii-fiziki corafiyas, etnik trkibi v
tdqiqi
I.1.Qrbi Azrbaycann siyasi-tarixi corafiyasnn formalamas, etnik
trkibi v tdqiqi
Tarixd Qrbi Azrbaycan anlayna sasn, XX srin sonlarndan etibarn
rast glmk mmkndr. Qrbi Azrbaycan dedikd hazrki Ermnistan
Respublikasnn razisi nzrd tutulur. Qrbi Azrbaycanda tunc dvrndn etibarn
formalaan yerli hali trk mnli idi v ermni-hay adlanan etnik mnsubiyytin bu
xalqa he bir laqsi yox idi. Amma bu razid mvcud olan dvltlr bir birini
vz etdikc v mxtlif tayfalarn buraya klri halinin etnik trkibi
znginldirs d, demk olar ki, bu gln tayfalarn hams trk mnli idi. Tarixi -
corafi blg olaraq mumiyytl, Azrbaycan trklrinin yaad razilr 3
blgy ayrlmdr:
1. imali Azrbaycan (Arazdan imaldak irvan, Muan, Arran razilri);
2. Cnubi Azrbaycan (Gney -mrkzi Tbriz hri olmaqla v Xorasan);
3. Qrbi Azrbaycan.
Qrbi Azrbaycann tarixi corafi razisi imaldan Boral mahal v Gy
gl hvzsindn balayr, cnubda Urmiya mahalna qdr davam edn razilrdn
qrbd qalan torpaqlardr. gr Boral mahalndan Gy gln, Gy glndn
Urmiya gln kimi bir dz xt ksk, qrbd qalan v azrbaycanl trklrin
yaad btn razilr Qrbi Azrbaycan saylr. razi-inzibati blg kimi bu corafi
v tarixi anlaya daxildir: Boral , Gy , Zngzur , rvan mahallar, Naxvan,
Maku, Xoy, Urmiya, Mosul, Krkk, dr, Qars, Ar v azrbaycanl trklrin
yaad digr qrb razilri. Hal-hazrda ran dvltinin xritsin baxsaq grrik ki,
Urmiya glndn qrbdki razilr yni, Urmiya, Maku, Xoy, Salmas razilri Qrbi
Azrbaycan ostan adlanr. Amma biz hal-hazrda Qrbi Azrbaycan deyrkn,
Ermnistan Respublikasnn razisini, yni qdim trk yurdunu aradracaz.
7

Qrbi Azrbaycann tdqiqi n biz 3 istiqamtd aradrma aparmalyq:
1.Siyasi tarixin tdqiqi 2. Toponimlr, etnotoponimlrin tdqiqi 3. Maddi v mnvi
mdniyytin tdqiqi.
Siyasi tarixi tdqiq edrkn mlum olur ki, mumiyytl bu raziy ermni-
haylar n yeni tarixin sonlarnda krlmlr. Btn mvcd yazl mnblr bunu
tsdiqliyir. Qrbi Azrbaycann siyasi-tarixi corafiyasnn formalamasnn qsa
xronologiyasnn bir qdr tsvir edk:
E.. VII srd imaldan sak (yaxud skif) v kimmer tayfalar cnuba doru axn
edir. Qrbi Azrbaycan razisind yerlirlr. Eradan vvl 523-c ild hmnilr
dvltinin ah I Daraya qar imperiyada balanm syanlardan biri d
rmniyyd ba vermidir. I Dara syan yatrdqdan sonra eradan vvl 521-ci ild
Bistun qayasnda dilli yazsnda ilk df yaznn babil dilind olan variantndak
Uratunun (yni Urartunun) mqabilind qdim farsca v elamca variantnda
Armini szn ildir. Armeni formasnda qdim yunanlara kemi ad hmin
toponimdndir. rblr dvrnd bu yer ad rmniyy adlanmaa balad . Demli,
etnik ad hay olanlara v mumiyytl, rmniyyd yaayanlara aid ediln
ermni etnik anlay bel yaranmdr. Armini hmni imperiyasna tabe olan
lk idi v onun ermni mnli arlar yox idi. rmniyyd ilk arlq trk-saklarn
arl kimi tkkl tapmdr [23;31]. Daha da dqiqldirsk, rmen sz htta
saklara mxsus bir sz olduunu v Van glnd imalda v qrbd yerln corafi
razinin ad olduu mlum olur. Yni Armeni hazrki Ermnistan razisind bel
deyildi.
Bs haylar saklarn torpa olan Armeniyaya v yaxud rmniyyy nec
yerldi v armeni adlanmaa baladlar? Ermni tarixisi Q. Kapansyana gr
sonradan Arim adn dayacaq Hind-Avropa mnli tayfa Balkan yarmadasndan
Kiik Asiyaya, Hettlrin lksin, Hayasa adl yalt glmi, sonra is eradan vvl,
VII VI srlrd Ermni yaylasna, daha sonra Urartu lksin yaylmdr[41;163].
Hay etnonimi d bu yaltin ad il baldr. Hayasa indiki Ermnistandan ox
uzaqda Qrbi Frat aynn yuxar axarnda rzincan vadisind yerlirdi. Artq
8

haylarn hardan v n vaxt k edrk Armeni razisin yerlmsi, sonra armeni v
Urartu mdniyytin yiylnmy almalar v daha geni torpaqlara sahib olmaq
n apardqlar mbarizdn ox danmaq olar. Maraql olan digr bir hadis is,
haylar z lklrind zlrin hay, lklrin Hayastan dediklri halda, dnyada
zlrini ermni kimi qlm verir v lklrini Ermnistan adlandrrlar; yni hazrda
ermnilr kimi zn dnyada tandan xalq slind cuzi kild bir qisim sak v
haylarn qarndan ml glmidir.
Antik dvrd, o cmldn Azrbaycan Albaniyas dvrnd (e. . IV e. VIII
srinin vvllri) hazrki Ermnistan torpaqlarnn xeyli hisssi Azrbaycann
trkibind olub. Tarixd mvcud olmu ilk ermni dvltlri Qrbi Azrbaycann
hdudlarndan knarda yaranb. Ermnilr is hmin razilr n tezi e. . II srdn
sonra nfz edib. Ermnilr 301- ci ild xristianl qbul etdikdn sonra ermni
qriqorian kilssi siyasi hyatda da fal rol oynamaa balad. Yni xristian dini
ermni milli kimliyinin formalamasnda mhm rol oynad. Htta z kilslrini d
yaratdlar v kils byk Ermnistan ideologiyasnn sas mrkzi v daya idi.
Ermnilrl eyni vaxtda Albaniyann yerli halisinin az bir qismi xristianl qbul
etmidi. Bizim erann II v III srindn etibarn Qrbi Azrbaycan v btn
Albaniyada xristianlq yaylmaa balayr. Tbii ki, xristianln yaylmas v qbulu
il laqdr qdim mbdlr sklr v yaxud dyidirilrk yerind xristian
mbdlri ina edilirdi. Amma maraql msl budur ki, bu mbdlri hay-ermnilr
deyil, yerli trk mnli tayfalar ina edirdilr. Xristiyanln yaylmas v
qonuluqda Van gl trafnda yaayan ermni-haylarla dini birliyin yaranmas
sonradan oxar mdniyytin meydana glmsin sbb oldu. Sasanilrin tsiri v
ngllri Qrbi Azrbaycanda xristianln yaylmasna mane olurdu. Buna
baxmayaraq, dalq blglrin oxu xristianl qbul etmidi. Ermni kilissi bu din
qardaln z xeyrin istifad etmy balad. Bizim erann IV srindn etibarn
mtmadi olaraq rq doru yrlr baladan ermnilr razilrini geniltmk
n vvl Roma, sonra Bizans imperiyas il lbir olmudular. Htta zlrin kiik
bir arlq da yaratmdlar. Amma bu ermni arlnda sas stnlk xristianl
qbul etmi sak tayfalarnda idi. Haylar hl d stnlk ld ed bilmmidi. Hmin
9

dvrd Ermnistan razisi Armeniyann trkibin daxil edilir. Armeniya 387- ci il
Sasani Bizans mqavilsindn sonra mumiyytl dvltiliyini itirib. Qrbi
Azrbaycan Sasani imperiyas (III- VII srlr) trkibind qalb. Daha sonra Sasani
dvltinin squtu v islam dininin yaylmas nticsind rmniyy halisinin sak
mnli tayfalarnn ksriyyti islam dinini qbul etdi. Bellikl, kils v xristianlq
artq haylarn lind cmlmy balad. Haylar bundan mhartl istifad edib
rmniyy vilaytinin adn v xristian olan v qonu razilrd yaayan etnik
mnsubiyytlri v onlarn yaadqlar torpaqlar l keirmy baladlar. Artq
ermni deyrkn yanlz haylaan v hay olan hali nzrd tutulurdu. Hr cr
hiyly l atan haylar mhz rblrin kmyi il 704 c ild Alban kilissini zn
tabe etdi. rblr Xilaftin Cnubi Qafqazda yerln btn torpaqlarn
rmniyy adl inzibati vahidd birldirdi[32;41]. Bu siyast ermnilrin Cnubi
Qafqazdak mvqeyinin mhkmlnmsind myyn rol oynad. nki rblr
ialllar dvrnd rb qounlarnn sas drgsi Van gl trafnda toplanmd.
Sonradan Arrann mrkzi Brdyi mrkz sen rb ordusu rmniyy szn v
tsirini d azaltm oldu. rb Xilaftinin ziflmsil Baqratilr arl ( 886- 1045)
meydana gldi. Onun da mrkzi Ani hri idi v Qrbi Azrbaycandan knarda idi.
Qrbi Azrbaycan razisind is sonralar ddadilr adl islam inancl dvlt yarand.
ddadilr d ermnilrin v mumiyytl Bizans v Grc olan xristiyanlarn Qrbi
Azrbaycan razisin mdaxilsin imkan vermirdilr. Slcuq dvltinin yrlri
Qrbi Azrbaycan tarixind byk hmiyyt malik olub. XI XII srlrd burada
Slcuqlarn hakimiyyti qurulmas ermnilrin bu torpaqlar l keirmsin mane
oldu. Slcuqlarn hakimiyyti il bu torpaqlarn rmniyyy daxil olmasna da
son qoyulub. Kitabi Dd Qorqudda bu yerlr Ouz eli kimi adlandrlb. Ouz
eli XIII XIV srlrd Monqol imperiyas trkibin qatlb. XIII srin ortalarndan
rvan hrinin rolu da artmaa balayb. Qzl Orda hkmdar Toxtam v Teymur
(1370- 1405) arasndak mharib d Qrbi Azrbaycandan yan kemyib, bu
torpaqlar Teymurlng tabe edilib.
Hlaklr dvrnd rvan hri inkiaf edir, Qaraqoyunlu dvlti zaman
rvan strateji v inzibati hmiyyti artr. Ermni qriqorian kilssinin mrkzi 1441-
10

ci ild Emidzin( sil ad mdzin olmudur) krlr. 1502-ci ildn etibarn
Qaraqoyunlulardan alnaraq Sfvilrin lin ken rvan hri, sonradan yaradlan
uxursd bylrbyiliyinin inzibati mrkzi olur. uxursd bylrbyliyi Ermnistan
Qrbi Azrbaycann ilk mumi corafi ad hesab oluna bilr. rvan hrinin ad
txminn VII srd sonralar Qrbi Azrbaycann mrkzi olan rvan hrinin ad
kilir [21;335]. uxursd bylrbyiliyin mrkzi olmas il rvan hri artq tarix
shnsind mhm rol oynamaa balayr. 1740-ci ild Nadir ah Tbriz, irvan,
Qaraba, uxursd bylrbyiliyini birldirib mrkzi Tbriz olan vahid
Azrbaycan adnda vilayti yaratmd. 1747-ci ild Nadir ahn ldrlmsi
Azrbaycan vilaytinin paralanmasna sbb oldu. Mrkzi hakimiyyt tnzzl
etdi. Gcl feodallar ve gcl tayfalar inzibati mrkzlrd mhkmlnrk v qonu
razilri d z torpaqlarna qataraq xanlqlar yaratdlar. Bel xanlqlardan biri d
rvan xanl oldu. rvan xanl demk olar ki, uxursd bylrbyiliyinin varisi
kim ortaya xd. Mstqil siyast v gcl orduya sahib rvan xanl znn
trqqi dvrlrindn birini yaamaa balad. Maddi v mnvi mdniyyt az olan
knar tsirlr baxmayaraq, z etnik trk kkn bal trqqi edirdi. rvan xanl
15 mahala blnrd (kil 23). Ermnistan SSR dvrnd bu mahallarn razisind
mxtlif rayonlar tkil edildi:
1.Qrxbulaq mahal Kotayk-Abovyan rayonu
2.Zngibasar mahal-Masis rayonu
3.Grnibasar mahal- Artaad rayonu
4.Vedibasar mahal Ararat rayonu
5.Drkn mahal trk v Araqadz rayonu
6. Saatl mahal Hoktemberyan rayonunun bir hisssi
7. Talin mahal Talin rayonu
8.Srdaradad mahal Hoktemberyan rayonu
9. Karpibasar mahal Emidzin rayonu v trk rayonunun bir hisssi
10. Abaran mahal Nairi (Abaran) rayonu
11. Drik mahal Hrazdan rayonu
12. Gy mahal Kamo, Vardenis, Martuni rayonlar
11

13. Seyidli v yaxud Axsaxl mahal trk, Talin v Abaran rayonlarnn
hmsrhd razisi
14. rur mahal bu mahaln byk hisssi Naxvan MR Sdrk rayonu razisin
dr
15. Srmli mahal Araz ay sahilind, hal-hazrda Trkiy srhdlri iinddir.
Xanlq dvrnd ermnilr sasn Emidzin trafnda kilisnin vqf
torpaqlarnda birlmidilr. Vqf torpa olmas onlarn statusunu bir qdr
toxunulmaz edirdi. Nhayt, Rusiya iallar balad. Trkmnay mqavilsil
ermni hay aillri rvan xanlna krlmy balad. Qrbi Azrbaycann
flakti d el bununla balad. Bel ki, Rusiyann dstyin arxalanan ermnilr
btn stnlklri yava-yava llrin keirmy baladlar. 1905-1907, 1920-1921,
1948-1953, 1988-1991 ci illlrd Rusiyann dstyi il Qrbi Azrbaycanda, yni
indiki Ermnistan Respublikasnn razisind demk olar ki, bir dn d azrbaycanl
kndi qalmad. Hams mrhl mrhl deportasiya olundu, yurdlarndan xarld.
Ermnilr bu prosesi 1991-ci il avqustun 8-d baa atdrdlar. Hmin gn Meri
rayonunun n byk kndlrindn biri - Nvdi kndi soyqrmna mruz qalaraq
kndin kkl trk sakinlri olan azrbaycanllar tarixi-etnik torpaqlarndan
deportasiya olundular. Bellikl, indi Ermnistan adlanan Qrbi Azrbaycanda bir
nfr bel azrbaycanl qalmad.
Qrbi Azrbaycann etnik trkibini tdqiq etmk n Osmanl dvltinin bu
razilri tutmasndan sonra yazd icmal v vergi haqqnda yazlara nzr salmaq
olar. Vergi toplamaq v dvlti qorumaq n trtib ediln bel sndlr biz hmin
dvrd halinin say, etnik trkibi, dini haqqnda mlumat verir. Osmanllar rvan
yalti n iki mfssl, drd icmal, iki sicil dftri trtib etmidilr. Bunlardan bir
sicil dftri, 1603-c il tarixli Dftri-sicili-livayi-Rvan Sofiyada, Kiril v Mefodi
kitabxanasnda, digrlri is stanbulda Babakanlq Arivind saxlanrlar. Bu
dftrlrdn 1603-c il tarixli sicil dftri, 1590-c v 1728-ci il iki mfssl, 1595-ci
v 1728-ci il iki icmal dftrlri limizd olduu n, rvan yaltinin osmanl
dvrndki vziyyti haqqnda bu dftrlrin mlumatlar sasnda sylmk olar ki,
bu razilrd yaayan halinin ksriyyti trk mnli azrbaycanllar idi [20;5].
12

Siyasi tarixl yana yer adlar, tayfa adlar, xs adlar, corafi adlar da biz
burada yaayan halinin etnik trkibi v mnsubiyyti haqqnda fikir sylmy sas
verir. Tannm tdqiqatilardan A.Qurbanov, B.Budaqov, A.Axundov,
.Hseynzad, S.Mollazad, R.Yzbaov, K.liyev, T.hmdov, Q.Mdiyev,
Q.Qeybullayev, F.Xalqov, A.Hacyev v baqa onomaloqlar qiymtli tdqiqat ilri
aparmlar. Bu srlr xsusi elmi hmiyyt ksb edir. Burada indiki Ermnistann
trk mnli toponimlrindn bhs edilir.
Akad. B.Budaqov prof. Q.Qeybullayevl birlikd Ermnistanda Azrbaycan
mnli toponimlrin izahl lti [11;] srini yazmdr. Bu srin Azrbaycan
toponimiyasnda Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlrinin yrnilmsind
xsusi yeri vardr. Qrbi Azrbaycann toponimlrinin yrnilmsind
Q.Qeybullayevin xsusi myi vardr. O, indiki Ermnistan toponimiyas il bal
Qdim trklr v Ermnistan srini yazmdr. Q.Qeybullayev Qdim trklr v
Ermnistan srinin II fslini Ermnistanda qdim trk mnli toponimlr Qrbi
Azrbaycann qdim trk mnli toponimlrin hsr etmidir[23;].
Qiyasddin Qeybullayev yazr ki, Oroz, Oroys (e.. I srin 60-c illrind
alban ar) baqa qdim trkdilli xalqlardak Oruz, Uruz, Orus xs adlar il
mqayis oluna bilr. Oruz, Orta Asiyada v Qazaxstanda yaam trk xalqlarnda
mlumdur. Bu ad qdim trkc uraz xobxt (baqrdca rs min-amanlq, altay
dillrind ars xobxt) szlri il mqayis oluna bilr. Kozis (Oruzun qarda,
srkrd), trkc kozik qtb ulduzu (qdim v masir trk xalqlarnda uaa Ulduz
v Ay ad vermk xarakterik xsusiyytdir) szndndir [23;16]. srd hmiinin
qdim inizibati v corafi adlarn trk mnli olduu bir daha sbut edilir v trk
mnli tayfalardan kimmerlr, saklar (skiflr v yaxud iskitlr), pasienlr, bulqarlar,
quqarlar, iraklar, qarqarlar, peeneqlr, kngrlr, kataklar, sadaklar, goruslar,
cinlilr, xzrlr, ouz, quqark, gorus, sak, aynn, qpaq, qaraqoyunlu, irak,
peenek, axta, kvrlr kimi tayfalarn ad kilir v bu tayfalarn yerldiyi v
yaad yerlr qeyd olunur, adlarn izah v trk dili il laqsi izah edilir.
13

brahim Bayramovun Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri adl
srind buradak inzibati v corafi adlarn demk olar ki, qdim adlarnn hamsnn
trk mnli olduu qnatin varmaq olar[21;].
ndiki Ermnistann trk mnli toponimlrinin aradnlmas H.Mirzyevin
tdqiqatlannda xsusi yer tutur. O, aq poeziyasnda qorunub saxlanlan Qrbi
Azrbaycann trk mnli toponimlrini tdqiq edn ilk dili alimdir. Tkc bir fakt
qeyd edk ki, H.Mirzyev 1994-2002-c illrd indiki Ermnistann toponimlri il
bal ciddi elmi hmiyyt ksb edn 80-dn ox mqal ap etdirmidir. ndiki
Ermnistann trk mnli toponimlri sasnda Aq poeziyasnda yaayan
adlarmz v tariximiz srini yazmdr[19;].
Knl Smdova Qrbi Azrbaycan etnotoponimlrinin areallar kitabnda
etnotoponimlr izah edilrkn, aban, abar, abdal, ayrum, kui, kuyri, far, bayat,
bayandur, kazan, karkn, kabar, qarqar, muan, ul kimi trk mnli etnotoponimlr
qeyd olunur v izah verilir[22;].
1990-c ildn Azrbaycan mstqilldikdn sonra tdqiqatlarmz indiki
Ermnistann trk mnli toponimlrinin tdqiqin xsusi diqqt gstrmilr. 1995-
c ild S.Mirmahmudovann Ermnistanda trk mnli yer adlar lti nr
edilmidir. Mllif srind Ermnistan razisindki 535 trk mnli toponimin
ltini vermidir[27;]. .Rstmov Zngzur blgsind yerln Qafan, Gorus v
Sisyan rayonlarnn toponimlrini tdqiq etmi v 1990-c ild Ermnistan SSR
Qafan, Gorus v Sisyan rayonlar razisinin Azrbaycan mnli toponimlri
mvzusunda namizdlik dissertasiyas mdafi etmidir.
Q.Mdiyev 1990-c ild Zaqafqaziyann Azrbaycan toponimlri srini
yazm v 1991-ci ild Qafqazn razi v tayfalarnn tsviri materiallar
mcmusind (CMOMK) qeyd alnm Azrbaycan (trk) mnli toponimlrin
tarixi-linqvistik thlili mvzusunda doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir.
Q.Mdiyev bu srlrind Cnubi Qafqazn trk mnli toponimlri il yana,
CMOMTK-da qeyd olunan indiki Ermnistan adlanan razinin trk mnli
toponimlrini d tdqiqata clb etmidir. Bundan baqa o, srinin sonunda
14

Azrbaycan, Grcstan v indiki Ermnistan razilrindki trk mnli paralel
toponimikadlarn qsa ltini vermidir [27;].
Grkmli corafiya, akademik B.Budaqovun yaradchnda indiki
Ermnistann toponimlrinin tdqiqi sas yerlrdn birini tutur v bununla bal
1984-c ild Elim, obam mnim, 1996-c ild obankr eli srlrini yazmdr.
Grkmli alimin 1994-c ild Trk uluslarnn yer yadda srinin blmlrinin
biri Ermnistann trk toponimlri adlanr.
Qrbi Azrbaycann tarixi corafiyasna dair tdqiqatlar da nzrdn keiriln
qrupa daxil edil bilr. ziz lkbrlinin Qdim trk ouz yurdu Ermnistan
[14;] v S. sdovun 1994-c ild trtib etdiyi Ermnistan azrbaycanllarnn
tarixi corafiyas v baqa kitablar bu razinin tarixi corafiyasn yrnmy
kmk edir.
Qrbi Azrbaycann maddi v mnvi tdqiqi il bal bir ox sr yazlsa da,
bunlarn iin AMEA Folklor nstitunun nr etdirdiyi Azrbaycan folkloru
antologiyasnda Qrbi Azrbaycana aid olan Gy folkloru[5;], Drlyz
folkloru[6;], rvanuxuru folkloru[7;], Qaraqoyunlu folkloru[8;], Ababa
folkloru[9;], Zngzur folkloru[10;]. kimi cildlrind mdniyyt aid geni
mlumatlar ld etmk olar.
Hminin, Qrbi Azrbaycann tdqiqind Rus v Avropa, Osmanl tarixi v
sayyahlarnn qiymtli srlrindn mnb kimi istifad etmk olar. Qrbi
Azrbaycann etnik trkibinin formalamasnda sas rol oynayan tayfalar dedikd,
saklarn, ouzlar, xzrlr, uti, hunlar , qpaq v quqarlarn adn xsusi vurulamaq
lazmdr. Lakin bu tayfalarn Qrbi Azrbaycan razisin kmsi e.. I minillikdn
tez deyil. Bs bundan vvl bu razilrd hans tayfalar yaayrd? Bu suala cavab
vermk asan deyil. Sadc bir ne fakt mslnin qaranlq trfini aydnladrmaa
kmk edir. Firudun Clilov subarlar haqqnda mqalsind qeyd edir ki, subarlarn
tarixi tdqiq olunarkn mlum olur ki, e.. III v II minillikd Mesopatamiyann
imalnda yaayan subarlar semit mnli xalqlar trfind sxdrlr v daha imala
v rq doru k etmy mcbur olur [16;279]. Urmiya gl v Gy gl
trafna kn subarlar burada da mskn salr. Htta mqald e.. 672-ci ild Assur
15

hkmdar Asarxaddonun subarlarn son nslini d mlub edib, Mesopatamiyadan
xararaq, baqa vilaytlr srgn etdiyi qeyd olunur. Bellikl, Akkadlarn tsiri il
umerlrin Araz ayna v Zaqros dalarndan rq kmsi, elc d Assurlarn
tsiri il subarlarn Gy v Urmiya gl hvzsin yerlmsi mlum olur. Maraql
faktlardan biri d budur ki, sonradan Teyeba v yaxud Tuba adlanan subarlarn ba
tanrs el Van v Gy gl hvzsind aalq etmi Urartulularn da ba tanrs idi.
Htta bu iki gl arasnda bir ne Teyeba mbdinin qalqlarna bel rast glinir.
Subarlarn tayfa basna kaka v yaxud qaa demsi d maraqldr. nki Gy
mahalnda halinin bir qismi, msln mnim ata nslim ataya qaa deyirdi. Firudin
Clilovun bu mqalsi Qrbi Azrbaycann etnik tarixini iqlandrmaqda kmk
edir.
I.2.Qrbi Azrbaycann tbii-fiziki corafiyas
Qrbi Azrbaycan dalq razidir. razisinin byk hisssi kiik Qafqaz
dalar, dznlik v yaylalar il hat olunmudur. Byk aylar olmasa da,da
aylar v bir ox kiik gllri vard. Burada n byk gl Gy gldr. Gy
gln axan Adyaman, Qzlvng, Balqay, Toxluca, yric, Zngi v s. aylarn
suyundan tsrrfatda geni istifad edilirdi. Zngzur blgsind Araz hvzsin
ait Bazaray, Hkri ay, Oxuay, Bsitay, Meri aylarn da ox byk tsrrfat
hmiyyti vard.
Melr dalar v drlrd geni razilri hat edirdi. Pald (qarapald v
qrmz pald), vls, fsdq, acaqayn, ardc, qaraac v baqa aaclar melr
znginlik verirdi. Melrd v metraf yamaclarda cralma, crarmud aaclar,
itburnu, yemian, qaraat, byrtkn, moruq kollar geni yaylmd.
Dalarda da keisi, tk, da qoyunu (arqal), ay, canavar, tlk, porsuq,
sleysin, aqqal, dovan, kirpi, varaq, qaban, cyr, qrqovul, kklik, l gyrini,
bildirin, qaratoyuq, qartal, sr, qara, sasaan, grz, krtnkl kimi heyvan v
qu nvlri yayayrd. Yksk dalarda vhi hind qular qda sr il gz
dyirdi. ox saldrqan olan bu hind qularnn rngi boz idi. Xalq arasnda bu hind
qularna geygidr deyirdilr[25;29].
16

Zngzur mahal Zngzur da silsilsi il Qaraba yaylas arasnda yerlir:
Bu raziy Zngi Drsi d deyilir. Btn Zngzur mahal boyu uzanan bu da
silsilsi Trtr v Arpa aylarnn yuxar axnlarndan Araz aynadk uzanr.
Zngzur blgsind Qsrda, Kbirli, Adaban, Salvart, ql, rzin, Dvboynu,
Qapck, Alaz, Gzbel, Drbndda, Nup kimi da v da zirvlri,
Hseynbyimn, Savxan, Xllrgah kimi yaylaqlar, Darbr, Kahlan, rr,
Bhramby kimi emlri vardr. Ababa mahal Mahal Keid dalar, Bazum, irk
v Qzl Qo da silsillri il hat olunub. Drlyz mahal bir trfdn
Basarker, digr trfdn Drlyz da silsillri il hatlnib. Drlyz da
silsilsi Arpa ay il Naxvan ay arasndadr, rqd Zngzur zirvsin qovuur.
n hndr zirvsi Kk dadr. Gy mahal Gy glnn sahl biyi razilrini
hat edir. Basarker dalar, Basarker v Gy yaylas vardr. Pmbk mahal
Pmbk v Bazum da silsillri arasndak razini hat edir. Pmbk silsilsi,
Gmr hrindn Gy glnn imal-qrb hisssin qdr uzanr.
Qrbi Azrbaycanda mumilikd torpaq ox mhsuldar idi. rvan hri il
Gyc glu arasndak, hminin bu glun imal hisssindki razilr qaratorpaq,
cnub v imali Qarasu aynn mnsbin yan torpaqlar bataqlq, Araz cay il
Arda da arasnda olan, Grnibasar, Vdibasar v Srmli mahallarnda torpaqlar
oran, cnub trfdn dalara myilli razilr is qumluq v dalqdan ibart idi.
Qrbi Azrbaycanda n mhsuldar qaratorpaqlar Zngibasar, Krpbasar, Srdarabad
mahallarn, Srmli v Grnibasar mahallarnn bir hisssini, hminin ryel v
Pmbk mahallarnn razisind idi.
Maldarlq uun Qrbulaq, Gyc, Abaran, Drcick, Grnibasar, Vdibasar,
Taln, Srmli, Drknd-Parnis mahallarnda lvrili otlaqlar yrlirdi
Qrbi Azrbaycan razisi hm tsrrfat, hm d yaay n lverili tbii
corafi rait malikdir. Q bzi dalq razilrd srt kes d, yay aylar srin hava
raiti mahid olunurdu.



17

II FSL
Qrbi Azrbaycanda azrbaycanllarn maddi mdniyyyti
II.1. Maddi mdniyyt abidlri, yaay yerlri, sntkarlq, geyim, ticart v
nqliyyat
Maddi mdniyyt abidlri - Qrbi Azrbaycan maddi mdniyyt abidlri
il zngin olmudur. Burada etnik olaraq trk tayfalarna aid olan abidlrl yana
dini xarakterli abidlr - din bal olan mscid, mdrs, trb, pir, snduq,
bada. sinda, at v qo heyklli mzar dalar v islamdan vvlki xristianl
qbul etmi haliy aid olan kilislr, svmlr, Urartu v Manna dvrn aid qala
v mbdlr, hminin yaay msknlri, hamamlar, saray v kanvarsaralar,
krplr, evlri, khriz, bulaq v ovdanlar, qbir abidlri v baqa abidlri qeyd
etmk olar. Eyni zamanda tarixi dvrlr gr ibtidai icma dvr, tunc dvr,
Urartunun iallar dvrn v yerli trklrdn baqa bir sra digr trk tayfalarnn
e.. I minillikd buraya k v yaratdqlar maddi mdniyyt abidlri, Albaniya v
sonra rb iallar dvrn aid abidlri, ddadilr, Slcuqlular, Eldnizlr,
Hlakilr, Qaraqoyunlu v Aqoyunlu, Sfvilr, rvan xanl, Rusiya ial dvr
abidlrini saymaq olar. Nhayt, XX srin vvllrindn balayaraq Qrbi
Azrbaycanda ermni-hay aal tam baladqdan sonra buradak yerli halinin
tdricn deportasiya v qrnlara mruz qalmas maddi mdniyyt abidlrinin d
thrifi v mhv edilmsi il mayit olunmaa balad. Onun n demk olar ki,
XX srd Azrbaycanllara aid el bir byk hmiyyt malik abidni qeyd etmk
tindir.
lk insanlarn Qrbi Azrbaycan razisind yerlmsindn XX srin
vvllrin qdr yerli trk haliy mxsus olan v tarixi hmiyyt ksb etmkl
yana, halinin maddi v mnvi mdniyytini ks etdirn bir ne abidni qeyd
etmk v haqqlarnda mlumat vermk lazmdr. Bu abidlri qbir abidlri(trb,
mqbr, kurqan v s.), yaay evlri, dini xarakterli abidlr, hrbi-siyasi mqsdl
ina olunmu abidlr, mumi halinin istifadsi n tikilmi ictimai abidlr
18

(kanvansara, hamam, dyirman, khriz, ovdan, bazar v s.) kimi d qrupladrmaq
olar.
Qounda (Qarakils) abidsi - Abid ramzdan vvl II inilliy aid hesab
lunur. Sisian raynunu, Qarakils kndi (indiki Sisian) il Qzlcq kndinin
arasndak tplikd yrlir. Qunda abidsi lu sayda yr bitiik v dik
dayanm nhng dalardan ibartdir. Dalar dairvi frmada dzlmdr. Dalarn
hndrly tminn 1,5-2,2 mtr, ni 60-80 santimtrdir. Bzi dalarn zrind bir
v ya bir n dlik almdr. Da dairnin irisind alaq kurqan vardr. Bu
razid bir n yrd qazma damlarn qalqlar mvcuddur. Damlarn divarlar iri
ar qayalarla nizaml kild hrlm, st nhng sal dalarla
rtlmdr[25;33]. Abidnin kilin baxdmz zaman mlum olur ki, burada iri
dalar dair formasnda dzlmdr v bel iri dalardan dairvi dzlm formal
abidlri meqalit abidlrdn saymaq olar (kil 2).
Nvdi Qarqada yazlar - Yaz eyni rngddir v yaa v tbii
deformasiyalara dzml bazalt dalara hkk olunmudur(kil 5). Yazlar zrind
ciddi bir tdqiqat aparlmamdr. Bu yazlar 1985-ci ild akar edn Vli Hmz bu
kitablr bard geni mlumat verir[30;]. Kitablrin n byynn uzunluu 1 m,
eni 70 sm, kiiyinin uzunluu 40 sm, eni 32 sm- atr. Kitablrin dqiq n vaxt
yazld mlum olmasa da, ehtimal edilir ki, e.. V srdn vvl aiddir.
Qarakils v Soyuqbulaq qayast tsvirlri - Qarakils qayast tsvirlri
Zngzur mahalnn Qarakils(Sisiyan) rayonu razisind taplm Qarakils qayast
tsvirlrdir(kil 3). Bu tsvirlr e.. V-IV minilliklr v e.. III v II minilliklr aid
edilmkl iki qrupa ayrlr. Qarakils tsvirlrind blgnin mlum dvrdki
heyvanat almi, ibtidai insann ov altlri v s. z ksini tapmdr[13;13]. Loru
mahalnn Soyuqbulaq kndi yaxnlnda, Armudlu v Qaaqqrlan drlrind e.
V-IV minilliklr aid qayast tsvirlr akar edilmidir. Burada da yen qdim
insanlar z ilkin bacarqlar v ibtidai tsvvrlri ildalarn zrin killr
czmlar(kil 4).
19

Eramzdan vvl V-II minilliklr aid Soyuqbulaq v Qarakils qayast
tsvirlri il Qobustan, Qaraba v Altaydak qayast tsvirlr arasndak oxarlq,
Nvdi-Qarqada yazlar il Orxan-Yenisey kitablrinin dil v lifba eyniliyi bu
razilrin n qdim dvrlrdn z bri trk-ouz boylarnn ana yurdu olduuna he
bir bh yeri qoymur[13;14].
Ermni-haylar bir ox abidlrin adlarn n qdr hayladrmaq istmilrs,
yen d abidlrd trk tayfalarnn izi qalmdr. Bu cr abidlr v mbdlr ox
olsa da, biz ancaq daha ox tannm abidlrdn v gnmz qdr glib xm, bir
qdr yax vziyytd qalm abidlrdn bir nesini misal gtirmk olar.
Kolagirn - Teyeba qalas - e.. VIII srd Gy mahalnn Kolagirn
kndi knarnda tikilmidir(kil 6). Gy glnn sahilind bir tp zrind ina
olunan bu qalan Urartu ar Sardurinin olu Rusann tikdirdiyi mixi yazlardan
mlum olur. Qalann xarabalqlar yerind qaya zrind mixi yazlar akar
edilmidir. Hmin yazlarda Rusa trfindn bir ild bu blgnin 23 kiik yalt
hakiminin sir alnmasndan v burada Teyeba Tanrsnn rfin eyniadl qala
tikilmsindn bhs olunur[13;18]. ri qaya dalarndan hrlm divar v knc
qlllrin qalqlar qalmaqdadr. Qala-hrin xarabalqlarndan oxlu gil qablar, da,
smk, metal bzk yalar taplmdr. Bu qala Urartu iallar rfsind meydana
glmi mdniyyt abidlri srasnadaxildir.
aqakat mbdi - V sr aiddir v kils razisinddir. kils mbdindn
imal-rqd, kils v Mqdds Ripsime mbdlrinin arasnda yerlir. Mbdin
adndan da blli olur ki, bu mbd xristiyan sak trklrin aiddir.
Masdr mbdi Taln rayonunun Masdr kndind, Masdr aynn
knarnda yerlir v V-VII srlr aid gnbzli mbddir (kil 7). z adn Masdr
kndindn almdr. Mas v dr szlrindn ibart olan bu mbd d, mas saklarn
bir qolu idi, massagetlr kimi, dr sz d eyni adl ay drsin gr
verilmidir[13;28].
Aeliad-Xorvirab mbdi Vedibasar mahalnn aran hisssind, Araz ay
sahilind yerlir v V sr aiddir.
20

Avan mbdi Qrxbulaq mahalnda, Ellr mahalnn Avan kndind,
rvandan Ba Grniy gedn yolun stnd yerlir. VI srd tikilmidir.
Uzunlar mbdi - Allahverdi razisind, Uzunlar kndind yerlir. VI srd
ina edilmidir.
Yaaverdi mbdi - trk rayonunun Yaaverdi kndind yerlir. VI-VII
srlr aiddir.
Putqun mbdi Qrxbulaq mahalnda, Ellr mahalnn Putqun kndind
yerlir. VI srin sonlar-VII srin vvllrin aiddir.
kils mbdi kils razisind yerlir. V sr aiddir.
Mqdds Ripsime mbdi, kils razisind, kils mbdindn
txminn 1 km rqd yerlir. V sr aiddir.
halinin dini inanclarn yaatmasnda sas rolu oynayan maddi mdniyyt
nmunlri arasnda pirlr, nekrapollar, trblr, mscid v mdrslr xsusi nm
malik idi.
Trblr hm mqdds xslr, hm d imkanl mmur v xslr, tayfa
balarna aid ola bilirdi. Trblr ziyart n nzrd tutulduundan v qbir
abidsi olduundan yaay yerlrin yaxn ina olunurdu.
mir Sd trbsi trb Zngibasar mahalinn Cfrabad kndi razisind
yelir. Burada qaraqoyunlu tayfasna mxsus qbiristanlq var. Trb d mhz bu
qbirstanln yaxnlndadr. Trb qrmz tuf dadan ina edilmi skkiztilli
trbdir (kil 11). Trb 1413-c ild qaraqoyunlu tayfa balarndan mir Sdin
olu Pir Hseynin trfindn atasnn lmndn iki il sonra onun qbri zrind
ina olunmudur. 1961-c ild epiqraf alimi Azrbaycan SSR Elmlr
Akademiyasnn Tarix nstitutunun mkda Mdixanm Nemt Ermnistan SSR
Elmlr Akademiyasnn Arxeologiya nstitutunun mkdalar il birg mir Sd
mqbrsini tdqiq etmidir. Trbnin zrindki rbc yazlar oxunmu v
abidnin haqqnda qiymtli mlumatlar ld olunmudur. 2001-ci ild
Trkmnistann Ermnistandak sfirliyinin vsaiti hesabna mir Sd mqbrsinin
trafnda abadlq ilri aparlmdr. 2002-ci ild is ermnilrin katolikosu II
Qareginin v baqa rsmi xslrin itirak il mir Sd mqbrsinin nnd
21

qoyulan xatir lvhsinin al olmudur. Trkmnistann abidni mdafi etmsi
abidnin sonunun digrlri kimi olmasn ngllmi v abid gnmzd d
mvcudluunu qorumudur. Trbnin trafnda qbiristanln olmas v hal-hazrda
bu qbiristanln yox edilmsi v abidnin trafnn tam tfsilat il aradrlmamas
bir ox iddiann v tarixi faktn tsdiqlnmsin mane olmudur.
Miraa v Miryaqub qardalarn trblri - Gy mahalnn mbrk
rayonunun Abulaq kndinin yaxnlndak qbiristanlqda snanm mqdds
trbdir. Bu trb btn Qrbi Azrbaycan v Gy, Gnc-basar blgsindn gln
ziyartilr n aq idi. Trbnin nnd hr gn qurbanlar ksilr, nzir-niyaz
paylanrd. 1988-ci ildn sonra azrbaycanllar bu razini trk etdikdn sonra xbr
yaylb ki, ermnilr bu trbnin zrini dadblar. [13;137].
Qrbi Azrbaycann demk olar ki, hr mahalnda bir ne pir v mqdds
trb vard. Trblrd dini baxmdan mqdds xslr dfn edilrdis, bel
trblr bzn pirlr d deyilirdir. Hminin, snanm v mqddsliyin inanlan
da, qaya, aacn yerldiyi yer d pir deyilirdi.
Kkilli piri Zngzur mahalnn Yuxar Girta kndi razisind yerln
byk pald aac yerli hali trfindn mqddsldirilimi, inam yerin
evrilmidir. traf razilrdki melr qrlsa da Kkilli pirin paldlarna
toxunulmamdr. Hmin pald aaclarndan n ucasnn yarpaqlar dfn aac
yarpana oxayan qrib bir buda vard. Ehtimal olunur ki, bu budaq kkil
oxad n camaat buraya Kkilli pir adn vermidir. nsanlar buraya niyyt
tutmaa, qurban ksmy, arzu etmy glir, raq yandrrm. Pirin yannda Mir
hmd aann trbsi yerlir(kil 13). Pirin razisind Zngilan rayonunda
hrmtli din xadimlrindn olan Seyid Mir hmd aann qohumlarnn mzarlar
vard. 1950-ci illrdn sonra ermnilrin Qafann Pirdavdan kndind datdqlar
srdabdn Mir hmd aann qbrini d bura krdlr v olu Mir li aa
atasnn mzar stnd srdab tikdirdi[13;132].
hrlrdki mscidlr v mdrslr demk olar ki, kompleks klind idi.
Kndlrd mdrsnin olduuna nadir halda rast glinir. Bel ki, kndlrd ox az
22

biliklr, msln, oxuyub yazmaq kimi zruri biliklr mscidd yrdilirdi. Mscidlr
is kiik olurdu.
VII v VIII srdn etibarn yaylan islam dini ibadti frz elan etdiyi n
mslman hali zn ibadtgahlar, yni mscidlr tikmy balad. Mscidlr ina
olunarkn, kompleks klind ina edilirdi. Bel ki, mscidlrin nzdind dini thsil
vermk n mdrs, kitabxana, thsil alan tlblr n yataqxana, dstmaz v
qsl almaq n hamam v dstmazxanalar, yemk odalar, anbarlar v s. olurdu.
1915-ci il kimi rvan quberniyasnda 382 i, 9 snni, Zngzur qzasnda 38 i
mscidi, rur-Drlyz qzasnda 40 i mscidi faliyyt gstrib[31;228].
Gy Mscid mscid rvan hrind yerlirdi v 1760 1765-ci illr
arasnda Hseynli xann dvrnd ina edilmidir. Qrbi Azrbaycann n mhur
mscidlrindn biri idi. Mscidin mhur olmasnn sbblrindn biri d xanln
paytaxt olan rvan hrind v mrkzi bazarla zbz tikilmsi idi. Bel ki,
tacirlr v syyahlar, rvan hrin gln hr ks bu mscidi grmk, mlumat
almaq ans ld edirdi. Mscidin ad onun gnbzinin gy rngli ka il zlnmsi
il bal idi(kil 12). Mscidin hytind fontanl da hovuz tikilmi, trafna sx
klgli aaclar kilmidi. Mscidin iki ayr korpusdan q v yay korpuslarndan
ibart olub, q korpusu kompleksin cnubunda, yay korpusu is imalda ina
edildiyini, onlarn is mdrs il hat olunduunu yazr. Mscid btn dini
mrasim v ibadt v thsil n btn raitlrin mmkn olduu byk cami
kompleksi idi(kil 12). Tlblrin v alimlrin hm qalmaq v hm d ibadt n
gizlin (inzivaya) kilmsi n hcrlri d var. Sad grkmli ibadt zalnn
hyt baxan pncrlri bk slubunda ilnilmi v rngli lrl
bzdilmidi. Mscidin minarsi 24 metrdir. z dvr n bu minar hrd n
yksk tikili sayla bilrdi.
1995-ci ild ranla Ermnistan arasnda imzalanan mqavily sasn ran
hkumti Gy mscidin yenidn qurulmas xrclrini z zrin gtrd. Hazrda
mscidin byk bir qismi brpa edilsd, rvanda yerli mslman hali deportasiya
olunduu n bu mscidi ancaq turistlr v ran slam Respublikasnn sfirlik
nmayndlri, mslman lklrindn glmi xslr ziyart v istifad edir.
23

rvan hri z iklnm dvrn uxursd bylrbyiliyinin mrkzi
hri v xanlq dvrnd yaad v halisinin srtl artd n mscid v
mdrslr bu dvrd daha da artd. Srdar mscidi, Zalxan mscidi, Rcppaa
mscidi, Tpba mscidi, Dmirbulaq mscidi, HacNovruzli mscidi, ahAbbas
mscidi v s. kimi byk mscidlr ina olunurdu. mumiyytl is mscidlr adn
ya onlar ina etdirn xsin yaxud mhllnin v yerldiyi razinin, hminin dini
adlardan gtrlm adlarla adlandrlrd.
halinin maddi v mnvi mdniyyt abidlri arasnda mhm yerlrdn
birini d qbirastanlqlar tutur. Btn knd v hrlrin trafnda qbiristanlqlar
vard. Bir ox yerd iki v qbirstanla rast glmk olurdu. Xristian qbiristanl
dediklri btn qbiristanlqlar islamdan nc xristianl qbul etmi alban trk
tayfalarna aid qbiristanlqlar idi. Bunu sadc qbirlrin zrindki tsvir v
ornamentlri v yazlar, toponimlri v szlri v adlar aradrdnz zaman
mlum olur. Ermni-hay tayfalar is mlum olduu kimi yanlz XIX v XX srdn
etibarn bu razilrd geni mskunlamaa balamlar. Khn v tz qbiristanlq
yaxud hanssa tayfaya, din mnsub xslrin dfn olunduu qbiristanlqlar vard.
Qbirlr adtn bada v sindandan ibart olurdu. Qbirin kim mxsusluu bu
badana yazlrd. Badana Quran aytlri d yazlrd. Hminin, bzn ba da
olmurdu v sinda byk ld v hndrlkd olub dini inaclarla bal yazlar v
naxlar v tsvirlr onun zrind ks etdirilirdi. Bzn is sinda olmur, ba da
zrin yazlm v tsvir edilmi mlumatlara sasn qbir sahibi haqqnda
informasiya ld etmk olurdu. Qbirin zrind bzn trb d tikilirdi. 1961 -ci ild
Zngzurun Urud kndind M.S.Nemt trfindn orta sr qbiristanlnda
akarlanm abid biz tarixin daha bir shifsini am olur v maraql v mhm
mnb rolunu oynayr. Bunlar snduq v qo heyklli mzar dalar idi. Bu mzar
dalarndan ikisinin zrind min evladi avvan yni alban nslindn szlri
hkk olunub.Hminin, abidlrin zrind qdim trk tayfalarna mxsus tamqalar,
onqonlar (tanrlar) olub[31;229].
Epiqrafik abidlr hminin mzar dalarna hkk olunmu yazlar -
epitafiyalar da daxildir. Epitafiyalarda dfn olunmu xsin ad, lm tarixi v ictimai
24

vziyyti haqqnda mlumat verilirdi. Mrhumun badanda v sindanda adtn
onun pesi v yaxud muliyyti il bal tsvirlr hkk olunurdu. Gzl nsx xtti,
qabartma sulu il hkk olunmu kilablrin ksriyyti nbati ornament motivlri il
hatlnirdi. Btn kitablrd islami naxlar hkk olunurdu.
Gmr yaxnlndak bir azrbaycanl-trk qbiristanlndak badalarnn
yuxar hisssi knc v yaxud qvsvari dzldilmidir. kild grndy kimi,
ndki bada zrind iki dairvi altlkli ulduz hkk olunmu, onlann stnd
is ayparakilmidir. Dairlrin altndak fqi rivd Quran aysi hkk
olunmudur. Hmin rivnin altnda dzbucaql zolaq qabardlmdr ki, hrri
qlnca bnzyir, hm d "hyat aac" simvolunu ifad edir. Hmin qbiristanlqda
dairvi gnbzli mqbr d mvcud olmudur[36;250].
halinin v dvltin nqliyyat v ticartd, ykdamada iini ynglldirn
abid v tikililr arasnda krplrin rolu da byk idi. Qrbi Azrbaycanda minlrc
bel yerli v dvlt hmiyytli, hrbi v ticart mqsdli krplr vard.
Oakan krps - Karbi mahal razisind, trk rayonunun Oakan
kndind, Kasax ay stnd da krp. Krp 1706-ci ild ina olunmudur.
Krpnn ayn iind olan dayaq hisslrind, yni talarnn dayaq hisssinin
nnd ayn axn istiqamtinin ksin dalayaranlar tikilmidir (kil 8). Bu
dalayaranlar krpnn talarnn qsa zamanda yuyulub anmasn ngllyir v
mhkmliy kmk edir.
Kasax krps trk razisind, Kasax ay zrind krp. Bu krpnn
d talarnn dayaqlarn qorunmaq n knc dalayaranlar tikilib (kil 9).
Krpnn uzunluu 17m, eni 5 m-dir. Bu llr krpnn n qdr hrbi, iqtisadi v
ticart hmiyytli olduunu gstrir. Krp XVII sr aid edilir [13;118].
Qrmz krp Krp iki taldr(kil 10). rvan hri yaxnlnda 1679-
cu ild ina edilmidir. Zngi ay zrind salnan bu krpy bzn Zngi krps
d deyilirdi[13;119]. Krpnun uzunluu 80 m, hndrly 11 m, eni 4,8 m olan bu
krpnn hr iki trfd lav su axn n bir kiik keidi (kmki ta) da vardr.
Bel kiik dalar v suayrmlar mumiyytl suvarma, suyun durulmas, srtinin
azalmas, sakit su hvzsi yaratmaq n tikilirdi v halinin ayn suyundan rahat
25

istifadsi n nzrd tutulurdu. Yen d bu krpnn llrin diqqt yetirsniz
krpnn ticart, dvlt v iqtisadi hmiyytini grrsiniz. nki adtn kiik
aylar zrind tikiln v yerli hali n nzrd tutulan krplr bel byk
llr malik olmurdu.
Ticart n daha bir nmli maddi mdniyyt abidsi d karvansaralardr.
Kanvansaralar hm ticart, hm uzaq yoldan glnlr n istiraht n hmiyytli
idi. gr ticart yolu dyimzs, kanvansara uzun srlr tmir olunaraq ildilirdi.
Bel kanvansaralar rvan hrind (kil 14) v ticart yolarnn zrind yerlirdi.
Hminin, dvlt v siyasi hrbi hmiyytli mdafi tikilililri olan qalalar
v saraylar da maddi mdniyyt abidlri arasnda az hmiyyt ksb etmir.
rvan qalas Qala VII-VIII srdn etibarn strateji - hrbi mntq olsa da,
ah smayln bu razilri tutmasndan sonra Osmanlya qar hrbi-satrateji
baxmdan hmiyyti artd. 1504-c ild Sfvi hkmdar ah smayl uxursd
bylrbyi tyin etdiyi Rvanqulu xana Zngi aynn sahilind, indiki rvan
hrinin yerind qala tikmk haqqnda taprq verir. nki bu qala sas hrbi dayaq
olmal v Osmanl dvltinin hcumlarn ngllmli, hm d bylrbyliyin siyasi
v inzibati mrkzi rolunu oynamal idi. Rvanqulu xan 7 il rzind qalann tikintisini
baa atdra bilir. Sonralar Osmanl Sfvi mhariblri zaman qala dflrc
dadlsa v ziyan grs d yen tmir edilmidir. 1582-1583-c illrd Osmanl
srkrdsi Frhad paa mharib zaman dalm qala divarlarn daha da
mhkmldir. Qalann umumi Eni 790 m, uzunluu 850 m-dir[13;109]. Qalann bayr
divarlar ay dandan, yonulmu qaya dalarlardan v iy krpicdn hrlmd.
ox mhkm olan qala divarlar htta top mrmisin bel davam gtirmk gcnd
idi. Qalann bayr divarnn hndrly 10 metrdn hndr idi v bu divarda 17 brc
vard. Qala divarlar iki qat kild hrlmd. Bu da top mrmisi dydiyi zaman
birinci qat dada bilrdis, artq ikinci qat az zdlyirdi. nki mrmi srtini v
dadc zrb gcn itirmi olurdu. Daxili divar birincidn d hndr idi v onlarn
arasnda txminn 50-60 metr msaf vard. qaladan txminn 1 km msafd
Keiqala adl ikinci kmki qala yerlirdi. rvan qalasnn st-st 50-60 brc,
3 mhkm qaps olmudur: 1) Cnubda Tbriz qaps; 2) imalda Meydan qaps, 3)
26

Krp qaps[13;109]. 1827-ci il oktyabrn 1-d qala ruslar trfindn ial
edilmidir(kil 1). 1864-c ild bu qala tamamil uurulmudur (kil 16). rvan
qalas qala saray kompleksi idi. rvan qalas qala divarlarnn i qismind xan
saray, xan mscidi v baqa tikililr olmudur (kil 15).
Srdar saray - rvan qalas divarlar il hat olunmu Xan Saraydr. rvan
qalas il txminn eyni vaxtda tikilmidir. rvan Srdar mirqun xan Qacar
(1605- 1625) trfindn yenidn ucaldlm, 1760-1770-ci illrd rvan hakimi
Hseynli xan (1762-1783) trfindn daha da mhtm kild brpa edilmi,
demk olar ki, xan saray yenidn ina olunmudur. 1791-ci ild Hseynli xann
olu Mhmmd xan (1784-1805) sarayn gbnd ad il tannan Gzgl salonunu
v yay imartini ina etdirmidir. Srdar Saray byk qbul otann divarlarnda
Hseyn xann, qarda Hsn xann, farslarn fsanvi qhrman Framzin, Ftli
ahn (1797- 1834), Abbas Mirznin (1783-1833), Rstm v Shrabn portretlri
hkk edilmidi (kil 18). Sarayn ortasnda ahn qonaqlar qarlamas v znn
ylmsi n byk eyvan olmudur. Eyvann qurtaraca mnzr kimi Zngi
ayna alrm. Xan saraynn Gzgl zalnda xann oturaca nnd qiq
dandan bzdilmi kiik fvvarli hovuz olmudur(kil 17). Bel kiik fvvarlr
adtn xan kiminls hr hans bir mslni mzakir etdiyi zaman gizli dinlnmni
ngllmk v hminin, suyun ssinin ruh sakitldirici hmiyyti olmasndan irli
glir. Gzgl salon gzglrl bzdildiyi n bel adlanrd. nanca gr gzg
r gclri ngllyir, yni r ruhlar gzg nndn ke bilmirlr. Gzgl salon
hmiinin, tntnli mrasim v qonaq qbulu n d nzrd tutulmudu. Saray
1913-1918-ci illrd ermni milltilrinin tcavzn mruz qalm, dadlm,
hmin portretlr 1913-c ild xarlb Tiflis aparlmdr. 1918 ci ild is ermnilr
sarayn binasn mumiyytl tamamn dadlmdr.
Bundan baqa sarayn daxilind Yay iqamtgah, Xan ba (kil 21) v
Srdar mscidi (xan mscidi v yaxud Abbas Mirz mscidi) (kil 19, 20)olmudur.


27

Yaay yerlri
Yaay yerlri sasn kndlr v hrlr idi. hrlr adtn qurulu
baxmndan iki hissdn ibartolurdu: Qala divarlar il hat olunmu iqala,
.hristan v hr traf rabad qsb, mhll v yaay yerlri.
Qrbi Azrbaycann sas v ba hri rvan hri idi. Digr razilr is VII-
VIII srdn etibarn mahallara blnmd. Mahal mrkzlri byk knd v qsb
olurdu v trafndak kndlrin siyasi, inzibati, ticari mrkzi saylrd. Mahallar
kndlrdn ibart idi. Qala divarlar iind sas mkanlar olaraq, saray kompleksi,
kanvansaralar, sntkarlq mhlllri, bazarlar, mscid v mdrslr, hamamlar,
inzibati tikililr, hrin yuxar tbqsinin v hrin halisinin xsi evlri olurdu.
Ticart yollarnn zrind is yolu damlar, yol evlri vard[25;27].
halinin byk qismi is kndlrd yaayrd. Kndlrd hali ortabab v
yoxsul kndlilrdn ibart olurdu. Ortabab kndlilrin evi - sas yaay evi,yardm
tikili, ev heyvanlar n py, ev qular n toyuq dam (hin), tndir yeri, zirzmi
v yaxud anbarlar olurdu.
sas yaay evlrin oxu demk olar ki, bir mrtbli idi. Yerli ayda,
qayadan yonulmu dalar, gil v palqla tikilirdi. Evlr gr drknc formal idis,
evin drknc grnmsi n knclr yonulmu qaya paralarndan, digr hisslri
is ay dalar il il hrlrd. Evlr bzn yerdn bir qdr hndr tikilir v altnda
o qdr d hndr olmayan zirzmi saxlanlrd. Bzn is evlrin tmli bir qdr
drin qazldqdan sonra az qala evin yars torpan iind tikilirdi. Bel evlri qda
isitmk daha asan olurdu. Bel evlr yarm torpaq evlr deyilirdi. Btn evlrin
ksriyyti bir mrtbli idi. 2 v 3 mrtbli evlr yalnz feodallara v varl aillr
aid olurdu. Bel evlr malikan ve yaxud mlk deyilirdi. Evin hans pe il
mul olan aily mxsus olmas onun tikilmsind mhm rol oynayrd. Bel ki,
gr sntkar ailsi yaayrsa, mtlq bir otaq yaxud yardm tikili d sntkarlqla
mul olmaq n emalatxana, dkan kimi ayrlrd. Bel yardm tikililr y
dam yaxud l-dam deyilirdi. Burada kiik tsrrfat ilri, kiik sntkarlq ilri
28

grlrd. Adi halinin evlri bir, iki yaxud otaql olurdu. Otan bir kncnd
soba dzldilir, sobann tsts boru vasitsiyl bacadan yaxud divarda hazrlanm
kiik xntdan l trlrd. Lakin metal borular istifad olunmayan evlrd is
sobann zri evin damna qdr da v gill tikilir v tst damdan xrd. Bel
sobalar bzn zrind xrk biirmk mmkn olacak kild tikilir v buxar
adlanrd. Buxarnn aa hisssind od qalanr, st hisssind qazan qoymaq n
yer olurdu v buradan tavana qdr dala hrlrd.Hrgnn iind is boluq olur
v tst bayra xrd. Evlrin divarlarnda xntlar dzldilirdi. Taxa adlanan
bel divardak xntlara yoran, dk ylr, bzn kiik rflr klind
dzldirrk mit yalar, qablar, lmp, digr yalar qoyulurdu. Taxann zri
prd v yaxud bzkli para il rtlrd. Evin irisind dmy taxta v hsir
dnirdi. Bzi evlrd kilim v xala da dnirdi. Evin tavan da qar, taxta v
aacdan ina edilirdi. Taxta v aacn zrin is saman v gilin qar yaylr v
qurudulurdu. zrin d nazik gil kildikdn sonra artk ya v qar suyu
keirmirdi. Bel evlr yayda srinliyi, q aylarnda istiliyi saxlaya bilirdi. Bzi ok
kiik evlrin pncrsi bel olmurdu. Amma ksr evlrin bir bzn is bir ne
pncrsi olurdu. Bu evin otaqlarnn sayndan asl idi. Varl adamlarn malikanlri
daha zngin materiallardan tikilir v geni olurdu. Burda htta divarlarda xsusi
naxlar, taxtailm, dailm, ilm nmunlri, dmd kilim v xalalar,
oxlu pncrlr, evin eyvan v s. olurdu. Demk olar ki, ev knardan ilk
baxdnz zaman varl yaxud adi kasb aily mxsus olduu nzr arprd.
Mtbx kimi ayrlan otaq yox idi. Q vaxt evin bir kncnd sobann yannda,
yay vaxt is hytd yemklr hazrlanrd. Buxars bzn evin iind v bzn d
yardm tikilid d ina olunurduki, xrk hm evd, hm d yardm tikilid
hazrlana bilirdi. rk biirmk n tndir qazlrd. Tndir evin yaxnlnda
qazlan kiik quyu kimi olurdu, divarlar da ya bimi krpi il hrlr, yaxud ay
da il hrln divarlarn zri bimi gil il suvanrd. Bzn tndirlr mumiyytl
yerdn qazlmr, gildn hazrlanm tndirlr d var. Tndirlrin mumi formas
dairvi idi. Tndir el tikilmli idi ki, tst ev doru ynlmsin. Onun n
tndirin yerin baxmaqla, biz klyin v hava axnnn ilin ox vaxt hans
29

istiqamtd olduunu myyn ed bilrik. Tndird yandrmaq n adtn odun,
r-rp(aaclarn v kollarn qurumu qolbuda), tzk (qurudulmu peyin-
heyvanlarn ncisi toplanr v mxtlif formalarda qurudulur yaxud pyd qurumu
peyin sonra drdknc formada ksilir) istifad olunurdu. Bzn bir ne evin bir
tndiri olurdu yaxud bir ne ev ylb birg lava v rk biirirdilr.
Bundan baqa evlr tikilrkn bzn evin altnda bir qdr drin zirzmi qazlr
v sonra anbar kimi istifad olunurdu. Bzi evlrd is mumiyytl evin yaxnnda
sonradan anbar v yardm tikililr ina olunurdu. Anbarlar kimi istifad olunan
yerlr evin altnda, yaxnlqdak yardm tikilid yaxud da evin yaxnlnda yerd
qazlan drin xndkd olurdu. Xndk n az bir metr drinlikd qazlr v mhkm
taxta, aa, hsir v yaxud dridn dzldilmi rtkl st rtlrd. Bel st
rtl xndklrd temperatur sabit olduundan rzaq tdark v yaxud digr
yalar saxlanlrd.
Sntkarlq
hrlrd sas muliyyt kimi sntkarlq v ticart geni yaylmd.
Xrda snrkarlq v ticart Qrbi Azrbaycann btn razisind mvcud olsa da, iri
ticart v sntkarlq sasn hrlrd, ticart yollarnn zrrindki inzibati mrkz
v kanvarasaralarda hyata keirilirdi. Bu da z nvbsind bel mrkzlrd maddi
v mnvi mdniyytin inkiafna v trqqisin byk tkan verirdi. rvan hri
bel mrkzlrin n byy idi. hrlrd ticart sasn kanvansara v bazarlarda
aparlrd.
Sntkarlar snaf adlanan tkilatlarnda birlirdilr. Sexlr ustaba
rhbrlik edirdi Ticart yollarnn zrind is yolu damlar, yol evlri vard[15;68].
Lakin Qrbi Azrbaycanda bel sntkarlar-snaf tkilatlar ancaq iri hrlrd
vard. ksr snrkarlar kiik emalatxanalarnda ilyir v mhsullar hm zlri
satr, hm tacirlr onlardan ald sntkarlq mhsullarn baqa yerlr aparb
satrdlar. Bel snatkarlar adtn mit yalar v tsrrfat altlri dzldir, kiik
sntkarlq sahlri olan papaqlq, pinilik, bamaqlq il mul olurdular. Yni
30

kiik emalatxanalar hm d dkan kimi istifad olunur, bazar, kanvarsara v halinin
gedi gliinin gur olduu yerlrin trafnda cmlnirdi.
Sntkarln demk olar ki, btn sahlri geni yaylmd. nnvi
sntkarlq nvlri arasnda xalalq, toxuculuq, misgrlik, dmirilik, dulusuluq
blgnin btn razisind geni yaylmd. Demk olar ki, btn mit, mtbx,
tsrrfat altlri v yalar yerli sntkarlar trfindn dzldilirdi.
Mit v mtbx yalar samovar, aydan, kiik qhvdanlar, mxtlif
ll mis qazanlar (ii qalaylanrd), badyalar, lyn, sini, aszn, rk taba,
oxlov, drdayaq(xmir yaymaq n), nhr, tet(misdn olur, a qaras biirmk
n), lmp, amdan, stkanlar, mxtlif ll v tyinatl gil v torpaq boqablar,
qaq,ngl, m, avigerdn(su gtrmk v tkmk n), ktk (taxdadan olur,
zrind t dylrd), hr, chrdaraq (yunu darayr, sonra hrd ip yirirdilr),
rin (tndird ryi xarmaq n qarmaqvari alt), rft (tndir rk yapmaq
n), klalan (tndirdn kl toplamaq n), shng (misdn dzldilir, su
saxlamaq v damaq n istifad edilirdi), piyal (kasa), srnic (iki
qulplu,heyvandarlqda sd samaq n istifad olunurdu) , nim, dvkda
(yarma dymk n dadan hazrlanm alt), dtr (iki yumru dan birinin digri
zrind frlanmas il arasnda buda zilirdi), lk (un lmk n kiik gzl
tor), xlbir (budann zibilini xarmaq n iri gzl tor), adara (taxln xmdn
tmizlmk n iri gzl tor alt, vvlc taxl adaradan, sonra xlbirdn keirilib
tmizlnirdi), kp (gildn olub, irisind ya, bal saxlamaq n), xirgt
(tndirin azna qoyulur, stn qazan v s. qoyulub ns biirilirdi), aftafa, taz
(lyn oxayr, eyni funksiya kimi istifad edilirdi), kfgir, sac, mxtlif taxta
llklr v s.
Tsrrfat yalar v altlri oraq, drmq (dmir v aacdan hazrlanrd,
dryaz(krnti- ot bimk n), bel, yaba, krki, ling, klng, alake (toxa, ktmn,
alaqlar vurmaq n), miar, krki, kic, mxtlif funksiyal klbtinlr, balta,
baq, nal, mismar, krk (metaldan olan tsrrfatda, taxtadan olan is qar
tmizlmk n), kotan, qara kotan, x, ct, qay (bir ne nv vard, bir nv d
heyvan yunu qrxmaq n idi), baqays, toxmaq, at (hrlm qaln ip, heyvan
31

balamaq n), iskn, kic-zindan (iti uclu altlrin ksici hisssini dzltmk
n), maa, mxtlif nv omaq v qamlar.
Dym sprg - ld bitn uca axli bitki otu idi. Toplanr v dst halna
salnrd. Daha sonra hyt-baca sprlrd. Amma evin ii n yumaq
sprglr vard. Adi sprg otu yaban halda bitirdi. Ylb dstlnir, yumaq
sprg olduu n evin daxilind istifad olunurdu. Trpng sprgsi trpng
bir gvdli, ox budaql kol bitkisidir. Hyti sprmk n istifad edilirdi.
Toplanm zibili ymaq n xtngazdan istfad olunurdu.
Toxuculuqda corab, isti geyimlr, xala, kis, kilim, palaz, ul, xurcun v s.
sas yeri tuturdu. Htta, Azrbaycanda xalalq mktblrindn biri d rvan xala
mktbidir ki, bu da z nvbsind xalalq sahsind halinin n qdr
ixtisasladn gstrir. Qrbi Azrbaycan xalalar adtn xovlu (xala, xal, gv v
s.) v xovsuz (palaz, kilim, cecim, suma, zili v s.) olmaqla, hminin naxlarnn
mxtlifliyi v ornamentlrin gr fqlnirdi.
Sntkarlq sahlri arasnda gn-dri, boyaqlq (ililik), ilm,
dailm, taxtailm, sabunbiirm, yakm, qalaylq kimi sahlr d mvcud
idi. .open yazrd ki, rvan v ixzadli kndi arasnda sabun biirmd byk
rqabt vard. Buradan mlum olur ki, bzn bir knd v yaxud hrin bir mhllsi
v yaxud bir ail btnlkl eyni sah zr ixtisaslarm Ticart yollarnn zrind
is yolu damlar, yol evlri vard[43;586].
Dulusuluq daha geni yaylm sah idi. Belki, dulusuluq mhsullar tez
sradan xd v xammal ehtiyat zngin olduu n bu pe il mul olmaq
glirli sah idi. Dulusular tkc gil qablar dzltmirdi. Onlar hm d bimi krpic
istehsal edirdilr.
Geyim
Xalq yaradclnn tarixi, etnoqrafik v bdii xsusiyytlri z ksini
geyimlrd tapr. Bu xsusiyyt hm myyn formal geyim v onun bzklrind
v hm d bdii tikm, toxuma v toxuculuqda zn bruz verir.
32

Geyimlr sasn cins v yaa gr qadn, kii, uaq geyimlri, mxsus olduu
tbqy, sinf qrupa, pey gr, hminin mvsm v rait gr d geyimlrin
zlliyi vard. Belki, gndlik geyimlr, i geyimlri v toy, bayram geyimlri v
yay, yaz-payz, q geyimlrin gr d geyimlri blmk olar. Tbii ki, Qrbi
Azrbaycann halisi sas geyimlrd Azrbaycann digr blglrindn
frqlnmirdi. nki vahid mdniyytin dayc olaraq, ciddi bir mdniyyt
frqliliyi nzr arpmrd. Qaraba, Naxvan, Gnc razilrindki geyim nvlri
demk olarki, Qrbi Azrbaycan halisinin geyimlri il oxar idi. Amma bzi bzk
yalar, geyimlrin lokalizasiyas zaman bzi xrda frqlnm v xsusiyytlr
zn gstrirdi.
Kii geyimlrind arxalq, uxa, st kynyi, alvar, yundan hrlm fayka
(sviterlr), yapnc, krk, srql sas geyimlrdn idi. Kii ba geyimi adtn mxtlif
nv v kiilrin mul olduu pey uyun olaraq papaqlar idi. Qaragl qoyunun
tzc doulmu quzusunun drisindn buxara papaqlar hazrlanrd. Amma qaragl
qoyunu yerli qoyun nv olmad n drisini buraya Orta Asiyadan tacirlr
gtirirdi. Buxara v rkzi is sas kii ba geyimi idi.
Qadn geyimlrind is st kynyi, arxalq, pkn, lbbad, klc, krd,
emk v bahar, tuman, axur v s. Uaq geyimlri demk olarki, eyni idi, sadc
llrind frq olurdu. Qadn ba geyimlrin klaay(kolxana), mxtlif
paralardan yaylqlar v lklr, rpklr, al, adra, olurdu. Qadnlar ox vaxt
yayln altndan ki (alma) deyiln v san dalmasn ngllyn ba geyimi
taxrdlar.
Gm v qzl sas bzk yas olaraq ox vaxt zngin aillrin geyimd yer
tuturdu. Mxtlif naxlarla v qiymtli da qalarla bzdilmi qzl v gm
qolbnd, bilrzik, zklr, kmrlr, sancaqlar vard. slam dininin hkmn uyun
olaraq, kiilr yanlz gmdn istifad ed bilrdilr ki, daha ox da-qa olan
gm zklr taxlrd.
Kiilrin geyimind olan para nvlri il qadn geyimlrind istifad olunan
para nvlri frqlnirdi. Kii geyimind yen d islamn hkmn gr ipk
paradan istifad olunmurdu. sasn pambq, ktan, yun v dridn istifad
33

olunurdu. Qadn geyimlrind istifad olunan sas para nvlri atlas, yun, ipk
paralar, qirbiin, mxmr, xara(zrxara), al, tirm, it,mahud v s.
Corablarlar adtn yundan v pambq saplardan toxunurdu. arq v
bamaq adlanan dridn mxtlif bzkli v tikilm sllu ayaq geyimi demk
olar ki, ham trfindn istifad edilirdi. Qoyun yunundan v pambqdan ipliklr
dzldilirdi ki, sasn paralar v geyimlr bu ipliklrdn hazrlanrd. Kci
yunundan is sasn hali iplik, qaraadra v cadr touyurdular. Az miqdarda dv
yunundan da iplik hrlrd ki, bel iplikdn q geyimi kimi bzn sad toxuma
papaqlar, corablar v belik (q vaxt qarn v byrk nahiysini isti saxlamaq n
belin ortasna balanan toxuma mhsulu) toxunurdu.
Ticart
Son orta srlrd Qrbi Azrbaycanda ticartd tacirlrin v vergi
mmurlarnnad daha ox hallanrd. Bacdar v rhdarlar sasn tacir v
sntkarlardan vergi yrd. Bacdar knardan glmi tacirlrdn v syyahlardan
torpaqbasd vergisi, rhdar is daxili gmrk vergilri toplayrd[15;71]. rvan
hri bada olmaqla byk hrlrd bazara gtiriln btn mallardan rhdari
alnrd.
Ticartin inkiafna tinlik yaradan sas amillrdn biri d bu razilrd yerli
pulun ksilmmsi v digr qonu razilrd olan ki, l sistemin bir qdr frqli
olmas idi. Qrbi Azrbaycan razisind tarix boyu ran, Trkiy v Azrbaycanda
var olan dvltlrd zrb olunan pullardan, sikklrdn, l, ki sistemindn
istifad edilib. Hminin, sasn ran, Trkiy v Azrbaycann digr blglri il
ticart laqlri geni yaylmd. Bu razilrdn tacirlr balca olaraq burada
istehsal olunmayan mhsullar gtirirdilr. Buradan is sntkarlq mhsullar alb
aparrdlar.
Ticartin inkiafn tmin edn amillrdn biri d, bu razilrdn Byk pk
Yolunun qollarnn kemsi idi. XVII sr aid olan bu sistem XVIII srin ikinci
yarsnda. Xanlqlar dvrnd daha da inkiaf etdi. 1829-1832-ci il kameral
tsvirind kemi rvan xanlnn sas ticrt yollar bunlardr: 1. Gmr
Msdr - Srdarabad kils - rvan - Naxvan - Ordubad: 2. Srdarabad
34

Cfraa - Bayazidpaal; 3. Srdarabad - Gob - Arazsahili il Kazman -
rzurum; 4. rvan kemi Qaraba xanlnn srhdin qdr. Bu yolun uzunluu
161 verstdir: 5,rvan - kils - Qars. Bu yol Qzlkils v Qoavng kndlrindn
keirdi [4;66].
rvan xanlnda snaye istehsal da inkiafa balamd. rvan hri
yaxnlnda yerln Gob* (Qob) duz mdni Naxvann duz mdni il birlikd
btn Cnubi Qafqaz duzla tmin edirdi [4;65].
rvan hri inzibati mrkz evrildikdn sonra sas ticart hri rolunu da
oynamaa balad. Baqa yerlrdn buraya sasn ala, al, kr, qhv, nabat,
kr tozu, na, zy, mum, marena v s. kimi mhsullar gtirilirdi.
Nqliyyat
Nqliyyat vasitsilri halinin hm uzaq msaflr getmsind, hm yk
damasnda sas yerlrdn birini tuturdu. Qrbi Azrbaycanda qdim zamanlardan
bri, yni tayfalarn erkn tunc dvrnd buraya k etmsindn bu yana sas
nqliyyat vasitsilri at olmutur. Bundan baqa hm nqliyyatda, hm d yk
damada v ticartd, hminin qoqu vasitsi kimi ek, qatr, kz, atdan istifad
olunmutur.
Arabalar yk damada sas rol oynayrd. Belki, k zaman, dada biilmi
otu, knddn bir qdr knarda kilib ylm mhsulu, uzaq msafy aparlan
yk arabalar vasitsil dayrdlar. Arabalar iki v drd tkrli olurdu. Drd tkrli
arabalarn zri daha geni olur v daha ox yk daya bilirdi.
Arabalarn dzldilmsind sas msl tkrin hazrlanmas idi.
Tkrlr hm aacdan, hm d metaldan dzldilirdi. Sntkarlar taxtadan
dzltdiklri tkrlr n mhkm oduna sahip olan pald v qoz kimi aaclarn
budaqlarndan uyun olan ksir, bzn bir gn suda qaynadr v yumalmasn tmin
edirdilr. Sonra yumalan budaq dair formasna salnr v qurudulurdu. Quruyan
budaq yonulur v tkr formasna ddkdn sonra ortas dair killi taxtann
yilmmsi n mhkmliyi tmin edn diametr klind taxta brkitm ilri
grlrd. Bel tkrlr on illrl istifad edil bilirdi v ox mhkm olurdu.
35

Dvlrin demk olar ki, yerli hmiyyti byk deyildi. Yanlz uzaq
razilrdn gln karvanlarda dv istifad olunurdu ki, yerli tsrrfat v hyatda
dvlrdn nadir halda istifad olunubdur.
Qrbi Azrbaycanda dniz, geni aylar olmad n burda dniz nqliyyat
v gmiilik inkiaf etmmidir. Yanlz Gy glnd v Araz ay daxil olmaqla
bzi aylarda balqlq v yk digr sahil keirmk n kiik ll qayqlar
istifad olunmudur. Qayqlar aac materialndan dzldilirdi. ri aac gvdsindn
v suda batmayan v su km qabiliyyti ox zif olan, yni islanmayan aac
nvlrindn istifad edilirdi.
II.2. kinilik v maldarlq
Kndlrd sas muliyyt kinilik v maldarlq idi. Knd halisi sasn
oturaq kinilik v yarmkri maldarlqla mul olurdu. Son orta srlrd kinilik
v maldarlqla mul olan hali, yni knd halisi elat, riyyt v rncbr kimi
qruplara blnrd.
Elatlar yarmkri hyat trzi keirir, bzn onlara veriln torpaqlar kib
becrir v vergi dyirdilr. Elatlara elbyilri balq edirdiki, onlar da feodal
sinfin daxil idilr. Hminin, elatlar hrbi xidmt gedir v buna gr d xidmt
qarlnda da torpaq alrdlar.
Kndlilrin sas hisssi riyyt adlanrd. Hm dvlt, hm xass, hm d
feodal, hm d camaat(icma) torpaqlarnda ilyn riyyt vergi verir, mkllfiyyt
dayrdlar. Riyytin vergisi adtn mhsulun onda biri v bed biri kimi alnrd.
Riyyt xsn azad idi. Yni bir feodaln torpandan baqa feodaln torpana k
bilrdi. Belki, kmmidn qabaq feodal xbrdar etmli v btn
mkllfiyytlri yerin yetirib qurtarmal idi. Amma km prosesi ar tinliklr
meydana gtirirdi. Bunun n d nadir halda bel km proseslri ba
verirdi[15;54].
Kndililrin bir digr qrupu da rncbr adlanrdr. Rncbr is n torpa, n
mk alti vard. Onun n feodaldan daha ox asl idi v vergi v
mkllfiyytlri d ar idi. Hminin rncbr adtn z istyi il nis k
36

bilmzdi, nyin kilcyi torpanda ildiyi mlkdarn n kmk istmsindn asl
idi. Rncbr hminin torpaqla birlikd satla v balana bilrdi. Riyytin iind
borca dn yaxud mcbur olub z kiik torpaq sahsini satanlar torpaqsz qalrdlar
v mcbur olurdular ki, feodaln torpanda ilsinlr. Bellikl, bzn riyyt olanlar
da rncbr evrilirdilr. Bzn rncbrlr iin arlna dzmyib qardlar.
Hminin, ara mhariblri, feodallarn kimsi, qonu dvltlrin hcumu,
soyunuluq v qartiliklrin ba vermsi, feodallarn zlm kndililrin
tsrrfatnn dalmasna v mumi vziyytinin pislmsin sbb olurdu.
Kndililr torpa kotan, x, ct il umlayrdlar. Amma bunun n kz,
kl v qoqu heyvanlar lazm olurdu. Kndilrin bir oxu kin v umlama dvrnd
qoqu heyvanlarn kimdns borc alrd. Qoqu heyvan kimi adtn at, kz, kl,
cam, ek, qatr kimi heyvanlar istifad olunurdu. Dalq yerlrd v kiik torpaq
sahlrini is krki v bell umlayrdlar. umlanm torpaq qollu budaql aacla
malalanrd. Aran yrlrind is malalamaq sasn, sliq il sarnm ubuqlarla
hyata kcirilirdi.
Suvarmada hm dmy, hm d suni suvarmadan istifad olunurdu. Qrbi
Azrbaycann bolsulu da aylar ox olduundan, suni suvarma da geni yaylmd.
Kndlilr suni suvarmada nvbli suvarmadan istifad edirdilr. Bel ki, arxn suyu
hrgn bir v yaxud bir ne hyt axdlr v suvarlrd.
Kiik hyatyani sahlrd is sasn balq, bostanlq geni yaylmd.
sasn meyv aaclar v kolar, gl-ik, mxtlif trvzlr kilirdi. Bu myv
balarnda alma, aftal, rik, gaval, ala, gilas, urma, hyva, ncir, qoz, nar, tut v
digr yrli myvlr ytidirilirdi. Bzi myvlrin mutlif nvlri vard. Msln,
aftalnn krdi v yarma, almann krblay, cfr, vahab, cnnt, hac husynli,
akska v il, armudun hacmhdi, malaca, qarmudu v sini nvlri l arasnda daha
mhur olmudu. Mtlif nv zm ytidirilirdi. Bunlara qaraan, asabi, sgri,
kimibadana, qrmz-qulami, all, misqali, qrmz-kimi, zynikimi v s.
crbcr zm nvlri dail idi[43;750]. Bostanlarda mtlif gyrtilr, soan,
uundur, lobya, iyar, klm, noud, yr kk, ardal, badmcan, qardal, qarpz,
ymi v s. trvz bitkilri kilirdi. rvan qarpz v ymii daha mhur idi. Qarpz
37

qda v yayda kilirdi. Bu bostan bitkisinin uni, aaby, qurbanaas, hsnby v
digr nvlri vard. Ymi is drdalla, dostucan, carcar v tutma nv il mhur
idi.
Hyatyan tsrrfatn bir chti d vard ki, hytyan sahlrd ev qular da
saxlanlrd. rdk, qaz, toyuq, hindtoyuu kimi evqular bydlr, bslnilir v
qida ehtiyat kimi istifad olunurdu. Bu evqularnn stn chti o idi ki, ev qularn
bslmk n byk vsait v qida tlb olunmurdu. Ev qular shr hyt
buraxlr, axam toplanrd. Toyuqdam deyiln kiik bir yer ina edilir, ev qular
orada saxlanlrd. Toyuqdam olmadqda is iri v kiik buynuzlu heyvanlarn
saxland pyd bir kncd evqular n rait yaradlr, yer dzldilirdiki,
heyvanlarn ayann altnda qalmasnlar. Ev qularnn zlri hyt-bacada n
tapsalar yeyir v bslnirdilr. Yalnz qn srt qarl vaxtlarnda ev qular hyt
buraxlmr v bslnmlri n cuzi qida ehtiyat lazm olurdu. Bu qida tdark d
ya biin vaxt tdark edilir yaxud da pulla alnr v yaxud baqa msulla mbadil
edilrk ld edilirdi.
kinilikd yazlq kin sasn aran razilrd, payzlq kin is sasn dalq
razilrd kilirdi. Arpa, buda, dar, ltik, pambq, ttn, ba v bostan bitkilri
geni kilirdi. Arpa v buda demk olar ki, btn kndlrd kilirdi. Dy
yemklrd ox vaxt istifad olunduu n ltik kilmsi n qdr tin olsa da
bzi bataqlq v aran razilrd kilirdi. .open yazrd ki, hali mal-qaran
bataqlq raziy salr, sulu torpa ayaqlayana heyvanlar palql kin sahsi dzlmi
olurdu v bu da ltikilik n yaral idi [43;741].
Pambqlq haqqnda is yazan .open, pambn qiymtli texniki bitki
olduunu v bunu yalnz xanlarn v iri mlkdarlarn kdirdiyini v xeyli glir ld
etdiyini qeyd edir[43;743].
pkilik sahsin gldikd, aradrmalar gstrir kndlrd demk olar ki
ipkilik yox idi. Yalnz hr traf bzi razilrd ipk istehsal olunur v ipkilik
tsrrfat yaradlrd.
Knd halisi v hr traf kndlrd yaayan halinin demk olar ki,
ksriyytin bir ne iri v kiikbuynuzlu heyvan olurdu. Bellikl d, t v sd
38

mhsullarna olan tlabat dnirdi. Bundan baqa alma deyiln bir heyvan ksimi
d vard. Heyvan ksn xs alma edrk, t mhsulunu qsa zamanda el qonular,
qohumlar arasnda satr v paylayrd. hr yerlrind is ayrca qssabxanalar v
sd mhsullar sat dkanlar, bazarlar olurdu. Saxlanlan ev heyvanlar otarlmas
da maraqldr. Kndlrd sra deyiln nvblr mvcud idi. Belki, kndd hr ks
ev heyvanlarn hr gn shr hava alan kimi vvlcdn myyn edilmi yer
gtirir, kndin heyvanlar toplandqdan sonra v hazrlanm siyahdak qarfik gr
kndlilrdn biri hmin gn heyvanlar otarmaq n daa v otlaqlara aparrd.
Kiikbuynuzlu heyvanlar, yni qoyun, kei v s. ox vaxt ayr otarlrd. Bel
qrafikd mumi limit qoyulurdu ki, ne heyvana qdr bir gnlk sra olurdu.
Msln, adtn bizim kndd iribuynuzlu heyvanlardan 3 iny qdr,
kiikbuynuzlu heyvanlardan 8 dd qdr bir sra demk idi. gr bir heyvan artq
olsa sra yazlmazd. gr bir ne heyvan artq olardsa, msln 5-6 ink, yaxud 11-
12 qoyun-kei olsa o ev artq ikinci sra gn lav edilirdi. Heyvanlar adtn
otlaqlarda otarlrd. Bundan baqa heyvanlarn qda qida tdark n knd
trafnda xsusi bink sahlri olurdu v kndlilr arasnda bel binklr
blnrd. Binkd heyvan otarmaq olmazd. nki iyul-avqust aylarnda
binkd otlar biilir v heyvanlarn yemi n q tdark grlrd.
II.3. Yemklr v ikilr
Qrbi Azrbaycanllarn yemklrind sasn t v sd, xmir v bitki
mnli qidalar stnlk tkil edirdi .
- xmir hazrlanr. lik n gtrln rzaqlardan biri qaynadlb,
zildikdn sonra duz, istiot lav edilib qardrlr. Xmir kndlnir, yaylr v ilik
doldurulub qutab kimi bklr. stn yumurta kilir, tndir yaplr. Qzaranda
gtrlr.
oban qovurmas - qoyun ksilir, drisi soyulub xarlr, ialat xarlr, t
dorandqdan sonra duzlanb istiotlanr v hmin qoyunun drisinin iin ylr, az
39

mhkm balanr. Yer 20-30 sm qazlr. Hmin yer qoyulur, st torpaqlanr. Hmin
yerd gur at qalanr. O t drinin iind biir. Sonra dri alr, qablara kilir.
Gy ktsi - toplanan gyrtilr yuyulur, duzla ovulur, xrda-xrda doranr.
Xmir hazrlanr. Kvadrat klind xmir alr, iin gyrti qoyulur. Tndird v ya
sacda biirilir. Hazr olduqdan sonra arasna nehr ya kilir.
Sacaras xmiri ya v sdl yourduqdan sonra, bir sacn stn rk kimi
yayb sonra odun stn qoyar v baqa bir sac da stn rtrdilr. Bidikdn sonra
dorayardlar.
Tndir a - yarma yuyulur. t tiklri qaynadlr, sonra yarma lav edilir.
Kartof da lav edilir. Tndird biirilir. Bundan baqa qurudulmu vlik ayrca
qaynadlr, suyu szlr v vlik d hmin bulyona lav edilir.
Pri yarmas plovu - yarma yuyulur, suda qaynadrsan. Aszndn szrsn.
Sonra altna duzlanm, istiotlanm, soanl, quzu ti dnir, dm qoyulur. Dm
aldqdan sonra sfry verilir.
Bulama - az sd (ink yeni doduqda gnk sd) qaynadlr. Bidikd
gtrlr.
Qovurma - qoyun ksilir v ti doranr. Byk qazanlara ylb, yuyulur,
qaynadlr, kfi ylr. Smk tdn xanda hl zrind ya yoxsa, ya lav
edilir. ks halda, qovurma xarab olacaqdr. Duz vurulur. Bidikdn sonra qoyunun
qurudulmu qarn v ya qazana ylaraq, soyuq yerd 1,5-2 ay saxlanlr. Sonra
hmin qovurma tindn mxtlif tdn hazrlanan yemklrd istifad olunmaqla
yana, sad halnda da yeyil bilinr.
Xngl - un duz, su il qulaq mmsi yumuaqlnda xmir yorulur,
kndlr blnr. Kndlr bir az zn glndn sonra nazik yuxalar yaylr. Daha
sonra yuxa unlanr. Drknc yarpaqlar halnda xngl ksilir. Bir qazanda duz
tklrk su qaynadlr. Kartof yumaldqdan sonra xngllr bir-bir qazana atlr.
Suyun zrindki kpk azalanda xngl bimi hesab olunur. zrin vvlcdn
40

bir qazanda aypara klind doranm v bol yada qzardlm soanla suda
ridilmi qurud lav olunur.
sti xngl (qaq xngli) - un, duz, su il bir kndlik xmir yorulur. ox
nazik yuxa yaylr. Sonra yuxa oxlu unlanb xrda drdknc yarpaqlar klind
doranr. Bir qazanda soan xrda dorayb yada qzardb zrin qaynar su lav
olunur. Su qaynayanda xrda doranm kartofla ksilmi istilri suya lav edirlr.
Xrk hazr olanda zvq gr duz, istiot v gyrti xsusil keni lav olunur.
vlikli isti - vliyi prtldib, sxb, ac suyunu xardqdan sonra bir qazanda
soana hazrlayb su lav edirlr. Qaynadqda suya bir ovuc vermil, bir ovuc
qdr kartof v vliyi lav edirlr.
ppy ryi - soana hazrlayb zrin su tk. Quru ryi dorayb zrin
lav et. rk tam islanandan sonra duz lav edilib sfry verilir. Bellikl
qurumu rklr atlmr v israfln qars alnr.
Kl co - bir qurudu suda zilir. Ya ridilir v qurud iin tklr. Qurud
qaynadqda xrk hazr olur.
A soalaq - ya ridilir, irisin sarmsaql qatq tklr. rk batrlb
yeyilir.
Xal - bir qazanda su qaynadlr. Qaynam sudan bir qab gtrb knara
qoyulur. Daha sonra suya duz lav edilir. Su qardrla-qardrla un lav edilir.
Diqqtli olmaq lazmdr ki, un ir yer yb top olmasn. Bunun n xal taxta
qaqla almaq v unu az-az lav etmk lazmdr. Un tam alnb qurtardqdan sonra
qabda gtrdyn suyu zrin lav etmk lazmdr. Qazan davam odda qaynasn.
Tez-tez qardrmaq lazmdr ki, xal dibin yapmasn.
Lobya yemyi - lobya xrda-xrda doranr yuyulur. 3-4 kartof da soyulub
xrda-xrda doranr. Qazanda ya ridilir. Lobya qazana tklr. Alaprt olanda
xrda-xrda doranm soan lav olunur. Soan da alaprt olduqda kartofu tkrk.
41

Kartof ala prt olduqda pomidor vurulur. Pamidor hazr olanda zrin qaynar su
tklb qaynamaa qoyulur.
Qazaya qazaya otu yuyulub doranlr. 3-4 kartof soyulub, yuyulub, drd
ksilib xrda-xrda doranlr. Soana hazrlanr zrin su lav edilir. Daha sonra
doranm qazaya v kartof suya lav edilir. Bir ovuc qdr d dy yuylub lav
edilir. Qazann az balanr v biirilir. Hazr olduqda duzu tklr v keni, yd
doranb zrin lav edilir. Sfry verilrkn sarmsaql qatqla yeyilir.
Yolotu- Pencr - qazaya il eyni qaydada biir. yolotu yuyulub doranlr. 3-
4 kartof soyulub, yuyulub, drd ksilib xrda-xrda doranlr. Soana hazrlanr
zrin su lav edilir. Daha sonra doranm yolotu v kartof suya lav edilir. Bir
ovuc qdr d dy yuylub lav edilir. Qazann az balanr v biirilir. Hazr
olduqda duzu tklr v keni, yd doranb zrin lav edilir. Sfry
verilrkn sarmsaql qatqla yeyilir.
Qaysava - rik qurusu yuyulub doranr. Ya soanda qovurulur v zrin su
lav edilir. Duzu istiotu vurulduqdan sonra sfry verilir.
Hrr -suya bir stakan su lav edib qaq un tklr.Duz lav edilir. Daha sonra
hrrni qardraraq qaynadrdlar (dova kimi). Qaynadqdan sonra xrk hazrdr.
Qovurma hrrsi - ya ridilir. Un yan iind alnr. Un qrmz rngd
olanda zrin su tkb qardrlr. Bidikd duzu lav edilir. Qaynadqda xrk
hazrdr.
Sd hrrsi - sdn irisin 3-4 xrk qa un lav olunur. Qardrlaraq
qaynadlr. Bidikd duzu lav olunub sfry verilir.
km - yarmadan hazrlanr. Buda islanb dvkd dylr, qab
xarldqdan sonra qurudulub yel verilrk tmizlnir, sonra dstrd kilirdi.
Trkibin myyn qatqlar qatldqdan sonra tndirin kznd biirilirdi.
Qurut a qurut lq suda ovalanr, hll olunur, ocan stnd suda bimi
yarma il birlikd qaynadlr.
42

Cincilim- cincilim otu may aynda ylrd, dvkd dylm yarma il
qardrlb biirilirdi. Qatq sarmsaq il yeyilirdi. Cincilim bzn clfr da deyilirdi.
Adi halda da yeyilirdi.
Baldran turusu yaban baldran otu toplanr, yarpaqlardan tmizlnir v
zyindn turu qoyulurdu. Baldran hm d toplanb iy kild yeyilirdi.
ar turusu - ar dada bitn yaban bitki idi. arn zyi tmizlnir v
turu qoyulurdu.Bzn sadc toplanb yeyilirdi. lsgr yazb ki, gyrib gicitkn,
ba verib ar, doldur daarc gyy ar.
Qoyun gz- kiik ll qara kol bitkisidir. ay dmlnirdi. Kampotu da
olurdu.
tburnu ay itburnu koldan toplanr, mrbb v kampot hazrlanr.
Hminin sasn ay dmlnirdi.
Nallica dalarn tyind gilli torpaqda bitirdi. Suda prtldilib, ya-soanda
qovurulur, trkibin yumurta vurulub, qatqla v sarmsaq il yeyilirdi.
Unnuca yaban pr-ptyn ylr, tmizlnir v yumurta il qardrlr,
sarmcaq v qatqla yeyilir. Hminin ox dadl dovas da olurdu.
Yemlik otu yaban halda da tklrind bitirdi. Duzla oxarlanb yeyilirdi.
Quzuqula, toppuz, qanqal, kngr, ar, baldran, qupyi, qazaya,
clfr, soanaq kimi otlar adi halda yaban olaraq toplanr v yeyilirdi.
Solmaziyi ay hm dmlnib ay kimi, hminin gzt tir v grn
n istifad edilirdi.
Yarpz ay aylar axar olan drlrd bitirdi.Topanb yuyulur, ay
dmlnirdi.
Kklik otu ay dmlnirdi. n aparc v tbabtd ox istifad olunan ay
bitkisi idi.
43

mn otu turuda v yemkd istifad olunurdu. nki tir v dadna gr
frqlnirdi.
l soana- yaban bitki idi. vlik kimi hrlrd. Q ayalarnda
yemklrd istifad olunurdu.
Gy mahalnda duru yemklr sadc sti deyilirdi. sti yemk olacak
dedikd, yni duru yemk olacaq.
Qantpr yaban bitki idi. ay dmlnirdi.
Qovut- buday qovurub, dstrd (l dyirman) kilir, sd yaxud kr tozu
qatlb yeyilir.
Meyvlrdn hminin mxtlif ir, kompot, qax, mrbb, cem(povidlo)
klind qa tdark kimi hazrlanrd. Qara armud adl armud nv vard ki, Gy
mahalnda armud nvlri arasnda z xsusiliyini qoruyurdu.
Qax mxtlif meyvlr yuyulub doranlr, sapa dzlb qurudulur, qa
tdark grlr.
Sddn v sd mhsullar da qidalanmada sas rol oynayrd. Sddn qatq v
pendir, hminin qaymaq hazrlanrd.
Szm- qatn torbadan szlmsi il ml gln aart mhsuludur. Shr v
axam yemklrind mdd yax hzm olunduu n lava v rkl yeyilirdi.
Qurut qatn szmsindn hazrlanrd. Buna zl yni yal qurut deyilirdi.
Qurut adtn q n qatq tdark kimi idi. Belki, hazrlanm qurut kndsi
sonradan suda ovulur v qurutlu maye ml glirdi. Hminin, nhrd alxanm
qatn znn ya yldqdan sonra altnn ayrannn a bez torbalardan
szldkdn sonra alnan szmdn qurut dzldilir. Buna zzs v yaxud yasz
(phriz) qurut deyilirdi. Qurut alnm szmnin l il yumruq boyda knd klin
salnr v gnn altnda qurudulur v qa tdark edilirdi. Qurut xngld, qaq
xnglind qatq vzin, hminin qurut anda istifad olunurdu.
44

or- nhrd qatn ya xarldqdan sonra yerd qalan ayran ocaqda
qaynadb rtdkdn sonra suyu szlrd, qalan qalnt nhr oru saylrd.
Motal pendiri- motal quzu (tolu) drisi alanb yuyulur, tkl olan z iri
olmaqla pendir doldurulur, bzn is yumaq olmas n azacq sd qatlrd, az
kip balanrd, srin yerd qa salanlrd.
Nhr ya sddn qatq alndqdan sonra nhry doldurulur, bir mddt
alxalanr, nhr ya alnrd. znn ya yldqdan sonra, altndan qalan
ayrandan or dzldilirdi. Digr ya is heyvan mnli yalardan istifad olunurdu.
Hminin qaymaqdan da ya hazrlanrd.
Atlama v ya ovdu Qatqdan v ayrandan hazrlanr.
Ayran- Nhrd alxanm v znn ya toplanm qatn gerid qalan
hisssin d ayran deyilirdi. Bu yasz ayran idi. Bundan hm d dova biirilirdi.
Dova qatqdan v ayrandan hazrlanr, hminin nallca, pr-ptyn,
unnuca v yaxud yarma qardlaraq biirilirdi.
Sirk - yemklrd v turularda lav dad vermk n vurulurdu. Alma v
zmdn hazrlanr.
Bundan baqa t yemklri olaraq, baayarpa dolmas, klm dolmas,
badmcan dolmas, bozartma(bozba), qovurma, tik kabab, bozartma v s. kimi t
yemklri hazrlanlrd.
Xmir yemklri irisind daha ox xngl, qaq xngli, rid (kartoflu
rid v dy il rid a), hrr, xil, halva(umac halvas), fsli, ydk, sdl
rk, ftir, tndir ryi v lava v s. yemklr biirilirdi. Hminin, paxlava,
krbura, qoal, kt, sdl rk, irin rk kimi bir ox irniyyat nvlri d
biirilirdi.
Qrbi Azrbaycanda rablar adtn taxl, gaval, tut, zmdn, dzldilirdi.
Cmiyytin rit qaydalar il idar olunmad islamdan vvlki v sonraki
45

tarixlrd toy mclislrind daha ox rabdan istifad edilirdi. VIII srdn v XIX
sr qdr rab haqqnda az mlumata rast glinir. nki islam dininin tsiri il ya
rab iilmir, yaxud gizli kild hazrlanb iilirdi. Onun n d rabln inkiaf
etdiyini sylmk olmaz. rb istehsal edib bazarlarda satmaq da mmkn
olmadndan, istehsal ednlr gizli kild z ehtiyaclar qdr rab dzldirdilr.
sas spirtli ikilr is qcqrdlm meyvdn alnm araq v axr idi.
hali balqlq mhsullarn is aylardan v gllrdn ld edirdilr. Belki,
Kr v Ara aylar, Gy glndn tutulmu balqlar duzlanr qurudulur v yaxud
balq tutulan mntqlr yaxn kndlrd is qurudulmadan satlrd. Umumiyytl
desk, Qrbi Azrbyacan halisi balq v balq mhsullarndan qida rasyonunda az
istifad etmidir. Baxmayaraq ki, Gy gln axan Adyaman, Qzlvng,
Balqay,Toxluca, yric, Zngi v s. aylar balqla zngin idi.












46

III FSL
Qrbi Azrbaycanda azrbaycanllarn mnvi mdniyyti
III.1. Elm v thsil, tbabt, dbiyyat v xalq folkloru
Qrbi Azrbaycann dalq razi olmas yerli elm v thsilin inkiafna ngl
yaradrd. Burada kndlrd thsil alanlar demk olar ki, ancaq yazmaq v oxuma
yrnirdilr. Sonra thsillrini davam etdirmk n baqa hrlr gedirdilr. ran,
Trkiy, raq v baqa lklrin ali mdrslrind thsil aldqdan sonar bzn geri
qaydr, bzn is el oradaca elml mul olmaa davam edirdilr. Yerli thsild
hr bir mscidin nzdind byk v yaxud kiik mdrs faliyyt gstrirdi. Aa
siniflrd mllimlr mdrris, yuxar siniflrd is vaiz adlandrlrdlar.
Mdrslrd geni drs otaqlar il yana, tlblrin yaadqlar kiik otaqlar -
hcrlr olurdu. Bzi mscid v mdrslrd adl-sanl mcthidlr drs deyirdilr
ki, onlar dinlmk n lknin hr yerindn dinlyicilr glirdi[4;121].
Thsil sasn maarif saslanrd. Maarif dedikd, xalqn maariflnmsi, dnya
grnn formalamas nzrd tutulurdu. Xalq maarifin bal aqlar v dini
liderlr edirdi. Hr sahdn bilgili olan dnyagrl bu xslr mxtlif haky,
hdis, qiss v rvaytlr danr, halini maariflndirirdilr. Bel maarifilr, yni
Molla v yaxud aq hr kndd olurdu. Bu xslr hm d tayfa bas olan
xslrdn baqa asaqqal da saylr, sz v tapr, nsihti dinlnilirdi.
Tibb elmin glinc burada halinin trkar dediyi, xalq tbabti il malic
metodu vard. Trkar sasn tbii ot v bitkilrdn hazrlanm drmanlarla
malic etmy deyilirdi. Bel fal bitkilrin oxu yerli bitkilr idi. Amma bu
razilrd bitmyn otlar tacirlr v czalar baqa lklrdn gtirirdilr. Trkar
alternativ tibb elmi saylr, xalq arasnda geni yaygnlamd. Demk olar ki, btn
knd v hrlrd trkar sulu il maliclr aparlrd. Yerli hali azdan -
aza ken bu malic metodlarn srbst kild hyata keirir v bildiklrini bir-
biril paylaardlar. Tbii otlarn v bitkilrl bu cr malicnin ks tsiri yox idi.
ox faydal idi. Trkar v xalq tbabtind byk elm sahib insanlara xalq
arasnda hkim v yaxud loman da deyilirdi.
47

Qrbi Azrbaycanda azrbaycanl halinin dbiyyat demk olar ki, aq
dbiyyat v xalq dbiyyat idi. Aq erinin zirvsi saylacaq Aq Al, A Aq,
Aq lsgr kimi mhur aqlar bu razilrd yetimilr. Aqlar tk-tk v ya
sazandalarla birlikd sfr xr, hr v kndlri dolar, toylarda, el nliklrind
x edirdilr. gr el nliyind iki ustad aq qar-qarya glrdis, mtlq
camaatn tlbi il deyim balayrd. Mlub olan aq sazn qalib aa vermli
idi. Bellikl, aqlar hm maarifilik edir, bildiyi ibrtamiz hadis, rvayt, hekay
v dastanlar danr, hm d halini nlndirir, ylndirirdilr. Aq yaradclnda
sas poetik l heca vznidir. Aq havalar sasn, bndlrdn ibart olur. Aq
erinin btn bu nv v janrlar bu razilrd geni yaylmd:
qoma, mxmms, ustadnam, qflbnd, balama, deyim, grayl, divani, tcnis,
cal tcnis, dildymz, dodaqtrpnmz, bayatlar v s. Aq yaradclnda
gzllm lirik janr mhm yer tutur. Burada qhrman sas surt kimi vsf
olunurdu.
Xalq dbiyyat z yerini hr zaman qoruyub saxlayrd. Xalq dbiyyat
xalqn milli mfkursini, dnya grn znd ks etdirir. Xalq dbiyyat
nmunlrin xalq mahnlar, mrasim, mvsm v mk nmlri, tapmacalar,
yanltmaclar, crnatmalar, sicillmlr, bayatlar, alar, qaravllilr, nallar,
rvaytlr, fsanlr, dastanlar, atalarsz v msllr, alqlar, qarlar, andlar,
laylalar, oxamalar, nazlamalar, dzmclr, saya szlri, holavarlar, vsfi-hallar,
deyimlr v baqa nmunlr daxildir. Xalq dbiyyat sasn hr hans bir ya,
hadis, mrasim haqqnda xalq trfindn dzlb-qoulmu xalq yaradclnn bir
formasdr. Mllifi blli olmayan v hr hans bir xs trfindn yazlb yaxud
deyilib, sonra dillr zbri olan bel folklor v dbiyyat nmunlri xalqmzn
yaddanda iz salm, dildn dil trlm, yaddalarda yaamdr.
Bundan baqa hali v sasn d uaqlar arasnda bir ox oyun nv vard. Bu
oyun nvlri uan bymsind v xsiyytinin formalamasnda, hminin bu
oyunlarn mahiyytind mbariz olduu n uaqlarn mbariz v csartli
yetimsind nmli rola malik idi. Oyunlar uaqlarn yetimsind trbiy edici
xsusiyyt d malik idi. Bel oyunlara misal olaraq, ilingaac, qad-tutdu,
48

bnv, dsmal sald, aq-aq, hrb-zorba, quraqtutma, ekbeli v yaxud
nzli, gzbalama, l std kimin li, pkatma, qurra km, qazlar-qazlar,
qcmda v yaxud beda, qappada (zincirlmsi v mollalar mrhlsi vard),
evcik-evcik, zk-zk, dirdym, gizlnpa, qoz-qoz, rtma vurma, cz cz,
qapmatop, v s. oyunlar demk olar [5;695-728]. Oyunlarn bzisi qzlar n,
bzilri is olan uaqlar arasnda oynalrd. Bzi oyunlar hm qz, hm d olan
uaqlar arasnda oynana bilirdi. Oyunlarda zka v mntiq iltmk lazm olduu
n, hminin bacarq nmayi etdirmk grkdiyi n bu oyunlar oynayan
uaqlarn zka, mntiq v bararqlar da uaq yadan inkiaf edirdi. Bel uaq
oyunlarnn baqa bir mhm chti d, sosiallama, uaq yadan topluma, cmiyyt
adaptasiya, nsiyyt qurma, adaptasiya, duygusal baxmdan uaqlarn bir-biri il hl
uaq yadan mehribanlamas, uyunlamas n d hmiyytli drcd vacib idi.
Bu oyunlar bir toplumsallamann, birlmnin, bir btn olmann nmunsi sayla
bilr.
III.2. nanclar, bayramlar v mrasimlr
nanclar da xalqmzn milli mfkursinin ksi ola bilr. nanclar sasn
animistik, totemistik, fetiistik olmaqla yana, hm d mxtlif deyim v inanclar
ks etdirirdi. Uursuzluq gtirn v uur gtirn canl, cansz varlqlar, i v
hadislrin var olduuna v onlarn nys tsir edcyin inanlrd. Msln,
zrlik, duz v dadaan aacnn gzdymni qaytardna inanlrd. nanclar
tarixn xalqn grb - gtrdy, snad, doruluuna inand mslr idi.
nanclar arasnda ovsun da vard. Ovsunlar balancda heyvan ovlamaq n
ov qaba ovsun ayinin keirilmsi kimi tzahr ets d, sonradan ya yamas,
mhsulun brktli olmas, iin uurlu getmsi v krp uaqlar qorumaq n d
ovsunlar edilirdi.
nanclar arasnda yuxuyozmalar da nmli idi. hali inanrd ki, gr yuxuda
ns grrsns, bu hanssa hadis haqqnda tanrnn sni xbrdar etmk n
gndrdiyi lamtlrdn biridir. Onun n yuxuda grln hr ey aid bir yozum
formalard. Buna da yuxuyozma deyirdilr.
49

Mrasim v bayramlar halinin hyatnda vacib olan hadislr idi. Bel ki,
byk bir hadis ba verdikd v yaxud hadis balamazdan vvl mrasim
keirilirdi. Biz bir qdr daha dbdbli, daha geni v tntnli keirn bir ne
bayram v mrasim nzr salaq.
rnblr axam mrasimlri - hl Novruz bayramna qdr bir ay
vvldn deyrdilr ki, boz ay girdi. Yni boz ay Novruza bir ay qalmdan girirdi.
Bu aydan 4 rmb axam keirilirdi. Od, su, yel, torpaq rnbsi vard.
rnblr Novruz bayramna hazrlq n mrhllr idi. Od rnbsind
havalar isinmy balad n qeyd edilir, bu rnbnin sas lamti hr ks
qapsnda mtlq ocaq qalayard. Su rnbsind n ox uaqlar ylnirdi. Bir
birinin zrin su atan uaqlar sonra zarafatyana su aydnlqdr deyib maraql su
atd oyunu oynayrdlar. Artq aylarn zrindki v dalardak buzlar v qarlar
rimy balayrd v da aylarnn rlts eidilmy balayrd. Yel rnbsi d
bir qdrqmgin olurdu. Bel ki, bu rnby bzn xalq arasnda lbayram
yaxud qarabayram deyirlrdi. Bu bayramn zlliyi o idi ki, qbiristanla gedilir,
son bir ild vfat etmi v hl ili xmamayan qohumlar v yaxnlarn qbri ziyart
edilir, qbirin traf v st qalaq otlardan v toz torpaqdan tmizlnr, llr
Quran oxudulard. llrin ruhu ad edilrdi. Qbir ziyartindn sonra vfat etmi
xsin ailsind ehsan sfrsi alrd. Son rnb torpaq rnbsi idi. Torpaq
rnbsi axrnc rnb idi v ilaxr rnb adlanrd. Bu rnb kin n
balanc hesab olunurdu. Torpaq rnbsi ham trfindn daha ylncli v
tntnli keirildi. rnb axam evlrd a v baqa lziz yemklr biirildi.
Qzlar qap qap db qulaq falna xr, evlri pusurdular. nanca gr eidiln sz
olacaq hadisnin lamti saylrd. Bu axrnc rnb hftsi rfsind bayram
abu-havas btn knd v hrlrd aq kild grnmy balayrd. Evlr
tmizlnir, paltar-palaz l xarlb gn verilir, qap v pncrlr tozdan
tmizlnir, qonaqlqlar balayrd. Kasb aillr bayram sovqat aparlr, qocalar v
yallar ziyart edilir v bayramlalrd. hali ksllri bardrmaa alrd.
Sanki, hyatda da tbitd olduu kimi canlanma mahid edilirdi. rnblrd
hazrlaan hali nhayt bayrama qdm qoyurdu.
50

Novruz bayram Novruz bayram mart aynn 20-dn 21-n ken gec qeyd
olunurdu. Bu bayramn bir ne lamt v xsusiyyti vard. nanclara gr bayram
axam hr ks z ailsi il birg evindqeyd etmli idi. Bayram axam n
crbcr tamlar hazrlanrd. Bayram a bunlardan biri idi.
Papaq atd mrasimi d Novruz bayramnn atributlarndadan biri idi. Uaqlar
qap-qap db papaq atr, bayram sovqat toplayrdlar. Bu uaqlar n
hyacanverici v maraql ylnc idi. Uaqlarn digr bir ylncsi is lopa
yandrmaq idi. Khn para v skilrdn yumru lopa dzldir v ubuun ucuna
balayrdlar. Sonra bu lopan neft il isladb bayram tonqalnda yandrardlar. Axrda
da bu lopann gy atardlar. Burada ox maraql v hyacan verici mnzr
yaranard. Baqa bir ylnc is yumurta dydrmk oyunu idi. Qaynadlm
yumurtan dilrin vuraraq mhkmliyini yoxlayan uaqlar sonra bu yumurtalar
dydrrdilr. Kimin yumurtas qrlsa, qalib qrlm yumrtan zn gtrrd.
Bayram n bayram xonas bznilirdi. ri bir sini gtrlr otasna smni
qoyardlar. Smninin trafna mxtlif irniyyatlar - paxlava, krbura, irinrk,
qoal, kt, noul,qoz v fndq, rngbrng yumurtalar v s. il dzrdilr. Bzn bu
cr kiik xonalar dzldilib qohum-qonuya qonaq gedilrdi bayram rfsind.
Byklr bayram tonqal qalayardlar. Bzn bir ne ev v ail birlikd
bayram tonqal qalayar, zrindn hoppanard. Bununla da, ken ilin btn drd v
pisliklrinindn tmizlnildiyin inanlrd.
Qurban bayram v qurbanksm mrasimi qurban bayram hicri tqvim
gr Zilhicc ayn ilk on gnnn sonunda keilrdi. Bu tanr trfindn mr olunan
qurban ksm idi. hali bu bayramda qoyun, qo, cam, ink, bua, kl v s.
heyvanlardan qurban ksir v pulsuz olaraq satmamaq rti il paylayardlar.
Paylanan t qurban ti deyilirdi v t paylanarkn qurban ksiln heyvann ti
hissy blnrd. Bir hiss qurban ksn evin zn qalrd. Bir hiss kasb v
yoxsullara paylanlrd. Digr hiss is qohum v qonulara paylanlrd. Qurban
bayramndan baqa da qurbanksm mrasimi keirilirdi. Frq onda idi ki, Qurban
bayramnda ksiln qurban imkan olan hr ks trfindn Tanr n ksilirdi v
Tanrnn bu qurban qbul edib, bla v ziyanlardan o ailyi v evi qorumas n
51

dua edilirdi. Amma baqa vaxtlarda icra ediln qurbanksm mrasimind is qurban
niyyt zrin ksilirdi v bel qurbana hd qurban vyaxud dem qurban
deyilirdi. Msln, hr hans xstliyin saalmas n, bir problemin hll olunmas
n, uaqsz aillrin vlad sahibi olmas n v bir ox baqa mqsdl niyyt
edilir, dua edilir v duann qbul olaca tqdird Tanrya qurban ksilcyi hd
edilirdi. gr duz v niyyt qbul olunardsa, yni Tanr ailnin bu niyytlrini qbul
edrdis v ail istdiyin atardsa qurban ksilr v paylanard. Qurbann n vaxt
ksilcyi dqiq bir vaxt deyildi. Niyyt hyata keibs, bir vaxt myyn edib
ksmk lazm idi.
Snnt mrasimi snnt uaqlarn crrahi olaraq xalq tbabti il erkkliyini
daha da tkmilldirmk n hyata keiriln mrasim idi. Tntnli mrasiml
qeyd ediln bel snnt mrasimin bzn kiik toy deyilirdi. Snnt edn hkim
pul v hdiyylr verilrdi. Snnt olunacaq uaq hr hans bir yaxn qohum olmayan
(mi, day kimi) kiinin qucana oturdulur, sonra snnt edilirdi. Bu xs is
kirv deyilirdi. Kirv olan xs artq o ailnin yaxn qohumu kimi dyrlndirilirdi.
Kirv snnt olunan uaa v uan ailsin hdiyy verir, uan ailsi d kirvy
hdiyy verirdi. Kirvy veriln bel hdiyy xlt adlanrd [7;57]. Qarlql
hdiyylm davam edrk, qonaqlq klini alrd. Belki, snnt mrasimi gn
ail mclis tkil edir v kirvy v gln qonaqlara, qohumlara qonaqlq verirdi. Bir
ne gn sonra is snnt mrasimi olan evin zvlri kirvnin evin qonaq gedirdi.
Bellikl d, qohumluq laqlri yaradlr v mhkmlndirilirdi. Kirv uan
atasndan sonra uan misi, days kimi onun himayadar hesab edilirdi. Snnt
mrasimlri ailnin sosial vziyytindn ox asl idi. Varl aillr daha dbdbli,
daha tntnli kild bu mrasimi keirirdi, daha bahal hdiyylm tkil edilir v
qonaqlq da hm yemk baxmndan zngin olur, hm d qonaqlarn say daha ox
olurdu. Kasb aillrd is xudmani, yni az dbdb v tntn il, qanaqlarn say
da az olmaqla yalnz yaxn qohumlarn hatsind keirlirdi. nanca gr, snntdn
sonra ksilmi dri qurudulur, daha sonra bar vern bir aacn dibind basdrlrd ki,
snnt olunan uaq glckd xeyirli vlad sahibi ola bilsin. Bu mrasim hr bir
olan uann hyatnda yaanlmas v keirilmsi mtlq olan bir mrasim idi.
52

Toy mrasimlri Qrbi Azrbaycanda toy mrasimlri d dbdbli v
tntnli, eyni zamanda mrhlli kil d v formalarda hyata keirilir,
znmxsus xsusiyyt v lamtlr dayrd. Toydan vvl elilik, nian,
xnayaxd, cehiz verm mrhllri, toy gnnn keirilmsi, toydan sonrak xa
gn,duvax, ayaqad , glingrm v s. mrhlr var idi.
Tanlqlar mxtlif yerlrd ba verirdi. Olanlar bulaq bana su aparmaa
gedn, toylarda, el nliklrind, bazarda, hyt-bacada, qonaqlqlarda, yaxud
kimins tqdimat il qzlara baxr, bynir v zlrin glck hyat yolda kimi
semy qrar verirdilr v sonra eli dm balayrd.
Elilik iki mrhlli idi. Kiik elilik, yni olan evi bir yaxn adam qz
evin vvlcdn gndrir, qz evinin fikrini yrnir v eliliy glmk istdiklrini
bildirirdilr. Bzn kiik eliliyi qz v olan z edir, qz filan ailnin olunun
evlrin eli glcyini ailsinin birldirib, razlq olardsa olana xbr verirdi.
Amma bu nadir halda olan bir hadis idi. nki islam dini v xalqmzn adtlri
subay qz v olann bir biri il n azndan nianlanmam, elilik edilmmi
yaxnlamasna icaz vermirdi. Kiik eliliklr bzn bir ne df tkrarlanrd qz
evi raz olanadk. gr qz evi kiik eliliy razlq cavab verrdilrs, olan evi
asaqqallar il toplanb qz evin tyin olunmu vaxtda eliliy gedrdilr. ay
sfrsi arxasnda hr iki trf ordan-birdan danb shbti qzdrdqdan sonra
asaqqallardan biri sas mtlb keib, qz olanlar n istdiklrini byan
edrdilr. Bu zaman shbti irinldirmk n bzi msl v nmunlr
deyrdilr.Ms: Allahn mri, peymbrin ritil, qznz olumuza istyirik
[7;58]. Qz evindn bir asaqqal da sz balayb razlq verdiklrini v qz olan
evin vermk n rtlri aqlayard. ox zaman bu rtlr kiik elilik vaxt
myyn olunduundan sas elilik vaxt he bu bard o qdr d danmazdlar.
Razlq vern qz evi, sfryirin ay gtirrdi. ox vaxt da hans qza ki, eliliy
gedilib, irinay o qz gtirrdi. aydan sonra olan evindn gln heytin iindki
bir asaqqal qadn gtirdiyi hdiyy yayl qzn bana yaylq balayard. El
arasnda buna qzn ban baladlar, yni qz artq adaxland, szl oldu
deyirdilr. Elilikdn sonra toya hazrlq mrhlsi balayard.
53

Nian nian gn qz evin hm olan trfdn, hm qz trfdn dvt
olunmu qonaqlar glir, sfr alr, qohum olmaa balayan aillr v yeni qohumlar
arasnda tanlq balayard. Sonda qzn barmana olan trfi zklr taxar, yaylq
balayar, qza paltar v mxtlif hdiyylr verrk nianlayarlard. Nianbazdx
zaman by, z qardad, yaxn qohumu v yaxud dostu il qz grmy gedrdi
[7;60]. Ksmt is toya hazrlq n toy sahiblri arasnda toyun vaxt, xrci,
balqpulu v s. msllrin danlb razladrlmas idi.
Cehiz qz evi z qznn otan btn mitd lazm olan yalar il tmin
etmli idi. Bel zruri yalara cehiz deyilirdi. Sandq, kilim, palaz, xala,
mityalar, qab-qacaq v s. ola bilrdi. Yni olan evindki qzn kcyi otaq
qzn ailsi trfindn bznirdi v tmin edilirdi. Qz evinin hazrlqlarndan biri d
ox vaxt n nmli toy hdiyylrindn olan corab idi. Yni evlnck olan qz
glck rin by corab, qaynanasna , qaynatasna , baldz v qaynlarna rngli yun
saplardan , crbcr naxl v mvafiq ll corablar toxuyurdu. Bir mraql cehiz
nmunsi qaynana dyi adlanrd.Yundan , yalnz barda qurub rahat oturmaq n
hazrlanrd.
Xnayaxd mrasimi toy gnn bir ne gn qalm keiriln bu mrasimd
ancaq qadnlar itirak edirdilr. Htta subay olan qonu, qohum qzlar da bu
mrasim dvt edilirdilr ki, el arasnda deyildiyi kimi, bxti alsn. Qz evind
keiriln bu mrasimd sfrni qz evi aar, olan evi d xona v xna gtirrdi.
Olanlar is byin trafnda toplab, toydan vvl, bzi kndlrd is toydan sonra
byba deyiln yeyib-imk tkil edirdilr. Qazandibi d eyni il, byin yaxn
qohum v tanlar il yeyib-imk mclisi idi.
Toy gn - nhayt, toy gn by evi xonalar tutub, am, gzg, bir kll
qnd il dbdbli kild glini toya aparmaa glirdilr. Bzdilmi glin evin
iind beli qrmz lentl byin qarda, qardal v yaxud sad trfindn
balanar, sonra glin byin qoluna girr v toy keiriln yer v byin evin
aparlard.Toy bitdikdn sonra xonalar, am, gzg, kll qnd d glinl birlikd
by evin gedrdi.
54

Qrbi Azrbaycan toylarnda sas rqslr v mahnlar mumi olaraq hr toy
n vacib idi. Yall rqsi- toyda itirak ednlr dair formasnda l-l verib yall
oynayrdlar. Bu yall rqsi hm d animistik tsvvrlrin lamti olaraq, inanca
gr by v glinin trafnda yall oynamaq onlar r ruhlardan v bdbxtlikdn
qoruyard. Vazal glinin ata evindn xarkn v by evin girrkn ifa ediln,
rqs ediln xalq musiqisi idi. Baqa rqs v mahnlar artq toyda itirak ednlrin
sifariindn asl idi. sas musiqi altlri saz v qara zurna v df idi. Qrbi
Azrbaycanda demk olar ki, he bir toy sazsz, qara zurnasz, df v naarasz
keirilmzdi.
Toydan sonraki gnlrd duvax, xa gn, qazandibi, glingrm mrasimlri
keirilrdi. Duvax, grdkdn xarma v glingrmd qadn qohumlar itirak
edrdi. Ayaqad v yaxud lpdy getmk n is by v glin toydan bir mddt
sonra qz evin gedir. Sfr alr, by hdiyylr verilirdi.












55

NTC
Qrbi Azrbaycann azrbaycanl halisinin aradrlmas tarix baxmnda
zrimiz dn vzifdir. Hal-hazrda Ermnistann tcavz nticsind itirdiyimiz
bu torpaqlarn bizim olduunu isbat etmk n yaxn tarix qdr orada
yaadmza aid maddi v mnvi mdniyyt aid nmunlrin, siyasi tarixin
aradrlmas bir daha sbut edir ki, bu torpaqlar azrbaycanllar mxsusdur.
Tqdiqat zaman mlum olmudur ki, azrbaycanllarn istr maddi mdniyytinin,
istrs d mnvi mdniyytinin ermni tcavzn v vandalizmin mruz
qalmasna baxmayaraq, btn abid v nmunlrd etnik v mnsubiyyt baxmdan
azrbaycanllar aid izlrin olmas bir daha gstrir ki, bu torpaqlar zli
azrbaycanllara aiddir. Tdqiqatn nticsind qrbi azrbaycanllarn maddi v
mnvi mdniyyti bir qdr d aydnlanmdr. Qrbi Azrbaycanllar ran,
Trkiy v Yaxn - Orta rq mdniyytin ox bal olmu, bu razilrd ba vern
btn mdni v siyasi dyiikliklr demk olar ki, qrbi azrbaycanllarn hyatnda
v mdniyytind zn gstrmidir. Bel nticy glmk olar ki, bu razilrin
halisi hm Anadolu, hm Yaxn v Orta rq, hm d Qafqaz xalqlarn
mdniyytin adaptasiyas nticsind formalam v hali bu mdniyytlri daha
da znginldirmidir. Hl qdim umer mdniyytinin tsiri il balayan v bu
razilr kb glmi trk mnli tayfalarn z mdniyytlri v Anadolu v ran
mdniyytinin tsiri d nzr alnarsa qarmza byk v zngin bir mdniyyt
nmunsi xr. Bu mdniyytin tbii ki, sasnda etnik olarak trk xalqlarnn
mdniyyti durur. nki bu blgnin yerli aborigen halisi trklrdir. nanc
baxmndan yerli azrbaycanl trk hali eramzdan vvlki dvrlrd tanrl,
eramzn II v III srindn etibarn xristianl, VII v VIII srlrd is islam qbul
etmsi, yerli halinin dnyadak 3 byk dinin mdniyytinin daycs halna
gtirmidir. Xalq tbabtinin zn mxsus bilgliyi, xalq yaradclnn
formalamas v yerli xarakter almas v s. amillr bu halinin n qdr byk v
zn mxsus mdniyytin sahibi olduqlarn gstrir.
56

Qrbi Azrbaycan maddi v mnvi mdniyytinin znginliyi n qdr byk
olsa da, bu torpaqlar urunda imperiyalarn savalar nticsind byk ziyanlar
grdyn d tssfl qeyd etmk olar. Lakin bu imperiya iallarnn byk ziyan
olsa da, imperiyalarn ial dvrnd bu halinin mdniyytinin znginlmsind
rolu vardr. Qrbi Azrbaycanl halinin maddi v mnvi mdniyytini aradrarkn
mlum olur ki, bu hali he bir yad olan mdniyyt nmunsini tsadfi v yersiz
qbul etmmidir. Gtrdklri yad mdniyyt nmunlri vvlc z mnvi v
maddi dnyalar il zdltirmi, uyunladrm v zrrsiz olduunun grdklri
halda qbul etmi, zlrin mxsus mdniyyt formasna evirmilr. Bunu da
edrkn, mdniyytin tml fikrini yox etmmilr. Sadc burada mvcud olmu
hm islam, hm tanrlq, hm xristianlq dinin mxsus mdniyyt baxsaq grrik
ki, yerli hali bu dinlrin qlib formasn yaatm, inancn kkn v tml
qavramn thrif uratmadan yaatmlar. Amma bununla yana trkly v
inanclarna zidd olan he bir mdniyyt nmunsini d qbul etmmilr. Minillrl
mvcudluqlarn v mdniyytlrini bu torpaqlarda qoruyan hali Rusiya iallar
nticsind ran v Trkiydn uzaqladrlm, qoparlm v tdricn ermni-rus
zlm il mhv edilmy balanlmdr. Nticd mdniyyti zlri il damaa
davam etslr d, bu torpaqlardan qovulmular.
Qrbi Azrbaycanllar azrbaycanl trklridirlr. Azrbaycanln v
trklyn daycs da Azrbaycan v trklk var olduqca var olacaqlar v gec ya tez
z ata-baba yurdlarna qaydacaq, z maddi v mnvi mdniyytlrini yenidn bu
torpaqlarda yaadacaqlar.





57

DBYYAT
Azrbaycan dilind:
1. A.Paayev.Krlm. Bak, 1995
2. Azrbaycan milli geyimlri, Moskva ,1972
3. Azrbaycan xalalar.rvan qrupu. Bak, 2011
4. AMEA.rvan xanl.Bak, 2010
5. AMEA. Azrbaycan folkloru antologiyas. III c. Gy folkloru. Bak, 1999
6. AMEA. Azrbaycan folkloru antologiyas. XV c. Drlyz folkloru. Bak,
2006
7. AMEA.Azrbaycan folkloru antologiyas.X c. rvan uxuru folkloru.
Bak,2004
8. AMEA. Azrbaycan folkloru antologiyas.VII c.Qaraqoyunlu folkloru.Bak,
2002
9. AMEA. Azrbaycan folkloru antologiyas.VII c.Ababa folkloru.Bak, 2003
10. AMEA. Azrbaycan folkloru antologiyas. XII c. Zngzur folkloru.Bak, 2005
11. B.Budaqov.Q.Qeybullayev. Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlrin
izahl lti. Bak, 1998
12. .Qarayev. rvan xanl (1747- 1828).Bak, 2010
13. .lkbrli. QrbiAzrbaycan abidlri. Bak, 2007
14. .lkbrli. Qdim trk ouz yurdu- Ermnistan. Bak, 1994
15. F.liyev, U.Hsnov. rvan xanl. Bak, 2007
16. F.Clilov. Qdim subar trklri. A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi
Say 14. Erzurum, 2000
17. F.Aasolu. Azr xalq. Bak, 2000
18. H.Rhimolu. Silinmz adlar, saalmaz yaralar. Bak, 1997
19. H.Mirzyev. Aq poeziyasnda yaayan adlarmz v tariximiz. Bak, 1997
20. rvan yaltinin icmal dftri. Bak, 1996
21. . Bayramov. Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri. Bak,2002
22. K.Smdova. Qrbi Azrbaycan etnotoponimlrinin areallar. Bak, 2008
23. Q.Qeybullayev. Qdim trklr v ermnistan. Bak, 1992
58

24. Q.Mdiyev.Qafqazn razi v tayfalarnn tsviri materiallar mcmusind
(CMOMK) qeyd alnm Azrbaycan (trk) mnli toponimlrin tarixi-
linqvistik thlili. Bak,1991
25. M.Urud. Zngzur. Bak, 2005
26. O.fndiyev. Azrbaycan Sfvilr dvlti. Bak, 1993
27. S.Mirmahmudovann . Ermnistanda trk mnli yer adlar. Bak, 1995
28. V.Piriyev. Azrbaycann tarixi corafiyas. Bak, 2002
29. V. Aayev. Zngzurda qalan izimiz. Bak,2004
30. V.Hmz.Nvdi kitablri. Bak. 1998
31. V.Quliyeva. Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: .
Trkiy, 2012
32. Z. Bnyadov. Azrbaycan VII IX srlrd. Bak, 1989
33. Z. Hbibbyli, M. Zngilanl. Zngzurun qsa tarixi v corafiyas. Bak, 2000
34. Z. Bayramov, N. Cfrli. uxursd bylrbyiliyi. Elm v hyat. 6,1990

Rus dilind :
35. (bundan sonra - AKAK), t.
III, .1081
36. ..Apxeypa
, , 1968
37. . . . I, , 1991
38. ...
XVI XIX ., ., 1948
39. ... XVII -
XVIII . , 4, .- ., 1945

40. . ,1998
41. . . , 1948
42. . 03, 1937. 11,1949. 27, 1957. 02,1959.
01,1960. 03,1960, 03,1962. 01, 1963. 02,1964. 03, 1964.
04,1966. 04, 1967. 02,1968. 03,1968. 02, 1970. 02, 1984.
59

43. .
. ,1852.
nternet resurslar :
44. az.wikipedia.org
45. irevan.info
46. goyche.info
47. qaraqoyunlu.com
48. zengezur.com
nformatorlar:
49. Abbasov sgndr Sleyman olu. 1929-cu il tvlldl. Gy mahal.
Ksmn knd sakini
50. Abbasova Midvar Musa qz. 1933-c il tvlldl. Gy mahal. Ksmn
knd sakini
51. Qurbanova Quma Ramazan qz. 1943-c il tvlldl. Gy mahal,
Ksmn knd sakini












60

LAVLR

kil 1. ar Rusiyasnn qounlarnn rvana daxil olmas. 1827.



kil 2. Qounda abidsi

61




kil 3. Qarakils qayast tsvirlri kil 4. Soyuqbulaq qayast tsvirlri

kil 5. Nvdi Qarqada kitablri



62



kil 6. Kolagirn qalas(a) kil 6. Kolagirn qalas (b).


kil 7. Masdr mbdi



63


kil 8. Oakan krps kil
9. Kasax krps


kil 10. Qrmz krp


64


kil 11. mir Sd trbsi

12. Gy mscid (a)masir kli

65


12. Gy mscid (b) XVIII-XIX sr kli


kil 13. Kkilli piri kil 14. rvanda Grc kanvansaras




66

kil
15. rvan qalasnn maketi

kil 16. rvan qalasnn divarnn qalqlar

67


kil 17. Srdar saraynn Gzgl salonu

kil 18. Srdar saray. Gzgl salon. Divar motivlri

68


kil 19. Srdar mscidi (xan mscidi) kompyuter qrafikasnda brpa edilmi formas

kil 20. Srdar mscidi (xan mscidi) qismn dadlm


69


kil 21. rvan hri. Xan ba.

kil 22. rvan hri.
70


kil 23. rvan xanlnn inzibati xritsi v mahallar.














71

Material and ethnic culture of Azerbaijani population of Western
Azerbaijan
Summary
This research has been conducted for the purpose of studying material and
ethnic culture of Azerbaijani population of Western Azerbaijan. The research sheds a
light on political and historical position, as well as geographical location of Western
Azerbaijan. Along with it, the study mainly aims at unfolding and researching
material and ethnic culture of Azerbaijani turks who had settled in this geography
throughout history.
The material and ethnic culture of Azerbaijani turks living in this geography
throughout history is so rich that, a lot of examples and issues have been mentioned
in the research in order to give to a reader general outlook.
The research introduces information about the material and cultural traits,
settlement places, art, trade, transport, agriculture, cattle-breeding, meals and drinks
(cuisine), ethnic culture, science and education, medicine, holidays/celebrations,
beliefs, folk literature, etc. belonging to Azerbaijani population of Western
Azerbaijan.










72





.
c
,

.

,
. , ,
, , , ,
, , , , ,
,
.