mr uub geden br qudur ele,

Qanad yorgundur, yolu zlmdr.

Heyat badan-baa yoxudur ele,
Brce en var -o da lmdr.

-2013
, :

"
:

:

-:

:

:

www.newsfromus.az
Traj: 1000
-2013




"

.

. - ,


H

ahlern, demek olar k, ekseryyet bz heyat ve rahat

mr yollarna xarmaga, bz dnyann zddyyetl,
mrekkeb ve bezen de dehetl, fantasmaqork
labrntlernden xlas etmeye cehd etse de, onlarn zlernn
heyatnda ox zaman aglasgmaz maceralar ba verr, mr
boyu gzegrnmez dehetl katarssden kerler ve bunlarn
oxundan bzm xebermz olmur. Bele dahler ebed br
narahatlq teqb edr ve onlar bu narahat, tragk mr yollarnda
mdrkler ve dnyan z deallarna uygun yaradb, bze bret
ders verrler. Bz onlarn heyat yollarn dernden blmedkde bu
dahlere byk qbte le kks trr, onlar km yaamaq
arzusunda da oluruq.
Mene ele gelr k, bu da ad nsanlar n ox teb hsslerdr.
Fzk, csman tebet le parlaq ntellekt, stedad, qeyr-ad
yaradc tefekkr arasnda dern paradokslar olan byk
exsyyetler heyatn, elmn, senetn, dvlet syasetnn btn
sferalarnda olmu ve ndnn znde de onlara rast gelmek olur.
ox lenen mehur br aforzm vardr: saglam bedende saglam
ruh olar. Bu fkr prmtv, sadelvhcesne baa dmek hemn
aforzm qymetden salmaq demekdr. Olbette, saglam beden
dedkde qetyyen yalnz fzk mhkemly, xestelkden uzaq
olmag, he br derd-ser ekmemey, pehlevan cssel olmag
nezerde tutmaq mehdudluqdur. Bze ele gelr k, saglam beden"
anlay altnda hetta agrl-acl heyat le etaletn, menasz
qorxularn, xurafatn fvqnde duran nsanlar nezerde tutmaq
lazmdr. Baqa cr fkrledkde yuxardak aforzm adce sz
oyununa evrlr. Yzlerle, mnlerle heyat fakt dedklermz
sbut ede bler.
Ax klassk edebyyatmzda, zengn folklor nmunelermzde
bele paradokslar byk meharetle mumledren
aforzmlermz de vardr: Br yandan baglayan br yandan aar",
4

Allah br yandan vermekle br yandan kesr" ve s. bu km
aforzmlern gnda byk heqqetler ze xr. Gzden
mehrum adamlarn fehmetme duygusu ox zaman saglam
adamlarn fehmnden gcl olur. Bele adamlarn gzden
mehrum olmas, vzual mehdudluq beyn reye daha ox
yaxnladrr, mahyyet, ntellekt daxl yara grr ve nsann
yatm, hereketsz potensal enerjsn oyadr, onu feal herekete
svq etdrr ve br nv, tefekkr duygularla ele vehdetde olur k,
beyn bu fzk metamorfoza yen duyum ve analz formas verr,
daxl duyum tezeden transformasya olunur. Yen yaamaq
eq, heyat, dnyan duygularla grmek arzusu, heves ve
mecburyyet yax menada bez orqanlarn fzoloj ve boloj
funksyalarn tezeden qurur.
Bezen felsef poezyamzn byk nmayendes .Nesmnn
edam le bagl br paradoksu bhe altna alrlar: edam olunan
nsan bele agr csman prosesde Agrmaz" redfl er
bedaheten nece deye blerd? Amma heyatda br ox faktlar bu
ddalar tekzb edr ve heqqet budur k, en ekstremal vezyyetde
beynn fealyyet on qat, yz qat artr ve beynn btn ehtyat
potensal herekete gelr, nsan daha gcl olur.
Mbalgesz demek olar k, br ox dah exsyyetlern fzk
mkan ve yaradc tefekkr arasnda balans ox zaman pozulur
ve fzk cehetden ell olan adamlarn tefekkr, gc,
qablyyet, yen ekstremal vezyyete adaptasyas saglam
adamlarn fealyyetnden daha heyretamz olur. nk bele
momentlerde nsann btn knetk ve potensal enerjs
seferberlye alnr. Tesadf deyldr k, yzlerle, belke de
mnlerle adam bezen byk mczeler yarada blr. Bele
adamlar mehrum olduqlar beden orqanlarnn evezne yen br
adaptasya orqan le evez edlrler. Meselen, qollarn tren br
yaz qelem dler le tutub roman da yaza blr. Yen nsan
agac km keslen budagn tezeden gyerde blmese de, bu
budagn funksyasn baqa orqanlara kere blr. Btn bunlar
heyat eqnden rel gelen mczelerdr!
Meede tebeten boyca kk olan agaclar gne grmek
n o qeder ucalrlar k, teb boy normatvn pozurlar.
Yaamaq eq nsan heyatn fvqne qaldrr: fzk
mehrumyyete dar olan adamlar desteden ger qalmaq"
5

stemr, axtarb yen adaptasya formas tapr ve z qablyyetler
le hetta saglam adamlar da tb kerler. Oslnde, bu
paradokslar fzoloq ve boloqlar, hetta psxoloqlar daha
dernden yrenmeldrler. Bele paradokslar tarxde stenlen
qederdr.
Mehur fransz yazs, oxucularn z saglam, humanst
deyalar le heyretlendren G de Mopassan psxatrya
xestexanasnda vefat edb. XV esr fransz cemyyetn parlaq
meteor km qlandran mehur maarf-floloq Jan Jak Russo
bhelk xestelyne tutulmudu, mrnn sonunda her
eyden, hamdan bhelenrd. Dah ngls ar Bayronun
heyat, fzk heyat dzlmez olmudu. Amma bu fzk
anomallq onun stedadnn, dern poetk tefekkrnn nkafna
mane olmam, eksne, onun yaradclgn zrveye qaldrmdr.
Dahyane romanlar ustas Dostoyevsk, Polad nece berkd"
km gzel romann mellf Nkolay Ostrovsk, dah rus
tenqds Vssaron Belnsk senetde edevrler yaratmlar.
Ruzvelt (AB Prezdent) mehur dvlet xadm km hret
qazanm ve hetta uzun zaman ell arabasnda oturmudur.
Dah rus tenqds V.Belnsk verem xestelynden heme
ezyyet ekm, amma bu xestely onun ttank yaradclgna
mane ola blmemdr. ngls edebyyatnda bele br paradoksun
nmunesn Robert Stvensonun Defneler adas" romannn
personajlarndan brnde -Con Slvern smasnda gre blrk.
Frans Kafka qsa mr yolu kem, saglgnda o qeder de
tannmam, amma sonradan az qala kultladrlmdr. Ruhen
xeste olan bu yaz kk adamn qeddar gereklk qarsndak
labd aczlyn dahyane eklde tesvr ede blmdr. Alman
flosofu Frdrx Ntse (1844-1900) qeyr-ad aforstk formada
amoral, fvqelnsan felsefesn rel srse de, ruh xeste
vezyyetnde z dern analtk tefekkrn trmemdr.
Oxucularn dqqetne, hdesne teqdm olunan bu ktabn
deya mellf ve layhe rehber Zaur Seydzade xtsasca
hquqnasdr. Amma, grnr, onun yaradc tefekkrnn
dapazonu ox gen ve ehateldr; mene ele gelr k, tarxde ox-
ox elllern qeyr-ad stedad, ql ntellekt, sehv etmremse,
lk defedr k, elllern fzk ve ntellektual heyat arasnda az qala
uurum km dayanan paradoksu z yaradc tefekkrnn
6

predmetne evrm, tarxde, elmn, ncesenetn mxtelf
sferalarnda fealyyet gsteren exsyyetlern qaranlqda qalm
heyatna, mr yollarna q salm ve ox maraql, orjnal ktab
erseye yetrmdr. Men ox emnem k, bele qeyr-ad
adamlarn" heyatna mellf yene de mdaxle edecek, yene de
bele br orjnal eser yaradacaqdr. Onu da deym k, ktab son
derece maraqldr ve emnem k, bu eser zne oxlu oxucu
qazanacaqdr.
V.Q.Belnsknn bele br dahyane fkr heme masr
seslenr: Her hans oxunan, edlen, hetta asan baa dlen
br deya mellfn exs naturasndan szlb kemrse,
mellfn znn ruhunda slnmez teessrat yaratmrsa, demel,
bu eser - l kaptaldr".
Men mellf exsen tanmasam da, qyab de olsa blrem:
onun tesvr etdy qehremanlarn kerdkler fzk ztrablar
mellf z de daxlen yaam, z elllyn btn dramatzmn
yaam, z personajlarnn" btn fzk-menev, psxoloj
heyatn, bhranlar dernden baa dm ve tesvr obyektne
byk yaradclq mesulyyet hss le yanam, z de
heyatlarn tesvr etdy byk adamlarn paradokslarn yaaya-
yaaya oxucularn xeyalnda stedadl br xatre personaj km
qymetlendrlecekdr.
Ktab Br md g" adlanr ve oxuculara qetyyen
pessmzm hss yox, eksne, optmst ruh alayr ve bzde bele
br nam yaradr k, heyatda heyatdan rn he ne yoxdur".
Heyatn btn ezablarna baxmayaraq, heyat eqnn erbetn
axr damlasna qeder mek, lm hss le yox, yalnz yaamaq
ehtras le yaamaq lazmdr. Szlerm mehur alman yazs
ve ctma xadm ohann Bexern szlerle tamamlamaq
steyrem: Pessmzmn keder ve ezablarla he br elaqes
yoxdur. Bu, ele br ruh vezyyetdr k, ox vaxt tenbel ve qorxaq
adamlara srayet edlr ve bele adamlar baqa adamlarla
nsyyetden qaaraq heyat yollarnda feallq gstere blmrler".
Oxucular onlara teqdm edlen ktab oxuduqdan sonra bu
heqqet onlar n eyanleecek.
,

7

-
,

,
,
!

Nenk elllern, hetta fzk cehetden saglam nsanlarn da

yaam etnleb. mum bhran btn dnyan bryb.
qtsad, malyye, syas ve s. Ve sonucda faceler ba verd.
Ofqanstan, Yuqoslavya, nd de Surya. Son yrm lde grn
dnyada neler ba verd! Amma btn bunlara baxmayaraq, nsan
ox eye qadrdr. nsan Allahn ona verdy btn mkanlar
deyerlendrmeldr. Sadece ve sadece almaq lazmdr.
Otrafnza baxn grn fzk qsuru olan nsanlar neler edrler,
neler... Cenub Afrkada Pstor adl br dman var. Her k
ayagnn pences yoxdur. O, hem paralmpya oyunlarnda trak
edr, hem olmpya. Ona dedler k, sen paralmpyasan,
olmpadada trak ede blmezsen. Olmpadan beynelxalq
mehkemeye verd ve uddu. nsann radesne baxn! Ve bele
adamlardan nmune gtrmek lazmdr".
Bunu 10 yanda gzlernn nurunu trmeye balayan
Allahverd Culfayev deyr. Onunla aldg Musq
Akademyasnda grdk. Olmden tutub zyle zbez oturtdu.
Deyr k, onda gz evezne ellerdr. Olyle grr her ey. Gzden
ell nsanlarn daha hessas oldugunu bldym n sual vermekde
etnlk ekrdm. z bunu hss edb: Menmle rahat ol, qzm.
Mene btn mvzularda sual vere blersen", -ded. Ve baladq
shbete. Onun szlerne gre, mektebde nc snfe qeder ela
9

olub. Tedrcen gzler ele zefleyb k, drdnc snfde derslklern
bele oxuya blmeyb.
-Artq eynek bele kmek etmrd. Az qalrdm ktabn ne grem
k, ne se oxuya blm. Yaz yaza blm deye defterler menm n
tnd rengl qelemle elave czlayrdlar. Deftern zef xetlern gre
blmrdm. Gzlerm, demek olar k, grmrd. Normal mektebde
oxuya blmezdm. Ona gre de gzden elller n mektebe
getmelydm. Tflsde se bele mektebler ancaq grc dlndeyd.
Ele oldu k, 1965-c lde dogulub bydym Tflsden Bakya
kmel oldum. Kk xalam Bakda yaayrd. O men Bakdak
gzden elller n xsus nternat tpl mektebe yazdrd. Burada
hem rusca, hem de azerbaycanca tehsl vard. Grcstanda rusca
tehsl aldgmdan burada da tehslm rusca davam etdrdm.
Grme qablyyetmn berpa olunmas n 1965-c lden 1970-c
ledek malce aldm. Ele olurdu k, lde br-k defe Odessann
mumdnya Gz nsttutunda malce alrdm. Amma faydas
olmad.
Bu vaxt br xanm masann stne k ay qoydu. Allahverd
mellm el le qoymu km Bax, konfetmz de var", - ded. ay
e-e shbetne davam etd. Orta tehsl btren l al mektebe
senedlern verr, mtahanlardan yax qymet alsa da,
msabqeden kemr.
- Unverstete qebul olunmaynca Grcstana lemeye getdm.
Orada Korlar Cemyyetnn 2 sayl tedrs stehsalat messsesnde
br l fehlelk etdm. leye-leye unverstete hazrladm.
Moskvadan brayl elfbasyla edebyyat, tarx ktablar getrtdm.
knc l yenden senedlerm verdm ve be, br drdle
Azerbaycan Dvlet Unverstetnn (ndk Bak Dvlet Unverstet)
hquq fakltesne daxl oldum. Oxudugum mddetde etrafmdak
uaqlar szn yax menasnda narahat edrdm (glr). Mecbur
edrdm k, mene kmek etsnler. Onlar oxuyurdular, mense
yazrdm. nd yazrdm" deyrem, camaat deyecek k, gz
grmr, nece yazrd? - Ayaga qalxb kafdan balaca, ucu bz ne
se xarr. - Bzm qelemmz sznklerden ferqld. Gzden elllern
yazmaq n xsus chaz var. Yaza bldym yazrdm,
blmedklerm se yadmda saxlayrdm. 1979-cu lde unverstet
qrmz dplomla btrdm. O vaxtdan Bak Plan-qtsad
Texnkumunda (ndk Bak Sosal-qtsad Kollec) mlk ve emek
10

hququndan ders deyrem, uzun llerdr Bak Musq
Akademyasnn ba hquqnasyam. - ayn en km fncann
gtrb elzyuyana yaxnlar. Fncann yuyub yerne qoyur ve
gelb oturur. - Men zm herterefl nkaf etdrmem. Akkordeon
zre be llk musq tehsl aldm, yngl atletka ve zglkle
megul oldum. Krn sahllernde byyb zmey blmemek
olar?! Dayanmadan Kr o ba-bu baa drd defe zrdm.
ayda zmek ox etndr, durgun suya baxma. Eyn zamanda
yax ahmat oynayrdm. Brnc derecem var. Al mektebe qeder
dmanla heveskar km megul olurdum, lakn unverstet
btrenden sonra peekar dmana baladm. Yngl atletkada
byk ugurlarm var. Sovet ttfaqnda kest nsan yoxdur" deylse
de, SSR-nn yngl atletka zre gzden elllerden baret k ygma
komandas vard. Men o komandann zvydm. 1983-c lde
Yerevanda kerlen lke brnclynde nc, 1988-c lde se
Belorusyada knc yer qazandm. Oslnde brnc yer
qazanmdm. Lakn qzl medal ev sahb olan dmanya verdler.
Etraz edende se mene dedler k, sakt dur. Grrsen, Rusyann
nmayendes ncdr. Hay-ky salsan, he knc yer de
olmayacaq. Hem Ol andan, hem de Vel andan olmamaq n
mecburen susdum. zglk zre 1979-da Alma-Atada kerlen
SSR brnclynde trak etdm, 1981-de Rusyann Volqoqrad
ehernde kerlen yarda drdnc, 1984-c lde se
zbekstann Neva eherndek lke brnclynde benc yer
qazandm. 1985-1986-c llerde Cenub Qafqaz zre kerlen
yngl atletka yarlarnn emponu oldum. 1986-c lde
Rusyann Stavropol dyarnn Nevnomsk ehernde kerlen
telm-meq toplannn netcelerne gre SSR ygma
komandasna daxl oldum. Komandann lk azerbaycanl
dmansyam. 1987-c lde se Moskvada Avropa brnclynde k
nvde trak etdm, Lujnkdek yarlarda brnc medal
qazandm. 1988-c lde Koreyada kerlen Seul Paralmpya
Oyunlarna hazrlardm k, ermen-mselman davas dd.
SSR ygma komandasnda Azerbaycandan men dm,
Grcstandan albayd, Ermenstandan Anjela. Qarabag
shbetne gre mz de ygma komandadan xartdlar k, bu
mnaqe hell olunmayana qeder sz bu komandann zvlynden
kenarsz. Ele oldu k, ondan sonra SSR de dagld.
11

Yarm saat erznde Allahverd mellmn hem mobl, hem de
eher telefonuna zengler gelr. Hamsna da qsa cavab verr:
Lent.az-n emekdana msahbe verrem. Btsn, elaqe
saxlayarq". ne cdd yanadg her hereketnden hss olunur:
- Br l drd ay ev nvbesnde durdum. 1981-c l yanvarn 7-de
Raznde, yerme yaxn bemertebel bnann nc
mertebesnde otaql ev verdler. Artq nna xanmla ale
qurmuduq, byk qzm dnyaya gelmd. Nmda br evde
krayede qalrdq. Unverstet btrenden sonra yrm yamda
evlendm. Sevb ale qurduq. Allah mene gz evezne nna xanm
verd. O menm gzlerm oldu. Gzden ell nsanla ale qurmaq
byk mesulyyet, byk rsk teleb edr. Bugnk gnde yoldam
ne qeder ezyyetm ekse de, tevazkarlqdan uzaq olsa da, men
ona bu cemyyetde dayaq olmuam. nna da bunu dam hss edb.
Blr k, he vaxt onu etn vezyyetde qoymaram, he kmn
ayagna vermerem. Dzd, menm grme qablyyetm olmadg
n saglam adam km o men her eyden qoruyur. Bacardgm
qeder alram k, m zm grem, mn dalnca zm gedem.
Ovvel br az qaralt grrdm. On ldr k, he ne grmrem. Man
yolunu kee blmesem de, metroda tekbama hereket ede blrem.
Bugne km menm ders planlarm xanmm yazr. Lazm olan
yazlar mene oxuyur. Xobextlkden etrafmda dam xeyrxah
nsanlar olub. k qzm var: Natella ve Sede. Byk qzm heme
mene deyr k, atam ne edrse, ham onun qullugunda dayanr
(glr). Bunu da gerek bacarasan. nsanlarn etdy yaxlqlarn
eveznde onlara sevg, hrmet veresen. Gzden ell nsanlar daha
hessas, bacarql olurlar. Bez nsanlar ele dnrler k, nsan
grmrse, lap kobud desek, kordursa, demek, agldan da zefdr.
Teessfler olsun k, cemyyetde bele fkr var. Onlly btrb gelen
uaqlar daha yax, daha terbyel olurlar. Kollece se adeten orta
mekteb btrmeyen uaqlar gelr. Bunlarn arasnda terbyels de
ox olur, terbyesz de. Ona gre de men her eye almam.
Allahverd mellm ona meq km lk ugurunu qazandran
Natalden agzdolusu danr. Dandqca gzler glr, znde
tebessm yaranr:
- 1996-c ln fevralnda Azerbaycanda Mll Paralmpya
Komtes yaradld. Sovet ttfaq dagldqdan sonra komandalar da
dagld ve men dmanla yalnz ferd eklde megul oldum. 2008-c
12

lde bu komteye getdm k, bes men burada zglerle megul
olmaq steyrem. Ba katb Afq mellm mene ded k, ne olar,
megul ol. Amma bzm ba meqmz var. Dedm, o mene
manelk etmesn, men zm fzk qsuru olan dmanlar da
getreceyem, onlarla megul olacagam, qayglarn da ekeceyem.
oxlar mene knaye etse de, Afq mellm nand. 2009-cu lden
genc zglerle meqlere baladm. Kenan Przade, Sergey
Plujnkov, Natal Pronna km zgler beynelxalq sevyyede
kerlen yarlara hazrladm. Nataln 2009-da tandm. Onda
onun yrm br ya vard. Natal zglkle uaqlqdan megul
olurdu. 2010-cu ln martnda zglk zre AB - Kanada
Paralmpya Oyunlarnda be qzl, k gm medal qazand. yun
aynda Almanyada medal qazand, 2011-c lde se Danmarkada
ugurla x etd. Bu ln sentyabr aynda nglterede kerlen
Paralmpya Oyunlarnda Azerbaycandan olan 21 paralmpyann
qazandg 12 medaldan br qzl, drd se gm olmaqla Natal
vetenmze be medal getrd. Natalye qeder Azerbaycana
zglk zre ne saglam dmanlar, ne de paralmpyalar
arasndan qzl medal getren olmudu.
On esas, ruhdan dmeyesen, sabaha nanasan. Oll
nsanlara demek steyrem k, zlern sevsnler ve he vaxt ruhdan
dmesnler. Dam rel getmek n alsnlar! steseler, bu
cemyyetde zlern tapacaqlar. Mene baxn. Bak Sosal-qtsad
Kollecnn mellm, Bak Musq Akademyasnn ba
hquqnas, Mll Paralmpya Komtesnn zglk zre ba
meqs, hret" ordenl, Azerbaycann zglk zre emekdar
mellmyem. Bundan da artg, gzel alem, sevml heyat
yoldam, qrur duydugum k hekm qzm ve nevem var. Daha ne
lazmdr nsana? Trk paralmpya var, k qolu yoxdu, br ayag
var. Menm gzm grmr, amma yanmdaklar dedler k, lan km
zr. Odur k, reynzde stek olsa, alnacaq!
...Otagn qaps dylr. Br xanm elnde vereq er grr:
Allahverd mellm, mzanz gerekdr!" Xanmdan bzm fotomuzu
ekmey xah edrem. Allahverd mellm penceyn geynr ve
sonda xatre fotosu ekdrrk...
13

,

l yedd ay arxas ste uzanmam. Tanyanlar blr nece agr

vezyyetde yaadgm... Qucaqda, ell arabasnda
gezdrlmem. nd grende k hanssa xeste heyatdan bezb,
snb, eseblerem. Oger men qat-qat agr vezyyetden xmamsa
ve he vaxt mdm trmememse, he kmn ruhdan dmeye
haqq yoxdur. Heme bele nsanlara psxoloj tesr edrem k,
mdlern trmesnler. Hans yollardan kedym danram onlara.
Menm br refqem heme deyr k, sen ellly olan nsanlara gz
dagsan. Blrsnz, bu szde byk mena var", - deyr Solmaz
Ozzova.
Solmaz Ozzova 1964-c lde Hacqabulda anadan olub.
Lennqradda Tbb Unverstetn, Azerbaycanda se Neft
Akademyasn btrb. 1985-c l sentyabrn 2-de atasn trb.
znn dedyne gre, ele her ey bundan sonra balayb: Atam
menm her eym d. Ondan sonra, demek olar k, he vaxt
zme gele blmedm. Hemn vaxt men Lennqradda Tbb
Unverstetnde oxuyurdum. Atamn xebern edenden br
mddet sonra bama ox ps hadse geld. Hemn gn seher
yuxudan duranda bacm mene: Sen yuxuda ps grmem, bu
gn evden le xma", - ded. Gldm, nanmadm dedyne.
Evden xdm. Fkrl-fkrl yolu keende man men vurub atb
tramvay yoluna. ox ps qeza d. He ne yadmda qalmayb. Br o
yadmdadr k, agzmn qragndan st ne se axdgn hss eledm.
14

Blmedm men gedrem, yoxsa nsanlar eylr. Gzm
xestexanada adm. Hss etdm k, salamatam".
Men sag dm. Ancaq hekmler ox narahat dler. Mene he ne
olmaybsa, hekmler nye stmde bu qeder esrd? Nye ham
heyecanl d? Anlaya blmrdm. Sen deme, ayaqlarmda problem
var m. Sonradan bldm k, k defe klnk lm kermem. ox
gec, br nee ay sonra zme gele bldm. Gzm aan km
dedm k, bura bzm evmz deyl. Men qaln adyallara ele berk-
berk bkmdler k... Bedenm keym km hss edrdm. Bkl
halda 3 l 7 ay gyden asl vezyyetde qaldm. Ne az, ne de ox.
Ayaqlarm aparata baglanmd. enemde, zmde snqlar var d.
Bu boyda bedenm o boyda qezadan, travmadan brce ayaqlarmda
olan problemle geld zne. Ancaq 4 l sonra ell arabasndan
stfade ede bldm. Hemn vaxt o menmn ox byk ugur d.
Tesevvr edrsnz? Sonradan el agac, daha sonra se serbest
yermey yrendm. He md yox ken men bacardm", - bu szler
de Solmaz deyr.
Solmaz Ozzova kerdy qezadan sonra nece zne geldy
haqda da danr: Yaamaq steyen gerek abalasn. Tekce yemek
n yox, hem de heyatdan zvq almaq n. Heyatda yaamaq
n ddmek lazmdr. Yadmdadr, Azerbaycana qaydanda ell
arabasnda gezrdm. Burada ddm Qarabag elllernn arasna.
Hamsna br sz deyrdm: yatmayn arxas ste. He neye
arxayn olmayn, z cavanlgnza heyfnz gelsn, aln, vuruun,
ellen, ans varsa, nye de yermeyesnz? Men ox etn
vezyyetden bu vezyyete gelb xmdm deye, nanrdm.
nanrdm k, eger stek varsa, yermek olar. Br ded: Ayaqlarm
hss elemrem". Dger ded: Agryram, yerye blmrem". Dedm,
aln bu ynen, batrn, grn men hss edeceyem? Men de hss
etmrem. Amma nanram k, br gn yeryeceyem. ndnn znde
de plleken xanda elmle ayagm gtrb nvbet plleye
qoyuram. Amma bunu menmn baqas elemr. zm edrem.
Osas olan da budur".
S.Ozzova qezadan sonra tehsln yarmq qoymayb. Hetta
knc tehsl de alb: Qardamn karate mellm var d. Yapon qz
d. Ondan gmnastka dersler alrdm. Bundan elave, ell
arabasnda otura-otura hekm oldum. Sonra yenden unverstetn
uaq psxologyas blmne daxl oldum. Oran da btrdm. Bakda
Dvlet Neft Akademyasna sened verdm. Bu defe de qebul
15

olundum. Oran da btrdm. 1992-c lde qerara geldm k,
Qarabagda ell olanlar br yere toplaym. Cemyyet yaradaq, hem
onlara ne se yredek, hem de belke hanssa kmeymz olar.
Assosasya yaratdq. Adn da qoyduq Olllern Dzayn
Assosasyas (ODA). steymz o d k, sagalmas mmkn
olmayan elllere mxtelf el ler le megul olmag yredek.
Sagalma ans olanlara se psxoloj dersler kerdk. Br-brn
seven elllere baa salrdm k, evlenmek, ale heyat qurmaq,
dnyaya uaq getrmek lazmdr. Assosasyan ancaq 1995-c lde
qeydyyata aldra bldk. Azerbaycan Respublkas Olllern Dzayn
Assosasyas ad le. Bundan sonra baladm layheler yazmaga.
Dalbadal layhelerm qebul olundu. Evden xa blmeyen elller n
pee kurslar yaratdq. Bu gn men haradasa xobextem. nk
menm eller olmayan uagm Trkyede tehsl alr. Evlenbler.
Bundan elave, kurslar btren uaqlardan 3-4 nefer O.Ozmzade
adna Ressamlq Akademyasna daxl olub oran ela qymetlerle
btrd. nd ressam km fealyyet gsterrler. Gzel el ler var".
Solmaz Ozzova hemn qezadan sonra uzun mddet yerye
blmeyb. mdn trmedyn deyen xanm nece yermesnden de
dand: Yadmdadr, hosptalda yarallarn arasnda olurdum.
Onlardan hansnnsa vezyyet psleende zm atrdm stne k,
kmek edm. Sonra men gcle qaldrb oturdurdular ell arabasna.
Br-k, br-k, nehayet, hss eledm k, ayaqlarmn stnde dura
blrem. Belece yerdm. Dogrudan da heyat mbarzedr".
16

Taleym ele getrd k, 1992-c lde, 15 yamda sehhetmde

problem yarand. Ayaqlarm tutuldu... Ele o oturan brdefelk
oturdum. Hemn vaxtdan mektebe gede blmedm. Mellmler
gelb evde ders kerdler. Sonra rayonumuz, Kelbecer gal
olundu. Qaqn km rayonlarn brnde meskunladq. Ancaq
tehslm yarmq qoymadm. Neft Akademyasna mtahan
verdm. Qebul olundum. Hemn dvrde en byk arzularmdan
br al tehsl almaq d", - deyr Cavad Qasmov.
Oslen Kelbecerden olan Cavad ayaqdan ell olmasna
baxmayaraq, heyat, yaamag sevr. Ovvelce ayagnda yaranan
problemn mveqqet oldugunu dnse de, sonradan
vezyyetle razlab, heyatn stedy km qura blb: Ovveller
men he vaxt qebul ede, nana blmrdm k, hemelk yerye
blmeyeceyem. Ne vaxtsa ayaga qalxmaq md le yaayrdm.
Unverstetde oxudugum mddetde se grdm k, menmle eyn
vezyyetde olan ox nsan var. Onlar grenden sonra taleymle
qsmen razladm. Dzd, hemn vaxtlar valdeynlermn o
qeder de mkan yox d k, men xarc lkelerde, yax
xestexanalarda malce etdrsnler. mkan daxlnde
Azerbaycandak xestexanalarda malce aldm. Artq knc
kursda oxuyanda mdlermn bo xeyal oldugunu grdm.
Hanssa xarc lkede malce oluna blmeyeceym anladm.
17

Heyatmn yen sehfes ald. zme sz verdm k, eger bu
heyat menm taleym, qsmetmdrse, qalan mrm bu
stqametde quracagam".
Unverstetde oxudugu mddetde Cavada Ramanadak Genc
Olllern Omek ve strahet Evne getmek meslehet grld.
Onun szlerne gre, burada yen-yen dostlar qazand ve bu
evde yaamaqla heyatnda dn etd: Men orada heyata bagl
ox ell nsan grdm. Onlardan ox ey yrendm. Ramanaya
getmezden evvel dnrdm k, ell nsan sadece oturar evde,
valdeynnn qaygs le yaayar. Ancaq oradak ell nsanlarn
dnces normal nsanlardan ferqlenmrd. lemek, oxumaq,
qurmaq, kmese yaxlq etmek haqqnda dnrdler.
Tesevvr edn, evveller mene yad olan bu dnceler sonda
men de deyd. Men de onlar km arzulamaga, en balcas se
arzularm heyata kermeye baladm. Oradak dostlarla Oll
olmaq stemrk" cemyyet etrafnda ygdq. lk nvbede
etrafmza ell arabasndak nsanlar ygdq. Bzm amalmz o
d k, nsann dnces, agl varsa, o, her eye qadrdr. Oln-
ayagn lememes her ey demek deyl. Belece, baladq
qurmaga. Oll cemyyetlernden elave magazalar, ayxanalar,
restoranlar adq. Men de br mddet magaza ab letdm,
sonra restoranda fealyyete baladm. Hetta fkrlerdk k,
lermz daha da yax getse, torpaq alb ev tkerk, dvletn
ayrdg mavnet de ehtyac olanlara vererk. Teessf k, her
ey stedymz km olmad. Cemyyetmz bagladlar. Sonra 3-
5 nefer ygb kafe adq. He kme ehtyacmz olmurdu.
Oksne, alelermze kmek edrdk, malcemz vaxtl-vaxtnda
alrdq. Br mddet sonra obyektlermz de bagladlar. Dedler k,
sznn sonra teze yerler aacagq". Amadlar. Yene de
mdm trmedm. Yolumla getdm. Fkrlerdm k, bundan
sonra da he kmden asl ola blmerem. Hazrda aldgm
teklf olundu. Razladm. Dvletn verdy mavnetle
kfayetlenmek olmaz. Ele fkrlerem k, geleceye, geleceymze
xdmet edrem. etnlklere, problemlere baxmayaraq, leyrem,
baqasna mhtac olmaq stemrem. alram zm temn
edm. Drd m var. Bu o demekdr k, men zmden elave
drd aleye rek verrem. Bu se men xsusle xobext edr.
18

Demel, neyese qadrem. Bunu zmn tekbana nal oldugum
ugurum hesab edrem".
Cavad hem de sosal ebeke zvdr. Bo vaxtlarnda se
ktab oxuyur: Fkrlerm kmlerlese blmey heme
xolamam. ndk dvrde se bunun n mehz yermek lazm
deyl. Oturdugun yerden de kmlerlese nsyyet qura, dost
qazana blersen. Feysbukdayam. oxlu dostlarm var. nsyyet
qururam, fkrlerm yazram, blrem. Bo vaxtm olanda se
ktab oxuyuram. Bu, en ox q aylarnda olur. nk qda
mvsmmz baglanr. zm km olanlara yegane szm
budur k, heyat gzeldr, onun gzellklern duymaq, yaamaq
lazmdr. Heyat hammza verlb. Tekce saglam nsanlara yox,
hem de bze. Bu gzellkler grr, derk edrkse, nsanlarla
nsyyet qura blrkse, sevnmelyk".
19

: 1991- , 1
:
H
emn gn bu kendde toy d. Velyevler ales de toya
devetl d. mrnn 16-c baharnda olan Znyet de o
toya gedecekd. Ele ona gre de eve tez gelmd...
- Mellmden caze aldm k, toya gedeceyem. Eve atanda
grdm k, men gzlemem gedbler. ox ps oldum. Szn
heqq menasnda stresdeydm. zme emell derd elemdm.
Ve brden... (Heyecanlanr) Brden ele bldm k, kmse kreyme
baq soxdu. Agrdan yermden terpene blmedm. Az sonra
agrlar kreymden ayagma, qollarma dogru yayld ve keb
getd. Anamgl qaydanda mensz toya getdklerne gre acq
verrm km yerme uzandm. Dedm xestelenmem. Oslnde,
agr-flan yoxdu. Amma az sonra durub bayra xmaq steyende
grdm ayagmn altn hss etmrem. Narahat olmaga baladm
ve qaydb saktce yermde uzandm. Axama dogru hss etdm
k, yox, yava-yava ayagm keyyr. Xalam oglu hekm d. Men
onun yanna apardlar. Amma hemn gn xestes ox
oldugundan men qebul etmed. Belece gn kendde ev
eratnde qaldm. nc gn men hekme aparanda artq
quraga qeder bedenm hss etmrdm.
20

, "
Hekmler yaayb-yaamayacagmn sual altnda oldugunu
dedler. On gnden sonra heyat tehlkem ked. Br ay rayon
xestexanasnda qaldqdan sonra Bakya gnderdler. Hekmler
onurga stunu flc oldugumu, tam malce n geckdym
dedler. Vaxtnda getrseydler, belke de sagalardm. efa
axtara-axtara Moskvaya qeder gedb xdq. Uzun ller
xestexanalarda, berpa merkezlernde malce aldm. Be llk
malce ve radem sayesnde ell arabasndan qoltuqagacna
kemey bacardm. Bu yaxnlarda hemn o toyu olan qzn
vladnn toyu oldu. Bezen dnb o gnlere baxanda dnrem
k, deyerdm? Toy mensz de ked, lakn... Blrsen, bacmn
br mene gre mumyyetle ale qurmad. O z geleceyn mene
feda etd. Anam yalyd, mene qulluq etmek, xestexanada
yanmda qalmaq lazmd. nd onun qrx yedd ya var. Evmzn
sonbeyn se mene gre sevmedy brne ere verdler. nk
oglan menm malceye gedeceym eherde, Krmda yaayrd.
Ve orada menm yanmda qalmaga adam lazmd... (Kvrelr)
" "
- Son zeng gn Papannde, herb hosptalda yatrdm.
Aglamaq steyrdm. Anam zmeym deye he vaxt onun
yannda aglamazdm. Brteher ell arabasyla hosptaln
kordoruna xdm. Pencerenn qarsna keb hnkrt le
agladm. Bu vaxt be mdr men grd. Yehud d. Rusca
sorudu k, ne olub, sen km ncdb? Rusca blmrdm. Br
azerbaycanl agrd. Men bu gn mektebde son zeng oldugunu
dedm. ox duygulu adam d. Mene qoulub o da aglad.
Qaytd k, bunu daha evvelden blseydm, sennn burada br
zeng aldrardm. Bu sz men lap ps tutdu, hnkrdm. Hele
sovetler dnem d. Hosptalda ekser sovet xalqlarnn
nmayendeler vard. Osgerler mene tesell verrdler. O vaxt
Bakda mezunlar son zeng bulvarda kerrd. Onlar ox srar
21

etdler k, gel sen qucagmzda ora aparaq. Razlamadm.
Onlarn elnden qab tek qalmaq n televzor olan otaqda
gzlendm. Televzoru aan km de xeberlerde hanssa br
mektebn son zengn gsterrdler. Balaca br qz br oglann
boynunda son zeng alrd. Bu gn ad br ey km baxsam da,
o vaxt bu, menmn ox dehetlyd. Hnkr-hnkr aglayrdm.
Osgerler gelb men burada da tapdlar. Kms yde agacndan
br budaq qrb getrmd, kmsnn elnde qzlgl vard, kms
yasemen getrmd. Qucagm gllerle dolmudu. Otagm
qerenfllerle bezemdler. yrm k l kemesne baxmayaraq,
men o gller hele de ktablarmn arasnda saxlayram...
"
- Be lden sonra attestatm aldm. Alemn ve qohumlarmn
etrazna baxmayaraq senedlerm al mektebe verdm.
Uaqlqdan baga mellm olmaq arzusunda olsam da, oturaq
gre bleceym xtsas sedm ve Azerbaycan Neft-Kmya
Akademyasna daxl oldum. Bakda qalmalydm. Qohumlar se
men evlernde saxlamaq stemrdler. Kraye ev tapmalydm.
Telefonla zeng edrem, deyrler, he, var ev. Eve baxmaga
gedrem, ell oldugumu grb ev vermrler. Yaamaga gcle ev
tapdm. Gece-gndz aldm, dplomumu aldm. Qaytdm
rayona k, z kendmde alam, rayonumuza xeyr verm. Oll
olduguma gre e gtrmedler. k lden sonra telebe yoldam
Bakya toyuna devet etd. Ele o xan xdm rayondan,
baladm zme axtarmaga. Vaxt le kmek etdym br nsan
z rketnde verd. lk maam alanda sevncmn hedd-
hdudu yoxdu. ndk pulla 66 manat! O vaxt n yax puldu.
Belelkle, Bak km byk eherde z gcme ayaq ste
durmag bacardm. Bu gne gelb xana qeder ox ezyyet
ekmem, amma kr bugnme. nd dandqca fkr verrem
k, menm heyatmda toylar ox neml rol oynayb. O toy, bu toy
ve z toyum. Her toy menm heyatm deyb...
22

"
- Orta mektebden dman sevrdm. Hele o vaxtlar kendde
qzlarn alvar geynmeyne ps baxrdlar. Kend qzlar neyd,
alvar neyd?! Seksen yeddnc l olard, qardamla Bakya
gelmdk. Onda men zme dman alvar aldm. Qardam
geynmeye qoymad. Mektebde de ele br erat yox d k, men
onu geynm ve dman edm. 1998-c lden Marna Borsovna
Selkovskayann rehberly altnda kamandan ox atmaqla megul
olmaga baladm. Men Azerbaycanda atclq zre lk qadn
paralmpyayam. Respublka emponuyam, dnya
emponatnda doqquzuncu, Avropa emponatnda benc,
Londonda kerlen beynelxalq turnrde drdnc yer
qazanmam. Yarlardan meglub qaydanda, fkr verrem,
adama qerbe baxrlar. Onlar anlamrlar k, eslnde bunlar hams
bo eyd. Dzd, men dman sevrem. Brnc ona gre k, bu,
saglamlqdr. Uddun, ya udmadn - sen lken temsl edrsen,
bayragn bayraqlar arasnda dalgalanr. Orada Znyet yox,
Azerbaycann ad seslenr. Hazrda 2016-c lde Brazlyada
kerlecek yay olmpadasna hazrlaram. Bu aralar toya gre
br az vaxt baxmndan meqlere zamanm yetmr.
3 "
- ller evvel mene ale qurmaq barede meslehet verenlere
eseblerdm. nk ell olandan, hele 15 yamdan qapmz
yagr eden ellern brden-bre suyu qurudu. Anlayrdm k, he
km ell qzla evlenmek stemez. Kmse mene sevgsn etraf
edende reymde deyrdm k, yox, onun sene sadece yazg
gelr. Onlarn sevglern grmezlkden gelrdm, zm
qanmazlga vururdum. Ta Qalb tanyana qeder. zm tam
dmana bagladgm vaxt o qarma xd. Oslnde, onunla
tanlgmz 1998-c lden balayr. O vaxt men Olllern Protez-
Ortopedk Reabltasya Merkeznde malce alrdm. Qalb
Qarabag mharbesnde br ayagn trb, o da hemn merkezde
23

malce alrd. Mharbe nee yaraql oglanlar ayaqsz, qolsuz
qoyub, lah! Orada tek qz mendm. Teze vaxtlar dmana
gedende grrdm k, hams maykadadr. Men de kend qz,
utanrdm. Br gn onlardan brne yaxnlab dedm k, olar sz
dman edende ne se geynesz? O mene baxb getd. Sabah
gn grdm k, hams br nefer km pulover geynb. Qalb de
onlarn arasnda. Salam-kelammz vard. ller sonra, 2010-da
onunla Bakda yenden qarladq. Masaja getmdm, orada
rastladq, salamladq, bele-bele aramzda mnasbet yarand.
Ve daha sonra... (glr) o mene evllk teklf etd. Amma o
deqqe qebul etmedm, l onu snadm. Sonda grdm k,
yox, bu o brlerden ferqldr. Ona nanmaq, onu sevmek, onunla
br yola xmaq olar. Qalb sabrabadldr. Mene gre Bakya
geld, men alesne sevdrd. Ve alelern de xeyr-duas le
yayda nanlandq. Qalb de dmanla meguldur,
qlncoynatmaya gedr. Br de o, alpnzmle megul olan yegane
elldr k, br ayag le 17 metr hndrlkde sn daga drmanr.
!"
- Olller haqqnda konvensyaya baxsanz grersnz k,
elllerle bagl gzel qanunlarmz var. Sadece, bu qanunlar cra
etmek lazmdr. Cemyyetde elllere olan mnasbet deymek
lazmdr. Bu da mektebden, br de sehyyeden balamaldr.
Bze yazg gelmek yox, destek olmaq lazmdr. Sz kelerde
ox nadr halda ell grersnz. Amma bu o demek deyl k, bzde
ell azdr. Azerbaycanda qrx mne yaxn ell var. Hams
evlerdedr, bayra xmr. Bes nye? Ele ell var, bemertebel
bnann benc mertebesnde yaayr. Br defe qarda, br defe
atas onu qucagnda heyete drr. Bele br deym var: br
mlletn medenyyetn blmek steyrsense, onun ellne olan
hrmete bax! Dzdr, erq medenyyetn bey hesab edlse
de, bzde elllere baqa yanama var. Bz, bzm
nalyyetlermz grende teeccblenmek lazm deyl! Br defe br
jurnalst ell qadnn qucagnda uaq grb hsslern bele fade
24

etmd: Men dehete geldm!" Ax burada dehete geles ne
var? Qadndrsa, dnyaya uaq getre bler. Br defe bazarda br
qadna yaxnladm k, turp alm. Qadn men ell arabasnda
grb, By, anan lsn!" deyb ele br ah ekd k... Axrda
dzmeyb qadna dedm k, xah edrem menm anama ele
demeyn! O menden pul gtrmek stemed k, sen grdm,
reym agrd. Men ona etraz etdm. Bu, ox yanl yanamadr.
Bz de nsanq. Trkler bunu daha gzel fade edrler: engell.
Bzm bez hereketler etmekde engellermz var. Olllk etkas"
adl ktab var. ox sterdm bunu ham oxusun. Oll nsana
yaxnlab kmek etmek steyende bele ondan caze
almaldrlar!
"
- Men xestexanada olanda hekmm mene ktab verd. Ad
deqq yadmda deyl. Sehv etmremse, ad ya Demr adam"d,
ya Polad adam" (Yeqn k, B.Polevoyun Osl nsan haqqnda
dastan" ktab nezerde tutulur - red.). Osern qehreman olan
teyyare qezada k ayagn trr. Uzun sren ezablardan sonra
o yene teyyaresn gylere uurur. Bax bu ktab, bu teyyare
menm heyatmda dn etd. Olllymle bardm. Mene
yaamaq, mbarze aparmaq n stmul verd. Men yaadan
xeyallarm oldu. Dam xeyallar qururdum. Onlar br az zef
alnanda onu dagdb baqasn. Bu gn ller evvel qurdugum
xeyallar gerekledrmem. Al tehsl almaq steyrdm - aldm.
dman olmaq steyrdm - oldum. Man srmek steyrdm -
srdm. Ve nehayet, ale qurmaq, evmn qadn, uaqlarmn
anas olmaq steyrdm. O da alnacaq. Allah qsmet etse, ana da
olacagam!
25

4


O,
1978-c lde Latvyann Rqa ehernde anadan olub.
1993-1997-c llerde Trkyede herb mektebde tehsl
alb. 2005-c lde yol qezas netcesnde gezmek
qablyyetn trb ve o vaxtdan ell arabas le hereket etmeye
mehkumdur Kamal Mamedov...
Oll dmanlara Destek ctma Brlynn rehberdr Kamal. Mll
paralmpya komandasnn dman nv zre dmansdr.
Oll dmanmz bldrr k, respublkamzda ve xarcde slsle
paralmpya herekat tedbrler kerlr: lk defe olaraq ell
arabasnda boulnq emponat, Naxvanda paralmpya
festval, lk defe olaraq dnyada fzk qsurlu nsanlarn trak
le flamob, Bakda lk ell arabasnda reqs festval kerlb.
Ayrca, exsen men lkede (Belarus, Ukrayna ve Rusyada)
4.000 metr ykseklkden Azerbaycan bayrag le tullanaraq bzm
neye qadr oldugumuzu nmay etdrdm. Son defe Moskvada
kerlen tedbrde menmle brge paralmpya dmanmz Vsale
Kermova da tulland".
Kamal Mamedov deyr k, o, ell arabasnda reqsle,
qlncoynatma dman nv le de megul ola blr: Mehz boulnq
zre dnyada lk defe ell arabasna mehkum nsanlar arasnda
emponat kerlb, paralmpya komtesnn destey le Qebele-
Bak marafonu, dedym km, flamob ve festvaln
kerlmesnde teebbskar olmuam. Mene bu de en byk
26

destey Mll Paralmpya Komtes verb".
Oll dmanlara Destek ctma Brlynn rehbernn szlerne
gre, bu gn lkede elllermzn megulyyet problem mvcuddur:
z boynuma den deym. Bel, problem var! Son k ayda
rehber oldugum teklat vastesle 15 nefer fzk qsurlu nsan le
temn olunub. Bunlardan ell arabasnda olan k qz ASAN
xdmet"de e qebul olunub. Olller n yer tapmaq etndr.
nk br ox messse rehber elllern qablyyetsz olduqlarn
dnr. Szm onlaradr: bze nann ve zmz sbut etmek
n ans vern! Fzk qsurlu nsanlarn strahet de problemsz
tmr. merlklerde elller n xsus yerlern yaradlmas ve
elllern hereket n uygunladrlmas stqametnde tedbrler
grlmeldr".
QHT rehbernn szlerne gre, elllermzn mayne-malce
problemler de mvcuddur: Respublkamzda bu sahede yeterl
qeder hekmn olmamas esl problemdr. Reabltasya
merkezlermz var, erat gzel olsa da, lazm olan malcen
almaq mmkn deyl. Mence, bu sahede leyen hekmler,
fzoterapevtler baqa lkelere tecrbeye gnderseler, daha
effektv malce almaq olar.
Olller lde br defe Ukraynann Sak eherne dvlet terefnden
malceye gnderlr. Szsz k, respublkamzda 500 mnden artq
ell var ve onlarn hams br lde Sakye malceye gede blmr ve
bu, normaldr. Bu sefer tenzmlemek Omek ve Ohalnn Sosal
Mdafes Nazrlynn hdesne dr. Bunu da elave etmek
steyrem k, elllyn qarsn almaq stqametnde de ler
grlmeldr. Yollarda xeberdaredc plakatlar, ehalnn elle lk
yardm gstermes barede reklam montorlarnda melumat
verlmeldr.
Fzk qsurlu adamlarn problemler bununla btmr. Onlardan
br de elllern tehsl problem le bagldr. Hazrda Moskva Dvlet
Humantar Ekonomk nsttutunun hquq fakltesnn ncu kurs
telebesyem. Tehsl xerclerm dvlet terefnden qarlanr. Bu
meselede mene DAN" ctma Brlynn rehber Glare
Teymurova yardm edb. Onun seyler netcesnde artq br nee
ldr ell nsanlar tehsl ala blr. Dogrudur, onlarn say ox deyl,
ancaq teqdrelayqdr. Bzm tehsl ocaqlar elllern hereket n
elversz olduguna gre he br ell unverstete gede blmr.
Hazrda bez orta mekteblerde nklzv tehsl tetbq olunur. Lakn
27

ell sayna gre bele mekteblern say yeterl deyl".
Kamal Mamedov elllern ctma neqlyyat problemn de
dqqete atdrd: Bu mesele le bagl qezetnz vastesle
ctmayyete seslenmek steyrem. Tek dvletn hdesne
dmemeldr bu ! Her nsan z evnn qarsn temzlese,
kemz temz olar" kelamna dayanaraq btn messse
rehberlerne mracet edrem. Her kes z ofsnn, dkannn,
yernn grnde elllern rahat kee blmes n pantus dzeltse,
onda fzk qsurlu nsanlar ell arabasnda eherde rahat hereket
ede blerler ve zlern cemyyetden uzaq hss etmezler! Bzm de
rahat yaamaq haqqmz var.
ehermzde neqlyyat problem de acnacaql vezyyetdedr.
Avtobuslarda, metroda elller n ged nezerde tutulmayb.
Yegane stfade ede bleceymz neqlyyat London takssdr k,
onun da xdmethaqq bahadr. Mence, balangc n dnyada
populyar olan sosal taks servsn respublkamzda da tetbq
etmek lazmdr. Bele br layhe bzm brlk terefnden hazrlanb,
lakn hele qebul olunmayb. Yeralt kedlerde pantuslar var, lakn
onlar standartlara uygun deyl. Dereces dzgn deyl ve nenk ell,
hetta saglam adam ell arabasnda oturtsaq bele, oradan kee
blmez. Memarlara, naatlara bu stqametde yeterl ve ya he
telm kelmeyb".
Amma Kamal he ruhdan da dmr. Deyr k, zaman-zaman
bu problemler de yoluna qoyulacaq. Nece deyerler, sonuncu len
mddr.
28



: 2012- , 3
:
P
rezdent lham Olyev 2012-c l London Yay Olmpya ve
Paralmpya Oyunlarna yollanan Azerbaycan nmayende
heyet le grrd. Heyder Olyev Merkezndek
tedbrde dvlet bas x ederek btn dmanlarmza
drdllyn en mteber yarnda ugurlar arzulad. Sonra
olmpyalarmz br-br sehnedek rengl bayragmz nnde
dz kb onu pdler ve prezdentle xatre ekl ekdrdler.
Nvbe paralmpyalarmza atd. Bu zaman dvlet bas
bayragn sehneden drlerek ell dmanlarmzn oturdugu
srann nne getrlmesn sted. Gzlenlmez steyn eslnde
n sralarda oturan ell dmanlara - paralmpyalara br jest
oldugu tezlkle ze xd. Oll arabas le gezen, hemnn grme
engel olan dmanlar bayrag ele yerlerndece pdler. Zala
toplaanlar bu menzeren xsus maraqla zleyb gur alqlarla
qarladlar.
Prezdentn paralmpyalara jest qarlqsz qalmad.
London Yay Paralmpya Oyunlarna 6 dman nv zre qatlan
21 dmanmz 4 qzl, 5 qm, 3 brnc medal qazand. Bu
netce le Azerbaycan 166 lke arasnda 27-c yer tutdu ve
mumlkde trak etdy 5 Yay Paralmpya Oyunlar ersnde
en yksek netceye mza atd. 2008-c l X Pekn Yay
Paralmpya Oyunlar le mqaysede mll komandamz hem
29

qzl, hem de gm medallar zre elde olunan netcen k defe
artrd. Yalnz brnc medal ferq 2 eded az oldu. Belelkle,
Pekn Paralmpya Oyunlarnda 146 lke arasnda 38-c yer
tutmu komandamz London paralmpadasnda 11 plle relled.
Mll Paralmpya Komtesnn vtse-prezdent aq Hemdov
deyr k, paralmpyalarmzn get-gede artan ugurlar dvlet
bas lham Olyevn xsusen ell dmanna olan dqqetnn
gstercsdr. .Hemdovun szlerne gre, dvlet bas
paralmpyalara xsus qayg le yanar: Prezdentmzn
dmanlar Londona yolasalma merasmndek o jest
hammzn qelbnde unudulmaz zler buraxd. 2008-c l Pekn
Yay Paralmpya Oyunlarna yolasalma merasm de elametdar
hadse le yadda qalmd. Prezdent lham Olyev 5 l nce -
avqustun 28-de Sumqayt Paralmpya Kompleksnn alnda
trak etm, paralmpyalarmza mteber yarda ugurlar
arzulamd. Btn bu dqqetn netcesdr k, Yay Paralmpya
Oyunlarndak medallarmzn say get-gede artr".
Paralmpyalarmz her defe medal qazandqda onlarn
erefne Azerbaycan bayrag ykselr. Amma ell dmanlarmz
arasnda eleler var k, rengl bayragmzn ucaldg anlar
etnlkle grr ve ya he grmrler. Onlardan en ttullu
paralmpyamz lham Zekyev - 1999-cu l fevraln 4-de 19
yanda ken gzlern trb. .Zekyev herb xdmet zaman
Fzul rayonunun Aag Obdrrehmanl kendnde dy
taprgn yerne yetrerken ermen snayperne tu gelb. Glle
onun evvelce sol, sonra se sag gzn zedeleyerek keb.
Netcede .Zekyev grme qablyyetnden tamamle mehrum
olub. Herb xdmetden terxs olunduqdan sonra mdszlye
qaplmayb. 11 yandan megul olmaga baladg cdoya
qaydb. Amma bu defe paralmpya km... .Zekyev lk byk
uguruna 2003-c ln dnya emponatnda mza atb.
Kanadann Kvebek eherndek mteber yarda cdoumuz
100 kq-dan yuxar ek derecesnde brnc medala sahb olub.
Nvbet l se o, Afna Yay Paralmpya Oyunlarnda qzl medal
qazanb. Belelkle, ele l olmayb k, .Zekyev mteber yarlarda
mkafatlar srasna dmesn: 2005, 2007, 2009 ve 2011-c
lerde Avropa emponlugu, 2007 ve 2010-cu llerde dnya
30

emponlugu, 2011-c lde dnya emponatnn gm, 2006-c
lde brnc medallarna yyelenb. 2008-c l Pekn Yay
Paralmpya Oyunlarnda da nvbet qzl medalna qovuan
.Zekyev 2012-c l London paralmpadasnda brnc medalla
kfayetlenb.
Bu l se onun n nc vladnn dnyaya gel le
elametdar olub. z de Hemze adn verdy oglu yunun 26-da
- Azerbaycan Slahl Qvvelernn yaradlmasnn 95-c
ldnmnde heyata gzlern ab. .Zekyevn 2006-c lde oglu
lkn, 2008-c lde qz Aynur dogulub. Yen vladnn Slahl
Qvveler Gnnde dnyaya gel mehur cdoumuza kqat
sevnc bex edb: ox sevnrem k, vetenmz n yen br
esger doguldu. Hem de Allah onu mene ordu gnnde bex
etd".
Amma lham Zekyeve vladlarnn he brn grmek hele de
nesb olmayb. Ele gzlern trdkden sonra defelerle ucaltdg
rengl bayragmz km... Amma o, bundan he de peran
deyl: Azerbaycan bayragn vaxtle grmk, renglern de
blrk. Ona gre her defe medal qazandqda, bayragmzn nece
ucaldgn grmesem de, qelbmde hss edrem. 14 l nce ba
verm hadsede gzmn snr damarlar qrlb. Ele br hekm
olmayb k, mracet etmeym. Bele gz xestelynn malce
sulu helelk tbb elmne melum deyl. nanram k, sehyyemzn
nkaf sayesnde gzlerme yenden nur gelecek ve hem
vladlarm, hem de mqeddes bayragmz grmek
xobextlyne nal olacagam".
mumyyetle, Mll Paralmpya Komtes 1996-c l fevraln 9-
dan fealyyetdedr. Hemn l Atlantada kerlm Oyunlarda
paralmpyalarmz medalsz qalsalar da, 2000-c lde
Sdneyde 1 gm, 2004-c lde Afnada 2 qzl, 1 gm, 1
brnc medala yyelenbler. Dger terefden, son k Yay
Oyunlarnda paralmpyalarmzn elde etdkler medallar
olmpyalarmznkndan ox olub. Oger 2008-c lde
olmpyalarmz 1 qzl, 2 gm, 4 brnc medal
qazanmdlarsa, paralmpyalarmz vetene 2 qzl, 3 gm, 5
brnc medalla dnmdler. 2012-c lde se 12 medal
qazanan paralmpyalarmzdan ferql olaraq, olmpyalarmz
31

10 medalla (2 qzl, 2 gm, 6 brnc) kfayetlenbler.
Komtenn vtse-prezdent aq Hemdovun fkrnce,
paralmpyalarda vetene bagllq fzk cehetden saglam
dmanlardan on defe artq olur: Oll dmanlarmz sank
qelebeye daha ox can atrlar. Onlarn arasnda
gzdenqsurlular kfayet qeder olsa da, yalnz lham Zekyev
grme qablyyetn tam trb. Bununla bele, .Zekyev her br
yarda sank bayragmzn dalgalandgn hss edr. Ele bl k,
lham qaranlq sehnede bayraq grr. Hmn alndg vaxt
bayragmzn da ucaldgn duyur ve bundan byk eref hss
kerr".
.Zekyev hem paralmpya cdoulardan baret mll
komandada, hem de ferd olaraq meq Ohmeddn Receblnn
rehberly altnda alb. Onun ugurlarnda O.Receblnn xsus
rolu var. Mehur cdou neslnn nmayendes de
paralmpyamzn Azerbaycan bayragna sevgsnn mslsz
oldugunu syleyr: lhamla ox yarda brge olmuam. Onun
xeyl uguruna sevnmem. Amma z her defe bayragmz
ucaltdg vaxt ele hssler kerr k, onlar anlatmaqda etnlk
ekrem. Teb k, lham lkemzn adn yksek tutmaqdan qrur
duyur, vetene xdmet z n byk eref sayr".
Cdoumuzun z se br paralmpya km ona dvlet
sevyyesnde gsterlen mnasbetden razdr. Deyr k,
ndyedek avtomobl ve menzlle temn edlb, hret" orden,
Tereqq" medal le teltf olunub. Yegane dmandr k, Heyder
Olyev Fondunun tess etdy Qzl nar" mkafatna layq
grlb. 2008-c l Pekn ve 2012-c l London Yay Paralmpya
Oyunlarnda Azerbaycan mll komandasnn bayraqdar olub.
z le fexr etdyn deyen .Zekyevn en byk arzusu
torpaqlarmzn ermen galndan azad edlmesdr:
Bayragmzn tekce mhteem arenalarda deyl, uada,
Xankendde de dalgalanmasn steyrem".
Dvlet terefnden yksek destek gsterlmes onun dmana
hevesn daha da artrr ve Azerbaycan dnyada layql
sevyyede temsl elemeye svq edr: Prezdentmz lham
Olyev hem de Mll Olmpya Komtesne rehberlk edr.
dmanlarn btn sosal ve madd problemler dvlet terefnden
32

hell olunur. He br problemmz yoxdur. Bu haqda
fkrlemeymze ehtyac olmadgndan btn vaxtmz ve
dqqetmz meq prosesndedr".
Hazrda 33 yann olmasna baxmayaraq, lham yene
ugurlarn davam etdrmek ezmndedr. On byk hedef se
2016-c l Ro de-Janeyro Yay Olmpya Oyunlarnda qzl medal
qazanmaqdr: Netcelermz bz yen ugurlar elde etmeye
ruhlandrr. Bu gn en vacb meqsedmz nvbet
paralmpadada lkemz layqnce temsl etmekdr".
Olde etdy nalyyetler ve fedakarlg le o, genc nesle
dogrudan da byk nmune gsterle bler. lham se genclere
lkemze layql vetenda olmag tvsye edr: Men sterdm k,
dmanlarmz blsnler: ferq yoxdur qalb ve ya meglub oldun.
Osas odur k, vetenn fexaret hss le temsl ede blesen.
Bundan elave, dmanlarmz he vaxt yaddan
xarmamaldrlar k, Azerbaycann bayrag dam yksek
yerlerde olmaldr. Cdo menm sevml dman nvmdr ve onu
ox sevrem. Qalbyyetlermn netces olaraq vetenmn
bayragnn ucalmas ve hmnmzn seslenmes mene byk
zvq verr, bundan qrur duyuram".
33

:
, ,
"
O
lllyn ne demek oldugunu uaqken derk etmdm. Snf
yoldalarmn baxndan, qohumlarmn men toyda
oynadb aglamasndan sezmdm ferqllym.
Yadmdadr, br defe snfmze maarfden br nefer geld,
uaqlarn bezsne mektebl formas paylad, mene de br
ayaqqab baglad. Sevne-sevne alb eve getrdm. Bunun
mene nye verldynn sebebn se sehers gn - atam
mektebde hay-ky salb ayaqqablar drektorun stne atanda
anladm. Oll oldugum n mene acyblarm.
***
Qoltuqagac le mektebe gederdm. Snf yoldalarm antam
anamn elnden almaq steyende hrslenerdm. Mene
yazqlarnn gelmes qruruma toxunard. Agr antan
qoltuqagacya sykeyb gcle de olsa snfe zm aparardm.
Her gn gzlce gzgnn qarsnda gezerdm, amma nedense
eyr yerdym he grmezdm. Menden balaca bac-
qardamdan nece yerdym soruardm herden, glerdler.
Toxunard mene, amma hss etdrmezdm.
***
Heyetmzde byk nar agac vard. Qanadlar
eyvanmzdan er grerd. Yegane derd srdam d o. Kmseye
34

bu haqda danmazdm, yalnz ona tkerdm mdek
ksknly, qrqlg. Yadmdadr, br defe alem men qonuda
qoyub qonaq getd. Mene uaqlar hekme aparrq" dedler. O
zamanlar qoltuqagac le gezrdm. Hekmden ox qorxardm,
her eye raz dm, tek hekme getmeym.
Gece ox gec geldler. Bacmdan yrendm, Damc bulaq"
deylen yere gezmeye getmdler. Hetta meeden yelek de
ygb getrmdler mene. O gece ox agladm, amma bu gz
yalarm sevml dostum"dan baqa kmse grmed. Ele o vaxt
da narmn yannda zme sz verdm: gcl, ox gcl
olacagam, yaxnlarm elllymden utanmayacaq, baqalar men
grb qulagn ekmeyecek, br gn elllymn arxasndak
MON de gren taplacaq!
***
Mekteb btrende de yerme qerar alem vermek sted.
Mene rahat olsun deye Neft Akademyasnn nezdndek elller
n tekl olunmu fakltede oxumagm stedler. Amma
stemedm. nk xeyallarmda elllerle brge heyat yox d
Zamanla reyn aanlar da oldu. Ollem deye bu teklflere
kr etmeym gerekrm sank. Dl tkenler redd cavab alan
km elllym bayraq etdler, baqalarnn yannda kltmeye
aldlar men. n z tutdugum nee qapda nce
grkemm krahla szdklern grdm. Qohumlarm arasnda
men beyenmeyb meclsne devet etmeyen de oldu, etdm,
susdum. reymde sndm, heyatdan ksdm. Nee defe zm
gye tutub: Men Sene ne etmdm bele yaratdn?" - deye etraz
da etdm. Bydkce komplekslerm de byd. Bezen metroda
zme dklen ad baxn altnda ezlb sonuncu stansyaya
qeder getdym zamanlar da oldu. nsanlar men bax belece
kltmeye, z gzmde he etmeye aldlar. Amma olmad...
***
Heyat men ezdkce dreldm, yxdlar, yenden qalxdm.
Mene dodaq bzenlere yazq olmadgm, neyese yaradgm
sbut etmeye aldm. Hetta bezen kobudcasna bele.
Bacardm deyesen... nk artq kmnse baxlarndan
ezlmrem, yermden utanmram. Artq menmle hesablarlar,
ezz qonaq km evn yuxar bana kerrler. Bunlar men
35

sevndrrm? Blmrem. Yalnz onu blrem k, nsan zne
gvendse, onu he km, he ne eye, sndra blmez.
***
Artq mene elllkle bagl ox ey glmel, menasz gelr.
Meselen, nd ox memur Heyder Olyevn yolunu davam
etdrerek dekabrn 3-de elller bayram mnasbetle tebrk edr.
Sank ell oldugumuz n sevnrmk km. Mense yalnz
eylenrem. Hetta br defe redaktorlarmdan brne zarafatla: Bu
gn elller gndr, men nye tebrk etmrsnz?" - dedm. Cdd
qebul edb mene etr hedyye etd.
Dnense 70-80 yalarnda, dvardan tuta-tuta geden br qar
zme baxb qulagn ekd. Aylar sonra belke de lk defe
rekden gldm. O zaman da anladm k, derdler de eybler
kmdr, glerek kemek lazm...
36


-

G
zden elllern ndk Ceyhun Hacbeyl, kem Fabrtsus
kesnde br metbees var d. O metbeede elllern brayl
elfbas le Dan ulduzu" qezet xrd, tehsl olanlar bu
qezetde, olmayanlar se metbeenn ayr-ayr sexlernde
alrdlar. nd o metbee yoxdur. Yernde gydelen tklb.
Halbuk elllern yerden-gye qeder problemlernn oldugu br
vaxtda bu metbee onlarn karna gelerd. Qsas, gzden elllern
heres o vaxtdan br yere daglb. Okseryyet szdr ve teqadn
mdne dolanr. Teqad de... ox deyl.
Amma menm, ele oxumuzun tandg br gzden ell de var k,
o he bunu da almr. Bu, Murad Sadxdr. Azerbaycanda ve hetta
Rusyada xeyl populyar olan bu adn yyes zn lkemzden
qabaq Rusyada sbut edb.
Murad Sadx 1990-c lde Bak ehernde anadan olub. Ev
eratnde tehsl alb. Ktlev nformasya vasteler terefnden
Azerbaycann, elece de Qafqazn Stv Uander" hesab edlen
mgenn genc olmasna baxmayaraq, artq ehemyyetl ugurlara
mza atb. Murad Rusya Federasyasnda yaymlanan 1-c
Kanalda mgenn Aleksandr Serova hesr olunmu Andrey
Malaxovun Pust qovoryat" verlnde trakdan sonra tannb. Bu
verlde o, Aleksandr Serovun Ya lyublyu tebya do slyoz"
mahnsn fa edb. Muradn fasn tamaalar regbetle
37

qarlayb, onu ayaq ste alqlayblar. Verlde trak eden
Aleksandr Serov, Andrey Malaxov, Tatyana Vedeneyeva ve zalda
eyleen tamaalar gz yalarn saxlaya blmeybler. Bu x
tamaalar terefnden ox beyenldynden Murad Pust
qovoryat" verlnn 10 llk yubleyne de devet edbler.
Murad mehdud mkanlara malk yaradc nsanlarn Zvezda
nadejd" V Beynelxalq festvalnn Bllur" kubokunu ve Sankt-
Peterburq eher meryasnn Fexr dplomunu qazanb. Mgenn
Moskvada Qalna Vnevskayann Opera fas zalnda kerlen
Belaya trost - tolerantnost, ravnopravye, nteqrasya" festvalnda
trak edb. 2012-c lde Gencler ve dman Nazrly terefnden
Gencler mkafat laureat" ve Bllur kubok"la mkafatlandrlb.
2011-c lde Heyder Olyev Saraynda Yaayram oxumaq n,
oxuyuram yaamaq n" adl lk konsert proqram ba tutub.
Murad Sadxn Mcze" mahns nternet vastesle dnyada
1.131.180 defeden ox yklenb.
Bu fa Murada sadece populyarlq qazandrb, maddyyat yox.
Halbuk Muradla eyn aqbet blen oxlu gzden ell ecneb
mgenn var k, onlar stedadlarnn behresn grrler. Meselen,
dnyann en mehur vokalst amerkal Stv Uander, rusyal
Dana Qurtskaya, trkyel Metn entrk... Onlar hetta xobext
korlar da adlandrmaq olar. Tekce ses yox, hem de madd
vezyyetler le tez-tez gndeme gelen bu mgennlere Murad
sadece hesed apara bler. nk Azerbaycan reallgnda bu
nsanlarn qazandqlarnn yzde brn qazanmaq n o, toylara
getmeldr, onu da bu bazara yaxn buraxan kmdr?!
Atas deyr k, o, bu gn var, sabah yox. Murad teqadn
mdne qoyub bu dnyadan ke blmez. O, mtleq zne br
gn aglamal, populyarlgndan stfade etmeldr. Murad se
bundan da ox z km elllern cemyyete nteqrasyasndak
problemler narahat edr. Qalan her ey yoluna decek deyr.
Valdeynden ox ey asldr. z valdeynlermn qarsnda ba
eyrem. zm ell hesab etmeye qoymadlar. Hara getseler de,
he vaxt menden utanmadlar. ox xobextem k, menm bele
valdeynlerm var. Fzk qsurlardan qapanmayn, heyat sevn.
Heyat sevmek lazmdr", - Murad Sadx deyr.
Muradda olan yksek enerj, nkbnlk adam valeh edr. Ne
38

yax k, menevyyat kest dogulmadnz. Qelbn qaranlg gzn
qaranlgndan da psdr.
Artq nee vaxtdr rado dalgalarnda tannm estrada
mgenns Murad Sadxn Men olacagam" adl mahns
seslenmekdedr.
Szler Sevnc rne, musqs Aynur Adlqzna, aranjeman
Samr rnova mexsus olan bu mahnya Murad klp ekdrmey
dnr: Yz faz sz vermek km xmasn, fkrmde var k,
Men olacagam"a ekran heyat verm.
Rejssor dostlarmdan hans daha maraql ssenar teklf etse,
klp ekmey ona hevale edeceyem. Yenlklerm bununla btmr.
Yaxn heftelerde ar Leylnn szlerne bestekar Sevnc
Tagyevann yazdg Hesretndeyem" adl mahnm hazr olacaq.
Mahnn hazrda Azad Velyev aranjeman edr. steyrem
dnleyclerm br az ntzarda qalsnlar. nk mahnn yen
mvsmden ze xarmag dnrem. Lrk notlar zernde
yazlm mahn znde payz ab-havasn eks etdrr. Omnem k,
sentyabrda mahnm zne yeternce dnleyc audtoryas
qazanacaq".
Murad konsert proqram le x etmek steynden de dand:
Konsert teklfler alsam da, hele k onlardan he brn
deyerlendrmemem. nk konsert vermek yeternce malyye
vesat teleb edr.
Sponsorlar cdd eklde destek olsalar, memnunluqla yay
konsert le x ederem. Men canl oxumaqdan qorxmayan
mgennlerdenem. Sponsorlar narahat olmasnlar, xercledkler
vesat artqlamas le ger qazanacaqlar".
39



...

2008
-c l avqustun 27-s. Bu gn yuxudan dger
gnlere nsbeten daha tez oyanmam. Bu
gn dogum gnmdr. Ele dnrem k,
menm en xobext gnm mehz bu gndr.
Xalamgl bu gn menmle brge qeyd etmek n bze
gelbler. Aldgm hedyyeler, tebrk meqsed le deylen xo
szler ve gsterlen xsus dqqet sank men buludlarn zerne
qaldrmd. ad gnmn erefne alan stolun ba terefnde
oturtmudular men. Dogum gn en gller, shbetler nde
axb gedrd.
Axam dmd. Saatn 10 olmasna sanyeler qalrd. Bel,
gn menm stedym km btecekd. Nece k, keen l bu cr
btmd. Nece k, son on l bele btrd menm n avqustun 27-
s. Br azdan qonaqlar gedecek ve men sfre arxasnda yedym
lezzetl teamlar hezm ede-ede memnunluqla hedyyelere
baxacaqdm. Sonda se gn boyu yksek ehval-ruhyyenn
verdy xo ovqatn tesrnden rn-rn yatacaqdm. Bu gn
mehz bele btecekd. Lakn...
Zyafetn btmesne az qalm xalam oglu zn mene
evrb sorudu. Sadece sorudu. Maraga ddyndenm,
yoxsa teeccblendyndenm, - blmrem. Amma sorudu:
- Samr, ne eceb dostlarndan he km ad gnne devet
etmemsen?
40

Donub qaldm. Xalam oglu tutuldugumu hss etse de, stn
vurmad. Artq masann etrafnda ba verenler ve danqlar
etmrdm. Btn varlgmla dnceye dalmdm. Bu gn 27
yam tamam olurdu ve menm br dostum bele yox d. Tek
dostmu? Yox. Tek problemm dostumun yoxlugu olsayd, derd
yar d. Menm heyatm badan-ayagadek boluqlarla dolu m.
Ale zvlermden ve televzorumdan baqa he kmm ve he
neym yox m. Aman Allah, bu ne heyat d men
yaayrmam?! Bu nece ola bler ax? Nece olub k, bu ller
erznde he br eyn ferqne varmadan bele boluqlarla ve
mehdudyyetlerle yaamam?"
zmn zme acgm da tutdu. Her l bu gnde tek
kayetlendym nsr zaman d. lde br defe olan eyd de,
nye ax bu vaxt bele tez ker? Br de ad gnm br l
gzlemelyem" deyerek her dogum gnmde deynrdm z-
zme. Ancaq nd gzm saata dkerek meclsn tezlkle
btmesn ve tek qalmag arzulayrdm. Her br eyn sonu oldugu
km, burada da ham daglandan sonra anamla bacm sfren
ygdrmaqla megul olmaga baladlar. Atam se televzora
baxrd. z otagma eklb arpayda oturdum. Hedyyeler
arpaynn stnde, dz menm qarmda d. Br nee deqqe
hedyye paketlerne tamaa edenden sonra 12 vereql dama-
dama defterle qelem gtrb heyatmdak atmazlqlarn ve
problemlern syahsn tutmaga baladm. Syah hazr olduqdan
sonra her ey yazdgma emn olmaq n sesszce oxudum:
1. Madd etnlk
2. Fzk zeflk
3. Mene etbar eden ve yaxn mnasbetde olmaq steyen
nsanlarn yoxlugu
4. Normal tehslmn olmamas
5. Dnyagrmn aag olmas
6. Pee bacargmn yoxlugu
7. Heyatda he br eye nal olmamam.
Oxuyub btrdkden sonra bunlar yaradan sebebler yazmaga
baladm. Her br problemn esas sebeb qrup elllk olsa da,
kagz zernde br nee qeyd apardm. Bunu da tamamladqdan
sonra her br problem n ayr-ayrlqda br llk plan tutdum.
41

Nvbet br l erznde bu problemler hell ederek heyatmda olan
boluqlar doldurmal dm. Ax men lmemdm, sadece
kerdym flc netcesnde el ve ayaqlarmn qablyyetn 50
faz trmdm. Bu se mene heyatdan tamamle mtna etmeye
esas vermrd. lerm tamamladqdan sonra defter deyn
altnda gzletdm.
nd bu heyatda mene her eyden vacb bu defter d.
Hedyyeler otagn br kncne ygaraq arpayya uzanb br l
sonrak vezyyetm xeyalmda canlandrmaga aldm. Xeyal
qurmagn nsann nkafnda ox byk stmul oldugunu
etmdm, ancaq he vaxt yoxlamamdm. Br az xeyallar
dnyasnda o ba-bu baa szdkden sonra z-zme sz
verdm: Samr, bu dogum gn senn n mehdudyyet,
boluq ve problem dolu br yaant le kerdyn sonuncu dogum
gn olacaq! Nvbet dogum gnn tamam baqa br yaam
terz le qeyd edeceksen!"
Seher yuxudan aylan km planlarn crasna baladm. Teb
k, her eye sfrdan balayan br nsan km plann lkn
merhelelernde valdeynlermn madd qazancndan stfade
etmeyme he km rad tuta blmezd. lk olaraq fzk gc
artran ve beden saglam eden lerden baladm. Plan qurarken
hans dman nvnn mene daha yararl ola blecey haqda xeyl
dnmdm ve bodbldnq zernde dayanmdm. Bu dman
nvn ona gre sememdm k, ezelelerm hamya nmay
etdrm. Sadece dmann he br dy nvyle megul ola
blmeyeceym nezere alb, fzk gcm artrmaq n yalnz
bunun en gzel varant oldugunu qerara aldm. Bodbldnqe ad
br nee ktab-jurnal alaraq bu dman nv barede blk toplayb
meq cedvel qurmaga baladm. Plana gre lk 6 ay kantellerle
meq edb, sonrak 6 ayda se kredtle velotrenajor gtrmel
dm. Bura jm ve press de elave ederek, ox gzel br meq
cedvel qurmudum. Bemertebel bnada yaadgmdan her
gn on defe pllelerle benc mertebeye qalxb, yenden aag
drdm ve bu da meq cedvelnde qarma qoydugum
normatvlerden br d. Meqe davam ede-ede blk toplamaq
stqametnde lere baladm. Qonumuzda al mektebe sened
vermek steyen br oglan yanma agraraq ona ngls dl
42

fennnden repettor pulunu yarbayar demek teklf etdm.
Oveznde se o, ngls dl mellmnden yreneceklern gelb
mene de yretmelyd. Qonum se: yrendklerm sene
yrederken zm de br daha tekrar etm olaram", - ded ve bz
razladq. Her gn meqden sonra ngls dl le bahem ferd
olaraq dger fenn ktablarn da oxuyurdum. Tekce fenn ktablar
le kfayetlenmeyerek bed eserler de mtale edrdm ve
telekanallarda geden btn ntellektual yarma proqramlarna
baxrdm. Verllerde seslenen suallardan oxuna cavab tapa
blmesem bele, xeyl blk toplam olurdum. Bunlar menm sz
ehtyatm artrmaga, melumat bazam zengnledrmeye ox
kmek edrd. On byk tesr, teb kompyuter gsterd k,
bunun da haqqnda az sonra danacagam.
Zehnsel ve fzk nkafla beraber, madd qazanc menbey
tapmaq da hell olunas vacb meselelerden d. Ax men ne
gre blerdm? Plan tertb ederken bu sual etrafnda xeyl
dnmdm. Yadma den btn pee sahelernn adn br
vereqe yazaraq her brn saf-rk etmdm. Apazdan tutmu
saatsaza qeder, ressamlqdan tutmu heykelteralga qeder br
xeyl peen beynmde szgecden kerdkden sonra kompyuter
mhends olmaga qerar vermdm. Nye mehz kompyuter
mhends? Kompyuter mene hava-su km lazm d. Kompyuter
menm n etraf aleme x demek d. Men hem onu
yrenerek senet sahb olacaqdm, hem de nternetn
mkanlarndan stfade ederek blym ve dnyagrm
artracaqdm. Zaman kedkce kompyuter baresnde olan
semmde yanlmadgm grdm. ngls dlnden blym daha
da artrmaq n nglsdll qezetler oxuyur ve ngls dlnde
olan flmlere baxrdm (Hetta ferd olaraq rus dln de
yrenrdm). nternetn mkanlarndan stfade etdkce
dnyagrmn ne qeder aag oldugunu derk edrdm. On
sevml axtar sstemm Google" d. Aglma ne gelrdse, yazb
axtara verrdm. Qarma xan saytlardak melumatlar
yrendkce ne qeder ger qaldgm anlayrdm. lk dostlarm da
sosal ebekeler vastesle qazanmdm. Fzk gcmn get-
gede artmas fonunda temz havaya tez-tez xmagm da bura
elave etsem, deye blerem k, artq ehate darem xeyl
43

genlendrmdm ve nsanlarla daha ox nsyyetde olurdum.
Br l tamam oldu. 2009-cu l avqustun 27-s d ve yuxudan
tez oyanmdm. Ax bu gn dogum gnm d. Dnb gerye
baxanda br xeyl yol qet etdym grdm. Artq tamam baqa
br nsana evrlmdm. Artq o sadelvh, her sze nanan,
yazq, zef Samrn yerne fzk cehetden gcl, ntellektual
dnyagrl, hrmetl ve br oxlar n lazml Samr
gelmd. Bu qeder ugur mene asan baa gelmemd. Meq
vaxt cdd zede de aldm. Kompyuterm xarab olduguna gre
ler k aylq texre de saldm. Sehhetmle elaqedar br nee
defe xestelenb yataga da ddm. Alemzn madd
vezyyetnn aag olmas da mene byk engel yaradrd.
Bezen bezrdm, bezen de ox yorulurdum. Ele anlar olurdu k,
O, bu qeder de mene besdr" deyerek elde etdklermle
kfayetlenb ler yarmq saxlamaq steyrdm. Ancaq he neye
baxmayaraq, yoluma davam edrdm. nadla, sebrle, metnlkle
davam edrdm. Fzk mehdudyyetl olmagmn mene yaratdg
br ox etnlklere baxmayaraq, me davam edrdm. nk
zme sz vermdm. Men yolumdan dnmeye qoymayan en
vacb aml mehz bu d. Men he vaxt zme verdym vede xlaf
xmram.
Bel, bu gn dogum gnmdr. Xalamgl de bze gelecek,
dostlarm da agrmam. Bu gn zm daha xobext hss
edrem. nk bu gn heyatda normal br ferd km
formaladqdan sonra kerdym brnc dogum gnmdr.
Dogum gnm mbarek.
44



...
Onun n bu dnyann reng yoxdu. Gznn
nurundan mehrum gelb heyata. Amma reynn g
hresne kb. en, gmrah, heyat doludur...
23 ya var Kamal Gzelovun. Beuaql alenn
sonbeydr. Dedyne gre, ortancl bacs le o, gzden ell
dogulublar. Amma buna gre derd ekmr, eksne, alr,
mbarze aparr, hetta oxundan yax yaamag da bacarr.
Kamal masajdr, bu ynde tehsl alb. Hazrda zel fealyyet
gsterr, evde, dman klublarnda alr. Gzlernn nuru
barmaqlarndadr. Barmaqlar le grr", hss edr...
nden hem z razdr, hem de mterler. Deyr k, aylq
gelr 1.000-1.500 manat arasndadr. Herden az qazandg da
olur. Ancaq qazanc normal yaamas n bes edr.
Tek, rey stedy km yaayr. Bac-qardalarmn hams
ale qurub. Amma men hele bu barede dnmrem", - deyr
Kamal.
K.Gzelov da gzden elller n nezerde tutulmu xsus
nternat mektebde tehsl alb. Daha dogrusu, mektebden
yarmq qovulsa da, sonda attestat ala blb: Hemn mekteb
nternat tpl oldugundan pul qazanmagma caze vermrdler.
Mense geceler toylarda nagara alrdm. Buna gre de X
snfden qovuldum, mecbur olub tehslm elllern gece
mektebnde davam etdrdm. Sonralar ses eseblerme
45

toxundugundan toylara getmedm. Masaj hem sakt, hem de
oxqazancldr".
Hemshbetm dmanla da megul olub: Agr atletka le
megul olmuam. Lakn gz damarlarna zyan vurdugundan
hekmler meslehet grmedler. Men de dayandrdm. Amma
cdodan xoum gelr. Bekar vaxtlarmda zglye de
gedrem".
Kamal sosal ebekelern de aktv stfadesdr: Sesl
proqramlar sayesnde feysbukdan, skaypdan stfade ede
blrem. Gndem zleyrem, lkede, dnyada ba verenlerden
xeber tuturam, nsanlarla nsyyetde oluram. Bunlar menm km
nsanlarn cemyyete nteqrasyas n ox vacbdr".
Kamal sonda heyatdan ksen, engelne gre yaamaq
stemeyenlere de mesaj gnderd: Heyatdan bezmek olmaz.
Ele yaayaq k, heyat bzden bezsn. Bzm yaamaq haqqmz
kmse ala blmez".
46

-

O
nun baresnde tarxlern fkr heme haalanb. Km
onu gal ve zalm hkmdar, km edaletl emr, km
de zalm ata km qeyd edr. Amma btn bunlara
regmen ortada br heqqet var: Omr Teymur ve ya
avropallarn Tamerlan - Teymurleng adlandrdg bu neheng
exsyyet tarxde znden sz etdre blb. Br ayag axsaq
olan bu adam hakmyyetde oldugu llerde nenk Asya ve
Anadolunu, Avropan bele lerzeye salmaqla byk ve yenlmez
serkerde oldugunu sbut edb.
Omr Teymur 1336-c l apreln 9-da Merkez Asyada Ke
(hal-hazrda ehrsebz, zbekstan) ehernn yaxnlgndak
Hoca-lqar kendnde dnyaya gelb.
Onun uaqlq ve genclk ller Ke daglarnda keb. Genc
olarken Teymur ov etmey, at yarlarn, nze tullamag ve ox
atmag ox sevrd. O hele uaq olarken herb oyunlara byk
maraq gsterrd. Taragayn yannda qulluq eden atabeyler 10
yandan etbaren Teymurun terbyes le megul olmaga
balayblar. Onlar Teymura dman oyunlarn ve herb senetnn
srlern dernden yredbler. Mehz bu telmlern brnde onun
ayagna ox batb. Teymur uaq vaxtndan kest qalb. Ele
Topal" leqebn de ona buna gre verbler. Teymur ox cesur
48

ve temknl nsan olub. Ayq mhakme yrtmek keyfyyetne
malk olan Teymur en etn anlarda bele en dzgn qerarlar
qebul etmey bacarb. Xarakternn bu xsusyyetler nsanlar
ona celb edrd. Teymur barede menbelerde olan lk
melumatlar 1361-c lden etbaren onun syas fealyyete
balamas le meydana gelb.
Teymurler neslnn bans Amuderya ve Srderya aylarnn
arasndak vadde yerleen Maverennehrde, Ke ehernde
trklem monqol tayfasnda anadan olub. Atas Tagay Barlas
beylernden d. Uaq yalarndan at apmaqda, ox atmaqda
mahr olan Teymur erken genclynden tayfalararas
dylerde, herb yrlerde trak etmeye balamd. Okser
vaxtn Quran oxumaqda, ahmat oynamaqda ve xsusen at
apmaq megelelernde kerrd.
Hemn dvrde Maverennehr trk emrlernn elnde d.
Teymurun cesaretn gren br nee delqanl onun bana
ygd. Dmen tayfalara qar herb meydana atlanda onun
cem on nefer adam vard. Az kem nfuzlu trk emrnn
qzyla evlenen Teymur lyas Xaceye qulluq etmek stemr. O
z qayn Hseynle ttfaq baglayr. Monqollar lken ele
kerende Hace Xorasana qaan vaxt qetle yetrlr ve Ken
hakmyyet Teymura qsmet olur. Belx ehernde toplanan trk
mnbalarnn ve tmen balarnn qurultaynda Teymur trk
eneneleryle ag kee zernde yuxarya qaldrlr ve lema
Seyd Berkenn oxudugu duadan sonra Maverennehrn emr
elan edlr. Tamhquqlu hakm olanda da Teymur baqa
hakmler km xan ttulunu gtrmeyerek Byk emr"
rtbesyle kfayetlenr. lkenn paytaxt km Semerqend
seenden sonra se ona serhedlerde saktlyn ve lke
daxlnde selqe-sahmann berqerarna 9 l lazm gelr.
lkenn mdafes zernde ba sndrarken Omr Teymur
z n qanun meyyen eled k, mrnn sonunacan da
onlara sadq qald: z eraznde mharbe elememek,
mdafeye ba qomamaq ve dmenn zerbesnden evvel
hemle elemek. Ordunun ve lkenn mhkemlenmesnde
Teymur ngz xann tecrbesnden stfade etd. O vaxt ngz
xan Yasa" adlanan qanunlar toplusu elan elemd k, bu
49

qanunlar xalqn btn heyatn meyyenledrrd. Qadagalar
eklnde elan olunmu heyat terzn temn eden qaydalardan
Omr Teymur brce esl-nesl meselesn xarmd. nd btn
mkafatlar ve rtbeler dy meydannda qazanlrd. Qounu
xalqla brledrmek meqsedle Omr Teymur monqollarn
buynuzlu bayraqlarn qzl aypara le evez eled. nd Teymur
qounlar qzl ayparal bayragn altnda hcuma kerdler.
Her yen qeleben Byk Omr tkl abdeyle
ebedledrrd. Onlardan en mehurlar - Regstan, ah-
Znde, Qur-Omr meqbereler ve Bb Xanm mescddr. Onun
esgerler her yen eherde senetkarlar soraqlayb sag-salamat
Semerqende getrmeye borclu d. Ofsaneye gre, Demeq
yandrmazdan evvel Teymur mehur mescdn gnbeznn
layhesn xarmag emr edb k, sonradan onu Semerqendde
quradra blsn. trdy sevml adamlarn da xatresne
abdeler ucaldrd. Bb Xanm mescd sevml arvad Alcay-
agann xatresne tklb. Sevml nevesn trende se Qur-
Omr meqberesnn tkntsne emr verb. Gelecekde hemn
meqberede z ve Teymurlerden br nees de rahatlq
tapacaqd.
Onun mperyas sank gzel yollardan hrlmd.
Seferler yorucu etmemek n ara-sra karvansaralar tklrd
k, seyyahlar atlarn deyb yorgunluqlarn xara blsnler.
Yax neqlyyat sstemne gre de Semerqendden gelen
emrler br nee gn erznde lazm nvana yetrd. Gzl
casuslar lke hakmyyetnden ve sade camaatdan da xeber
dayrdlar. Hemn xefyyeler dmenn hereket, madd
durumu haqqnda deqq nformasya vermekle yana, lazm
gelerse, qorxu toxumu da seprdler. Bu vastelern hesabna
Omr Teymur byk erazler tam nezaret altnda saxlaya
blrd. Tacrler ox az rsum verrdler. Oveznde onlarn
toxunulmazlgna temnat verlrd deye tcaret yax nkaf
edrd. Tacrler Hndstan, n, Avropa le sx elaqeler
yaratmdlar. Zebt edlm lkelern eher hakmler
cnayetkarlqla gcl mbarze aparmal olurdular. nk
qoyulan qanuna gre, ogru taplmasayd, eher hakm zerer
50

z demelyd. Torpaqlar brledrdkce tedrcen vergler de
azalrd.
Orta esrlerde beynelxalq mnasbetler ata-ogul-qarda"
anlaylar zernde qurulurdu. z tayna qarda", senden
asl olana ogul" deyrdler. Beynelxalq elaqelerde qalb olan
ata"ya evrlerek termn km ledlrd. O, ele kerdy
erazlerde adnn dualar zaman eklmesn, skkelern
zernde z czglernn eks edlmesn teleb eleye blerd. Bu
ertler gelr vergs qeder vacb saylrd. Omr Teymur span
kraln oglu" adlandrmaqla gzar shbetlerde br daha
vurgulayrd k, uzaq spanya bele onun emrne mntezrdr.
llk adlanan brnc seferde Teymur monqollar rta
qeder mala, erqden se Byk Ulduza qeder qovalaya blr.
Bellk yrde Xezeretraf erazler, Qerb Persya ve
Bagdad elde edr. Omrn oglu mer eyx Farsn, Mranah
Azerbaycan ve Cenub Qafqazn hakm teyn edlr. Monqollar
rus serhedlerne qeder sxdrandan sonra Qafqaz daglar
Teymur mperyasnn mal serhed olur. Hndstana yr
netcesnde Teymur serhedlern genlendrmese de, oxlu
qenmet elde ederek Semerqende ox byk servetle qaydr.
Arxasnca qanl z qoyaraq Dehlye qeder gedb xan emr
ger qaydanda 90 fln belnde Semerqendde tklecek mescd
n sal dalar getrdr. Yeddllk yrn balamasna se
Mranahn havalanmas tekan oldu. nk onun
darelyndek erazlerde narazlq ba alb gedrd. z oglunu
da taxtdan salaraq Osmanl sultan Beyazdle dye balayr.
Trkn trke qlnc qaldrdg Ankara etrafndak dyde
Beyazd meglub olur ve esr dr. Bagdadn hakm
Mranahn oglu Obu Bekr, Azerbaycannk se o br oglu
mer teyn edlr. Semerqende qaydandan sonra Omr
Teymur oxdan planladrdg nagllar lkes n zerne
yre hazrlar. Amma n de z mperyasna qatmaga
mr kfayet elemr.
Omr Teymurun hereketler, seferler haqqnda oxsayl
melumatlar yazm tarxler onun grkem barede ox az
tesvrler qoyublar. Omrn esr ereb bn Arabah onu
hndrboy, r kellel ve hndr alnl tesvr edr. Onun
51

yazdgna gre, Teymur ox gcl, cesaretl, ela beden
qurululu, enlkrek k d. Uzun saqqal saxlayrd, sa
vaxtndan qabaq agarmd, br ayagn ekerek gezr ve qaln,
bem sesle danrd. Dersn qerbe olsa da, ag rengde tesvr
edr. 1941-c ln 22 yununda Qur-Omr meqberesnden
xarlm smklere esasen emrn portretn yaratm
antropoloq gerasmov da bu tesvre uygun netceler elde
elemd. Gerasmov smklern sahbnn ayagn ekdyn
ve elnn qurudugunu tesdq elemd. Almn tesvrne
nansaq, Teymur monqolod yox, avropal tpl olub. Olde
edlm skeletn sahb monqollar n hndr saylan 170
santmetrlk boyda d. Teymurun vaxtndan qabaq agarm
kren salar ve uzun bglar vard. Bnokulyar altnda tedqq
salarn krenlynn tarxlern dedy km xna le renglenm
yox, teb oldugunu tesdqleyb.
Omr Teymur ruhanlere, dervlere xsus hrmetle
yanab. Kfr elan edlm (felsefe ve mentqle maraqlanmaq)
lerle megul olmaga qoymur ve byk gelr getrmesne
baxmayaraq, tcaret eherlernde eylence yerlern
baglatdrmaqla dnn qadagalarna rayet etmeye alrd.
Teymur Allaha dernden nanr, dam yannda Quran gezdrr
ve mtale edrd. Ustad Seyd Berke onun en yaxn adam ve
meslehets d. Teymurun qlnc hesabna elde etdklern z
dualaryla mhkemlendrrd. Byk fateh z mektublarn
Men, Tanr qulu Teymur..." szler le balayrd. lm
yatagnda se o, Seyd Berkenn ayaqlar altnda basdrlmag
vesyyet etmd.
Omr Teymur dmene qar amansz d, lakn onunla aq
dye gren gd serkerdeler yksek qymetlendrrd.
Azerbaycanda Omr Altun 300 neferlk qvve le uzun mddet
Olnce qalasn Teymurun ordusundan mdafe etmd. Onun
Merend hakm terefnden xancesne ldrldyn edende
Teymur buna teessflenm, qatl hebs edb edam etdrmd.
Byk fateh esr gtrdy ldrm Beyazde de ehtramla
yanard. Onunla tez-tez felsef shbetler edr, ahmat
oynayrd.
52

brahm bn Soltan Mehemmed bn Keyqubad rvan taxt-
tacn saxlamaq n Teymurla dl tapa blmd. Trklerde
bele adet var k, hedyye edende her eyden 9 eded
verermler. Hemn adete rayet eden eyx brahm zyle 8
qul aparmd. Ondan soruanda k, nye beledr, deyr k,
doqquzuncu qul men zmem. Bu sz Teymurun o qeder
xouna gelr k, onu rvan ve amaxnn resm hakm elan
eleyr. Tedrcen brahmle Omr Teymur arasnda aga-qul"
mnasbetler dostluga ker. brahm ona xerac vermrd,
amma Teymurun yolu rvana dende temteraql zyafetler
vermekle, qymetl hedyyeler gndermekle kfayetlenrd.
Azerbaycana yolu dende Teymur tez-tez dergesn
Qarabagda saldrrd. O, monqollarn dagtdg Beyleqan
abadladrr, Arazdan suvarma kanal ekdrrd.
Xalq arasnda bele br nam vard k, byk serkerdenn
qebrn aanda yene de mharbe olacaq. 1941-c lde Olr
Nevann 500 llk yubley erefesnde teklat komtesne
Teymurun meqberesn ab tedqq elemeye caze verlr.
Qazntlar 16 yunda balayr. Ovvel neves Ulugbeyn
ogullarn, sonra Teymurun ogullar Mranah ve ahruhun
cenazesn xarrlar. Omr Teymurun mezar dan terpedende
etrafa bogucu qetran, kamfora, qzlgl ve bxur etr qarq
bogucu qoxu yaylr. Almler yunun 21-den 22-ne keen gece
Teymurun serdabasna drler. Bundan br saat kem
Almanya SSR-ye hcum haqqnda elan edr. Teymurun
smkler qebrden xarlb Moskvaya getrlmd. Staln
taleyn br az da snamaqdan eknb emrn smklern
yerne qaytarmag emr edr.
Bu yaxnlaracan Qur-Omr meqberesn zyarete gelenlere
Teymurlengn tretdy vehlklerden danlr, zebt edlm
lkelern xalqlarnn ezablarn tesvr edrdler. Teymurun
kanonlamas 1995-c lde Dakendn merkeznde Marksn
heykeln yxb yerne Omr Teymura abde qoyandan sonra
balayb. lmnden sonra Omr Teymur Karl Marksa da qalb
geld.
53





O
nun seltenet 13 l srd. 13 l erznde 19 savaa qatld
ve Ankara savandan baqa btn savalar qazand.
Teymurla mharbe olmasayd, ndk stanbulu feth
edecekd. Heddnden artq megrur olmas hakmyyetnn son
dvrlernde dogru qerarlar vermesne mane oldu. Buna
baxmayaraq, Beyazd Avropann tandg en byk fatehlerden
br d. Omr Teymurun kor abdal" adlandrdg ldrm
Beyazd...
Gzler heddnden artq zef grrd. Amma bu, ona anl
zeferler almaga mane olmad...
***
Kosovo lndek agr meglubyyet btn Balkanlarn ve
erq Avropann qaplarn Osmanl trkmen axnlarnn zne
amd. Vezyyet deyerlendren macar kral Sqzmund ve
bolqar kral van man tecl tedbr grlmes n Avnyonda
ve Vatkanda oturan papalara mracet etdler. Fransaya bagl
olan Avnyon papas Bonfas trklere qar selb yr elan
etd ve ne qeder qerbe de olsa, br-br le eken Avropa
dvletler brlem qvveler trklern zerne yollamaga ve
erqden gelen mselman-trk belasndan brdefelk qurtulmaga
qerar verdler. 1396-c lde fransz hersoqu Jan de Nevern
rehber oldugu Qerb Avropann brlem qvveler Macarstan
54

kral Sqzmundun rehberly altnda olan erq Avropa qvveler
le Buda ehernde brled ve Dunay ay zernde yerleen
Nkopol ehern mhasreye ald. Xallar ordusunun say yz
ell mn trd.
Xallarn kefyyat destelernn verdy melumata gre,
ldrm Beyazd stanbulu mhasreye almd ve esas qvveler
Anadolunun feth le meguldu. Selbler hesab edrdler k,
onlar Beyazdn esas qvveler le ancaq br-k aydan sonra z-
ze gelecekler. Nkopolu alb Osmanl torpaqlarnn ersne
dogru rellemey ve Odrne qarsnda Beyazd meglub edb
Anadoluya dogru rellemey planladrrdlar. Nkopol qalasnn
komendant Dede bey se artq qalan teslm etmek n
selblerle danqlar aparrd.
Beyazdn kefyyat desteler sultana xallar ordusunun
hereket stqamet haqqnda xeber verrd. Xallar Nkopolda
derge qurduqlar zaman artq Beyazd oxdan stanbuldan
yola xmd. ldrm qrx mnlk ordusu le br gnde gnlk
yol qet edrd. Osas qvvelern Anadoludan ayrlmas n
zamana ehtyac vard. Buna gre de dmenn qarsn almal
ve esas qvvelernn gelmes n vaxt qazanmalyd.
1396-c l sentyabrn 25-de xallar ve Nkopol ehernn
saknler gece yars br bagrt etdler: Dede bey, men Sultan
Beyazd xanam. Qalan teslm etmeyeceksen. Allahn zn le
sabah byk zefere atacagq".
Seher gn sbh duman eklende xallar ordusunun
esgerler gzlerne nana blmed. Beyazdn ordusu qardak
tepelklerde mvqe tutaraq onlar terefden mhasreye
almd. Qorxmazlg le ses salan hersoq Jan de Never
cengaverlern dergeden xarb trklern zerne yrd.
Osmanl ordusunun lk sralarn tekl eden axnlar
cnahlara eklmekle gerlemeye baladlar, xallar ele bldler
k, trkler qamaga hazrlar. Xal cengaverlern agr svarler
rel atlanda tepelern stnde yener brlkler ve yngl trk
svarler le zledler. Br saatdan sonra cnahlara eklen
axnlar dmen etrafndak daren baglayaraq xallarn byk
ordusunu mhasreye ald. Artq gnortaya qeder xal ordusu
tamamle darmadagn olunmudu. Macar kral Sqzmund
55

ordunun br hssesn gtrb dy meydanndan qamag
bacarmd.
Fransa ve ngltere ordusunun byk br hsses qrlm,
yerde qalanlar se trklere esr dmd. Osrlern arasnda
bada hersoq Jan de Never olmaqla Qerb Avropann adl-sanl
eslzadeler vard. Osrlern say otuz mne atrd.
Seher gn ldrm Beyazd ordugah boyunca xendek
qazlmasn emr etd. Osrler xendeklern nne getrdler ve
dograyb xendeklere atdlar. Beyazd he kme aman vermed.
Sultan bu qanl qetlam xallarn kedy erazlerde byk
qrgnlara yol vermeler le elaqelendrd. Yalnz eslzade
cengaverler n fransz kralndan byk fdyeler alnd ve onlar
serbest buraxldlar.
Bu dy tarxe Nkopol sava km dd. Ve sonuncu selb
sava oldu. Avropa cengaverler br daha mqeddes sava elan
etmedler.
Nkopol savandan sonra ldrm Beyazdn teexxs yere-
gye sgmad. Bundan sonra Beyazd btn Avropann qorxulu
ryasna evrld. Yalnz Beyazd Ankara lnde Teymur
terefnden esr alndqdan sonra Avropa rahat nefes ald.
Kosovo lnde atas Sultan Muradn ehd olmasyla
hakmyyet ele keren Beyazd taxt-tacn qanun vars deyld.
Sultan Muradn vars Anadoludak ordulara rehberlk eden ve
atas seferde ken taxtda oturan byk qarda Yaqub eleb d.
Beyazd serb despotu Lazar Kosovo lnde meglub edb
atasnn ntqamn almaqla oradak ordunun beyetn alsa da,
btvlkde ex tekyeler ve Anadoludak brlkler Yaqub
elebnn terefndeydler, vars km onu grrdler. Kosovodak
ordugahda ba vezr Ol paa le meslehetlemelerden sonra
Sultan Muradn adndan Yaqub elebye mektub gnderld ve
o, tecl Kosovodak ordugaha agrld. Qarda yolda ken
Beyazd Kosovoda serb despotu Lazarn qz Marya Olvera le
mhteem toy etd. Toydan sonra Despne xatun adlanan serb
kralnn gzel qz bundan sonra ldrmn en sevml qadn
olacaqd.
Atasnn ehadetnden bxeber olan ahzade Yaqub eleb
Kosovodak ordugaha geldkden sonra Beyazd onunla
56

grmed bele. Yol yorgunu olan taxt-tac vars adrnda
strahet ederken er gren ferralar onu bogdular.
ahzade Yaqub eleb ordu ve dvlet nde byk nfuza
malkd, onun ldrlmes orduda syana sebeb oldu.
Yenerler ve axnlar Beyazdn hakmyyetn tanmaqdan
mtna etdler.
Beyazd btn gnah sedrezem Ol paann zerne qoydu
ve dvletn dare edlmesnde xsus ekler olan lemalar
meclsnde onu bu e Ol paann svq etdyn bldrd. Ox
tekyeler mecburyyet qarsnda Beyazdn xanedan taxtna
oturmasna razlq verseler de, yenerler Yaqub elebnn
ntqamnn alnmas n sedrezem Ol paann edam
olunmasn teleb edrdler. Vezyyet dogrudan da krtkd ve
Beyazd ya gzete gederek nfuzunu, ya da taxtn trmelyd.
Beyazd dvlet xeznesnn yarsnn yenerlere ve axnlara
paylanmasn emr etd. Byk bexden memnun qalan
esgerler Beyazde beyet etdler. Br nee aydan sonra se
Beyazd syann banda duran exslern ban qopartdraraq
z avtortetn tam temn etd.
Kosovo lnde Balkan lkelernden gelen eller qebul
eden Beyazd onlarn zerne byk vergler qoydu. Lazarn oglu
Beyazdn vassal elan olundu, yen serb kral z taetn ve
sedaqetn sbut etmek n bacs Olveran Beyazde verd.
Beyazd xrstanlarn gclenmesnn qarsn almaq n
axn beylern Bosnya, Makedonya ve Bolqarstana yollad.
Axnlar exya ve Macarstan serhedlerne qeder relledler.
Beyazd z Odrnedeyd ve orada yen, byk tkntlere start
vermd.
Beyazd Balkanlar, Bolqarstan, Macarstan ve exyan
ancaq 1396-c ldek sonuncu selb yrnden sonra tam olaraq
z xanedanna baglaya bld.
Beyazdn esas hedef Konstantnopolu feth etmekd. Sultan
k defe erq Roma mperyasnn paytaxtn mhasreye ald.
Her ksnde hadselern ged onu mhasren qaldrmaga
mecbur etd.
Bolqarstan feth eden Beyazd 1393-c lde Konstantnopolu
yenden mhasreye ald. nce Bosforun Asya sahlnde
57

Anadoluhsar na etd. Mhasren tam olaraq heyata kermek
n axnlar Yunanstana grdler. Br nee l erznde Bzans
mperyasnn Avropa torpaqlar gal olundu. Konstantnopolun
mhasresn baa atdrmaqda ken ldrm xallar ordusunun
Dunay zernden relledyn duydu. ehern mhasresn
qaldrb xallarn zerne yryen Sultan Nkopolda mhteem
qelebe qazand.
Xallar meglub eden Beyazd yenden Konstantnopola
dogru yneld. Olndek qvvelerle Konstantnopolu feth etmek
steyen Beyazd yen etnlkle zled. Bzans donanmas trk
donanmasndan ox gcl d ve bu da ehern fethn mkansz
hala getrrd. Dardanel bogaznda ba veren dyde trk
donanmas yenld ve faktk olaraq Konstantnopolun feth
mkansz hala geld. Buna baxmayaraq, Beyazd ehern
mhasresn daha 6 l davam etdrd. Artq Bzansn ehtyatlar
tamamle tkenrd, Bzans mperatoru teslm olmaga hazrd.
Ancaq Beyazd Omr Teymurun onun torpaqlarna grmes,
Svasa dogru rellemes xebern ald. Sultan artq mqavmet
qrlan eherden el ekb Anadoluya qaytmaga mecbur oldu.
Teymurun Anadoluya gel le Bzans mperyasnn mr daha
50 l uzand.
Nkopol savandan sonra yere-gye sgmayan, Avropann
dzlern yere getren Sultan Beyazd k dknne evrlmd.
Onun saraynda erab su km axr ve paalar z sultanlarndan
ger qalmaq stemrdler. Artq xanedann edeb-erkan bele
qalmamd. Beyazdn saraynda homoseksualzm ad hala
evrlmd. Paalar ve qazlar erq Avropadan getzdrdkler
yenyetme oglanlarla yatr ve ey-retden balar aylmrd.
O zamanlar btn Asyan atnn drnaqlarna ayaqlatdran
Omr Teymurun btn yrlernn tek hedef vard - Byk pek
yolunu z nezaret altnda saxlamaq. Teymur btn savalarn
Byk pek yolu zernde aparrd. ster Qzl Ordan yer
znden slmes, ster Toxtamn ardnca Moskvaya qeder
gedb eher yandrmas, sterse de o dneme qeder tarxn en
byk meydan sava olan Ankara sava Teymurun Byk pek
yoluna sahb olmaq steynden dogurdu.
ldrm Ankara lne yetende Teymurun ordusu dagnq
58

halda d. ldrm adna uygun hereket etmd. O, yarm
mlyonluq ordunu ox sretle hereket etdrmd, Teymur onu
gzlemrd bele. stelk, Teymur Beyazd cenub-qerbden
gzleyerken Beyazd maldan gelmd.
ubuqlu obasnda meskunlaan Teymurun byk ordusu
strahetle meguldu. Atlar otlaqlara buraxlmd, esgerler
dncelrdler. Teymur ab qalmd. O, Beyazdn bu qeder
sretle hereket edeceyn gzlemrd.
Osmanl serkerdeler frset deyerlendrb derhal hcuma
kemek steseler de, Beyazd, demek olar k, terkslah
vezyyetde yaxaladg Teymura hcum etmemd. Qrurlu
sultan: Her ey adetlere uygun olacaq", - deyerek ordugahn
qurmu ve seher ova xmd.
Sava be gnden sonra ba verd. 28 yul 1402-c lde
haradasa mlyon yarm nsandan baret k ordu z-ze geld.
Teymurun terefnde torpaqlar elnden alnm Anadolu beyler
de dyrd. Dy seher tezden balad ve 14 saat davam
etd.
ldrmn yenerler merkezden Teymur ordusuna hcum
edrd, Teymur se cnahlardan Beyazdn ordusunu mhasreye
ald. Gnortadan sonra Beyazdn ordusunun xas brlklernden
olan, soyca cagataylara daha yaxn olan qaratatarlar Beyazde
xeyanet ederek Teymurun terefne kedler. Artq savan taley
hell olunmudu. Axamteref ahzadeler Sleyman eleb,
Mehmet eleb ve sedrezem Ol paa mhasren yararaq dy
meydann terk etdler.
Beyazd etrafndak 20 mnlk qvve le ataltepede
savamaqda davam edr, qaranlq dende mhasren yarmag
dnrd. Amma Teymur Beyazdn sag ele kerlmes n
cagatay ordusunu ataltepeye hereket etdrd. Dayanmadan
vuruan sultann zerne byk br ag para atdlar ve onu esr
gtrdler.
Ankara sava belece sona atd. Dvrn k byk fateh z-
ze geld ve daha tecrbel, he br zaman qezebyle hkm
vermeyen Omr Teymur bu sava qazand. Savada Beyazdn
k oglu helak oldu. Daha k oglu - ahzade Musa ve Mustafa
esr gtrldler. Osrlern arasnda Beyazdn sevml xatunu,
59

serb gzel Despne xatun da vard.
Bundan sonra Anadoluda 11 llk Ftret dvr balad.
Beyazdn ogullar taxt-tac ugrunda 11 l savadlar ve sonunda
Sultan Mehmet qazand.
Beyazdn lm sebeb le bagl cdd fkr ayrlqlar var.
Ehtmal edlr k, azad olunacagn gman eden Beyazd
Semerqende aparlacagn duyunca ugursuz qandan sonra
qehrnden lb. Hetta 43 yanda olan esr sultann zeher b
ldy de dda edlr.
Osmanl xanedannn drdnc sultan Beyazd xan 1403-c
l martn 8-de dnyasn deyb. Beyazdn ldyn eden
Teymurun ox kederlendy bldrlr. O, sultann nenn
mumyalanaraq ogluna verlmesn ve Bursaya aparlb orada
atasnn yannda defn olunmasn steyr. 1404-c lde Beyazdn
ne oglu Musa eleb terefnden Bursaya getrlr ve onun n
na edlen trbede defn olunur.
60

A
lmanyann Eyzenax eherndek Mqeddes Georq
klsesnn orqan fas ohann Ambrsus Bax ve Marya
Elzabeta Lammerhrtn 21 mart 1685-c lde yeddnc
uaqlar dnyaya gelr. nesldr musq le megul olan bu
alenn sonbeyne ohann Sebastyan ad verlr. Atas hele
balaca vaxtlarndan ohana skrpka ve klavesnde fa etmey
yredr.
Yedd yanda mektebe gedr, elfban, latn dln yrenr. 10
yanda yetm qalr; evvelce anas rehmete gedr, 7 ay sonra se
atas... znden 14 ya byk qarda ohann Krstof onu
hmayesne gtrerek orqan almag yredr. Yax soprano
sese ve duyuma malk olan Sebastyan on be yanda Lneberq
musq mektebne daxl olur. l tehsl aldqdan sonra
Veymardak br orkestrde skrpka ve orqan almaga balayr.
stedad ve ntzam le dqqet celb eden musq br mddet
sonra Arnstadda Mqeddes Bonfes klsesne orqan almaga
devet olunur. Tezlkle Baxn Arnstad zbana terk ederek
ustad Dtrx Buxtehuda ve onun Lbekdek mektebne ba
ekmes klse rehberlynde narazlq oyadr.
Bax yaadg eher ve n ataraq mal eherlernden
brne - Mlhauzene Mqeddes Blasus klsesnde lemeye
gedr. Drd aydan sonra ems qz Marya Barbara le evlenr.
61

Br mddet sonra yen teklf alaraq yenden Veymara qaydr.
Veymar hersoqunun sarayndak 22 musqden baret
orkestrde skrpka ve orqan almaga balayr. 1714-c lde
orkestrn rehber olur. O, artq Almanyann en qabaqcl orqan
fas km qebul edlrd.
Bax stedadszlga ve heyaszlga dzmsz d. Br defe
bandan xardg park musqlerden brne tullayaraq: Sen
pne olmalydn, gelb musq olmusan!" - deye qqrr. O,
mkemmellye can atrd. Keyfyyetsz e ve teleskenlye qar
d.
Bax Veymarda ferql aletler n sonetler ( ve ya daha ox
hssel besteler) besteleyr, konsertler verrd. Ancaq Veymar
hersoqu le qarda arasnda yaranan narazlq orkestr
lernn de n etne salr ve Bax 1717-c lde Ktenn genc
ahzades Leopoldun kapelmeyster teklfn qebul etmeye
mecbur olur.
7 yul 1720-c lde Bax ahzade Leopoldla xarcde seferde
olanda heyat yolda Marya Barbara qefleten vefat edr. Nvbet
l Bax Kten saraynn stedadl sopranosu, znden 17 ya
kk olan Anna Maqdalena Vlkle tan olur ve 3 dekabr 1721-c
lde onunla evlenr. Baxn 13 uag olur, lakn bunlardan yalnz
6-s sag qalr. Ovvelk evllynden dogulan yedd uaqdan se
cem drd yetknlk yana ata blmd.
Brnc heyat yoldandan dnyaya gelen Vlhelm Frdeman
Bax ve Karl Flp Emanuel Bax, hemnn Annadan olan Qotfrd
Heynrx, ohann Krstof Frdrx ve ohann Krstan sonralar
mehur musqler olurlar.
ahzade Leopoldun evlenmey ve yen ahzadenn
musqye laqeydly Bax yen axtarmaga mecbur edr. Bu
axtarlar Leypsqdek Mqeddes Tomas klsesne orqan fas
ve mellm km e qebul olunmaqla yekunlar. O ele qalan
mrn Leypsqde kerr.
Mellmlk Bax n ele de asan deyld. nk musq
bestelemeye ayrdg vaxt musqden anlay olmayan brn
yretmeye serf etmek stemrd. Bu haqda hetta resm
kayetler" de var. Telebelernden brne xencer ekdy barede
ayeler de az deyld. Deylene gre, Baxn telebesnn fasn
62

ulagn anqrtsna oxatmag le aralarnda mbahse yaranb ve
o, telebesnn hcumunu qlnc le def edb. Yax k, telebes
cann vaxtnda qurtara blb.
Qocaldqca hemyerls Ldvq van Bethoven km, Baxn da
sehhet psler; grme qablyyet ox zefleyr. Br ngls
cerrahn apardg ugursuz gz emelyyat netcesnde Bax
sagalmaq evezne kor olur ve 1750-c lde 65 yanda dnyasn
deyr.
Klse musqs ve mellm km tannan Bax lmnden
yarm esr sonra -Motsart, Bethoven, open km mehur
musqler onun haqqnda ctmayyete danandan sonra
mehurlab. Hetta Bethoven onu Harmonyann atas" da
adlandrb.
63

A
mansz ve soyuq dnyada, br-brn ddmeye hazr olan
beer vladlar arasnda dmenlk toxumlarnn boy
atb qol-budaql agaca evrldy zamanda haradansa zef,
ancaq qetyyetl br ses gelr...
1-c srada 4-c skrpkann sesdr. Yox, amansz dnya bu
ses batrr, kepenek qanadlar km yandrb kl edr. Ancaq az
sonra hemn ses br daha edlr. nd o, tek deyl, 1-c sradak
4-c skrpkaya ele hemn sradak 5-c skrpka da qoulub. Yene
er stn gelr, z de ox asanlqla. Yox, o necb ses susmur,
susmayacaq, br daha edlecek ve edlr de...
nd onu he km susdura blmez. llern Sevnc odas"
seslenr: Ol tutun, nsanlar, sevncnz bln..."
Smfonya sona atr, btn salon komanda verlbm km
eyn anda ayaga qalxb onu alqlamaga balayr. Yox, bu, sade
alq deyl, esl ovasya d. Polsler salona grb camaat
saktledrmeye alrlar. Bele alqlar yalnz mperator n ola
blerd. Ancaq ne olsun? O da mperator d. Musq dnyasnn
megrur ve qalb mperatoru! O bu qeyr-ad tentenenn sesn,
alqlar, hetta z musqsn bele etmeyen Ldvq van
Bethoven d!
Bu cr adamlar sade tercmey-halla, dvrlernn
hadselerle guya tantmaga" cehd gstermek onlar gzden
64

salmaqdr. Beleler dvrlernden, dvrlernn syas ve sosal
kataklzmlernden ox-ox yuxarlarda dayanrlar.
Qehremanmz Ldvq van Bethoven de melum nsanlarn
srasnda dayanan nehenglerdendr.
lk baxdan onun heyat XV-XX esrler Avropasnda
yaam bestekarlarn heyatlarndan he neyle ferqlenmr: 1780-
c ln dekabr aynda Bonda klse xorunda oxuyan knn
alesnde dogulub, musq olmaq arzusuyla br mellmn
yanndan o brnn yanna gedb, heyatn btn etnlklerne
sne gererek sonunda dedyn eleyb ve dnya musq
medenyyetnde byk br z qoyub. Ancaq bu cr
mumledrmelerle Bethoven xarakterze elemek, tekrar
edrem, onu kltmekdr. Bes onu dgerlernden, musq
peygember" Motsart gnahmzdan kesn, hetta Motsartdan
bele ferqlendren ne d?
Ondan balayaq k, atas Ldvqden hret alem bana
gtrm knc Motsart" dzeltmek arzusuyla ona klavesnde
ve skrpkada fa elemey yredr. 1778-c lde balaca Ldvq
Klnde lk konsertn verr. Ofsus, atann arzusu gznde qalr:
oguldan vunderknd alnmr. Konserte gelenler 8 yal balacada
qeyr-ad he ne grmrler. Bundan sonra fersz" ogul ayr-ayr
mellmlern yannda ders almaga balayr. Ancaq 1770-c lde
Klnde konsert veren mehur orqan fas ve bestekar Krstan
Qotlb Nefe bu oglanda he kmn gre blmedy stedad grr.
Nefe 10 yal Ldvq Hendeln, Baxn, Haydnn, Motsartn
eserler le tan edr. Onun 12 yanda ken Dresslern mar
esasnda yazdg lk eser de mehz Nefenn hmayes le q z
grr. 17 yana qeder Klnde mxtelf lerde alan Ldvq
anasnn lm xebern alan km Bonna qaytmal olur. Burada
alenn ykn ynlerne gtrr ve orkestrde alt almaga
balayr. 1792-c le qeder br sra xrda eserler besteleyen
Bethoven hemn l Bonnu terk edr ve Vyanaya yollanr. Burada
onun byk Haydnla gr olur, ondan ders almaga balayr.
Ancaq ne mellm, ne de telebe bu dersden hezz ala blr.
Bethoven hesab edrd k, qoca Haydn onun seylern baa
dmr, Haydn se telebesnn bestelernde o dvre uygun
olmayan heddnden artq cesaretl, br az da nqlab ehval-
65

ruhyyel musq mvzular grr ve bunu zererl hesab edrd.
Haydnn ona mektubundan oxuyuruq: Szn bestelernz
yaxdr, bezler hetta qeyr-ad tesr baglayr. Ancaq br
yerde, gah da baqa yerde o qeder qaranlq, qorxulu meqamlar
var k... Bunlarn haradan geldyn blrem: nk Sz znz
qaranlq nsansnz; musqnn slubu se heme onun zdr
k, var..."
ngltereye geden Haydn telebesn mehur pedaqoq ve
nezeryye Albrextsbergere taprr. Deyrler, Bethoven musq
ruhunun azadlg le onun da cann bogazna ygr. Masrler
mellmle telebe arasnda tez-tez bele daloqlarn oldugunu
yazrlar:
- Ax, qaydaya gre, akkordlarn bu cr dzlne caze
verlmr...
- Men caze verrem!
Hetta Albrextsbergern onun baresnde Bu zrrama he ne
yrenmeyb, he yrenmeyecek de" dedyn yazanlar da var...
Osrler tenden sonra, znz deyn, kmn adn edbsnz:
Albrextsbergern, yoxsa Bethovenn?..
Musq Bethoven n notlara krlm fantastk br alem,
notlar da sadece bu alemn kagz zernde quruca eklyd. Ax
dncen, emosyan, ehtras nece qaydalara otuzdurmaq,
onlara erve vurmaq olard? Qsas, bu arada Bethoven
Salyerden de ses n musq yazmaq ders alr. Az kemem
btn Vyana vrtuoz-panou Bethovenden danmaga balayr.
Bu da ebes deyld. Onun fasnn arxasnda tekce texnka yox,
ne se esrarengz ve nsan heyecanlandran ele ey var d k,
bunun zahn he km vere blmrd. Bethoven lk defe gur
akkordlardan yararlanr, esasen orta regstrlerde fa
eleyenlerden ferql olaraq, aag ve yuxar regstrlere tez-tez
mracet edrd. O, panonun pedalndan xsusle stfade
elemekle falarna ndyedek Vyana ehlnn etmedy emosya
qatrd. Belece, Bethoven musqn klavesnn l, nermenazk
slubundan xlas ederek ona coqunluq, ehtras getrmey
bacarrd. Her kes bunu onun Patetk", Apposonata" km
sonatalarndan hemn an duya blr... Olbette, bu yazdqlarmz
musq nezeryyesne dar stenlen ktabdan oxumaq olar.
66

Ancaq Bethovenn musqlerndek gzl meqam he de onun fa
texnkasna getrdy yenlklerden baret deyl. Ham onun
musqsnde br nqlab ehval-ruhyyes grrd. Bu, heqqeten
nqlab d. Meselen, sz Haydnn, Motsartn, mumyyetle, o
dvrn he br bestekarnn musqlernde bu cr ehtras,
emosya ve nqlablk duya blmezsnz. Bethovenn, yalnz
Bethovenn musqsdr k, bu musqden XV-XX esrlern saray
qoxusunu duya blmezsnz; bu musqde zndq eyanlarn
kefne, ey-retne azacq da olsa are yoxdur. Bethovenn
musqs onun mellmler n mehz buna gre baadlen
deyld. Btn Vyanann qulaqlarnda dah Motsartn en, oynaq,
problemsz, hetta mnorlarda bele qaygsz musqsnn dad"
qalmd. Bethoven se eksne, dvrnde ba veren syas
hadselerle aheng tekl eden musqler yaradrd. Bu menada
qehremanmz yaadg cemyyetn mahyyetn notlara
kren, nsanlarn nqlab hsslern, yenlk duygularn
musqye evren dlmanc hesab elemek olar. He uzaga
getmeyb, ele brce Eqmont" uvertrasn dnleyn... Bu
musqde heyatn agrlg nsann facesne, nsann faces onun
erdemlyne, erdemlk se he vaxt ram olmayacaq mbarzlye
qarb. Heqqeten mhteem br eserdr! Bunlarn hamsn se
o, qesden, ele-bele, qaydalar pozmaq namne elemrd. Onun
heyatnn, dncesnn, dnyagrnn, xarakternn,
yaamnn mahyyet de beleyd. Hem de unutmayaq k,
Bethoven musqyle yana felsefen, mentq, edebyyat, latn,
yunan dllern de yrenmd. Onun eserlerndek felsef
dernlyn br srr de buradadr...
Demel, Haydnn Sz znz qaranlq nsansnz;
musqnn slubu se heme onun zdr k, var... fkrnde,
elbette, byk heqqet var...
Bethoven zahr grkemne ele de fkr vermeyb. Ona gre
de dvrnn zadeganlarndan, saray adamlarndan,
senetkarlarndan keskn eklde selrd: san daramaz,
selqel geynmezd. Bu qeyr-ad"lyn stne bestekarn sert ve
keskn xaraktern, terslk derecesne gedb xan etrazlarn da
elave etsek, Ldvq narahat ve adamayovumaz adlandrmaq
olar. Deyrler, br defe fa zaman dnleyclerden brnn hanssa
67

xanmla dandgn gren bestekar fasn yarmq keserek:
Men bele donuzlar n fa elemek stemrem", - deyr ve ne
qeder yola getrmek steseler de, salonu terk edr. Bethoven
onun musqsnn byk perestkar olan knyaz Lxnovsknn
qonaqlar qarsnda x xahne emel elemr ve knyazn
srarlarn zne tehqr hesab eleyerek Vyanaya qaydb ona bu
mezmunda mektub gnderr: Knyaz, men bu gn men
oldugumn zme borcluyam! Knyazlar heme olub ve
bundan sonra mnlerle olacaq. Bethoven se tekdr ve br de he
zaman olmayacaq!"
Bu cr sert ve ters emellerne baxmayaraq, Ldvq heme
yax dost, etbarl nsan olub. z bu barede yazr: Menm br
tke reym varsa, he br dostum gerek ehtyac nde
yaamasn. Qoy cbm bo olsun ve dostum menden kmek
stesn. Hemn andaca masa arxasna oturaram, nese yazaram
ve dostuma ddy durumdan xmaqda kmek ederem".
Bethovenn xarakternn daha br cehet artq az qala
efsaneye evrlm Gete le ba veren olaydr. 1812-c lde
zemanenn k dahs - Gete le Bethoven grrler. Onlar
parkda brge gezende eyanlar le brge Avstrya kralasyla
rastlarlar. Qoca Gete tez kenara eklr, lyapasn xarr ve
kralaya tezm edr. Delsov Ldvq se ban dk tutaraq el le
ynglce lyapasna toxunmaqla ehtramn bldrb saray
eyanlarnn ktlesn yararaq keb gedr. Sonra arxada qalan
Geten gzleyen Bethoven ona deyr: Men Sz gzledm, nk
Sze byk hrmet ve ehtramm var. Ancaq bu cenablara
hedden artq ehtram gsterdnz..."
Dnya tarxnde onun bana gelen facen, yeqn k, he km
yaamayb. Br bestekarn bedennn hanssa orqan zedelene,
gz tutula bler ve bunlarn he br onu musqden ayr salmaz.
Ancaq bestekarn reynden, beynnden, ruhundan szlb
gelen musqsn ede blmemes heqqeten byk derddr.
Bethovenn faces bele face d. O, 1796-c lden balayaraq
etme qablyyetn sretle trmeye balayr. Bu xestelk hele
cavanlgndan vard. Belke de bunun sebeb bestekarn musq
bestelemeye balamazdan evvel heme ban buzlu su olan
qabn ne basb slatmas olub. Ne se, ya zelzeleden, ya
68

velveleden, onda daxl qulaqcgn soyuqlamas ba verr ve
qulaqlar get-gede daha az etmeye balayr. Onsuz da
adamayovumaz olan, cemyyet arasnda tez-tez grnmey
sevmeyen bestekar bundan sonra br az da yalqz heyat
srmeye balayr. Belke de o vaxt onu sevg xlas eleye blerd.
Ancaq sevdy qadnlarn he br le onun bext getrmemd.
Tan oldugu, del km sevdy qadnlar onun dahlyne
vurulsalar da, xarakterndek sertlkden ve klkden,
zddyyetden qorxurdular. nd de onu bu lenete gelm karlq
gzleyrd. Daha z btn grlerden mtna edr, vaxtnn
byk hssesn drd dvar arasnda, not defternn, panonun
qarsnda kerrd. Ancaq he kes blmrd k, dnyann mn cr
sesn etmekden mehrum olan Ldvq van Bethoven bu sesler
etmeye-etmeye yaradclgnn ah eserlern yaratmaqda
davam edr. Bu dvrde o, Fdelo" operas zernde leyr,
fortepano n br nee sonet yazr. Ve nehayet, tekce
dvrnn deyl, btn esrlern ah esern yaradr. 9-cu
smfonya" yazlr...
Bethoven bu eserle de smfonya yaradclgna yenlk
getrerek sevml ar llern mehur Sevnc odas" stnde
esere xor elave eleyr. Dostlarnn kmey le 9-cu smfonya" lk
defe 1824-c l may aynn 7-de Vyana saknler qarsnda fa
olunur. Osere drjorlugu Umlauf edr. Bethoven se rampann
arxasndan he ne etmeden, yalnz hssyyatna ve daxl
musq duyumuna esasen her hsseden sonra orkestre temple
bagl gsterlern verrm. ahdler yazrlar k, bu neheng eser
baa atanda zaldaklar komanda verlbm km ayaga
qalxaraq bestekar alqlamaga balayrlar. Ancaq o, he ne
etmr, arxas zala, z orkestre teref dayanmaqda davam
edrm. Vezyyet bele gren orkestrn Unqer adl genc mgenn
qz bestekarn elnden tutaraq zn zala dogru evrr.
Bethoven yalnz bundan sonra her eyn ugurla baa atdgn
anlayr. Ovasya o qeder uzun ekr k, axrda polsler e
qarmal olurlar. Ax bele uzun-uzad alqlar yalnz mperator
n ola blerd.
... Bu olaydan l sonra - 1827-c l mart aynn 26-da Ldvq
van Bethoven vefat edr. Ad beeryyetn qzl nsanlar srasna
69

yazlm br dahn vefat elem qardann oglunun derd yxr.
Masrler onun xestely barede xeberler laqeyd qarlasalar
da, bestekarn lm le btn Vyana ayaga qalxr. Mnlerle
nsan musqnn meglubedlmez mperatorunu son menzle yola
salmaq n kelere xr. Hemn gn hetta al mektebler bele
baglanr... Ancaq...
... Ancaq maraqldr, 9-cu smfonya" onun lmnden sonra
nvbet defe fa olunanda daha evvelk km maraq dogurmur.
Deyrler, teklatlar hetta zal doldurmaqda bele etnlk
ekrmler. Budur, dnya durduqca yaayacaq bu smfonya da
z dvrnde baa dlmeyb. Mellf Ldvq van Bethoven
km...
70

O
ger onun haqqnda nelerse hele yazlmaybsa, bu, tekce
serkerdenn mrekkeb ve etn heyat yolu ve ya mrn
qehremanlq sehfeler le bagl deyl, bzm nezermzce,
Kutuzovlar km mehur br nesln mene meselesnn dzgn hell
de evvelde qeyd etdymz hemn cehetlerden az ehemyyet kesb
etmr.
Onun ulu babasnn almanlarn nden xaraq Aleksandr
Nevsknn yannda xdmete grmesnden danlr. Bu alman esll"
meseles hretl alelern o zaman z soylarna eref-an artrmaq
meqsedle qoduqlar uydurmalar d, bele nagllara tez-tez tesadf
edlrd. nk trk esln etraf etmek, br nv, cnayet ve onun
xecaletn boynuna ekmek qeder heqaretl d.
Bu qsse"ye nansaq, hemn almanlarn nden qopub gelen
hemn namuslu knn ad Qavrla d. Sonralar hemn Qavrlann
ktces Kutuz" leqeb dayacaqd. Bu leqebden Kutuzovlar nesl
balayr. Hetta Kutuzovlarn qz sonuncu Kazan ar Smeon
Bekbulatovn xanm d (Smeon Bekbulatov xrstanlg qebul
etm xan neslndendr). Sonra Kutuzovlardan qardalardan brnn
leqeb le (Qolene) Qolenev-Kutuzov deye br qol da ayrlr.
Trk dllernde quduz - qudurmu, quduz deym, delsov,
qzgn adam" menasn dayr. Kutuzovun atas da herb d, hele
Pyotrun vaxtnda herb xdmete balam, general rtbesnde
stefaya xmd. O qeder agll k d k, xalq arasnda Agll
71

ktab" leqeb qazanmd.
General Kutuzovdan z ogluna rsen elme heves, tehsle
maraq, zehmete sevg hssler kemd. Ogul Kutuzov oxumaga,
yrenmeye, her ey dernden blmeye can artrd. Genc Mxal
Kutuzovu artq artllerya mhends mekteblernde hem de en
xarakterne gre sevrdler. Lakn onda aglla beraber tezfehmllk,
ehtyatllq ve demek lazmdr k, hylegerlk de sezlrd. Genclkde
- yrendy xarc dller arasnda trk dl de vard. Bu fendgrlk
btn yrlerde helledc meqamda onun dadna atrd. Borodno
dynde gece ken qab aradan xarken de ehtyatllg,
hylegerly elnden tutmudu. Flde Herb urada qarda oglu
mrekkeb erat nezerde tutaraq ondan: Ne edeceksnz?" deye
soruduqda Dy olmayacaq, o brne baxarq", - deye tek gz
le menal-menal gz vuranda da hemn hylegerly ne
yaramd.
Kutuzov haqqnda adeten bele dnrler k, o, brbaa rehber
mvqeye qalxm, ordunu o saat qelebeden-qelebeye aparmdr.
Oslnde bu hret namne mrn 40 l seferlerde - mharbelerde
kemd.
Ordu komandanlgna gelen yol cebhelerden kerd. 1770-c
lden se onun Trk cebhelernden keen yolu balayr. General
Rumyantsevn ordusunda Dunay kampanyasnda trak edr.
Kutuzov Dnestr, Prut ve Dunay arasndak byk erazlern ruslara
kemesnn ahd olur. lk dy qelebesn dadr. Bu ezel trk
torpaqlar ugrunda Pyotr ox sey gstermd, nd onun
lmnden 40 l kedkden sonra hemn yerler Rus mperyasna
daxl edlmekde d. Bu qelebeye gre Rumyantsev 39 yanda
feldmaral rtbesne layq grlr. Genc Kutuzov n se bu
qelebe herb senet mekteb rolunu oynayr. Ba qerargah zabt
km o, rus qounlarnn da, eleyhdarlarnn qoununun da hereket
barede mkemmel melumatlara malk olur, mrekkeb
emelyyatlardan ba xarr.
Kutuzov gzn kor eden yaran se (o, buna gre ekln
heme yandan ekdrrd) 1774-c lde Krmda Aluta
dylernde almd. lk malcesn alan km xarce - Sularda
malceye gnderlr. Yekaterna: Kutuzovu qorumaq lazmdr.
O menm byk generalm olacaqdr", -deye uzaqgrenlk
gsterm ve Kutuzovun qedrn blmd.
72

Artq Kutuzov Suvorovun qoununda dy komandr d.
Kutuzov agl ve byk taktka teleb eden dplomatk de dy
taprg km cddyyetle yerne yetrrd. Arvadna yazdg
mektublarda (arvadnn qzlq famlyas Bbkova d) yen oxudugu
ktablardan danr, ondan da bunu teleb edb gzleyrd; paytaxtn
meden ve elm alemnden aldg xeberler acgzlkle dnleyrd.
Allah ona be qz vlad pay vermd. Qzlarndan br - agll Lza
Puknle dostluq edrd.
Alnmaz trk qalas hretn dayan smayln taley hell
olunanda Potyomkn Suvorova: mdm br Allaha ve senn
gdlynedr", - deye yazrd. Suvorov qala stne gelerken
qounda ehtyat nerdvanlar ve kendrler, dern mdafe
xendeklern dolduran uvallar gtrmekle yana ona berk lazm
olan adam - Kutuzovu da yanna alb qala altna getrmd.
Suvorov zabtlere dyqabag taprqlar gnderb her kesn
vezfesn zne anlatdqda derhal znemexsus lakonk terzde:
Bu, Kutuzova ad deyl, o z her ey blr", - deyrd. smayl
qalasna hcumda Kutuzov mesul yerde durmudu. Ona altnc
cnaha komandrlk etmek taprlmd. tk ox d, qan su yerne
axrd. Hetta kazaklarn bele gz qorxmudu, ger eklmek lazm
d. Amma bunu Suvorova he km cret edb atdra blmezd.
Yalnz Kutuzov, qan tkmekde, qrgnda Suvorovdan he de az
hnerl olmayan Kutuzov rek edb Suvorova: Gc btr, mene
esger vern", - deye bld. Blrd k, bele gc yoxdur, meydanda
ller qalmdr. Suvorov: Rusyaya artq smayln alnmas ve
Kutuzovun ona komendant teyn olunmas haqqnda raport yola
salnmdr", - deye qelebe yolunda slahla beraber letdy nad
ve readet e sald. nd son hcuma balamaq olard, lazm olan
sevyyede ruh yksekly temn olunmudu.
Heqqeten qalada qrgna lk balayan da Kutuzovun kazaklar
ve yeger alaylar oldu.
Dyn sonunda zne gelen km arvadna yazrd: Daha
mrmde bele dy grmerem. Bamda tklerm bmbz durub.
Yanmda km vard helak olub. Dergede km soruuram, ya
lb, ya da can stndedr. reym qanla dolub, gzlermden ya
szlr. Btn gecen tek dm. Hem de o qeder var k, he
yarallar hele yerledre blmemem. eher de qaydaya salmaq
lazmdr. Ele trklern on be mnden artq meyt qalb. Korpusu da
cem ede blmrem, sag qalan zabtmz, demek olar k, yoxdur".
73

Kutuzov semm dostuna (arvadna) yazdg ele semm
mektubunda ruslardan lenler demrse de, onlarn say trklerden
kqat artq olmal d. Odur k, bu cefengyat qelebe he kme lazm
deyld. Paytaxtda hetta eyanlar bele Suvorovun qana
herslynden nfret edb yrnmdler. Yara deymeyen ale
qalmamd. Aylar bele ker, nenk trklern, he ruslarn meytn
ygdrb qurtara blmrdler. Suvorov Peterburqdan Kutuzovun
teltf olunmasn xah etd. Qelebeden derhal sonra Kutuzov
general rtbesne layq grld. Bu zaman Kutuzovun 45 ya var
d. smayl qalasnn alndg erefede taleden zerbe almd:
yegane oglu ox genc ken ekden lmd. Mektublardan
grndy km, qanla dolu aq qebre evrlen trk qalas
smayln derd km, onun da br nsan km z derd var d. Megrur
trk qalas smayl alndsa (bu qalann ad onun qehreman
komendant gd kaptan smayln (XV esr) adndandr), ruslarn
hele Dunay seferler, Man, Babadag ve sak dyler, Qara
denz ugrunda mharbeler relde d. Lakn helelk de ugurlar
byk d: Yass slhnde (1791) qazanlan nalyyetler
netcesnde Qara denze yol almd. Mharbe ve dylern
erat mkan verrd k, dmenn gznn ne baxasan, qlnclar
toqquanda kkreyen sneler, qanl gzler z qlnc km leyrd.
Bezen bu sava meydan pehlevan meydanna dnrd. Defelerle
trkle zleen Kutuzov da onlara heyretn gzlede blmrd;
dmenden tehsnler almaq her orduya nesb olmur. Kutuzov
trkler Dunay boyundak Slstrya qalasnda mhasrede
saxlarken arvadna 1811-c l 10 oktyabr tarxl mektubunda
yazrd: , ,
, , ". (Sekkz
gn mhasrede qalan trkler artq at et yeyr, reksz ve
duzsuzdurlar, amma teslm olmurlar).
Qz E.M.Kutuzovaya (Tzenhauzene) - Puknn dostuna 1811-
c l 13 dekabr tarxnde Buxarestden yazrd: ,
,
...
- 25 . ,
" (Herb emelyyatm
btdkden sonra onun baresnde neler sylenlecek - blmrem,
amma zm ondan ox memnunam. Osrler arasnda yrm be
74

yal apanoglu adl boncuqlu br paa var. Bu oglan o qeder
qeeng ve yaraqldr k, belke de btn Peterburq qadnlarnn
agln bandan ala bler).
...Napoleon Moskvaya hcum edende se serkerde Kutuzov
artq yalanmd. Qoca qartal Borodno lnden ruslarn vahme
nde qadgn grrd. Odur k, her ey trlmem, yen ordu
mehv olmam derhal ger eklmeyn vacb oldugunu baa dd.
8 sentyabr sbh ag franszlar qar teref - cebhen bo
grdler. Kutuzovun Rastopn (Moskvann general-qubernatoru)
ve general Bennqsen km eleyhdarlar ona glb ele salrdlar:
Qoca franszlardan qorxur... Qoca se sebr ve tecrbesn e
salmd: dzm ve fende gvenrd. Bu byk sebr nde rahatlq
ve mdrklyn elden vermrd. Qarl q gnlernde helelk dnce
oturan" rus dergelernde mumdmen elan olunmu
Napoleonu zarafat ve hedyan menbey edb glrdler. Xalq
folkloru yaranmaqda d. Br defe br zabt Napoleonu dolayb
gldkde Kutuzov onu saxlayb: Cavan oglan, km sene caze
verb k, dah serkerde haqqnda bele danasan?" - deye onu
mezemmet etmd. Qoca serkerde taleyn, qsmetn yazsna
nanmal d. Enen qalxmal, qalxan enmel d. Nece? Ne zaman?..
Rusya facev gnler yaayrd. ar Peterburqdan her eyn -
arxvn, hetta Pyotrun Senat meydannda olan atl heykelnn de
evakuasya edlmes barede serencam vermd.
Bele halda gnah yxmaga br gnahsz boyun axtarrdlar. Her
khne tarxeler elb aradrlrd. Peterburqa - axnama nde
abalayan paytaxta Fldek Herb urann protokolunu da teleb
edrdler. Lakn ar qoca esger ba komandanlqdan xarmaga
cret etmrd. Masrler, daha dogrusu, o gnn ahdler Kutuzov
haqqnda deyrdler k, onun br hereketsz gn mn qelebeye
deyer!"
Qoca esgernse z susurdu, onun zarafatla br vaxt dedy
Serkerdenn ban qoydugu yastq da onun fkrlern
blmemeldr" szlern xatrlayb bu susmagn qzl oldugunu derk
edrdler. Amma z berk fkr ekrd... Ve sonra gelen lmn
sebeb de bu gzel" fkr oldu.
O blrdm k, nam ve sevgyle yana Napoleona qelebe alan
rus axtas da olacaqd?! nd bu axta ox yernde ve vaxtnda
zhur etmd. Kutuzova xalq kmek edrd. Qaan dmen qovub
haqlayan xalq nd-nd crete gelen qounu da qabaqlayrd. Yaln
75

elle bele nd yxlan dmen dyrd.
Xalq yaba gtrb, pas tutmu deryazn tleyb, axn-axn
axb dmen qabagn kesrd, ayn buzunu sndrb elne keen
fransz buz deynden suya salb bogurdu.
axta qlnc km kesr, qezebden qudurmu xalq yatmal
oldugu uzun aylarn q yuxusu"ndan slknb heyasz dmen
ayag tutduqca, qlnc kesnce qovmaq steyrd. Bu dmen ona
gre heyasz d k, keen yzlly badan-baa uzaq yad
torpaqlarda keren stla eden, alan-ben rusun z vetenne
ayaq qoymudu.
...Nehayet, Kutuzov dncelerden ban qaldrr, vaxtn
atdgn anlayr. Fransz elsnden mharbenn qurtarmas
barede Napoleonun devetn etnaszlqla dnleyb: Nece yen
mharben qurtaraq? O nd balayr" cavab serkerdenn
qelebeye namnn, balcas, bu de zne, z qelebesne
namnn lmedyn, yaadgn gsterd.
Heqqeten getdy qelebe yolunda ld. lm onu Almanyada
yaxalad, yataqda yox, esgertek seferde ld. Trklerle savaa
hesr olunmu br trk mr sona yetd.
76

T
arxde tek gzl, tek qollu admral km mehur d
Nelson. Atas, mumyyetle onlarn btn qohum-
qardalar klse xadmler d. Ona gre bele aleden
denz xmas gzlenlmez oldu. Lakn bu de, szsz, gem
kaptan olan daysnn mhm rolu vard. Onun balaca
Horatsoya 7 yanda ken trdy anasnn denz olan ulu
babalarnn maceralar haqqnda shbetler de unudulmaz tesr
baglamd. Buna gre 12 ya olanda Horatso days
Sanqlnqn kaptan oldugu Trayemfom" kek gemsnde
qulluga grd. Lakn days onu Hndstana geden tcaret
gemsne dzeltd. k l eken bu seferden qaydan 15 yal
Nelson artq mahr denz d.
1773-c lde o, mal qtbne ekspedsyaya geden herb
gemlern brnde sefer etd. Bu seferden sonra Nelson 18 aylq
ran krfezne ve Hndstana yola dd. Hemn sefer zaman
o, veten n qehreman olacagna and d. Qaytdqdan
sonra Nelson daysnn kmey le 64 dymel Uorester"
herb gemsnde drdnc leytenant km qulluga balad. Ele
hemn lde o, mtahan verb leytenant rtbes ald.
Nelsonun dvrnde ngls herb gemler br nee dereceye
blnrd. Brnc derece 100 toplu 2.000-2.600 tonluq su
tutumu ve 850-950 nefer heyet olan gemler byk
77

mharbelerde trak edrd. Ele hemn llerde de ngls
gemler yen tpl daha gcl toplarla slahland. Bu toplarn
lleler evvelklerden qsa, dagdc zerbeler se qat-qat artq
d.
Drdnc derecel gemler freqat adlanrd ve Nelson onlar
donanmann gz" hesab edrd. Bu gemler ox evk olub
kefyyatla megul olur ve eskadra komandrler arasnda
elaqe vastes saylrd. Freqatlar donanma admrallarnn
taprqlarn yerne yetrr, eyn zamanda yer gelende dmen
gemler le dye de grrd.
Nelson Lovestov" freqatna teynat alr ve burada kaptan
Ulyam Lokern balg le znn btn qablyyetlern
gsterr. Hemn llerde nglslerle onlarn mal Amerka
mstemlekeler arasnda stqlalyyet mharbes balayr.
Vest-Hnd"de ken genc leytenantn xtyarna eyr yelkenl, k
dor agacl gem - xuna verlr ve o, Qerb denznde adalar
br-brnden ayran saysz krfezlerden keb manevr senetn
btn ncelklerne qeder menmseyr.
Br defe gcl frtna zaman Nelsonun qulluq etdy freqat
Amerkann slahl mlk gems le qarlar ve Nelson bu
etn eratde dmen gemsnn gyertesne keb onun ele
kerlmesne nal olur. Nehayet, 1779-cu lde hele 21 ya
tamam olmayan Nelson Xncnbrk" freqatna kaptan teyn
olunur. O dvrde dmen gemlern tutub ele kermek byk
hner saylr ve admralteys terefnden her cr
heveslendrlrd. Her ele kerlen qenmet n mkafat
verlrd.
1780-c lde zn msteql elan etm Amerka Brlem
tatlar le ngltere arasnda mharbe gedrd. Ovvelce
Fransa, sonra se spanya ve Hollandya da AB-la brlerler.
Bu zaman Yamayka qubernatorunun teklf le Nelson Merkez
Amerkada mhm br emelyyat heyata kerr ve z de agr
xestelenr. Lakn gcl rades sayesnde sagalb 1781-c lde
Albemarl" freqatna kaptan teyn olunur. Bu, ele kerlen
fransz tcaret gems d. Br nee l burada komandanlq
edenden sonra Nelson baqa br freqata - Boreas"a kaptan
teyn olunur. O, 1787-c lde varl dul qadnla evlenr, lakn
78

denz terk etmek stemr.
ngltere-Fransa slh mqavlesnden sonra gemlern oxu
sz dayanr. Nelson ster-stemez denz terk etmel olur. Bu
de onun admralteys rehberler le konflkt de az rol oynamr.
Nehayet, uzun mbahse ve mbarzeden sonra 1793-c lde
o, 64 dymel Aqamemnon" xetl gemye kaptan teyn olunur.
Hemn llerde Fransa nqlab hadseler burulganndan xb
qerbe olsa da, aqressv syaset yertmeye balamd.
Netcede k lke yenden dmene evrlmd.
1793-c lde ngls eskadras fransz gemlerne Tlon
lmanndan xmaq mkan vermemek n Aralq denzne
xd. Burada onlar ox gcl span donanmas le toqqudular.
Ve bu toqqumada Nelson z qeyr-ad herb stedadn br
daha sbut etd.
Ohvalat bele olur: 1797-c l fevraln 14-de admral Con
Cervsn komandas altnda 15 ngls xett gemsnden baret
eskadra Portuqalyann San-Vsent bogaz yannda 18 ve 8
span gemsnden baret k eskadra le rastlar. ngls
admral kk deste gelmem spanlarn byk destesne
hcum edb onu mehv etmek qerarna gelr. Br nee
manevrden sonra Cervs z gemlerne dnb dmen
gemlern teqb etmek emr verr. ngls gemler br-brnn
dalnca dzlb spanlarn aryerqardna dogru relleyr.
Nelsonun gems arxadan nc olur. Nelson grr k, bu cr
taktka eskadran mehve aparr. Buna gre emr gzlemeden
rel xb reqbn qabaq gemlernn yolunu kesr. Nelsonun o
dvrn en byk herb gems olan 74 dymel gems
spanlarn 30 dymel Santssma Trndad"na hcum edr.
Bu, aq-akar admraln emrnn pozulmas demek d. Lakn
agll Cervs Nelsonun dz hereket etdyn baa dr ve o,
kaptan Kollnqvuda Nelsona kmek etmey emr edr.
Belelkle, nglsler dmenn drd xett gemsn ele
kerrler. Qalanlar qar. Nelson z k dmen gemsn
admralla beraber ekb aparr. Ve o vaxtdan bu cr manevr
Nelson korpusu" adlanr. Bu qelebeden sonra Cervs qraf
derecesn, Nelson se kontr-admral rtbesn ve zadegan
dereces alr.
79

Horatso Nelsonun qelebelernn say-hesab yoxdur.
Hesablamalara gre, bu meglubedlmez admral mr uzunu
250-dek dyde qelebe alb ve onlarn zrves Trafalqar
dydr. Hemn tarx dyde Nelson fransz-span
brlem donanmasn, demek olar k, darmadagn etmd.
Hemn dyn tesvr beledr: 1805-c lde franszlar
spanlarla brleb Brtanya adalarna grmek plan
hazrlayrlar. Tekce franszlar bunun n bykl-kkl 2500
gem hazrlayrlar. Bu xeber eden btn Brtanya heyecana
dr. Napoleonun Avropadak qelebeler, onun talyan br
zerbe le feth etmes onsuz da hamn sarstmd. Franszlar
ngltereye desant xarmaq n 120 mn seme esger
hazrlamdlar. Nelson hele evvelk dylernde br gzn
ve qolunu trmd. Buna baxmayaraq, ngltere hkumet onu
Byk Brtanya Herb Denz Qvvelernn ba komandan
tesdq etd. 1805-c l sentyabrn 13-de Nelson Marton lmann
terk edb Portsmuta - onu gzleyen flaqman gems
Vktorya"ya gelb ele hemn gn gyerteye qalxr.
Fransa-spanya gemlernn say ngls gemlernden ox
d. Lakn Nelson blrd k, ngls zabt ve denzler
franszlardan, xsusle spanlardan qat-qat tecrbel ve
dzmldrler. Dy plann Nelson oktyabrn 21-de
Vktorya"nn gyertesnde hazrlad.
Admral Kollnqvud knc flaqman gems le dmen
gemler arasna grb onu paralamal, sonra se Nelsonun
destes dye grb onun taleyn hell etmel d. Nelsonun 27,
mttefqlern se 38 gems dye xmd. Toplarn saynda
da mttefqler relde dler. Donanmalar Cebelltarq
yanndak Trafalqar burnunda z-ze geldler. Franszlar
gemlern aypara eklnde dzmdler. nglsler Kollnqvudu
rel verb agr-agr onun ardnca relledler. Dy balananda
onlar plan deydler ve Nelsonla Kollnqvud elbr eklde
franszlarn merkezne dogru hcuma kedler.
Nelson admral geymnde, snesnde parldayan ordenler
Vktorya"nn gyertesnde d. Ona yern, ya da planlarn
deymey teklf etdlerse de, raz olmad. Dy baland.
Kollnqvud rel getd. Dmenler Vktorya"n grb atee
80

tutdular. ngls gemler reqblern cergelern pozdu. Fransz
topularnn atelernden Vktorya"nn gyertesndek btn
matros ve zabtler helak oldu. Yalnz kaptan Hard le Nelson
sag qaldlar.
ngls gemler daha serrast ate ard ve dmen
gemlernn tks daha ox d. Hard br de dnb baxanda
dehet nde Nelsonun yxldgn grd. Admral Nelson ona
atan Hardye ded: Onlar, nehayet k, menm axrma
xdlar". Saat 2-de fransz flaqman bayragn endrd ve ba
komandan Vlnov esr alnd. Nelsonu tebrk edb xeber verdler
k, 15 dmen gems ele kerlb. Belelkle, Nelson 250-c
qelebesn grb sonra gzlern yumdu. Bu, dnya herb
tarxnde en byk qelebelerden br d. Dyde 6 mn reqb
ve 3 mn ngls denzs helak oldu. Yalnz 11 dmen gems
ger qayda bld.
81

,
,

-

B
ayronun heyatn aradranda rslk amln nezere almamaq
olmur. nk Bayronun yaxn qohumlarn abrl adam
adlandrmaq olmazd. Onun atas Con Bayron brnc defe
boanm qadnla evlenb Fransaya qamd. Brnc arvad vefat
eleyb ona Avqusta adl br qz qoyub getmd. knc defe se pula
gre evlenmd. Btn borclarn qaytarandan ve qadnn cehzn
xercleyb qurtarandan sonra o, arvadn uaqla brlkde atb
getmd.
Bayronun anas pe-sapayatmaz br qadn d. Atasnn ems
se tamam km malkanede ele pozgun heyat yaayrd k, onu
yrenc lord Bayron" adlandrrdlar. Hemn bu malkane sonradan
Corc Bayrona mras qalr. Bayronun babasn Tufanl Cek"
adlandrrdlar.
Corc dogulanda atas btn vesat xercleyb qurtarmd.
Xanm Bayron Ebendnde meskunlad ve axsaq oglunu" exs
mektebe verd. Bayronun uaqlq hoqqalarndan ox danrlar.
Ona dayelk eden Qrey baclar deyrd k, nevazle bu uaqla ne
stesen, elemek olar. Amma anas znden xan km elne keen
ogluna tolazlayrd. Anasnn qezebne adeten stehzayla cavab
vererd. Oseb vaxtlarnda anas kestlyn onun bana qaxrd.
Corcun br ayag kest d. 1 ya olanda yxlm, malces sehv
aparldgndan kest qalmd. Atas lende Corcun 3 ya vard.
82

O, haradasa Fransa tereflerde b menlyn trm eklde
dnyasn deymd. Yalan adla yaayan Veh Cekn" o
vaxtlar 36 ya vard. Bu ya Bayronlar ales n qezav-qeder
ya saylr.
Kembrcde oxuyarken Bayron elm blklern artrmasa da,
zmek, at apmaq, mek, boks, kart oynamaq km senetlerde
ad xarmd. Ona gre de heme pula ehtyac vard ve dam
borc ndeyd. Ba aylanda er yazrd. Bu erler q z
gren km mellfnn taleyn artq hell elem oldu. Onlar tenqd
atene tutan yaz metbuatda br lden sonra xmasayd, yeqn
k, Bayron onu oxuyub snar ve he vaxt yazmazd. Tenqd
yaylanda o, artq 214 sehfelk roman, 380 erlk poema, 660
setrlk mxtelf kk erlern mellfyd. Tenqd Bayronu, elbette
k, meyus eled. Yence xm satrk erler se tenqde cavab
km ortaya geld ve o qeder ugur getrd k, arn menly ve
snm rey zne geld.
Onun boqrafyas adalarda yaayan ve gz heme uzaqlarda
olan cavann heyatna benzeyr: heme uzaq denzler ox cazbel
grnr. Bayron ox dkn vezyyetdeyd ve spanya, Albanya,
Yunanstan, Trkye ve Kk Asyan gezenden sonra daha da
dknlemd. Nedense ham dnrd k, Bayron bu arada
yaranm esernn qehreman ayld-Harold km sebatsz heyat
yaayr, hetta heremxana da saxlayr. Onun heremxana
saxlamaga mkan yoxdu. Lordlar Palatasnda lm cezas
keslm toxucular mdafe ntqnden k gn sonra se ayld-
Haroldun yen k negmes ner olunan gn 14 mn nsxe le satlb
qurtard. Osern edebsz tonu he km narahat elemed. Bu reqem
onu en mehur yazarlar srasna qatd. Bu qehremann nye bele
ugur qazanmasn o z de anlamrd: Br gn men gzlerm ab
zm mehur grdm". O, cavan, adl-sanl ve namd d.
mdszlynn sebeb se melum deyld.
Bayron kestlynden dogan utancaqlgn aradan qaldrmaq
n qeyr-ad gzelly barede etrafda mf yaratmd. Romantk
solgun derye olan deb Bayrondan balayr. Ne qeder qadn keb
onun kk, amma telatml heyatndan, - demek etnd. O,
Lesbya ve Karolnaya, Elzaya, Annaya, Maron, Mer, Harret ve
Cessye erler hesr eleyb. Btn erlernde o, ehtrasl ve
kederldr: Mence, sevg absurd br eydr. Romantzm ve snlkle
83

suvarlm komplmentler jarqonudur. Oger menm 15 meuqem
olsayd, k hefte kem men onlarn brn de xatrlamazdm".
Onlar atabr bac ve qarda d. Veh Cek" km ad xarm
atalar knc evllynde qz nenesnn terbyesne vermd. Nene
se stemrd k, Avqusta ata terefn qohumlaryla grsn. Ona
gre de Avqusta balaca Bayron"dan xeber tutmamd. Nene
vefat edenden sonra onlar grdler ve br-brn o deqqe
beyendler. Avqustann 17 ya olanda Corc ondan 4 ya kk olsa
da, zn bacsnn qeyyumu km aparrd. Onlar grende
Avqusta artq nanl d.
Avqustann mektublar ugursuz nkahndan dandqca daha
uzun olurdu. Onun artq 27 ya vard. Kmeyne yalnz qarda
gele blerd. Avqusta Londona gelen km Bayron anlayr k,
qabaqlar qadnlardan he km bu qeder onun xouna gelmeyb.
Bayronsayag profl, sade czgler ona o qeder ezz ve sevml d
k... zne vurgun, personasnn esr olan Bayron bu qadnda z
eksn grd, z portretn tapd. Her ks adamlar arasnda qapal
olmalarna regmen, klkde serbest olur, her eyden dana
blrdler. Avqustann poezyadan ba xmasa ve ntellektual
olmasa da, bu, qetyyen manelk yaratmrd. Bayron ox byk
gnah qarsnda oldugunu blrd. Saray xanm ttulu Avqustaya
mkan verrd k, Sent-Ceyms saraynda yaayb stedy adam
qebul ede blsn...
Avqusta payzda eve qaydanda artq hamle d. 3 uaq anas,
ern hele de seven qadn vezyyetn tam anlayrd. Amma o blrd
k, balaca Bayron"un her br ltaqlgnn qarsnda aczdr. Oger
Bayron dln dnc saxlaya blseyd, adam arasnda kbal
eyhamlarla bac-qarda sevgsnden danmasayd, ola bler k,
bundan ham xeber tutmazd. Amma yene de Korsar"n 30 mnlk
traj br gne satlrd. Mellf ttham eleyenler de onun eserlern
oxuyurdular.
Avqustann uag dogulandan sonra onlarn mnasbet artq
srr deyld. Qzn adn Medera qoydular. ar de anlad k, o, ya
lkeden getmel, ya da evlenmeldr k, shbetlere son qoyulsun.
Avqusta qardan her mektubda evlenmeye svq eleyrd.
Cavabnda Bayron: Men yalnz pul celb eleyr. Qadna gelnce, o,
ne qeder yal olsa, br o qeder yax olar. Onda cennete daha tez
der..." - deyrd.
84

Bayron semn Anabella Mlbank adl xanmda saxlayr. Onlar
evlenende Geteden sonra Avropann en mehur arnn 27 ya
vard. Londonda evllk heyatna qedem qoyan km arvadnn 10
mn frank cehz, elece de znn 8 mn frank pulu sank gye
sovruldu.
Bayron ktablarn satmaga mecbur d. Onlarn vardatn 8 defe
syahya almdlar k, herraca qoysunlar. Bolluq nde yaam
led Bayron buna dze blmezd. stelk, Bayronun teatr
komtesnde aktrsa, mgenn ve reqqaselerle romanlarnn aras
keslmrd. Kredtorlarn tekdyle malkanesn satmaga mecbur
olan Bayronun borcu 30 mne atsa da, malkanen alan taplmrd.
Ona gre de Bayron qezebn, hrsn teatrlarda ve k badelernde
yatrmaga alrd.
Bacs Avqusta le elaqesne eyhamlar ve del km hereketler
Bayronun havalanmas barede dncelere yer ayrrd. Onlar
evlenende led Bayron bac-qardan mnasbetnden xebersz d.
Sonradan ernn homoseksual mnasbetler haqda ayeler de
tesdqlend. Bac-qarda br yerde olanda ele bl Anabellann
otaqda oldugunu unudurdular. Mederan se Bayron hamnn
yannda qz adlandrrd. Hetta deyrler k, Bayronun arvadyla
cns mnasbetler yox derecesndeyd. Geceler o grb aylr,
arvad qoluna toxunan km Mene el vurma" qqrb qard.
Bayron mr boyu dnrd k, he km qadnn nece yemek
yedyn grmemeldr. Ona gre de arvadyla onlar ayrlqda
yemek yeyrdler.
Evlendkler ln sonunda Bayronun qz doguldu ve adn Ada
qoydular. Az sonra led Bayron qzn da gtrb atasgle kd.
Arabr Ozzm Dk" xtabl nce mracetlerle dolu mektublar yazsa
da, deyesen, ger qaytmayacagna sz vermd. Bayronlarn
boanma sebeb gzl qalb. Amma melumdur k, led Bayron hekm
Lenqtonun qebulunda olub, ona ele faktlar deyb k, bundan
sonra boanma eleyhne olan hekm qet eklde deyb k, onlar
mtleq boanmaldr. Sadece, xasyyetler tutmad" versyasyla
oxucular razlamaq stemrd. Led Bayronun sebebler
aqlamamas da hamnn dncesnde nese dehetl ve fantastk
br sebeb yaradrd. Boanma sensasyaya evrld. Onu qoca led
Melburn le cns elaqede sulayrdlar, - amma qarnn xahyle.
Deyrdler k, o, arvadn hamlelyn sonuncu aynda zorlayrm.
85

Guya led Oksfordun 13 yal qzn zorlamaga alb ve s.
Avqustann Bayrondan qz - Medera dogulmudu. Bayronu
Lordlar Palatasnda grmek stemr, kede tehqr edrdler.
Bayrona bu lkede artq yer yoxdu.
ngltereden ve ctma qnaqdan ncm ar Nyustd
malkanesnn satlmas barede emr verd. Bu ona rahat madd
etnlkden uzaq ve arzuladg km sakt yaamaga mkan
verecekd. Yene de seyahetler, mxtelf eherler... Sonra sefer
teessratlar kagza kerek qehremanlarnn dlyle canlanrd.
Yaadg exlaqsz heyat terz ona gzel poetk erler yazmaga
mane olmurdu: Don Juan", Mazepa", Franesko de Rmn"...
Qrafnya Qvol le gr yen mehebbet tarxes yaratd ve
Bayronu pozgun heyatdan xlas eled. Terezann 60 yal er
onlarn grne etraz elemrd. Qrafnya Bayronu romantk
hssler elengyle ehate ederek heqq sevgye namn qaytarmaq
n alrd. Bayron se, evvelk km, qadnlarn nvanna tkanl
szler yagdrrd: Qadna gzg ve rnyyat vern ve o, ox raz
qalacaq. zm tanyan beeryyetn o br yarsndan ezyyet
ekmem. Qadna cengavercesne xdmet elemek dnyada en
rezl, hetta qul olmaqdan da beter br asllqdr". Amma qrafnya
Bayronun yaradclgnda br sra gzel ve agll qadn obrazlarnn
yaranmasna sebeb oldu. Bayron Terezan sonuncu mehebbet
sanrd. Tereza lkeden srgn edlb monastra eklmeseyd,
yeqn k, o, nvbet led Bayron olacaqd.
Yunanstanda qyam ba qaldrmasayd, yeqn k, Bayronu
tedrcen unudacaqdlar. nd Bayrona tarxe decek ve zn ox
lazml duya blecek br hereket elemek lazm d. Yunanstana
kmek komtesle danqlar apararaq o, br qeder pul toplad ve
byk hevesle yen sefere hazrlamaga balad. nqlablar
arasnda szler dz gelmedyne gre ele meqam atd k, pul
qtlg mum n dayanmasna getre blerd. Onda Bayron
nglteredek vardatn satb pulu Yunanstan namne xercled.
Trklerle savada can qoymu Bayron yunanlarn her kk
qelebesne sevnr, hetta saglamlgnn qeydne bele tamamle
qalmrd. Perestkarlarna se bele deyrd: Sz men er
yazmamaqda qnayrsnz. Baxn, men bu gn er yazmam: Bu
gn menm 36 yam tamam oldu".
Heme xestehal Bayron qz Adann sehhetnden narahat d.
86

Onun sagalmas barede mektub alandan sonra o, sevncek olub
gezmek sted. Geznt zaman gcl yag yagd ve Bayron berk
soyuqlad. Onun son szler bele d: Bacm menm! vladm
menm! Yazq Yunanstan! Men ona vaxtm, vardatm,
saglamlgm vermem! nd se heyatm verrem!"
Bayronun bedenn yaran ve beynn tedqq eden hekmlern
szlerne gre, bu, ele bl 80 yal qocann orqanlar m.
Vesyyetnamesnde Bayron btn vardatn - 100 mn funt sterlnq
o vaxta gre ox byk mebleg d - bacsna qoyur. k lden sonra
Avqustann br qepy de yoxdu. Deyrler k, Avqusta yanna gelen
her kesden sevml qardann mektublarn oxumag xah edrd.
Amma mektublar ox az d, nk Bayronun mektublarn satb
dolanrm.
87




19
yanda ke olmaq n Bonn Unverstetne grd.
ursuz br syan hss n gemrmeye balamd.
Bonna geldkden sonra tezlkle unverstet genclyne
qouldu, k meye balad, hetta duelde vuruub yaraland da.
Bu vaxt artq Allah lmd". Br qolunu se terpede blmrd...
O, br qolla bele dnyan heyretlendre bld...
***
Onu ham tanyr. Amma haqqnda ox ey blmrk. Brlkde
yrenmeye cehd edek.
15 oktyabr 1844-c lde anadan olan Ntsenn uaqlg
Naumburq ehernde dul anas ve qarm bblernn ehatesnde
ked. Taleler qaralm bu qadnlarn heyat sonralar Ntse
felsefesnn pessmzmne tesr edecekd. 13 yanda oxudugu
mektebde Ntsenn leqeb ox yax oxuduguna gre Ke"
d.
Onun heyatn deyen hadse openhauer Dnya rade ve
tesevvr km" eseryle tanmasdr. Bu zaman her kesn
unutdugu openhauer yence vefat etmd. openhauern
nterpretasyaya aq slubu ve ldrc pessmzm Ntseye
dernden tesr edr.
Ntse yazrd: Burada her setr mtna, vazkeme, ac
88

gereklkle barmaq qqrg d; dnyann, yen heyatn ve
nsan tebetnn qorxunc br mhteemlkle grldy aynaya
baxdm... Burada sehhet ve merez, srgn ve sgnacag,
cennet ve cehennem grdm". Ntse bu szler openhauer
haqqnda yazb.
openhauer oxuyandan sonra Ntsenn nandg br terefe
dursun, nana blecey he ne qalmamd. openhauern
bedbnly ona gc verrd. Tebetne uygun olmasa da, artq z
z qarsnda drst ve ham qarsnda gcl olmaq steyrd.
relye geden yol openhauerden kerd. Helelk Ntsenn z
felsefes haqqnda olan yegane durulmu deyas Gc rades
d.
1867-c lde br llk topu zabt km herbde olan Ntse
Leypsqe qaydr. Leypsq Unverstetndek professor Ntseye
son qrx lde yetdrdy en byk telebes km baxmaga
balamd. Lakn Ntse gn kedkce klassk flologyadan
soyumaga balamd. nk ona gre, flologya heyatn ac ve
tecl cavab teleb eden suallar qarsnda, yumaq desek,
bgane d. Ntseye gre, flologya br axmaq terefnden
dllendrlen felsefe tanrasnn eybecer balas" d.
Amma Ntse ne elemek lazm oldugunu da anlam deyld.
Hetta kmya yrenmek n Parse getmek haqqnda
fkrlemeye de balayr. Lakn qeflden ox gzl eklde mehur
bestekar Rard Vaqnerle tan olur. Vaqner syas dnceler,
nqlab fealyyetne gre 20 l bundan evvel bura srgn
olunmudu. Daha sonra se Vaqner z grlern deydrm
ve srgn qerar legv edlmd.
Qerbedr k, Ntsenn atas yanda olan Vaqner ona
dehetl derecede benzeyrd de. ndyedek he br mehur exs
yaxndan tanmayan Ntseye Vaqner ox byk tesr gsterr.
Tezlkle Vaqnern de openhauern heyran oldugu ortaya xr.
Vaqner se, z nvbesnde, dah olaraq grdy Ntsenn ona
besledy heyranlqdan vecde gelerek z n tkr. Ntse
operalar qeder qerbe ve qeyr-ad olan bu byk bestekardan
ox ey yrenr.
Flologya elmne xsus mnasbetne baxmayaraq, Ntse
89

Bazel Unverstetnn Klassk flologya" kafedrasnda
professorluq teklfn qebul edr. Bu zaman Ntse 24 yandayd
ve bu yada professor olmaq nadr ugur saylrd. 1869-cu ln
aprelnden unverstetde almaga balayan Ntse
flologyadan elave felsefeden de mhazreler oxumaga
balayr. Onun bu llerde beynnde br dnce vard: klassk
flologyan felsefe le brledrerek yaadg svlzasyann zef
nqtelern akarlamaq.
Qsa mddetde Ntse unverstetn ulduzuna evrlr. O
dvrde Avropa ntbahn br dvr olaraq meyyenledren
Burxardla tan olur. O, Bazel professorlar arasnda Ntsenn
ruhuna en yaxn adam d. Byk ehtmalla, Ntsenn heyatnda
sayg duydugu yegane exs de o d.
1870-c ln yulunda Almanya le Fransa arasnda mharbe
balayr. Almanlar n bu sava Napoleonun ntqamn almaq
ve Almanyan Avropann hegemon dvletne evrmek n
frset demek d. Ntse knll olaraq tbb xdmet daxlnde
mharbede yer alr. Mharbe Ntsenn dncelernde cdd
deyklk yaratd. Ntse anlad k, nsann en gcl heyat
nstnkt yaamaq stey, heyatda qalmaq arzusu deyl, tam
tersne, hakmyyet, mharbe, gcl olmaq steydr. Mbarze
zeflern kefdr. nsann heyat nstnkt en gcl olmaq steydr,
heyatda qalmaq stey yox. Sonralar Ntse bu dncen ferd
planda led, lakn bu fkrn mltarst qaynagn he zaman nkar
etmr.
Bsmark franszlar meglub ederken Ntse her gn br az
daha qetyyetle mharbenn dehetn anlayrd. Vorthdak
dy meydan saysz-hesabsz cesedlerle dolu d, havada se
artq rmeye z qoymu cesedlern agr qoxusu hakm d.
Ntse alt yaral esger slh dvrnde heyvan danan
vaqonlarla k gnlk seferle xestexanaya aparmal olur. Qollar,
ayaqlar glle yaralar le dolu olan ve yaral yerler rmeye
balam esgerlern btn qaygsn eken Ntse Karsruyeye
atanda z de xestexanaya dr. O, dzenterya ve dfteryaya
mbtela d.
1879-cu lde Ntsenn sehhet psler. Buna gre de Bazel
90

Unverstetnden ayrlr. Unverstet ona teqad kesr ve hekm
de ona mlaym qlml yerlerde yaamag tvsye edr.
talyan, Fransann maln, sveren gezen Ntse zn
yax hss etdy br yer axtarrd. Ntse bu zaman 35 yanda
d. Deylene gre, o, tbb fakltelernde kelen btn
xestelklerden ezyyet ekrd. Ntse yarkor d. Doktor ondan
ktab oxumamasn xah etd. ddetl baagrlarndan ezyyet
ekrd. Bezen bu agrlara gre gnlerle yataqdan qalxa blmrd.
ksrlerden, dermanlardan, heblerden, mxtelf
odekolonlardan baret kolleksyas olduqca zengn d. Buna
baxmayaraq, o, Fvqelnsan felsefesn yarada bld.
Fvqelnsan lk defe Zerdt bele sylem"de ortaya xd. Bu
eser uzun br er d, amma hedsz derecede cazbel ve
bezekl, eyn derecede de cdd d.
Dostoyevsk, ya da Herman Hesse km, Zerdt" de lk
nvbede genclere nvanlanb. Bu eser heyat deydrr. z de
bu deyklk her zaman menf planda da deyl. Oserdek
sersemlemeler o deqqe gze deyr. Amma gerye qalanlar
oxucunu esern esas xettne qaytarr. Bu esern felsef yk ox
azdr, belke de he yoxdur.
Ntse seyahetlernde dostu Paul Rnn vastesle 21 yal
rus qz Lu Salome le tan olur. Ntse Rnn de trak le,
bezen se ks br yerde Salome le gezntlere xr ve felsef
namnn qza da srayet etmesne alr. Msal n, Ntse
Salomeye deyrd k, Zerdt he br zaman dogulmayacaq
ogludur. Dogulmamaq Zerdt n kfayet qeder ansl d,
sadece bele br adla yaamagn etnlyne gre deyl.
Luzernde eklen br foto bu bucag tesvr edr. 38 ve 33
yalarnda k bakre k at arabasna sykenb. Arabada se
elnde qrmanc, 21 yanda csman gzellyn en cazbedar
agnda olan br qadn. Ntse bu fotonu ekdrerken Qadnn
yanna gedende qrmancn unutma" szlern unutmal d.
Olbette k, bele br mnasbetn sonu olmamal d. Br mddet
sonra de br-brnden ayrld. Bu, Ntseye ox ps tesr etd.
Hemn gnlerde o, gndelynde yazmd: Bu axam del olana
qeder morf ekeceyem".
91

Daha sonra evlenen Salome uagn salr. Zerdt belece
dnyaya gelmr. Olbette k, uagn atas Ntse deyld. Lu
Salome dvrnn en mehur qadnlarndan oldu. ox sevdy er
- alman professorunun soyadn qebul eden Lu Salome ar
Marya Rlke ve Zqmund Freyde de agr tesr buraxmd.
Ntse q vaxtn Ntsa, Turn, Romada, yay se sverenn
Engadn vlayetnde Sls Marya adl kendde kerrd. Bu gn de
Sls Marya ox gzel br yer km qalr. Ntsenn qaldg, daha
dogrusu, derman qalaqladg evler hele de grmek mmkndr.
Burada daglar gllern arxasndan talya le sveren ayrr.
Ntse bu daglara drmar, sakt ve hamar br yer taparaq oturur
ve qeyd deftern yaza-yaza doldururdu. Oserlernde bu yerlern
atmosfer, heybetl menzereler, tenhalq duygusu da eks
olunub. Buzlar nde knll yaamaqdr felsefe" cmles km.
Ntsen anlamaq n bu daglar da br az gezmek lazmdr.
Ucuz kafelern dah mters Ntse tek yaayr, ucuz otaqlar
krayeleyr, fasle vermeden yazr, kasb restoranlarnda yemek
yeyr ve br terefden de dzlmez baagrlarn saktledrmek
n dermanlar qebul edrd. Bu agr vezyyetne baxmayaraq,
her l daha gzel ktablar yazrd. Sabahn alatoran", en elm",
Yax ve Psn o taynda" km eserler Qerb medenyyet, onun
deyerler, psxologyas, ruhunun keskn tenqd olundugu
eserlerdr. Aydn slubu, lgnlg le bu eserler Ntse
felsefesnn esas xetlern meydana xartd. Ondan yz l evvel
metafzka cdd zerbelere meruz qalsa da, Ntse zamannda
bele br zeruret yenden meydana xmd. nk dealst alman
felsefes metafzk llern arasndan yenden drlmd.
Ntse felsefesnn esas cehet onun heqqet km qebul
edlen deyerlern, tesevvrlern merhemetsz br eklde
dagdlmasdr. Bu seyn netcesnde mqeddes olan her ey
daglrd. Lakn taleyn ronyas ondadr k, bu felsefe bu gn de
dagdcdr, demel, o tabular hele de qorunur, hele de taxtdadr.
XX esrn seksennc llernde Ntse almalarn byk ve
ezc br tenhalq nde tannmayan ve oxunmayan br yazar
km davam etdrr. Dehetl tenhalg ve qebul olunmamas
Ntsen bezen dzlmez depressyalara salr. Amma artq
92

1888-c lde Georq Brandes Kopenhagen Unverstetnde Ntse
felsefesnden ders demeye balayr. Br az geckse bele. Ntse
byk br flosof d ve z de bunun ferqnde d. Dnyann se
bunu blmemes mkanszd. Ekko-Homo" esernde Ntse
yazrd: Buna oxayan br ey he br zaman yazlmad, hss
edlmed ve bu qeder ezab ndye qeder he km ekmed". Bu,
tenqd ve nam aan br fade d. Bu szler Nye bu qeder
dahyem?", Neye gre men aln yazsyam" adl fesller zleyr.
Bu fesllerde Ntse sprtn eleyhnedr, yag xarlm kakaonu
terfleyr ve znn tapdg frazat sstemn teklf edr. Zerdtn
temteraql ve dumanl slubu bu eserde paranoyyaya
evrlmekdedr.
Anas 1897-c lde vefat edende ona bacs Elzabet Frster
baxmaga balad. Ntseye baxas sonuncu adam o d. Bacs
mehur br yehud dmen Bernard Frsterle evl d. Ntse
onu dncelerne gre beyenmrd. Frster Yen Almanya"
adl br kolonya qurmaq n br ox alman alelern aldadb
Paraqvaya aparm ve axrda kendller aldadb z de nthar
etmd. Bu gn de Paraqvayda o almanlar grmek mmkndr.
Elzabet Almanyaya qaydb qardana baxmaga balad. O,
Ntsenn haqq olan hretn ona vermek steyrd. Ntsen de
yanna alb Gete ve llern yaadg eher km mehur olan
Veymara kr. Sonra se Ntsenn ap olunmam eserlernn
zernde tehrfler etmeye balayr. Onun elaveler esasen
yehud dmenly ve Ntsenn terfyle bagl d. Bu tehrflerle
Ntsenn Gc rades" adl eser derc olunur. Daha sonralar
Ntsenn en byk aradrmalarndan olan Valter Kaufman
Elzabetn elavelern peekarlqla ayrd ederek bu eser sonralar
yenden ap etdrr. Ntsenn slubu ve tefekkr buna mkan
yaradr.
Ntse br gn dah elan olunacagn, elbette k, blrd. Amma
dnyann onu nece deyerlendreceyn meyyen ede blmrd ve
br gn mqeddes elan olunmagndan ox qorxurdu". Hetta
mqeddes olmaqdansa, axmaq olmag seeceyn" de yazrd.
93

O,
edeb mhte qedem qoyanda Krlov, Pukn,
Lermontov km bahadrlar" yence ebedyyen
susmudular. Bununla da rus edebyyatnda lal br
boluq almd.
Bele br zamanda herb qulluqdan stefaya xan Fyodor
Mxaylov Dostoyevsknn Yazq adamlar" eser rus oxucularnn
qulagna yazqlarn, bnesblern ah-nalelern atdrd ve bu
qulag aglama sesler le doldurdu; bu acma ve merhemet
xrstan mhtnde derhal eks-seda verd. Ele bu lk eser de
Dostoyevsknn btn gelecek yaradclgnn epqraf oldu. Btn
yaradclg boyu bele derdl ve yazq adamlar onun edeb
qehremanlar oldu. Onlarn felaketl heyat - hebsxanaya benzer
gzeran ve bu hqrqlar, bu feryadlar qelbden kenar kee
blmezd.
Onda uaqlqdan rekkeme xestely vard. Yksek
emosyalar onu znden xarrd. Bu, en oxu acmadan,
rehmdllkden dogdugu km, gzellkler qarsnda agr heyret
netcesnde de ba vere blerd. Fvqelade gzel qadn qarsnda
oxlarnn gzler nnde br zyafetde o, qe ederek znden
getmd.
Bu lgnlq onun bezey" d. Moskvada Puknn abdesnn
alnda ele heyecanl ntq sylemd k, ondan sonra gzel
edebyyatnas saylan van Aksakov z sznden mtna
94

etmd. Bu xdan sonra ele alqlar qopmudu k, onun ellern
teekkr n ellerne alan genc de ldrb baylmd.
Bu rekkeme onun qehremanlarnn da br oxunda var d.
mr boyu alaldlan ve tehqr edlen bu nsanlar yarmdel dler.
Yaznn znn duydugu ezablar ve ztrablar zavall
qehremanlar da teb br terzde - dellk nde damaqda d. Osl
ezabke d; genclk havasna uyub qouldugu gzl teklatn feal
zv km lme mehkum edlmes, son anda efv olunmaq,
hebsxana, srgn, daha sonra se sarayda qebullar, ehtram,
ehtam, ona bt km baxan ahzadeler, yksek saray eyanlar...
Taleye bax, nece amansz, nece de ltfkar, sexavetl!
...Dostoyevskler neslnn gerb ay-ulduzludur; bu gerbde aln-
arpaz qoyulmu yatagan ve ox tesvr olunmudur. Bu tesvrn her
k terefnde ynnde oxla dolu sadag olan, kaftan quraqla
baglanm, alvarnn balagn yumaq, uzunbogaz ekmelere
salm k slahl trk eks olunmudur.
Bele br gerb z bu alenn brbaa pravoslav nesllere
mensub olmadgn aydn gstermekdedr. Dostoyevsknn kk
qarda hele yaznn saglgndan yazmaga baladg
xatrelernde zlernn Ltva zadeganlarndan olduqlarn gsterr.
Sonradan Ukraynada meskunladqlarn ve ruhan babalarnadek
bu ecerenn tarxn uzada blr. Osl meneler haqqnda
blerekden ve ya blmeyerekden susur.
nqlabdan hele ox evvel xarcde yerleen yaznn qz
Lyuba da zlernn menece ruslara mensub olmalarn blmeden
nkar edr. Her yerde atasnn Norman-Ltva esll oldugunu srarla
qeyd edr. Zra ana nenes de sveden gelmd bu qzn.
Dostoyevskler nesl evveller rt adlanrd. Bu famlya
mxtelf menbelerde mxtelf ekllerde - Rtev, rtev,
Artev yazlr. Sonralar gcl ve nfuzlu rus famlyas km
tannan Rtev bele yaranr. Bu famlya Azerbaycann taleynde
grnr: Rusya ve ran arasnda Glstan mqavles
baglanarken rus hkumet terefden akt mzalayan hemn soydan
olan ba komandan Nkolay Rtev d.
Bes Rtevler (eslnde Artevler: rus danq dlne xas olaraq
sz bandak sat ses dr) kmdr? Blndy zre, Qzl Orda z
qdretn Omr Teymurun ardcl hcumlar netcesnde trmeye
balamd. Qzl Ordadak paralanman daxl ekmeler de
95

sretlendrrd. Rus zadeganlarnn ecere ktabnda da
gsterldy km, 1389-cu lde Qzl Ordadan ayrlaraq Arslan
eleb - Murza banda 30 eyan-eref ve yaxnlar le z
bayragnn altnda byk knyaz Dmtr Donskoya sgnr. Arslan
(rus menbelernde Orslan) eleb Mrze pravoslavlg qebul
ederek xalanr ve Prokop adn alr. Byk knyaz z bele br
trk eyannn xalanmasnda trak edr ve mkafat olaraq yen
xrstana dolanmaq n Kremenetsk ehern baglayr. z
eyan Zotn Jtovun qz le onu evlendrr. Arslan Mrze (Prokop)
oglu dogularken ona Lev ad verr, yen ogluna z Arslan adnn
rus varantn qoyur. Lev artq rtev yazlr. Sonrak nesller de bu
ad unutmurdular; bu alede Lev (Arslan) ad tez-tez qoyulurdu.
Nfuzlu eyan, byk nesl bas olan Arslan eleb hem de
Arsenyevlern, Somovlarn, Rtevlern ve daha br nee rus
alesnn nesl bas (selef) olmudur. Bes onda Arslan
elebnn ogullarnn Dostoyevsk famlyas haradandr? O nece
yaranmdr?
1456-c lde Moskva knyaz Vasl Temn le yola getmeyen
rtevler z terefdarlar olan knyaz aleler le, balcas se z
nesllernn velnemet olan Dmtr Donskoyun ems uaqlar le
Ltva torpaqlarna krler (nd onlarn yaay meskenler
masr Belarus erazsndedr). Bu tarxden dz 50 l sonra
Mnskden 282 verst aral olan, onlara knyazn bagladg hemn
Dostoyev kendnn adndan da yen famlyalarn gtrrler. Odur
k, bu nesl hele br mddet mxtelf famlya le - bezler Art,
bezler se yen famlya le - Dostoyevsk agrlr...
1620-c lde trkler ve Krm tatarlarnn Pola le
mharbesnde Stefan Dostoyevsk trklere esr dr. 1624-c
lde esrlkden qaydaraq klselerde mnnetdarlq zyaretler kerr.
Ale sonralar Ukraynaya kmel olur. Yekaternann apardg
rus-trk mharbeler netcesnde xeyl Osmanl torpaqlar
Rusyaya lhaq edlrd. Yaznn atas se 15 yanda
meskunladqlar Kamenetsk Podolsku zbana, xeyr-duasz
terk edr, Moskvada yerler, hekmlk senetne yyelenr. Osrlerle
Belarus, nsbeten sonralar Ukraynada (evvel bu torpaqlar Rusya
mperyasna daxl d) gzeran keren bu qzl ordal alesnden
lk k yaznn atas olur k, nehayet paytaxtda - Moskvada
yerler. Uaqlar dogularken o, klse nezdndek yoxsullar
96

xestexanasnda hekm leyrd. Lakn bu xestexana padah
hmayesnde d. Ovvelce ar Aleksandr ve Nkolayn anas
buraya qeyyumluq edrd, onun lmnden sonra se ar z
anasnn adn dayan bu xestexanan hdesne gtrmd.
Dzdr, el reye atandan sonra yaznn atas kendlerne
ne qeder mektub yazsa da, hetta qezetlerde elan verse de,
valdeynlernden br xeber xmr. Nehayet, ata-anasnn ldyn
gman eden genc hekm axtarlarn kesr. Amma valdeynlernn
sadece naxelef vladlarndan ncye blm olmalar nedense onun
aglna gelmr.
Sonralar Dostoyevsknn atas z kendller terefnden
ldrlr. Bu barede uaqlar dam xecaletle susurdu. Amma
oxlar bele gman edrd k, o z arvadbazlgnn qurban
olmudur. Arada bc dogulan uaq da var d. z zlmkarlgnn
belasna tu oldugunu deyenler de tapld. Axr k, kendllernn
onu grmeye gz yox d. Deyrdler k, yaz Karamazov
qardalar" eserndek ata Karamazovda - erab dkn,
ehvetperest ve xess Fyodor Pavlov Karamazov suretnde z
atasnn obrazn yaratmdr. Lakn haqq n demelyk k, bu
ata agr den sonra her axam balalarn bana ygb Karamznn
tarxn onlara oxuyard. Yaz gelecekde tez-tez bu sebebden rus
tarxn evvelden-axradek bldyn qrurla qeyd edecekd. Varl ve
vladsz xalalarnn nezer hele ox kkken anasz qalan bu
uaqlarn stnde olsa da, elece de hele analarnn saglgndan
onlarda qalan mehrban dayelernn nevazn hss etseler de,
zalm atann qeddarlg onlara z yetmlklern dam hss
etdrmekde d. Bunlarla beraber ogul - geleceyn yazs qelbnde
qzlgller qnelendrrd. Qelblere soxulan blsn bogulmasn,
nsan reyne dam fereh bex eden gzellyn se var olmasn
steyrd.
Dnyan yalnz gzellk xlas edecek!" deyr, z de buna her
kesden artq nanrd. Yegane xlaskar olaraq gzelly qebul
edrd. rekler feth eden, bls dz kdren gzelly. Ax z
nsanlq smasn tren, nde gzelly bogan, er qvvelere
teslm olan ve rknleen yalnz bedbextlerdr.
Yaz, belelkle, esrlkde qalan, armxa eklen ruhan
gzellyn azad olmasn, beeryyetn xlasn balca ert olaraq
qebul edrd. Mtya Karamazov da bele dnr. Bu, natural
97

gzellkden kenar ve uca tutulan menev gzellk, reklern,
dncelern gzellydr. Bu gzelly - nefsden uzaq gzelly o,
dehetler nde z reynde dayrd.
Oslen fransz olan sevml arvadnn lm, lm qardann
boynuna ekdy alesnn xercler, bogazadek grdy borclar onu
bedbext edrd. Onun katorqa cezas btmdse de, masa
arxasnda esl katorqa km leyrd. Yen arvad - atas xaxol,
anas alman qz olan Anya dam tev nde d. Xeste kye
gvene blmrd. Onu uaqlarnn gelecey derde salrd. Odur k,
o, xeste yazn cdd rejml eratne salmd. Alman
deqqly" bu qzn z ceza metodu d. Yaz se ekdy qaygnn
dehetnden fantastkaya qaplrd, xeyallara gc verrd. On
qerbes o d k, stanbula qab getmek steyrd. Hetta bu
meqsedle stanbuldak rus konsuluna tvsye mektubu da almd.
Artq bu fakt bunun eylence, xeyal yox, cdd meqsed oldugunu
gsterrd.
Klse esr d ve mannda, sevgsnde frata varrd, dervler
km vecde gelrd. Br defe bele olur: arvad le cdd br dalnca
gedrler. Kede ygncaq oldugunu grb dayanrlar. Mharbe
balam, 12 aprelde (1877) rus ordusu trk serhedlern am,
nd qezetlerde ap olunmu mharbenn elan olundugu manfest
ellerdedr. Manfest mjde km elnde tutan yaz ekstaz nde:
Klseye!", - deye srcye emr edr. Db z km agln trm
ktleye qarr ve sdq rekle rus slahnn erefne duaya balayr.
Hemn gn aldg manfest gz bebey km qoruyur. nd
arxvnde mhm senedler arasnda hemn manfest de vardr.
lmnden 4-5 ay evvel nar Suvornn arvadn klsede can-
dlden badet ederken grb derhal ona yaxnlar, and-aman edb
yalvarr k, sz ver, men ldkde menden tr bele dua
edeceksen. Qadn Suvornn knc arvad d; ox cavan ve
teravetl d. Bele qadnlar dua ederken meleye oxayrlar...
Qerbelkler ox d. Tebeten hessas olan Dostoyevsk ele
buna gre de tez-tez menzl deyrd. Bu zaman ona fkr verrd
k, evn pencerelernden dnyann ebed menas olan klse
qbbeler ve xalar grnsn; bu harmonya ona dnclk, rahatlq
verrm.
Br vaxt Sbr katorqasnda onunla brlkde ceza eken,
xsusen menev temzlyne ve elece de z aralarnda br-brne
98

mehr-lfet le nezerler celb eden qafqazl mselmanlar
(Qafqazda mll-azadlq mharbes gedrd ve Sbr hebsxanalar
mselmanlarla dolu d) byk ehtramla yad edr.
...lm hkm katorqa le evez olunduqda qelb efvn rqqet
le dolan yaz ele o edam krssnden yen adam km dr.
Bu mnnetdarlg mr boyu z le gezdrr. Sonrak dnc
heyatnda onu arperestlkde mezemmet edenlere: Men ara
qar xa blmerem, o mene heyat bex etd", - deyr. Heme
padah yerde Allahn klges sanmagnda qalr.
ox gec ata olmudu, dam uaqlarnn fkrn ekr,
sabahlarn dnrd. Anasnn ox varl bacs vladsz lerken
var-dvletn bacs uaqlarna vesyyet etmd. Artq onuncu l d
k, vereseler arasnda mras davas gedrd; her kes z paynn az
oldugunu, aldadldgn dnrd. Bele ale" davalarnn brnde
en ox sevdy bacs le aralarnda den mbahse yaznn
lm le netcelend. Qedm trk alesnn axrna sevdy pul
xd.
...Oktyabr evrlnn yaratdg o mdh herc-merclkde
yaznn dul arvad Adler yaxnlgnda aldqlar torpaqlarndak
malkanesnde yaayrd. Bu malkaneye o, Otrada" ad vermd.
nd geln ve neveler de onunla d. Amma z dalandar
mharbeden qaydb ele ba-gzle ona hcum ekd k, bu tehdd
ve qorxudan sonra o evde qalmaq olmazd. Yazq Anna Yaltada
Fransa" hotelnde xeste yatrd. Vetenda mharbes gedrd.
Oglu onu trm, qz se unutmudu. Oglunun var qvvesn serf
etdy, sevdy ve yndy atlq d; nd znn at zavodunu
trmdse de, atlarndan ayrlmr, msadre edlm at zavodunda
mehterba leyrd. Grnr, mr at belnde keen babalarnn
- Qzl Orda xan Arslan elebnn ruhu lb-tmemd.
Anna se z le br sebet gtre blmd. Bu sebetde
Dostoyevsknn ona, onunsa Dostoyevskye mektublar vard.
lm qabag Anna ernn mektublarndak br ox szler,
cmleler berk-berk pozdu. Ele pozdu k, kmse onu tekrar oxuya
blmesn...
99

S
ze mveffeqyyetn en byk srrn aqlayram: srar
etmek! Hedeflernze dogru relleyerken namnz artracaq
bundan daha gcl yol blmrem. Polann mll qehreman
maral Yozef Plsudsknn terf etdy km: Meglub olmaq, ancaq
esla teslm olmamaq... Zefer budur" edas le fasko le netcelenen
her hemlenn sonunda yenden namla yolunu davam etdrme,
gndzlern eqne gecelere sne germe, ertler nece olursa-olsun,
vezyyet ne teleb edrse-etsn, dayanmaq blmeden srar etme...
Konfutsnn br sz var: On byk mveffeqyyet yxlmamaq
deyl, yxldqdan sonra yenden drelmekdr". Baxn nsanlara,
oxunun lk ugursuzluqda vaz kedyn greceksnz. Quru
Memulatlar zre Mll Perakende Sat Assosasyasnn (Natonal
Retal Dry Goods Assocaton) apardg br aradrmaya gre,
satclarn 42 faz lk, 25 faz knc, 15 faz se nc
hemlelernden sonra vaz kerler. Sadece gerye qalan 12 fazlk
qsm srarla n davam etdrr ve btn satlarn 80 fazn
heyata kerr.
srarn ugur getrdyn gsteren mnlerle yaanlm heyat
hekayes mvcuddur. Ollernz cbnzden xarn ve srar edn,
nk srar netcen deqqledrr.
Oger Henr Ford vaz kem olsayd, hal-hazrda
avtomobllerden xeberdar olmaya blerdk. Oger Rayt qardalar
vaz kem olsayd, teyyare nedr blmezdk. Oger Edson vaz
100

kem olsayd, elektrk lampalar yerne qaz lampas lederdk.
Oger Aleksandr Qreham Bell vaz kem olsayd, telefonla
danmaq yerne her mesele n mektub yazardq. Bes sz vaz
kesenz, neler treceynzn ferqndesnzm?
Tomas Edson 999 ugursuz tecrbesnden sonra ancaq 1000-
c tecrbesnde dncelern realladra blmdr. 700-c
tecrbesnden sonra assstent Artq yedd yz defedr ugursuz
oluruq" dedkde Edson qalarn atb ona: Xeyr, ugursuz
olmadq. Edlmes lazm olmayan 700 ey yrendk, - cavabn
verr, - nk vaz kelen her yanl hemle eslnde relye dogru
atlm yen br addmdr".
Tomas Edson orta mektebde cem ay oxumudu. lk
aylq telmde cdd relley gstere blmedyne gre mellm
Tomas ktbeyn" adlandrm ve bundan sonra o, evde anas
terefnden tehsl almal olmudu. Onun qulag olduqca zef edrd,
hem de yaddaszlqdan ezyyet ekrd. Edson yazrd: Anam
mene o qeder nand, o qeder emn oldu k, onun mdlern
qrmamaq n nese etmel oldugumu anladm".
Tomas Alva Edson 1876-c lde Amerka Brlem tatlarnda
tedqqat xarakterl lk laboratorya amd. Dnyada senaye ve
ctma meqsedler n ledlecek lk elektrk stansyas mehz
Edsonun rehberly altnda 1882-c lde qurulmudur. He br nsan
heyatda Edson qeder patent almamdr.
85 yanda axr saatlarnda o z heyat yoldana demd:
Oger lmden sonra nese varsa, bu, yaxdr. Yox, yoxdursa, bu
da yaxdr. Men yaadgm heyatda mmkn qeder yax ler
grmeye aldm..."
Edson zehmetkely ve meqsedynly le ferqlenrd. Elektrk
lampas n daxl xett materal axtararken o, 6 mn materal
snaqdan kermd. Lampann kmr zencrnn xarakterstkasn
tertb ederken o, 45 saat laboratoryada faslesz lemd.
mrnn axr gnlerne qeder o, gnde 15-16 saat leyrd.
Edsonun brnc elektrk lampas Menlo parkda nmay etdrlr
(1879, dekabr).
Nkolas Tesla onun haqqnda deyrd: Oger Edson ot
tayasnda yne trseyd, mtleq ynen tapana qeder samanlar tek-
tek gtrb kenara qoyacaqd".
101

xtra ve tacr Tomas Edson AB-da kno senetnn
banlernden br saylr.
Edson uzun ller fotoqrafya ve qsametrajl flm sahesnde
fealyyet gsterenden sonra 1888-c ln oktyabr aynda resm
eklde elan etd k, tezlkle knostudya tess edecek. Belelkle, o,
1892-c lde WK Dckson km tannan knorejssor ve fotoqraf
Vllyam Kenned Laure Dksonun hemkarlg le Black Mara" kno
studyasn tess etd.
Edsonun bu studyan tess etmekde meqsed kommersya
flmler ekmek d. Bu llerde stehsal edlen ekser flmler ekn
(boks dyler) ve ya da seks (qeyr-mnasb paltarlar geynen
qadnlar, gbek reqqaselernn tesvr ve hetta o vaxt ox da ad hal
olmayan qadn ve klern elaqes) d. Xalq 5 sent demekle
Black Mara" studyasnda bu flmler zleye blrd.
Edsonun studyasnn uguru yalnz 3-4 l ekr, 1895-c lde se
artq ddetle gerlemeye balayr. Bu lde Edsonun erk Dkson
elan edr k, daha Edsonla hemkarlq etmeyecek ve z yen br
knostudya tess edecek.
Dkson br nee ay sonra Bograf" - Hollvudun lk
studyalarndan brn tess edr.
Tomas Edson 1896-c lde 50 yanda olarken msrl
reqqasenn falg le Fatma reqs edr" flmn lente alr. Ve bu,
artq ugur d...
84 l yaad. Br mre sgmayacaq xtralarla tarxde qald.
102



23
dekabr 1888-c l. Fransann cenubunda kk Arl
ehernde balaca br evde k exs mbahse edr.
Van Qoq ve Pol Qogen - xarakterce br-brne
tamamle zdd olmalarna baxmayaraq, ayrlmaz dost olan k
ressam br fahen paylaa blmrler.
Mbahsenn qzgn yernde Van Qoq lgc elne alb
Qogenn zerne atlr. Kk qapmadan sonra Qogen Van
Qoqu steleyr. arpmadan sonra Qogen bele tehlkel dostla
eyn otaqda gecelemekden eknerek hotele gedr. Dostu
getdkden sonra Van Qoq sag qulagnn aag hssesn kesb
konverte qoyur ve Qogenle paylaa blmedkler Roel adl
fransz faheye yollayr...
Bu hadseden l yarm sonra, 29 yul 1890-c lde Vnsent Van
Qoq axam saatlarnda yaadg pansondan xr. Br qeder
kasb mehellelernde dolar. Sonra cbnden tapanan xarb
snesne ate ar. Glle reynden yan keb qabrgasna
saplanr. Sag el le yarasn sxan ressam eve dnb yatagna
uzanr. Br saatdan sonra qan nde olan ressam panson
sahb tapr ve Van Qoq tecl xestexanaya atdrlr...
oxdan belldr k, dnyann qedern deydren dahlern br
oxu psx problemler olan exsler olub. Mehz del dahlern
nsanlgn (svlzasyalarn) yen merhelelern kef etmeler yen
103

br ey deyl. nkarolunmaz faktdr k, beeryyetn nkafn
onlarla del" flosof, edebyyat, ressam, syaset, fzk,
ryazyyat ve baqa yaradc nsanlar temn edb ve onlarn
yaradclg davaml olaraq nsanlarn psxkasna tesr gsterb,
nkaf ynlendrb.
Dahlern del olmas, ya da ele grnt yaratmalarnn esas
sebebler, eksz k, psxoloj olaraq zaman qabaqlamalar le
bagldr. Yen zlernn psxoz vezyyetler le daha ox azad
olmaga cehd gstermeler le.
Vnsent Van Qoq - dnyaya gelb-geden mehurlarn ve
tannmlarn nde en byk memmalardan br km tannr.
Onun btn yaradclg ve yaam alalmaqla, faceyle mayet
olunur. lene qeder ancaq br nee adam Vnsentn ne qeder
byk ve stedadl oldugunun ferqne varr. Dehetl
byklynn ferqne ancaq Vnsent z varr, amma bunu
kmese anlatmaq bele mmkn deyld. nk onu onsuz da sefl
ve sergerdan blrdler.
Van Qoq anadangelme epleptk d. Uaqlqdan,
mumyyetle mr boyu zndengetme, baylmaq onu terk
etmed.
Yaam boyunca her kes n o, avarann bryd. Onun dah
oldugunun ferqne varanlar bele onu sefl ve del hesab edrdler.
Van Qoq ldkden sonra se onun ekdy her br para br
servete dnd...
mr boyu qardann vesat le yaayan ve heme korluq
eken avara ve del Vnsent, sen deme, dnyann en varl adam
m. Onun servetnn bu gn qymetlendrlmes mkanszdr.
Amma o, her gn br tke rek n her cr eclaflg etmeye
bele hazrd...
Van Qoq dnyann en mehsuldar ressamlarndan br olsa
da, yaam boyunca ancaq br ekln sata blb. Arln qrmz
zmlkler" adl ekln sat Vnsent n byk hadseye
evrlr. Aldg pulla Pars yaxnlgndak psxatrk xestexanaya
yerleen Vnsent k ay erznde 80-den artq ekl ekr.
Xestexanann ba hekm, heveskar ressam doktor Qae onun
senetn yksek qymetlendrr ve Van Qoqun heyranna evrlr.
1890-c ln balangcnda Van Qoq heyatnn en byk
104

mdlern yaayr. Fransz jurnal Merkr de Frans" Van Qoqu
grr" ve tenqd Alber Oryenn onun haqqnda yazdg
tenqdde Van Qoqun ressamlq senetne yen alarlar getrdyn
qeyd edr. Heyatda ken bu onun haqqnda yazlan lk ve son
tenqd meqale olur.
Amma lmnden sonra btn dnya tenqdler onun
eserlern aradrr ve Van Qoqun senet dhas nnde ab
qalrlar. lmnden 10 l sonra o, dnyann en mehur ve
dhas derk olunmayan nsanlarndan brne evrlr.
Van Qoqun heyat qerbe ve mstk elametlerle doludur. Onun
doguluu bele mstk elametdr. 1852-c l martn 30-da
Nderlandn Qrot-Zndert ehercynde protestant klses
pastorunun oglu Teodor van Qoqun alesnde lk uaq l
dogulur. l dogulmu uaga babasnn adn verb (Vnsent)
defn edrler. Dz br l sonra, 1853-c l martn 30-da van
Qoqlarn alesnde knc uaq dnyaya gelr. Taleyn
tesadfndenm, yoxsa mstk elametdenm, yen dogulan uaq
l dogulmu Vnsentle hetta eyn saatda dnyaya gelr. Uagn
adn yene Vnsent qoyurlar. Ona hem babasnn, hem de
dnyaya l gelm byk qardann xatresn yaatmaq
hevale olunur...
1864-c lde Vnsent evden 20 km kenarda yerleen
nternata qoyurlar. Vnsent kollecde fransz, ngls ve alman
dllern yrenr, ressamlqdan ders alr. 1868-c lde 15 yal
Vnsent gzlenlmeden kollec atr ve eve dnr. Valdeynler
onu tehsln davam etdrmeye mecbur ede blmrler. Vnsentn
oxumaqdan zehles gedrd.
18 yanda Van Qoq daysnn senet eserler tcaret le
megul olan frmasnda e alnr. Burada ona senet dellal ola
blmes n lazm blgler verlr ve daha sonra o, Londonda
daysnn frmasnn flalnda alr. Vnsent resm eserlern
tehll edr ve onlara qymet qoyur. Londonda aldg dvrde o,
resm eserlernn ekspert km tannr ve 20 yal Vnsentn llk
qazanc atasnn qazancndan k defe artq olur.
1876-c lde 23 yal Vnsent daysnn frmasndan ayrlr,
dne maraq gstermeye balayr ve rahb olmaga qerar verr.
Yevgenyaya olan mehebbet onu kasblara kmek etmeye ve
105

mssoner fealyyet le megul olmaga heveslendrr. O, kasb
uaqlarna ders vermek fkrne dr.
Mlad bayramnda Hollandyaya, eve dnen Vnsent Londona
ger dnende artq byk eqn Yevgenyadan gzletmemeye
qerar verr. Xobextlk artq br addmlqda d. O, Yevgenyann
qarsnda durub ve aylardr reynde her saat tekrarladg
szler ona syleyr. Cavabnda Yevgenya ona glr ve laga
qoyur. Yndemsz eyalet genc bele br ey nece xeyal ede
bler?! Br de, o, nanldr. Hem de oxdan. Bunu Vnsent
blmrse, gnah zndedr. Vnsent srar etdkde ve nan
pozmag teleb etdkde se Yevgenya daha berkden glmeye
balayr.
Bu, Vnsente gre, taleyn ronk gl d ve btn ruhu,
varlg darmadagn olan Vnsent tecl Londonu terk edr. Br
daha o, he br zaman ox sevdy bu ehere ayaq
basmayacaqd.
Sonradan o, uzun mddet Yevgenyann gln
xatrlayacaq, hetta yuxularnda bele hemn gl grb
dehetl qqrqla yuxudan aylacaqd. Her defe bundan sonra o,
zlmete qapanacaq ve ruh ztrablardan agln trmek heddne
atacaqd.
1880-c lde 27 yal Vnsent Brsselde Ressamlq
Akademyasna daxl olur. Ancaq deyken ve deymeder
xarakterne gre az br zamanda akademyadak tehsln atr.
Buna baxmayaraq, ressamlqla davaml megul olur ve z-
zn yretmeye alr. Vnsent ox sevdy 56 ressamn
(onlarn arasnda Fransua Mlle, Teodor Russo, Jl Breton ve
baqalar yer alr) eserlernn reproduksyalarn yrenr, onlar
tehll edr ve btn marag XX esr fransz ve holland
ressamlarnn mektebn yrenmeye ynelr. XX esr fransz ve
holland realzm ustalarnn eserlern yrenen Van Qoq znn
lk k natrmortunu (Kelemle ve taxta ayaqqab le natrmort"
ve Pve par ve meyve le natrmort") yaradr.
Vnsent n heyat tedrcen z axarna qaydr. Ales de
artq saktler. Heme qapal ve syankar olan Vnsent sank
alenn aguuna qaydb. Ancaq ox tezlkle onun valdeynler le
mnasbetler agr eklde korlanr. Sebeb se Vnsentn z
106

kuzen Keye vurulmas olur.
Keyn er yence lb ve onun br uag var. Vnsent
delcesne kuzenne vurulur. Bu se alede byk qalmaqala
sebeb olur. Onun btn srarlarna baxmayaraq, Key, Yevgenya
km, Vnsentn sevgsn redd edr. Buna baxmayaraq, Vnsent
ondan el ekmr ve btn nesl zne qar qaldrr. Sonuncu
defe Keyn atasnn evne gedb srarla qadnn atasndan qzn
stedkden sonra van Qoqlarn evnde byk qovga ba verr. z
zernde nezaret tam tren Vnsent bagraraq qapn rpr ve
alen terk edr. Br mddetden sonra melum olur k, o, Haaqaya
qab. Bundan sonra o, yalnz qarda Teodorla elaqe
saxlayacaq ve heme onun yardmlar le yaayacaqd...
1882-c ln yanvarnda Haaqaya gelen Vnsent Anton
Mauvyenn evne gedr. Burada onu xo zle qarlayr ve
derdn unutdurmaga alrlar. Mauvye ona resm dersler
kemekde davam edr. O, Vnsentn stedadn hss edr, ona
ster yagl boya le, sterse de kmrle resm ekmey yredr.
Ancaq Mauvye znn dah"lynden baqa he km qebul
etmr ve Vnsentn dhasn, demek olar k, he sezmr. Bu se
Vnsent znden xarr. Zaman kedkce o, Mauvye le
mbahse etmeye balayr.
Br defe Mauvye ona Apollonun gps heykeln getrr ve
heykel naturadan ekmey teleb edr. Vnsent etraz edr. O,
daha ox Bornajda grdy axtalarn dehetl ve rkl
sfetlern ekmek steyr. Apollonun zndenraz gzelly Van
Qoqu znden xarr. sterk br eklde gps heykel gtrb
dvara rpr. Apollon lk-lk olur.
Mauvye zn tehqr olunmu hesab edr ve Vnsent frasn
ve molbertn gtrb (fra ve molbert ona Mauvye
baglamd) onun evn terk etmel olur.
O, yene de tek-tenhadr. Ve Haaqann kasb mehellelernde
avaralq edr. Gnlern brnde Vnsent kafede tesadfen arq ve
hndrboy, xo hesab olunacaq beden quruluuna malk qadnla
hemshbet olur. Qadnn ad Krstna Hoornk d. Amma etrafda
ham onu Sn deye agrrd.
Van Qoqdan yaca byk olan Krstna alkoqolk d, 3 uag
vard. reyn bedenn satmaqla xarrd. stelk, mehellede
107

hamnn Sn deye agrdg fahe hamledr.
Otrafnda olan her eye, o cmleden cemyyetn enenelerne,
davran qaydalarna nfretn ve qeyzn gzletmek stemeyen
Vnsent yal fahe le brlkde yaamaga balayr ve hetta
onunla evlenmek bele steyr. Dlen eratnde yaamasna ve
Krstnann qazanc le dolanmalarna baxmayaraq, br nee
ekl ekr ve Haaqa ressamlq mektebnn enenelern yrenr.
lk yaradclq lernde o, adeten peyzajlar ekr ve tedrcen
ressamlqda znn temayllern formaladrr. Vnsent n
yaradclq he de heqqlk ve deal gzellk yaratmaq deyld, o
z fras le esl hssler fade etmeye alrd.
Haaqada yaadg llerde Van Qoq br senetkar km dogur.
Buna baxmayaraq, ox vaxt yemeye rek tapa blmr. Osasen
qardann her ay yolladg pulla yaayan Vnsent her gn
ekdy ekller sataraq varl adam olmaq xeyal le yataga grr.
Amma onun slubu ve reng alarlar publkann dqqetn celb
elemr. Hamnn gznde onun ekdkler bo eydr. O zn
bo yere ncdr.
Vnsent z avara oldugu km, ekdy ekller de he neye
deymez. Br defe o, ox beyendy ekllerden brn Qupl"
frmasna satmaga aparr. Frmann nmayendes br zamanlar
bu frmann en aparc mtexessslernden olan Van Qoqu qebul
edr ve hem yazg geldy n, hem de frmann sahb
Vnsentn qohumu olduguna gre ekln mqablnde ona 10
florn verr.
Artq Van Qoq modellerle lemr. Hem pula qenaet etmek
gerekdr, hem de yen axtarlar aparr. Bu axtarlarn sonu
hara aparacaq, Vnsent z bele blmr...
80-c llern ortalarnda Van Qoq yaradclq ate le yanr. O,
tam olaraq zne nanmr, amma mbarze aparmaqdan da
yorulmur. 1883-c lde qarda Teoya yazr: Qoca, md edrem
k, yorulmadan almaqla men, axr k, normal eyler yaratmaga
nal olacagam. Men hele de stedym sevyyede deylem, ancaq
z ovumu elden buraxmaram. rel, rel!"
mrnn son aylarn Overde yaayr. Overde yaadg son
k ay erznde 70-den artq resm ekr. zn gllelememden
k gn evvel anasna yazdg mektubda ox sakt oldugunu ve
108

rahatlq tapdgn bldrr.
1890-c l dekabrn 27-de bazar gn axam saatlarnda
yaadg pansondan xb uzun mddet Overn kasb
mehellelernde gezr. Onunla rastlaanlar sonradan bldrrler k,
Van Qoq eln cbnde sxaraq tez-tez tekrar edrm: Bu,
mmkn deyl, mmkn deyl".
Van Qoq cbnde qarda Teodor van Qoqa yazdg mektubu
sxmd. Sonuncu mektubunda qardann btn yaratdg resm
eserlernn hemmellf oldugunu bldrmd. Vnsent onun
yaratdqlar le Teonun da heme yaayacagn yazrd...
Gece yarn tdy zaman Vnsent Over qesrnn dvarlar
qarsnda dayanr. Cbnden tapanan xarb snesne sxr ve
tety basr... Ate sesne qesrdek qargalar uuur. Amma he
br ey... Vnsent lmr... Glle onun reynden yan keb
qabrgasna saplanr.
Vnsent ger, pansonata dnr. Oln yarasnn stne sxb
otagna qalxr ve yatagna uzanr. Br saatdan sonra pansonun
sahb pllekende qan zler grb, Vnsent qan nde tapr.
Onu xestexanaya qaldrrlar. Qarda Teo ve doktor Qae
tecl Overe gelrler. Hekmler onun oxlu qan trdynden
heyatnn tehlkede oldugunu bldrrler. Vnsent zne gelr ve
trubkasn steyr...
O daha k gn yaayr...
109

, ,

- 37

Q
sa mrnn ox hssesn kasb, ac, kelerde
soyuqdan yerek avaralqda keren Rembo
Fransadan pyada ve tamamle pulsuz talyaya,
Almanyaya, Belkaya seyahet edb, qarl Alp daglarn pyada
ab.
Xestelyn ve zeflyn elnde nleyerken se bacsndan
ancaq br ey - ona Efopyaya getmek n blet almasn
xah edb.
15-19 ya aras yazdg erler smvolzmn ve qsmen de
futurzmn ortaya xmasna tekan verb. Genclk coqunlugu
onu aglasgmaz br rpnt le qamaga, axtarmaga,
yaratmaga ve dagtmaga srkleyrd.
O, havada uuan poezya ve romantzm tutub ovcunun
ne alr, onlarn zerne l ve rtm kyney kerr, torpagn
klne buladrrd daha sonra"... 17 ya olanda Rembo
qarsna peygember-ar olmaq meqsed qoyur ve z
zernde cdd- cehdle ekspermentler aparmaga balayr.
arlevl en ad, ucqar br fransz eherdr.
Ale klseye gedr... Uaqlar srayla addmlayrlar, nde
baclar, arxada se qardalar - Frederk ve Artur gedr.
Onlardan ndek qezebl klge se analarnndr...
110

Xanm Rembo heme uaqlardan qsursuz taetkarlq teleb
edrd. Uaqlar her hans sehv etse, yalnz rek ve su
verlmekle ev dustaqlgna mehkum edlrd.
Anas Artura heme byk md besleyrd. Onun qeyr-ad
stedad hele erken uaqlq llernden ortaya xmaga
balamd. Balaca Artur btn fenler zre brnclk
qazanmd. O hem de dndar ve szebaxan uaq d.
Anasnn despotzmnden ezyyet eken Rembo macera
ktablar oxuyur ve azadlgn hkm srdy uzaq, st lkelerde
yaamag arzulayrd. O, er yazmaga 8 yanda balamd.
15 yanda se bu erler cdd romantk qelblere salnm
mhteem eserlere evrlmd. Rembo enene ve obrazllg
byk br dqqetle qoruyub saxlayr, erlernde nce ve zerf
poetka qat yaradrd. Onun qehremanlar yunan allahlar,
zanbaqey, gyernler ve s. d.
16 ya olanda Rembo erlern romantk ar Teodor de
Banvle gnderr. O, lah gzellyn axtar n arler
seltenet Parnasa (Parnas - qedm yunanlarn nancna gre
er ve arler alemnn mvcud oldugu dagdr - red.) qoulmaq
steyn bldrr. O yazrd: Men btn arler sevrem, btn
parnasllar sevrem, nk btn parnasllar deal gzellye
vurgundurlar... k l, ola blsn, hetta br l sonra Parse
geleceyem... Parnasl olacagam. Ozz mellm, Sze sz
verrem, heme k laheye - lham persne ve Azadlq
lahesne perest edeceyem".
Olduqca gzel erlernden Gne ve ehvet"de Rembo
zn Afrodtaya stay eden btperest elan edr: O, qadn
km gzel bedene sahbdr, Tanr km sevg ve heyat cvher
le doludur".
Lakn her defe br nee ay kemem Rembo deal gzellye
stayden mtna edr.
Bunun ardnca onun erlerndek sevg lahes smasn
tamam deyr! Bu defe Rembo erlerne yrenc" benzetmeler
elave etmekle romantzmn zerf smasn darmadagn edr. O
bu defe Venera Anadameda" ern yazr. Yen lahes
Venera"n br ata benzedr ve atn en gzel yer, arxasndak
aglasgmaz derecede gzel" anus yaralarn tesvr edr.
111

Bu k er o, 1870-c l erznde yazb. Ad halda daxl
hssyyatn deymes n baqa arlere br nee l lazm
olsa da, Remboda bu, cem br nee ay zaman teleb edrd. Bu
olduqca sretl daxl deymeler erefesnde Rembonun lk
serserly, hemnn Fransada nqlab ve mharbeler balayr.
O, soyuq nsanlarn etnasz mnasbetne ve get-gede
artrlan torpaq vergsnn ykne tabe etdrlen darxdrc
evnden, qaraqabaq anasnn zlmnden tez-tez qab uzaq
yerlere pulsuz ve tekbana seyahetler etmeye balayr.
Mektebde gsterdy ela netcelern qarlgnda hedyye
edlm ktablarn, bunun ardnca se saatn satr. Parse,
daha sonra Belkaya qar. Jurnalstka le megul olmaga
cehd edr. Onu br nee defe evsz ve yaamaga mkan
olmayan exs" km tutub evne qaytarrlar.
O, nqlabdan ruhlanaraq dnyadan xebersz, arlevl
ehernde kommunan destekleyen alovlu erler yazr.
Memurlar ve hakmyyete nfret pskrr, hetta kommunst
konsttusyasnn layhesn de hazrlayr.
Rembo Tanr le bagl erler er" adlandrrd. Her bazar
gn anasnn klges altnda getmeye mecbur oldugu xrstan
klsesne ve xrstanlga dernden nfret edrd.
O, defelerle barrkadalarn arxasnda yaxalanr. Bu
senedsz, pulsuz, bhel yenyetmen qatara mndrb Parse
hebsxanaya gnderrler, o se her defe br yolla cann qurtarr.
Lakn Artur Rembo he neye baxmayaraq nqlab yuvasna
evrlm Parse gede blr. 1871-c ln 25 yanvarndan 10
fevralna qeder o, Parsde qalr. Onun bu k hefte erznde
pulsuz nece yaadg hele de melum deyl. Daha sonra eve
pyada qaydr. Evden oxsayl qalarnn he br netce
vermemes ve nfret etdy rejmn kmesne nam Rembonun
erlern canlandran stehza, nfret, qezeble doludur.
Bu dvrde yazdg erler le 17 yal Rembo yen
poezyann esasn qoymudu. Onun z n dealladrdg
poezya rekden szlb gelen ve nsan ban qaldrb
gylere nezer yetrmeye mecbur eden br poezya deyld.
Rembo, z deym le, nsan bagrsagndan tutub dartan" br
112

eryyetn yaradcs d. Kommunann squtu onda meyusluq,
mdszlk ve hddet oyadr ve bu onu yen meqsed axtarna
svq edr. O, stedadn heyatla brledrmeye alr. Heyatn
onun stedadnn ortaya xmasna nece kmek edeceyn
anlamaga alr. Nehayet, z meqsedn tapr.
Budur, 1871-c ln maynda Rembo dostuna yazdg
mektubunda her ey etrafl zah edr: ar olmaq steyen
adamn lk atmal oldugu ey tam znderkdr, o, ruhunu
axtarmal, teqb etmel, yrenmel, onu baa dmeye
almaldr. Onu tam baa denden sonra se
kamlledrmeye balamaldr! Bu, kenardan sade mesele km
grnr... Amma yox, ruhunu rknledrmek lazmdr. zn
znde zyller eken ve beceren nsan km tesevvr et. Menm
dedymn megz budur k, grc olmaq lazmdr, zn
grc km yetdrmek lazmdr".
ar zn uzun mddete, hdudsuz ve etrafl gtr-qoy
ederek grcye evrr. O, btn hsslern kkden salaraq"
buna nal olur".
O, sevgnn, ezabn, lgnlgn her halndan ker. O zn
axtarr. zn her cr zeherle taqetden salr, lakn zehern
cvhern canna ekr. ekdy zahedlmez meeqqetlerde
davaml olmaq n o z nancna, fvqelnsan gcne ehtyac
duyur, o, btn varlqlarn en ezabke, en gnahkar, en
lenetlenmne evrlr ve btn almlern alm olur! nk o,
namelumluga" atr.
...Belelkle, ar esl od ogrusudur. O, nsanlga gre, hetta
"heyvanlye" gre cavabdehdr". Mnasb br dl tapmaq
lazmdr. nk her br szn, deyann, ortaq dln zaman
gelecek! Bu dl ruhun ruhla shbetne evrlecek, o, her ey
ne alacaq, qoxular, sesler, rengler, fkrler fkrlerle
brledrecek ve herekete getrecek. ar z zemanesnn
mum ruhunda olan gzlnler meyyen etmeldr, o, fkrlern
fade etmekden daha byk grmeldr, tereqqye dogru
geden yoldan daha byk yol meyyen etmeldr!"
Sentyabr aynda Rembo romantk-grc hesab etdy ar
Pol Verlene br nee ern de elave etmekle k mektub yazr.
O, mektubunda aqca Parse gelmek n pulu olmadgn
113

etraf edr. Verlen cavab verr: Geln, ezz dost, byk qelb, -
Sz devet edrler, yolunuzu gzleyrler".
Rembo Parse yen er olan Serxo gem" le brlkde yola
dr. Verlen onu tandqdan sonra heyrete dr ve br dahn
kef etdy n fexr edrd. Serxo gem" smvolzmn esas
kklernden brne evrlr. Smvolzm stenlen duygunun
stenlen obrazn smasna brndy br axn olur.
Rembo grclk tecrbesne burada balayr. O, fanatk
br nadkarlqla zn aclqla, alkoqolla ve narkotkle ezaba
dar edr. Blerekden zn yuxusuzluga mehkum edr. O,
davakar, hrsl brsne evrlr ve axrda melum olur k, fransz
er allahlar arasnda ona tekce Verlen tab getre blr. Onlarn
homoseksual sevg mnasbetler Verlenn z alesnden
uzaqlamas le netcelenr.
Rembo nsanla Kanat arasnda vaste olmaga can atr.
Verlense erler yazr. arler brlkde seyahete xrlar. Onlar
Belkaya, daha sonra Londona gedrler. nglterede fransz
dln tedrs etmekle pul qazanrlar. Verlenn ele de varl
olmayan anas ona her ay xeyl pul gnderr. Btn bunlar se
gnlern br gn serxo Verlenn Rembonu symes ve onun
elne ate amas le baa atr. Verlen hebse atrlar. O, k
llye azadlqdan mehrum olur.
Men zmden sonra saglam tefekkrn melek pllelernn
zrvesnde br yer qoyub gedrem".
Men yen ekler kef etmeye can atdm, yen ulduzlar,
yen nv meyveler, yen dller... Men fvqelteb gce sahb
olduguma nanrdm. Ne olsun k!.. Men! zn kahn, ya da
melek hesab eden, exlaqn her nvnden azad olmu men
yenden dnyaya atldm, nd zme tapb amansz
gereklkle barmalyam!"
Fransada dogma kendnde qalmaq Rembo n dzlmez
br fkre evrlr. nk elden-ayaqdan uzaq olan bu yerde ne
fvqelar, ne de nqlab olmaq mmkn d. Heyatn
hereketn eks etdrmeyen poezya onu qetyyen
maraqlandrmrd. O zne baqa yol ser.
Bele br revayet var k, guya Rembo Afrkaya getdkden
114

sonra ugurlu br tacre evrlr. Bu mf onun bacsnn er oxlu
qurama faktlarla, xeyl sey gstererek dzeltmd. O btn
gc le bu mehur qohumuna xo sma yaratmaq steyrd.
Oslnde se dlen kknde yaayan Rembo btn
Avropan gezb buradan getmek n vesat axtarrd.
Nehayet, o gedb holland ordusuna yazlr ve axr k, herb
emelyyatlarda trak etmek n Yava adasna geden gemye
mnr. Cem hefte sonra se esgerlkden qar. Adam ldre
blmeyeceyn anlayr. Yenden arlevle qaydr. 1877-c lde
Rembo Avstrya zernden Rusyaya getmek xeyalna dr,
amma yolda onu qaret edrler ve Avstrya pols onu tutub
Fransaya qaytarr.
Rembo br mddet tercme km Avropan gezen br srke
qoulub Almanyaya, Danmarkaya, svee gedr. Nvbet ln
payznda o, Alp daglarn pyada ker! Genuyaya atr,
oradan gem le skenderyyeye zr. zne uygun tapa
blmedynden oradan Kpre qaydr ve podrat km naatda
lemeye balayr. Lakn Rembonun sehhet burada daha ox
dzm getrmeye mkan vermr ve 1879-cu ln yaynda
xestelkden tamamle elden dm halda yenden arlevle
qaydr. Yalnz br l sonra o, Msre yola db, orada
heyatnda lk defe dam yer tapa blr.
Rembonun ledy frma kofe ve fl smy tcaret le
megul olur. Onu k esas cehetne gre deyerlendrrler,
brncs, o, yerl dl olduqca tez menmseyr, kncs, he
neden qorxmur.
Rembonun 1885-1887-c ller arasnda lk defe sehralqdan
keb getdy yoldan daha sonra Efopyaya demr yolu ekrler.
O, tfeng elde etmek n yrm br ay boyu karvanla brlkde
sehrayla yol gedr. Rembo sefl km yaayr ve ne tapsa yeyr.
Men ancaq su rem, onun n se ayda on be frank
pulum xr! He vaxt ekmrem, pambq paltarlar geynrem,
paltara xan btn xercm he 50 frank elemr. Burada heyat
dzlmez derecede etn ve bahaldr..."
Parsden ona gzlenlmez br xo xeber gelr: Verlen ox
byk etnlkle, Rembonun erlernden yaddanda qalanlar
qsmen berpa ederek ap etdrb. Lakn kem ar bu, he de
115

maraqlandrmr. O nd cograf tedqqatlaryla bagl meqaleler
yazmaga alrd.
1891-c ln yaznda, Afrkada keen on ln ardndan
Rembonun dznde emele gelr. O, tecl olaraq Marsele
yollanr, orada onun ayagn kesrler. Xestelk onu terk etmr.
Sarkoma onu yataga zencrleyr. Bacs zabella Rembonun
qaygsna qalr. lmnden br qeder evvel Rembo bacsndan
Afrkaya geden gem n blet almasn xah edr, o, lm
ayagnda Allahu-Kerm" szlern ledr ve Efopyaya
yollanr...
Rembo stenlen arden daha byk br xeyalperest d,
nk o, he vaxt bymemd, uaq qalmd. Men selb
yrlernn xeyaln qurdum, xebersz-etersz tkn db yen
torpaqlar, tarx olmayan respublkalar kef edenlerden olmaq
stedm, qanl dn mharbeler, exlaq nqlablar, xalqlarn ve
qtelern herekat - hams gzmn nnde canland, br
szle, btn sehrlere nandm", - deye Rembo Cehennemde
br yay" ktabnda yazr.
116

O
bu mkafat 1909-cu lde eserlern dgerlernden
ferqlendren yksek dealzme, aydn-parlaq texeyyle
ve menev tesr qdretne gre" almd.
Osl ad Selma Ottlana Lovsa Lagerlfdr. Selma Lagerlf
20 noyabr 1858-c lde lkenn cenubundak Vermland
eyaletnde, Marbaka adl fermada, stefaya xm zabt Erk
Qustav Lagerlfn alesnde dogulan be uaqdan drdncs
olaraq dnyaya gelmd. yanda flc kerm Selma br l
yataqdan qalxa blmem, sonra se heyat boyu kest
qalmd. O dvrn teleblerne gre evde xsus tehsl almd.
Nenesnden dnledy oxsayl nagl ve revayetler Selman
kk yalarndan sze baglamd.
1882-c ln payznda Selma atasnn cazes olmadan
Stokholmda mellmler mektebne daxl olur. Mellm olmaq
steyen Selma Lagerlf 1885-c lde Stokholmdak Kral Al
Qadn Pedaqoj Akademyasn btrr. Tehsl aldg mddetde
atas madd etnlye dr ve Marbaka fermas satlr. 1885-c
lde atasn tren Selma Lagerlf hemn l alesne kmek
meqsedle Landskronda mellmlye balayr. Tezlkle o,
yksek eql ve menev keyfyyetler le agrdlernn
sevmlsne evrlr.
Vermlandn tekrarsz menzereler, etdy xalq revayetler
117

Selman lk romann yazmaga ruhlandrmd. Hazr hsseler
dun" jurnalnn kerdy msabqeye gnderlmd. Jurnal
onu sadece qalb km mkafatlandrmaqla kfayetlenmem,
eser ktab eklnde ap etmeye hazr oldugunu da bldrmd.
kcldlk roman Host Berlnq haqqnda saqa"n (Gsta
Berlngs Saga") 1891-c lde yazd. 1924-c lde Mourtz
Stllern (Maurtz Stller) bu roman esasnda ekranladrdg
flm Lagerlfn dogulub boya-baa atdg Vermland
blgesnn en parlaq dnemn, o llerdek heyat, yaam
gsterrd.
Texmnen on l mellm ledkden sonra Selma Lagerlf
zn btnlkle yaradclga hesr etmek n pedaqoj
saheden uzaqlar. 1890-c llerde svede romantzmn
canlanmasnda o, neml rol oynayr. 1894-c lde Lagerlfn
Grnmez zencrler" (Osynlga Lnkar") adl novellalar ktab
ap olunur. 1895-c lde teqad qazanan Selma mellmly
ataraq xarc lkelere seferlere getmeye balayr ve zn
tamamle yazmaga hesr edr.
1895-1896-c llerde talyaya seyahetden sonra Deccaln
mczeler" (Antkrsts mrakler") (1898) adl sosal mezmunlu
romann ap etdrr. 1899-1900-c llerde se Msr ve
Felestne sefer eden yaz orada kerdy qn tesryle
yazdg, znn sven en ndegeden roman yazar
xsusyyetn temn eden kcldlk Qds" (Kuds") romann
ner etdrr.
Oserde qazanc dalnca Felestne yollanan sve
fermerlernn heyat, onlarn mqeddes torpaqda menev deal
axtarlar Qds" dalogyasnda epk tesvrn tapb.
1904-c lde yaz ale mlkler olan Marbakan yenden
satn ala blr. O, mrnn sonuna qeder hemn mlkde yaayr
ve dnyann mxtelf lkelernden gelen oxsayl qonaqlarn
burada qebul edr. 1904-c lde Selma Lagerlf hem de sve
Akademyasnn Byk Qzl medalna layq grlr.
Yaznn mehur eserlernden br de Nls Holqerssonun
veh qazlarla svee mczel seyahet" (1906) adl uaq
romandr. Xalq nagllar slubunda yazlm bu ktab lken
118

daha yax tanmaga ve tantmaga xdmet edr. 1994-c lde
layq grldy Nobel mkafatn almaq n heyatnda lk
defe svee gelen yapon yazs Kendzebure Oe lke le lk
tanlgnn Lagerlfn ktabndan baladgn etraf etmd.
Uaqlar n yazlan baqa br eser - Bataqlqdak fermadan
olan qz" (1907) roman da sve folklorunun en yax
enenelerne esaslanrd.
1909-cu lde Selma Lagerlf Nobel mkafat laureat olur.
Teqdmat merasmnde sve Akademyasnn zv Klaus
Annerstedt mellfn eserler n secyyev cehetler - dln
temzlyn ve sadelyn, slubun gzellyn, texeyyl
dernlyn, etk tesr gcn xsus vurgulamd. Yaznn
Nobel mhazres (ntq) se maraql ve bretamz formada -
atas le xeyal shbet eklnde qurulmudu.
Selma Lagerlf 1914-c lde sve Akademyasnn zv
selm, baqa szle desek, Nobel mkafatna namzedler
rel srmek ve namzedlerle bagl mzakreler aparmaq
selahyyet qazanmd.
Brnc Dnya mharbes balayanda ox sarslan Lagerlf
br nee l fasle edb he br roman yazmr. 20-c llerde
Lagerlfn Lyovenyoldlarn zy" (1925), arlotta
Lyovenyold" (1925), Anna Svyord" (1928) romanlarndan
baret trlogyas ap olunur. Daha sonra Marbaka" (1922),
Br uagn xatreler" (1930), Selma Lagerlfn gndely"
(1932) adl ktablarnda ox ncelk ve ustalqla z uaqlgn
tesvr eleyr.
Selma Lagerlf masr hekaye yazarlarnn en
stedadllarndan br saylr. Sovet-fn mharbes (1939)
balananda Selma Lagerlf z mkafatlarn - sve
Akademyasnn Byk Qzl medaln ve Nobel mkafatnn
qzl medaln Fnlandya hkumetne gnderm, onlarn
erdlb lkenn mdafe ehtyaclarna serf olunmasn xah
etmd. Lakn lazm vesat dger menbelerden tapldgndan
mkafatlar byk mnnetdarlq hss le sahbne qaytarlmd.
Fast Almanyas metbuatnda Selma Lagerlfden nordk
are" km ehtramla sz ardlar. O, nasst zlmnden
qurtulmaq steyen alman hemkarlarna kmek etmeye
119

balayanda se mnasbet derhal kkl eklde deymd.
1912-c lde Nobel alesnn qonag km Selma Lagerlf
Rusyaya sefer edr. Sefer zaman onun Nobellern menzl-
qerargahlarndan brnn yerledy Bakda olub-olmadg
haqqnda, teessf k, her hans melumat yoxdur. sven
meden-menev smasn temsl eden yaradc exsyyet km
Selma Lagerlf bu gn de populyardr. sve hkumetnn
qerar le 1992-c lden etbaren onun portret lke valyutasnn
- 20 kronlugun zern bezeyr.
Selma Lagerlf 16 mart 1940-c lde doguldugu Marbakada
82 yanda dnyasn deyb.
120

1936
-c ln br yaz axamnda Vyana
kelernden brnde velosped le
pyada toqquur. Xesaret alan pyada
xestexanaya atdrlr, hekmler onun bedenndek snqlar
sagalda blmrler ve 2 ay sonra - yunun 12-de o, vefat edr.
Bununla da Vyana unkal br exsyyet, almandll Avropa
edebyyat ve medenyyet se XX esrn lk otuz lnn fenomenn
trr. Hemn exs 62 yal yaz, jurnalst, natq, satrk Karl
Kraus d.
Sonralar deyecekdler: onun bext getrd, sehnen aktyor
km vaxtnda terk etd, ne etmelydse, hamsna mveffeq oldu.
2 l sonra anls ba verecekd, Htler Avstryan Almanyaya
brledrecekd, Kraus se tekce antfast deyl, hem de
yehudyd. Onun mhacret etmek ehtmal da sfrd - Vyanan
Kraussuz, Krausu se Vyanasz tesevvr etmek nonsensd.
***
1874-c lde ndk exyann Yn ehernde varl yehud
alesnde dnyaya gz ad. 3 yanda namelum xestelk
netcesnde sag etraflar flc oldu. Karl Krausun mrnn byk
hsses Vyana le baglyd. Burada o, unverstete daxl olur,
dplom almadan tehsln yarmq atr, jurnalst ve yaz olur,
ele burada da znn ner 37 l (ta lmne qeder) davam
121

edecek De Fackel" (Meel") jurnaln buraxr.
Meel"n lk nmresnn vyanallarda nece ok effekt
yaratdgn hadsenn ahd jurnalst Robert Ley bu cr tesvr
edr: Hara baxrsan - her yerde qrmz rengdr. Ham pldar,
uguldayr, deynr. Kelerde, tramvayda, eher parknda - ham
qrmz jurnal oxuyur".
Tarx - 1899-cu l, qrmz jurnal - Meel". Ve onun lk
nmresnn ap le metbuat tarxnn en paradoksal
sjetlernden br balayr. 37 l erznde jurnaln 922 nmres
apdan xr, mum sehfelern say 22.500-e atr.
ox tezlkle Krausun jurnal alman dlnde en hrmetl ve
nfuzlu jurnallardan brne evrlr. Ovvelce o, ayda defe xr,
ancaq tezlkle bu mtemadly saxlamaq olmur ve jurnaln z
qabgnda Serbest dvryye" kelmes peyda olur. Bezen ayr-
ayr nmreler arasnda 2-3 ay vaxt olurdu, Brnc Dnya
mharbes vaxt se jurnal 6 aylga yoxa xr. Hecmde de
stabllk yoxdu - evvel jurnal 24 sehfe d, sonra artr, bezen 80,
bezen 300 sehfeye atr. Teb k, her defe qymet de deyr.
Jurnalla Avqust Strndberq, Oskar Uayld, Erx Mzam, Peter
Altenberq ve z dvrnn dger mehur qelem sahbler
emekdalq edrd. Ancaq jurnal ne qeder nfuz qazanrdsa,
abunelernn say ne qeder artrdsa, mellflern syahs da br
o qeder qsalrd. Ve gn gelr, - bu, 1911-c lde ba verr, -
jurnaln z qabgnda Btn meqaleler Karl Kraus terefnden
yazlb" cmles peyda olur. Belelkle, Vyanann en mehur
jurnal br aktyorun teatr"na evrlr. 25 l erznde Kraus jurnaln
yegane mellf olur.
Kraus neden yazrd? Heme eyn mvzudan - Vyana
heyatnn metbuatda nece qlandrlmasndan. O, yerl
qezetlerdek materallar dnyann sonunun klnk menzeres
km yrenr ve en xrda hadsenn de metbuatda nece tesvr
olundugunu gzden qarmrd. ster dlennn lm olsun,
ster fahenn hebs, hanssa syas qalmaqal, yen tamaa,
ke sava, parlamentde sz dueller, yaxud dnya mharbes
- he ne Krausun dqqetnden qamr ve hams onun analz
obyektne evrlrd.
On ehemyyetsz hadse n en dehetl tale onun qezet
122

xeberne evrlmesdr", - Kraus yazr. nk XX esrn
evvelnden balayaraq qezet xeberler artq hadseler haqda
sadece melumat olmaqdan xaraq absurda evrlb, jurnalst
se, meselen, mperator Vyanaya gelb ve brbaa ova yollanb"
xebern artq oldugu km vermeyerek onun yann her cr aye,
fantazya, yalan ve qalmaqalla bezeyr". Br szle, jurnalst
yalnz xeber vermek km esas n kenara tullayb, eveznde rey
yaymaq, emosyalar codurmaq, elm, yaxud psevdoelm
telmler teblg etmekle, mxtelf konsepsyalarn reklam le
meguldur.
Ve bu, hele dnyann sonu deyl. Dnyann sonu o vaxt
balayr k, klge z yern tutmaqdan mtna edr, yalan ve aye
real nsanlar ve real alem steleyr, hadseler se yalnz ona
gre ba verr k, qezet sehfelerne dsn (Nece de tan
menzeredr! Bu gn ou-bznes ve syas ou ehl szler,
qalmaqallar ve ayeler le yalnz buna almrm? Yaxud, eger
metbuat terefnden boykot olunsaydlar, edl terrorularn
aksyalarnn say belke de 90 faz azalmazdm?!).
Netcede ne ba verr? nsanlar z hsslern, bax ve
reylern qezet balqlarna (bzm dvrmzde hem de TV,
sosal ebeke, saytlar) uygunladrrlar. Kraus bu facen Ba
redaktorlarn konklavnn ps yuxusu" adlandrr. O znn esas
dmenn de elan edr ve onu fraza" adlandrr. Bzm dlmzde
hemn anlaya en mvafq gelen, yeqn k, laqqrt" kelmesdr.
Laqqrt ele cmledr k, mezmunu szler vastesle tehrf olunur,
hem yazann, hem oxucunun ban aldadr, stelk de zn
gah syaset, gah elm, gah edebyyat donunda teqdm edr.
Kraus bextl adamd - servet sahb olmag ona sevdy
ntellektual fealyyetle megul olmaga mkan verrd. exyadak
kagz fabrk hetta Brnc Dnya mharbes llernde de onu
madd cehetden temn edrd. Odur k, 37 l erznde o, Meel"n
tekbana ner ede bld. stelk, jurnal he vaxt zyanla
lemeyb, defelerle se Kraus eyn nmren teklfn oxlugunu
nezere alaraq tekrar-tekrar ap etmel olub. Bu gn de
namelumdur - Meel" hans trajla xb? Oveznde se Avstrya
Elmler Akademyas onun btn nmrelern saxlayb, 2006-c
lden se (mellfn lmnden 70 l sonra mellflk hququ
123

qvveden ddynden) nternetden her kes Meel"n btn
meqalelern pulsuz oxuya bler.
Kraus se yalnz jurnalstler Akopalpssn sebebkar sayan,
ktlelern dvr"nn yaxnladgn proqnoz veren jurnalst ve
publsst deyld. O, 4 cldlk Aforzmler"n, dllye dar sanball
eserlern, br ox pyeslern mellf, hetta Nobel mkafatna
namzed d. Onun Beeryyetn son gnler" dram Brnc
Dnya mharbes llernde yazlb ve br tenqdnn yazdg
km: Yalnz dramn btn dernlyne varmagn, bezen de onun
mezmununu zamann (hemnn alman dlnn) reallgnn
kontekstnden kenarda anlamagn qeyr-mmknlyndendr k,
Brnc Dnya mharbesnden behs eden en ehemyyetl eser
Krausun Beeryyetn son gnler" yox, Remarkn Qerb
cebhesnde saktlkdr" roman saylr".
Qat pasfst olan Kraus hemn esernde mharbe haqda
yazr: Mharbe - balangcda mddr k, bze yax olacaq;
sonra - gzlentdr k, onlara ps olacaq; daha sonra
memnunluqdur k, onlara he de bzden yax deyl; nehayet,
gzlenlmez kefdr k, bze de, onlara da psdr".
***
Offenbaxn musqsnn meftunu olan, Brexte smpatya
besleyen, Lev Tolstoyu beyenmeyen Karl Krausun XX esrn br
ox byk fkr adamlarna gcl tesr olub. Onlardan br -
nobelat, Ktle ve hakmyyet"n mellf Elas Kanett znn
avtoboqrafk Yzllymzn adam" ktabnda ona ayrca fesl
hesr edb. Fesl Karl Kraus, mqavmet mekteb" adlanr.
1927-c ln 14 yulunda Vyanada fehlelern tetl gllebaran
olunur, 100-den ox nsan qetle yetrlr, yaralananlarn say
1.000- ker. Seher Vyana kelernde ehern polsey-
prezdentn (pols res) stefaya agran ve gnahkarlarn
cezalandrlmasn teleb eden plakatlar peyda olur.
Plakatlar brce nefer mzalamd - Karl Kraus...
124


-

Bu
yaz mehur Helen Adams Keller (1880-1968)
haqqndadr. Keller dnyaya saglam gelmd. Ancaq
1 ya 7 aylgnda kerdy br xestelkden sonra
gzler tutuldu. Artq onun qulaqlar da etmrd. Uaqlgnn lk
llernde ox eseb ve lgn d. Buna gre de valdeynler ona
terbye axtarmaga baladlar. Nehayet, evveller kor olan, sonra
emelyyatla (az da olsa) grmeye balayan Enn Mensfld Sallvan
tapdlar. Sallvann btn seylerne baxmayaraq, lk vaxtlar
Kellerde he br deyklk olmad. Nehayet, br gn qzcgaz elne
su tkerken Sallvan barmag le o br elne su" szn yazd.
Bundan sonra Kellerde byk br deyklk balad. Keller
evvelce szler yrend. 1890-c lde se danmaga balad.
Mekteb btrdkden sonra mehur Menm heyat hekayem" (1902)
ktabn yazd. Btn Dnya" jurnalnn 1954-c l saynda
Korlugu hee sayan qadn" adl yaz da Keller haqqnda d. Mark
Tven se XX esrn k byk dahsnn Napoleon ve Keller
oldugunu deyrd.
Br gn mellm onu heyvanlara toxunmaq n srke apard.
Orada br aynn eln sxd, br zrafenn qulaqlarna toxundu.
lanlar onun bogazna sarlanda da he neden qorxmad. Br
szle, Keller qorxusuz br adam d. Keller q ve sesden mehrum
d. Ancaq hssler o qeder gcl d k, qarsndak adamn
exsyyetn de meyyen ede blrd. Londonda br parka grende
125

havasndan orann Qrn Park" oldugunu anlamd. Cografyan
mellmnn qrmz palqdan dzeltdy qabarq xerte le yrend.
18 yanda artq br ox fenler blrd. Lseye balayanda alman ve
latn dllernde serbest danmag bacarrd. dmanla megul
olmag, ata mnmey sevrd. Korlar n yazlm ktablar o qeder
oxumudu k, artq nqteler de slnmd.
1945-c ln yulu d. O gn Keller lk defe byrtken ygd.
Deym meyveler el le hss edrd. Onun ox gzel bagas
vard. nk yay gnler seher saat 5-de qalxr, alaq otlarn ygr,
bagan sulayrd. Keller bez musq paralarn da ezberlemd.
Ondan gece ve gndz nece ayrdgn soruanda: Gndz
hava daha yngl olur. Atmosferde daha ox hereket var. Gece
se daha agr ve hereketszdr", - deyrd. Yaz yazanda da
sehvsz yazmaga alrd. Ve nehayet, 1953-c ln yulu...
Kellern 73 ya var d ve o, Cenub Amerka seyahetnden
qaytmd. Argentna reqslernn ox gzel oldugunu deyrd. Bel,
Keller ruhun ve heyatn gcn gsteren en byk nmune d...
Onun heyatndan behs eden br nee flm eklb:
Delverance" (1919) sessz flm, Helen Keller n Her Story",
Mracle Worker", Black" (2005) flmler. The Mracle Worker"
flmnde Helen Kellern The Story of My Lfe" esernden
behrelenlb, The Mracle Contnues" bu flmn davam olaraq
eklb ve Helen Kellern kollec ve yetknlk yalarnn erken
llernden behs edr.
Helen 1904-c lde 24 yanda Redklff kollecn ferqlenme le
btrb.
Helen Keller z serbest yaza blmese de, 7 ktabn mellfdr.
Onlardan en mehuru Menm heyat hekayem" (Story of my lfe")
adlanr.
14 sentyabr 1964-c lde AB Prezdent Lndon Conson
Helen Keller AB-n en yksek k mlk mkafatndan br olan
Prezdent Azadlq Medal le teltf edb.
Helen Kellern lmnden sonra spanyann Xetafe, sraln
Lod, Portuqalyann Lssabon eherlernde yerleen kelere
onun ad verlb.
126

R
uzvelt hakmyyete gelende Amerka tenezzl heddnde
d. Ruzvelt lende se Amerka dnyann superdvlet
d. Prezdent aglagelmez populyarlq qazanmd.
1940-c lde Ruzvelt Kubadan 12 yal oglandan br mektub alr.
Mektubda yazlrd: Menm ezz dostum Ruzvelt! Mene 10
dollarlq yal Amerka dollar gndern, nk steyrem k,
menm bele br pulum olsun!" Bu oglann ad Fdel Kastro d.
O, 1882-c ln 30 yanvarnda varl alede anadan olmudu:
atas Ceyms Ruzvelt, anas Sara Delano d. Uaqlq llern
Nyu Yorkun paytaxt Olban eher le Nyu Yorkla yolun
yarsnda, Qudzon aynn sahlnde menzerel rayonda yerleen
valdeynlernn mlk olan Hayd-parkda kermd.
Ruzvelt genclynden denz sevrd. 1921-c lde denzde
menden sonra o, polomelte tutulur. Ve o vaxtdan ell
arabasndan dmr...
Heyatn lk vaxtlarnda Frankln, demek olar k,
valdeynlernn mehebbet ersnde zrd. Onun btn
hereketler ata ve ana terefnden byk vqle mdafe
olunurdu. Oslnde Frankln Ruzveltn znenamnn bnvres
mehz hemn dvrde qoyulmudu. O, ox gzel tehsl alm,
AB-n mal-erqndek Proton ehernde en yax ve bahal
xsus mektebde oxumudu. Burada Frankln z km varl
127

uaqlar ehate edrd.
1900-1904-c ller Frankln Harvard kollecnde, 1905-1907-
c ller se Kolumbya Unverstetnn hquq fakltesnde kerd.
Bundan sonra Ruzvelt Nyu York Vekller Palatasna mtahan
verd ve emekhaqqs aag olan, lakn nfuzlu br vezfeye
teyn deyld. Franklne pul lazm deyld, o, eqost d ve yalnz
syas karyera haqqnda dnrd.
Onun uzaq qohumu Eleonore le ale qurmas geleceyne
dogru nvbet addm d. Eleonore dehetl derecede eybecer d
- gzler dernde, ene yeke, dler qabaga xmd. stelk, o
dvr n hedsz derecede uzundraz d, boyu 180 santmetr...
Her cavan bele br qadn peqse devet etmeye rek elemezd.
Amerkann 26-c prezdent Teodor Ruzvelt Eleonorenn
dogma days olduguna gre bu vaxtadek dz be nefer ona el
dmd. 21 yal yaraql Frankln 19 yal Eleonore le
nanlananda buna he km teeccblenmed, nk onun
karyeraperest oldugunu ham blrd. Bundan elave, bu k exs
uaqlqdan dostluq etmd. Franklnn ehatesnde Eleonore
zn rahat hss edrd ve Frankln de ona maraqla qulaq asrd.
O, ox erken yalarndan agll ve ona dost ola blecek qadnla
evlenmek qerarna gelmd. Eleonorenn eybecerly onu
qetyyen narahat etmrd, o dvrn btn kler km, Frankln
de gzelly kenarda, aktrsalarn, satclarn arasnda axtarmaq
nyyetnde d.
1903-c ln noyabrnda Frankln derhal razlq almaq md
le Eleonoreye evlenmek teklf etd. Lakn genc qz ondan
fkrlemeye vaxt sted. Frankln bunu qz ltaqlg hesab etd.
Lakn Eleonore z gzel qohumuna delcesne vurulsa da,
heqqetde yox demek fkrnde d. O, qabaqcadan Frankln onun
heyatnda ola blecek dger qadnlara qsqanrd. Refqelernden
brne yazdg mektubda deyrd: O ele gzeldr k... Men he
vaxt onu elde saxlaya blmerem".
Toy olduqca temteraql ked. Byk jurnalstler qrupu
esneye-esneye evn hendevernde dayanb geln kortejnn
xmasn gzleyrd. Asay qorumaq n 75 pols s devet
olunmudu. Toya 200 adl-sanl qonaq gelmd. Genc ale 340
ox qymetl hedyye ald. Onlar hemn hedyyeler satsaydlar,
128

br nee l qaygsz yaaya blerdler.
Eleonore Frankln n alt uaq dogdu. Oger 1916-c lde
ale hekm nvbet hamlelyn Eleonore n son olacag
barede xeberdarlq etmeseyd, onlarn say daha ox ola blerd.
O llerde ona dzlmez agrlar ezab verrd. Lakn sonralar
Frankln bu agrlara dzmey yrend. Amma agrlarnn ne
qeder dzlmez olmasndan asl olmayaraq, o z yaxnlarna
he vaxt ona qar rehm hss nmay etdrmeye caze
vermrd. Onun elllyne xestelk km baxmaq olmazd. Sadece
olaraq bu, ona mane olurdu.
Tekerl ell kreslosunda syasetle megul olmaq glnc
olard", - deye Franklnn anas bldrd. Ancaq Bzm sabahk
qelebelermzn qarsn yalnz bugnk bheler ala bler", -
deye beyanat veren Frankln Ruzvelt var gc le syas
hakmyyet ugrunda dy meydanna atld. Eleonore feal
eklde ern mdafe etmeye balad. O, btn syasetler
ernn qerargahna devet edb, onlarn qarsnda gen meruze
le x etd ve demokratlarn seknces kampanyalar n
pul ygmaga balad. Man srmekden ox qorxsa da, hetta
srclk vesqes de ald.
Ruzvelt ronyalardan qorxmurdu. Bu menada lenen qanadl
fade ona mexsusdur: Oger szn dernz gergedann dersnden
br azca nazkdrse, onda syasetle megul olmayn".
Demokratlar Partyasndan prezdentlye namzed El Smt zne
elave xal qazanmaq stedkde hamnn edecey br tonda
beyan etd k, partyann qurultaynda Ruzveltn onu teqdm
etmesn steyr. Ruzvelt razlad. Baxmayaraq k, onun ell
arabasnda zhur etmes planladrlm tehqr ve hem z
hemkarlar, hem de dmenler n esl ou olacaqd. Frankln
qerara geld k, Nyu Yorkun Medson parkna toplam 12
mnlk nmayendenn qarsna oglanlarnn ynne sykenerek
xsn.
...Ve o, salona daxl oldu. Oglanlar xatrlayrlar k, Franklnn
barmaqlar onlarn ynlerne demr km sanclmd. O z xeff
br ttrey ndeyd, nk her br addm ona ox byk gergnlk
ve agr hesabna baa gelrd. Ancaq Ruzvelt zahren
heyecansz, mehrban ve stehzal grnrd. O, en etn
129

meqamlarda bele br faden tekrarlamag sevrd: Bzm
qorxmal oldugumuz yegane ey qorxudur".
... El Smt sekler uduzdu. Lakn Ruzvelt mlletn
sevmlsne evrld. 1928-c lde o, Nyu York tatnn
qubernatoru seld ve k l sonra yenden hemn vezfeye
qaytd. 1933-c lde Frankln Delano Ruzvelt onu lkede tranlq
yaradacag le ttham eden Herbert Quver meglub ederek
Amerka Brlem tatlarnn 32-c prezdent seld. Hele
1930-cu lde o yazrd: Menm bhem yoxdur k, lkede kfayet
qeder radkallq olmaldr, en az br nesl n. Tarx yredr k,
mllet mtemad ba veren nqlablardan erkynler".
Frankln qlobal qtsad bhran zaman onun qarsnn
alnmas n xalq arasnda zne hret getren bez tedbrler
heyata kerd. Paralel olaraq Frankln sz alelerne yardm
gstermek n xsus komte yaratd. Bu da xalq arasnda
Ruzvelt AB- xlas edecek, o, xlaskardr" reynn
formalamasna getrb xard. Hemn dvrde lkede tgyan
eden qtsad bhran Amerkan dare edenlere etmadszlga
sebeb oldu. Belelkle, nvbet prezdent sekler Frankln
Ruzveltn byk qelebes le netcelend. Hakmyyete gelen
km Ruzvelt lken qtsad bhrandan xarmaq meqsedle yen
qtsad slahatlar heyata kerd. Bu da tezlkle lkeye qtsad
bhrandan yaxa qurtarmaga ve Amerkann yen qtsad nkaf
dvrne qedem qoymasna mkan verd. Syas sahede de
Ruzvelt ehtyatl, ancaq olduqca cesaretl xett yertmeye balad.
Ruzvelt Almanyadan gele blecek tehlken nceden grerek
SSR le dplomatk elaqeler qurdu. Eyn zamanda mehrban
qonuluq syasetn ne xararaq Amerka lkeler arasnda
kollektv tehlkeszlk sstem qurdu. Amma onun syasetnde de
br qeyr-meyyenlk vard. Bele k, fazmden gele blecek
byk tehlkeye baxmayaraq, Ruzvelt neytral syaset yertmeye
stnlk verd. Bunun da netces olaraq Ruzvelt fazme qar
mbarze aparan xalqlara yardm gstermed. Lakn br nee l
sonra o z sehvn baa dd. Ona gre de lkn merhelede,
1939-cu ln noyabr aynda Ruzvelt fazme qar mbarze
aparan xalqlara slahla yardm etmeye balad. 1940-c lde
kerlen prezdent seklernde Ruzvelt yenden qelebe ald ve
130

nc defe lken dare etmeye balad. Bununla da defe
dalbadal seklerde qelebe alan yegane prezdent km adn
Amerka tarxne yazdrd. Ruzvelt fazme qar mbarze
meqsedle 1941-c ln evvellernde AB-n mdafe
qablyyetnn mhkemlendrlmes ve baqa meqsedler n
yardmlar gsterlmes (Lend-lz) barede" qanun layhes
mzalad. Bu qanundan rel gelerek o, mharbe dvrnde
SSR-ye 1 mlyard dollar (ndk qymetlerle texmnen 4-6 trlyon
dollar) hecmnde yardm gsterd. Ruzvelt mmkn qeder AB-
n mharbede brbaa trak etmesne mkan vermemeye
alrd. Bununla bele, Atlantk okean sularnda Almanya le
AB arasnda esl elan edlmem mharbe gedrd. AB-n
tehlkeszlk zonasna daxl olan Almanya ve talya gemler
derhal yerndece mehv edlrd. Amma 1941-c l dekabr aynn
7-de Almanyann mttefq olan Yaponya AB-n Sakt
okeandak Perl-Harbor herb hava bazasna hcum etd. Ertes
gn AB ve ngltere Yaponyaya mharbe elan etmek
mecburyyet qarsnda qaldlar. Artq knc Dnya
mharbesnde kenarda qalmagn mmkn olmadgn gren
Ruzvelt mttefq ngltere le brlkde 1941-c l dekabrn 11-de
Almanya ve talyaya mharbe elan etd. Bundan sonra Ruzvelt
cesaretle AB Slahl Qvveler Komandanlgn da z zerne
gtrd ve bu vezfen de erefle yerne yetrd. Ruzvelt Htler
zernde qelebe alnmas n btn mkanlardan stfade etd.
131

X
alq arasnda Mr Mvsm Aga km tannan Aga Seyd Ol
Yaradana yaxn saylan smalardan olub. Tanr le bze
melum olmayan yollarda beledlk edb, barelere are
qlmaq, xestelere efa vermek km fvqelade qablyyet
Yaradandan alb. Aga Seyd Olnn (Mr Mvsm Aga)
valdeynler haqda ne respublkann tarx arxvnde, ne de Bak
mescdlernn qeydyyat ktablarnda melumat var. Lakn
masrlernn dedklerne gre, atas Mrabutalb
Mrmvsmzade ve anas Xedce Mrqasmova Kerbelada
torpaga taprlb. Nesl haqqnda aradrma aparanlar Aga Seyd
Ol Mrmvsmzadelern Mehemmed peygembern (s) neslne
mensub oldugu ddasndadrlar. Agann soykk nc mam
Hseynn (e) atas xelfe Ol bn Obu Talbn nesl le bagldr. V-
V esrlerde Mehemmed peygembern (s) eleyhdarlar terefnden
teqb olunan mam Hesen (e) ve mam Hseynn (e) tremeler
Yaxn erq lkelerne kmeye mecbur olublar. Sonradan se
Aga Seyd Ol Mrmvsmzadenn nesl Azerbaycana k edb.
Mrmvsmzadeler nesl mam Hseyn (e) soyunun br qolu
olaraq seyd saylb (bele k, mam Hseynn (e) eceres seyd,
mam Hesenn (e) eceresnden gelenler se erf" saylrlar).
Tedqqatlarda gsterlr k, peygember neslnden olan Mr
Mvsm Agaya hem de Allah-taalann vergs qsmet olub.
1883-c lde dnyaya gelen Seyd Mr Talb Agann oglu
132

Seyd Ol fzk cehetden zef olsa da, hele kk yalarndan hem
ale zvler, hem de qohumlar onda qeyr-adlk hss edrdler. O,
hamdan ferqlenrd. Yana uygun olmayan bacarqlarn Seyd
Olde mahde edlmes ale zvlern teeccblendrrd. O, ba
agryan adama eln eken km hemn exsn btn agrlar
kerm. Seyd Olnn ceddnn gcne, qdretne gre ona Mr
Mvsm Aga deye mracet edrdler.
Seyd Ol uzun ller ereherde Frdovs kes 3-dek
menzlde yaayb. Saglgnda bu nvan Mr Mvsm Aga
zyaretgah km penah yer olub. 67 yanda vefat edb. Hazrda
uyudugu ve ruhunun doladg qebrstanlq da zyaretgaha
evrlb. Hemn mezarstanda Aga le yana byk qardann
heyat yolda Sara Seyd Musa qz, onun vladlar Hkume,
Glsm, Tahre, Xedce, kk qarda Mrkazm Aga, onun heyat
yolda Stare xanm, vladlar Seyd Okrem uyuyur. Ovveller
qebrnn stnde yalnz ad hekk olunmu bada olub. 1992-c
lde se velan saknler Hac Nzam, Hac erf ve Tahr
Qulyevn teebbs le Mr Mvsm Agann uyudugu torpagn
zyaretgaha evrlmes n teebbs qrupu yaradlb.
Zyaretgah emekdann dedyne gre, tknt zaman xsus
layhe, plan hazrlanmayb. Qesebe saknler terefnden
Almanyadan qymetl rengareng ayna nvler alnb. Gnbez ve
dvarlar zernde Allah", Mehemmed", Ol" ve Allahu-Okber"
szler hekk olunub. Gnbezn zrvesnde se Allahu-Okber"
szler eks olunmu qzl medalyon aslb. Klern namaz
qlmalar n mescd tklb. Hemnn sekkzguel, dvarlar
mal hovuz na olunub. Zyaretgahda Qurbangah" adlanan
xsus yer var. Ramazan ay erznde her gn ftar sfres alr.
Meherrem ay daxl olmaqla her gn ehsan verlr. Her enbe
gn br nternat mektebn agrdler n nahar sfres alr,
nezrler hesabna br nee nternat mektebe, qocalar evne erzaq
yardm edlr. Her ay br nee qaqn ve mecbur kkn alesne
yardm olunur. Texmn hesablamalara gre, zyaretgaha her gn
100-150 zevvar gelr. Meherrem aynda se bu reqem 500- tr.
Bura hetta Rusya, Almanya, Trkye, AB, Fransadan zyarete
gelrler. Rayonlardan ve xarc lkelerden gelenler n
gecelemeye msafrxana var.
133

Zyarete gelen ereher sakn, 78 yal Hac Ozzn
dedkler: Agr xestelye tutulmudum. Anam men Agann
yanna apard. Oln bamdan zme qeder ekd. Sonra
tebessmle bacsnn zne baxd. Bacs Agann yarmq
qalm ayn mene rtd. Anam ded k, Agann elnden p. k
gn ersnde sagaldm. Sonralar her ay Agann zyaretne
getmem. Noyabrn 17-de torpaga taprld. Yas merasmnde
50-60 mn adam trak edrd. Ham Agaya son borcunu vermek
steyrd..."
Mr Mvsm Agann mczelernn ahd olan Hacnn
szlerne gre, atezmn hkm srdy dvrde Merkez crayye
Komtesnn sedr Mrber Qasmovun bana gelenler ve onun
Agaya penah getrdyn ham blrm: Bele neql edrdler k,
claslarn brnde Mr Mvsm Aga haqqnda nalayq szler
danan Mrbern qeflden ses tutulur. Bayaqdan gur-gur
guruldayan Qasmov xrldayaraq yere yxlr. Hekmler elac ede
blmeyenden sonra Agann yanna aparrlar. Agann ares le
bacs br tke rey seydn yemeyne batraraq Mrbere verr.
Heyecandan ttreyen sedr tken yeyenden sonra saktler ve
ses alr. Amma Staln Agan btn belalardan qoruyub. O
boyda rehber Mr Mvsm Agaya ox nanrm". Daha br
hadse Aga haqqnda yazlm xatrelerdedr: Seydn evne
gelerek eyalarn syahya alblarm. Baxmayaraq k, btn
nezrlerden verg denlrm. Sovetlern fkrnce, Aga nsanlara
hkumete deyl, Allaha tabe olmag teblg edb. Omlak ZS-5"
markal mana ykleybler. Lakn mann motoru qeflden
snb. Temr ler aparlsa da, man yola dmeyb. Oyalar
ger qaytarlmayanadek he km man srmeye cesaret
etmeyb". 1943-c lde Agann yanna rus gelr ve
mselmanlg qebul edr. Melum olur k, Agaya nezr dem bu
neferden baqa btn heyet mehv olub. Srne-srne Seydn
hzuruna gelen ruslar sag qaldqlar n Agaya nezr
getrbmler". Uaqlqdan dl tutulmu yedd yal oglann
Agann yannda dl alr ve hemn uaq dnyasn deyenedek
her heftenn cme gn Mr Mvsm Agann zyaretne gelrm.
Agann efa veren mczeler yzlerle olub. 115 lden artqdr
davam eden nur, yeqn k, hele nee esr zyaretgah terk
134

etmeyecek.
Mr Mvsm Aga ne dana, ne de geze blrd. Amma
qohumlar bunun eksn deyerek onun her k qablyyetnn
oldugunda srar edrler. Lakn Agann dedklern yalnz ezzler
baa ddynden el ersnde bele ayeler gezr. 10 l onunla
br evde yaayan Agann bacs neves Hac Rfet Mahmudovun
bldrdyne gre, Aga tehsl ala blmemd, yazb-oxumag da
bacarmrd. Quran-Kerm" ve dualar da blmrd. Bununla bele,
o, zn gye tutar, ellern bacardg qeder qaldraraq gcle
edlecek sesle deyerd: Allah, sene qurban olum".
O, heqqeten de Tanr terefnden selen ve sevlen
nsanlardan d. Qapsna gelen ve ondan kmek dleyenler he
vaxt mdsz qaytarmrd. Adna deylen nezrler de ehtyac
oldugu qeder saxlayar, qalanlarn se yoxsullara paylayard.
Saglgnda oldugu km, vefat etdkden sonra da mn br
dlekle Mr Mvsm Aga ocagna z tutanlarn ard-aras keslmr.
Onun gcne, qdretne nam, reklernde tutduqlar her br
nyyetn yerne yetmes o ocaga penah getrenlern sayn
gnden-gne artrr. Mlletnden, dnnden asl olmayaraq,
Agann ceddne nanan her kes onun ruhunu ezz tutur. Bele
exslerden br de mehur ressam Nkolay Safronovdur. 2002-c
lde Nkolay Safronov Moskvadan Agann qarda ve bacs
uaqlarna zeng edb xo szler deyerek onlara mnnetdarlgn
bldrr. Agann qohumlar bu telefon zengnn neye borclu
oldugunu yrenmek steyende Nkolay Safronov bana gelen
ehvalat danr. Deyr k, ox dehetl man qezasna db.
Qeza zaman lenler ve agr yaralananlar olub. Amma o, bu
faceden sag-salamat qurtulub. Mczeye sebeb se Mr Mvsm
Agann gc olub. Qeza zaman Nkolay Safronovun cbnde
Agann ekl olub ve ressamn bldrdy km: Men mqeddes
nsann eks xlas edb".
Mr Mvsm Aga uaqlar ox sever ve heme onlara
glmseyerd. Uaqlara olan sevgnn ne derecede byk
olmasn br jurnalstn evnde ba veren hadse de sbut edr.
Hadse ba veren gn ev sahb Bakda yox, rayonda olur. Evde
onun heyat yolda ve uaqlar qalr. Gece ham rn yuxuda ken
elektrk qzdrcsnda boluq oldugundan qsaqapanma ba
135

verr, ev yanmaga balayr. Tst qoxusuna yuxudan aylan
qadn grr k, demedek xala yansa da, alov z-zne
snb. Yangn uaqlar yatan otaqda ba verbm. On qerbes
se odur k, dvardan aslan br nee ekl arasnda Mr Mvsm
Aga zyaretgahnn eklnde tesvr tr, he ne grnmr. Amma
ekl qpqrmz olur. He kes bunun nye bele oldugunu anlaya
blmr. Ertes gn evde olanlar axam saatlarnda eklde
deyklkler mahde edrler. ekl evvelk vezyyetne dnr.
Bu hadsen qonu qadn bele zah edr: Qurban oldugumun
ruhu grb k, uaqlar yanacaq, odu zne ekb. ekln qrmz
olmas da buna delalet edr".
Byk Veten mharbes llernde br baklnn dare etdy
teyyare dmen terefnden vurulur ve yere dogru yuvarlanr.
Teyyare lmle z-ze dayandgn grb Agann adn, ruhunu
kmeye agrr, ondan mdad dleyr. Teyyare yere deyb
paralansa da, teyyare sag qalr ve mharben xeta-belasz
baa vurur. Hemn exs Bakya qaydr. lmle penceledy br
vaxtda Mr Mvsm Agann adna dedy nezr getrb onun
ocagna verr. Aradan nee l ker. ele getrr k, teyyarenn
oglu da teyyarely zne pee ser. Taleynn qerbelynden
atasnn bana gelen hadse eynle tekrarlanr. Teyyare
rehmetlk atasnn dedklern xatrlayb Mr Mvsm Agann
ruhunu agraraq onu xlas etmesn dleyr. Netcede teyyare
heyet sag qalr. Hosptala yerledrlen zerer eken k plot
yngl xesaretler alr. Hemkarnn Teyyare yere dende sen
kmn adn ekrdn" sualna cavabnda Mr Mvsm Agann
ceddne qurban olum" deyerek ona her ey baa salr. Bu
hadsen texmnen 15 l nce Mr Mvsm Aga zyaretgahna
Moskvadan gelen teyyare oglann anas axundlara danb.
Deyrler, Allah yalnz onu agranlarn sesn edr. Mr
Mvsm Aga da Tanrnn nsanlara kmek n gnderdy
exsyyetlerdendr. Saglgnda csm, haqq dnyasna
qovuandan sonra se ruhu nsanlarn dadna atr.
nam mczeler yaradr ve her etn meqamda o, en sonda
lr. nann ve bu dnyada namla da yaayn. Qoy Mr Mvsm
Agann cedd hamya kmek olsun!
136





16
yandan mahr br alg km qadn toylarna devet
edlerd. Hemn toylarda Ohed Zeyneb adl br qadn
defde mayet ederd. Ohed br nee l def
Zeyneble Bak-Aberon toylarnda x etdkden sonra artq 20
yanda k toylarna devet olunurdu.
Az vaxt ersnde byk hret qazanan Ohed hetta rvan-
Mugan meclslerne bele devet edrdler. Ohed tekce qarmonda
deyl, hemnn saz, pano, tar ve ttekde de el havalarn
meharetle alrd. Ohed br saz ustas km btn Azerbaycanda
mehur d. Br ox xanendeler toy meclslerne devet olunarken
mtleq Ohedle alb-agrmag mnasb blrdler. nk Ohed
hem xanenden tarda mayet eder, hem de qarmonda oyun
havalar alard.
Azerbaycan musqsnn nkafnda byk xdmetler
gsterm grkeml senetkarlardan br de qarmonalan Kor
Ohed olub. Kor Ohed z dvrnn stedadl senetkarlarndan br
d ve onlarca bacarql qarmonu yetrb. Onlardan Teyyub
Demrov, Fatma, Seferel Vezrov, Memmedaga Agayev ve
baqalarn gstermek olar k, mehur qarmonu km bu senet
leyaqetle davam etdrbler.
Ohed Ferzel oglu 1893-c lde Bak ehernde yoxsul br
alede anadan olub. Onun ne alesnde, ne de qohum-
eqrebasnda musq alem le bagl adam vard. Ohedn musq
alemne gel tesadfen ve facev br hadse le elaqedar olub.
Hele k yanda ken o, gz xestelyne tutulur, hekmlern sey
137

.

netce vermedynden yanda grme qablyyetn tamamle
trr. Onun dnya gna hesret qalmas aleye byk derd olur.
Alt ya tamam olanda anas Ohede yedd dll balaca br
qarmon alr ve bu, balaca Ohedn heyatn deyr. Belelkle,
qarmon onun yegane tesellsne evrlr.
Ohedn musq mellm olmayb, he kes ona musqnn
srlern yretmeyb.
Mehelle toylar, qrammofon vallar onun n br mekteb
olub. Anas Ohed z le qadn toylarna aparard. Hemn
dvrde Bakda qadn toylarnda musq desteler esasen
qarmonalandan ve zurna-balabandan baret olard. Okser
qadnlar qarmonla alnan havalar oynamaga daha ox meyl
ederdler. Mrzey", Terekeme", Vagzal", Qzlgl", nnab",
Uzundere" km oyun havalar o vaxt ox debde d. Balaca
Ohed de qarmonalana yaxn yerde oturar, sonsuz heves ve
maraqla alnan havalar dnlemekden doymazd. Toydan eve
qaydan km o, qarmonu gtrb etdy, hem de xoladg yen
havan alb yrenerd. Ohedn qarmonu km yetmesnde
mehur qarmon ustas Kerbelay Letfn qrammofon vallarnn da
tesr olmudur. Ohed saatlarla qrammofonda Letfn algsna
qulaq asar, onun senetnn srlern yrenmeye alard.
Artq 13-15 yalarnda Ohed 114 dll qarmonda almaga
balayr ve onu tez-tez meclslere, ale enlklerne devet edrler.
Onun algs hamn valeh edrd.
Ohed Bak toylarnda Cabbar Qaryagdoglunu, Seyd
Mrbabayev, Keeoglu Mehemmed, slam Abdullayev
sonsuz heves ve maraqla dnleyer, onlarn gue ve xallarn
qarmonda ele meharetle vurard k, sank qarmon dl ab
oxuyard.
Grkeml musqnas Frudn unsk Ohedn bu stedad
baresnde znn Azerbaycan xalq musqler" ktabnda bele
yazrd: Tesadf deyldr k, Ohedn ster qarmonda, sterse de
tarda ve sazda vrtuoz algs byk mgenn Cabbar
Qaryagdoglunun dqqetn bele celb etmd. O, Ohed de z
le toylara aparrd. Ohedn Segah" mugamn qeyr-ad zvq ve
hnerle, znemexsus ncelkle almas Cabbar
Qaryagdoglunu valeh ederd. Mehur senetkarlar km, Ohedn
138

de z destes vard: tar, qarmon, def ve qoanagara aletlernde
alan musqler destes. Ohedn agrd mehur qarmonu
Teyyub Demrov evveller onun destesnde uzun ller defalan
olmudur".
Azerbaycanda sovet hakmyyet qurulduqdan sonra Ohed
fehle klublarnda, medenyyet evlernde, gen konsert
salonlarnda x edr.
Grkeml bestekar Mslm Maqomayev Ohed radoda
almaga devet edr, 1927-1933-c llerde Ohedn qarmonunun
sehrl ses btn Azerbaycana yaylr. Ohed Azerbaycan
rayonlarna qastrol seferlerne xar, onun btn konsertler
olduqca temteraql keer, tamaalar onun algsndan zvq
alardlar.
Dah bestekar zeyr Hacbeyl Ohedn gzel qarmon, tar,
saz almagn ve stedadl br musq oldugunu nezere alaraq
1931-c lde onu Azerbaycan radosunun Notlu erq orkestrne
devet edr. Frudn unsk bu barede bele yazrd: .Hacbeyl
Ohedn senetkarlq qablyyetn yksek qymetlendrerd.
Tesadf deyldr k, bele br orkestrde ur" mugamnn Bayat-
Qacar" bes, Rast"n kestey-fars", ahargah"n Beste-
Ngar" beler fa edlende solo almaq Ohede hevale edlerd.
Ohed btn mugamlar znemexsus ferd xsusyyetle alard.
Lakn Bayat-Qacar" son derece rn, oynaq ve tesrl alard...
Mugamlar ersnde Bayat-Qacar"n xsus yer var. Bu
mugamda nce nevaz, rek rpntlar, keder ve qsse
motvler daha oxdur... Gzel falq slubuna, hem de alg
texnkasna tam yyelenm Kor Ohed bu mugamn xarakterk
xsusyyetlern mkemmel duyaraq z tekrarolunmaz algs le
rengareng melodk bezekler, dnamk naxlar vurur, onun daha
gzel, rn ve duzlu seslenmesne nal olurdu".
Ohed 1934-1935-c llerde Oblov adna klubda ansambl da
tekl edr. Azerbaycan Dvlet Flarmonyasnda saz qzlar
ansamblnn esas teklatlarndan br de Ohed d. O hem
qzlara saz almaq yredr, hem de ansambln solst km
fealyyet gsterrd.
1938-c lde Ohedn qarmonda Segah", sazda ahargah"
qrammofon vallarna yazlr. Ohed Segah" le Azerbaycan alg
139

senetn br daha ykseklere qaldrr. O z evezsz fas le
Segah"n btn srlern aaraq dnleycye atdra blr.
Ohed saz havalarn ele meharetle alard k, vrtuoz saz
aqlar bele onun saz almagna hesed aparardlar. O, sazda
hem btn aq havalarn, hem de mugamlar znemexsus
ustalqla fa ederd. Xsusle onun sazda aldg Yanq Kerem"
dllerde dastan d.
Tez-tez byk konsertlere ve musq meclslerne devet
olunan Ohed z le sazn da aparard. nk o, yax blrd k,
dnleycler qarmonda onun Segah"na qulaq asdqdan sonra
sazda da Yanq Kerem" almag teleb edecekler. Ohed
qarmonda hem klassk mugamlar, hem de oyun havalarn br o
qeder senetkarlqla fa edrd. Bu oyun havalar ersnde onun
Terekeme"s daha mehur d.
Sonralar Ohedn vrtuoz algsn, xalq musqsn gzel
blmesn nezere alan .Hacbeyl onu opera teatrna lemeye
devet edr. Ohedn qz Leyla xanm bu hadsen bele neql edr:
Atamn xetrn zeyr bey ox steyrd. Bzm eve Cabbar
Qaryagdoglu, Mslm Maqomayev, Qurban Prmov, Zlf
Adgzelov tez-tez gelerdler. Rehmetlk Cabbar em atamn
"Bayat-Qacar" almasn ox xolard. Zlf n se o, heme
Segah" alard. Maraql burasdr k, atam Segah"da vurdugu
barmaqlar sonra tarda vurard, bu da Qurban emn ox
teeccblendrerd..."
140

XX
esr trk xalq poezyasnn byk saz-sz senetkar
Aq Veysel 1894-c lde Svasn Sarqla lesnn
Srvalan kendnde anadan olmudur. Atasnn ad
Ohmed, anasnn ad Glzar, soyad se atrogludur. Erken
yalarnda anasn tren Veysel 7 yanda ek xestelyne
tutulur. Bu xestelkden sol gz grmr, sag gzne se yava-
yava perde gelr. Br gn az-ox gren sag gzn br agacn
budag zedeleyr ve o, dnya gndan mrlk mehrum olur.
,
.
,
, .
,
-.
, ,
.
, ?
, ?
,
.
141

Veyseln eknlkle megul olan atas saz-sz seven br
nsan m. Onun evne el senetkarlar gelrm. Ohmed k el
aqlarnn erlern ezber blrm. Bu erler ogluna da
ezberletmeye, onu bu yolla ovundurmaga alrm. Ve gnlern
brnde ogluna saz alr. Bu saz onun heyatnn en byk
srdana evrlr. Belelkle, kk Veysel derd-sern bu sehrl
sazla bldrr, btn varlg le ona baglanr. O, Ol agadan
saz ders almaga balayr. 1919-cu lde Aq Veysel 25 yanda
evlenr, lakn bu zdvac ona xobextlk getrmr. Br nee l sonra
heyat yolda Osma alt aylq br qz uagn da onun stne atb
gedr.
erlernn brnde aq bu etnaszlg bele fade etmdr:
,
.
Aq Veysel Qara torpaq" er le trk xalq edebyyatnda
torpaq ar" km qymetlendrlb. Trkyenn Avropadak nsan
Haqlar Komssyasnn hakm professor Kamal Fkret Ark
1965-c lde Londondan xestexanadan Aq Veysele
mektubunda bele yazrd: Feqet bl k, sen bu yalnz, qaranlq
xestexana odalarnda men sesnle, deylernle
mdlendrrsen. Sende yurdumun havasn, yeln, mdn,
gcn tapram. l-lpaq, boz daglar, bo odalar, kasb
kendlernn zengnlyn, exlaq stnlyn, btn
areszlklerle savaaraq yaama ezmn Qara torpaq"da ne
ustalqla anlatdn".
Tebetn en byk mczelernden olan torpaq, Aq Veysele
gre, en sadq dost, en vefal gzel, en bereketl para,
nsanlara Haqdan verlm comerdlye sahb gzl xeznedr.
nsanlarn yaralarna melhem olan, onlarn btn ehtyaclarn
qarlayan, ona btn madd nemetler veren, yer gelende
qsurlarn gzlederek onu sedaqetle bagrna basan da qara
torpaqdr:
, , ,
, , .
,
.
142

, ,
, .
,
.
- ,
- .
, ?
.
,
.
, ,
.
Aq Veysel qan-qada saan mharbelere qar olmu,
nsanlar slhe, emn-amanlga agran erler yazmdr. O,
knc Dnya mharbesnn dehetlern fehmle hss edr,
mharbenn dnyann mecrasn deymesne qar etrazn
bldren erler yazrd:
, , ,
, .
, ,
.
Aq Veyseln poezyasnda mhtac nsanlara yardm etmek,
oxumaga ehtyac olan genclern tehsl almasna almaq km
xeyrxah lere qoulmaq barede humanst fkrler mvcuddur:
, ,
?
Aq Veysel poezyasnda mehebbet mvzusunda sylenm
poetk nmuneler oxdur.
Oger grse dm gz le sen", Ala gzl, xall dlber",
Neylerem", Xeyal mene yaxn, yar mene uzaq", Senn
yolunda", Bu mendek eq olmasa", Sen olmasan", Menm",
143

Olammadm" km erler onun mehebbet dnyasnn br
glstandr. Aq bu erlernde mehebbet zne xas meyar,
br baqa ncelk, zellk ve duygu le dle getrr:
,
.
,
.
,
,
,
.
,
.
,
.
Melumdur k, tarxn en qedm dvrlernden dnyann br sra
erazler km, Anadolu cografyas da br ox zelzelelere meruz
qalmdr. 1939-cu lde Orzncanda ba veren ve 32 mn nsann
heyatn trdy bu zelzele Aq Veyseln de yaradclgnda z
buraxm, Orzncan" adl ernde bu zelzelenn agr-acsn dle
getrmdr:
, ,
, ?!
,
.
, ,
, .
,
.
Aq 1973-c lde vefat etmdr.
144

Bu
heyat mslsz merdlk ve qehremanlq tmsaldr. Bu
heyat byk gelecek ugrunda yanan br meel, br
raqdr. Amansz xestelyn uzun ller yataga saldg
genc Nkolay Ostrovsk lmnden br l evvel yazrd: Men z
sevml vetenmn qelbnn dyntlern edrem ve o, genc,
gzel, meglubedlmez br heyat sevgsyle menm qarmda
dayanr. O - menm vetenm slh bayragn ve dnya
medenyyetn ykseklere qaldrmdr! Bele br vetenn oglu
olmaq ne qeder byk xobextlkdr..."
Ostrovsknn heyat ve yaradclgndak qehremanlgn srr
de hemn bu byk mehebbetdedr. Bu mehebbetde mslsz br
qdret var. Bu byk mehebbet sekkz lden artq br mr
qmldanmadan yataqda keren, fzk agrlar nde qvrlan
cavan Ostrovskye sebr ve deyanet, yaamaq ve mbarze eq
verrd!
znn yazdg km, Nkolay Ostrovsk 1904-c lde br fehle
alesnde dogulmudu. Menfur ar sul-dares rejm, yoxsulluq
mlyonlarla fehle balas km, onun da tehsl almasna mane
olmudu. Balaca Nkolay btda mektebn nc snfnden
xaraq on br yandan meeqqet ve ezablar nde leyb
rekpulu qazanmaga mecbur olmudu. Sonralar, lap genc
yalarnda - slahl br esger olaraq vetenn dmenlerne qar
145

gdlkle vuruub agr suretde yaralanmd.
O, 1922-c lde odun damaq n demryol xett eken
tkntde feal suretde trak ederek tfle xestelenr. Br nee l
sonra k gznden ve k qndan kest olaraq yataga dr,
hkumetn byk qaygsna, her cr malceye baxmayaraq,
mrnn axrna qeder elece qalr. Nkolay Ostrovsk 1930-cu
ln payznda Moskvada mehur Polad nece berkd" roman
zernde lemeye balayr. Genc qvardya" jurnalnn 1932-c l
aprel nmresnde romann lk fesller ner olunur. 1932-c lde
se romann brnc hsses ayrca ktab halnda apdan xr.
Polad nece berkd" roman derhal btn lke oxucularnn en
ox sevdkler ktablardan br oldu. Bu se tesadf deyld.
Mellf Pavel Koragnn exsnde yen epoxann msbet
qehremann heyretl derecede gcl br teblk ve dogruluqla
yaradr. nk Koragnn heyat btn br nesln heyatdr. Bu
heyatda relye dogru fvqelade derecede qdretl br hereket
vardr.
Koragnn heyat felsefes nsan ve onun cemyyetdek ebed
seadetdr. Bu deya onun coqun mbarzesnn esasn tekl
edr. Bu deya sarslmaz br meqsed km onu dam rel aparr.
Hele lap uaqlqdan onun agalar, aga balalarn grmeye gz
yox d. Maymaq, tfeyl Lenskler onda dern krah hss
dogururdu. Bu nfret getdkce gclenerek mbarze alovuna
evrlmd. Koragnn reyndek yangn sndrmek n se
hakm snfler ve onlarn agalgn mehv etmek lazm d. Bu
mbarzede he br etnlk, he br mehrumyyet Koragnn
polad qollarn boalda blmezd. ekdy ezablara baxmayaraq,
lk mbarze gnlernden balam xeste yatagndak son
deqqesne qeder Koragn heme zn xobext ve gmrah
br mbarz km hss edr. nk onun n gelecek ugrunda
aparlan mbarzeden de yksek, mqeddes ve erefl br
yoxdur. nun seadet bu mbarzenn br paras, br hssesdr.
Koragn yksek vezfe ve ya rtbe sahb deyl, ox az tehsl
grm adce br vetendadr. Lakn onun hss ve dnceler
yalnz z exsyyetn deyl, btn nsanlar ehate edr. Meqsed
ve arzusundak genlk Koragn daha da ucaldr. O, oxucunun
nezernde dag km byyr, kk br ocaqdan byk br xalq
146

nmayendesne evrlr. Mellf Koragn suretn dam
hereketde, nkafda, gen xalq ktles le mnasbetde tesvr
edr. Koragn dmene qar ne qeder amansz ve
barmazdrsa, dosta o qeder semm ve mehrbandr. Dy ve
mbarze ersnde polad km bb berkyen Koragnn
yetmesnde xalq ktleler le brlkde Juxray kmlernn de
byk rolu olmudur. Juxray hele dye atlmam genc
Pavkaya deyr: Tekbana vurumaqla heyat deydrmek
olmaz. Pavlua, fehle ugrunda yax br dy olmaq n
sende her br mkan vardr.
Lakn ox gencsen, snf mbarze haqqnda melumatn ox
azdr. Qardam, senden br ey xacagn bldym n men
heqq yolu sene gstererem. Bu saat dnyann her yernde
yangn balamdr. Qullar qyam etmler, khne heyat alt-st
edecekler... Lakn bunun n cesaretl adamlar lazmdr.
Amansz suretde mbarze aparmaq n dyden qabaq
tarakan qdan qaan km qab gzlenen adamlar deyl, cesur
mbarzlere ehtyac vardr".
Pavel Koragn lk heyat mellm olan Juxrayn bu szlern
he zaman unutmur. O, mehz Juxrayn dedy km, cesur
mbarz olur. Dmen gllesnn agr yaralar onun radesn
sarsda blmr. Oserde yoxsul fehle balas Pavka le arstokrat
qz Tanyann maraql sevg maceras da tesvr olunur. Pavka le
Tanya br-brn sevr... Lakn getdkce meydana xan barmaz
ve aydn br zddyyet bu sevgn sarstmaga, onun mmkn
olmadgn meydana xarmaga balayr. Bu zddyyet br
proletar, dger se hakm snfden olan k gencn fkr ve hssler
arasndak keskn ferqden baretdr. Pavel Koragn Tanyan
ctma lere celb etmek steyr. Lakn qzn ehval-ruhyyes
tezlkle zn bruze verr. Qulluqularla beslenb bydlen
arstokrat qz yoxsul tebeqeden xm genclere yuxardan
aag baxr, onlara stehza edr. Bu se sert ve megrur tebetl
Koragnn zzet-nefsn yaralayr. Onun snf urunu codurur
ve Pavel qet suretde qzdan ayrlmaq qerarna gelr. Pavel hss
edr k, onunla bu aga qznn ulduzlar he zaman bara blmez.
nk onlarn yollar tamam baqa-baqadr. Br nee lden
sonra z km br arstokrata ere getm Tanya demryol
147

xettnde leyen Koragne rast gelerken deyr: Xo grdk,
Pavlua... Etraf edrem k, sen bele halda greceym
gzlemezdm. Oceba, sen hkumetden yer qazmaqdan baqa
yax br vezfe ala blmednm? Men ele gman edrdm k, sen
oxdan komssar, ya da baqa byk br qulluqdasan..."
Pavel dayand, heyretl nezerlerle Tanyan szd:
- Men de sen bele... turuya baslm br halda greceym
gzlemezdm... - deye, nehayet, yumaq, mlaym br sz
tapd..."
Polad nece berkd" romannda Rta, Juxray, Pankratov,
Artyom km suretler de senetkarlqla gsterlmdr. Bunlar z
tebet ve xarakterler le br-brnden selen canl suretlerdr.
Romannda suretler, hadseler dam hereket ve nkafda tesvr
olunur. Roman byk ve parlaq stedada malk edb terefnden
yazlm senet eserdr. Olbette, bu gzel esern yaranmasnda
mellfn boqrafyas mhm rol oynamdr. Lakn bu, onun
bed deyern he de azaltmam, eksne, xeyl ykseltmdr.
Polad nece berkd" roman tekce kem Sovetler ttfaqnda k
yz defe ap olunmudur. Qrx sekkz dle tercme olunaraq be
mlyon trajla ner edlen Polad nece berkd" roman dnya
genclernn mbarzesnde olduqca byk rol oynamdr. O,
genclerde qehremanlq ve mbarze ruhu terbye etmdr.
Nkolay Ostrovsknn heyat" adl ktabn mellfler - N.Venqrov
ve M.Efros maraql br fakt yazrlar: n Xalq Ordusu z vetenn
dmenden azad etmek ugrunda vuruarken dy Yo agr
suretde yaralanaraq kor olur. Yo bu felaketden sarslaraq
zn ldrmek derecesne gelr. Bu zaman herb xestexanada
ona Polad nece berkd" romann oxuyurlar. O, btn br fesl
agzdan etmekle ezber yrenr. Sonra Yo n baqa br herb
xestexanaya komssar qoyurlar. nd kor komssar z agr
yarallara Polad nece berkd" romanndan danr ve bu
shbetler, Yo de oldugu km, onlarda da gmrah ve mbarz
br ehval-ruhyye yaranmasna kmek edr..." Bele msallardan
yzlerle getrmek olar. Heqq senetkar n bundan byk
seadet ola blmez.
148

Ps gnmde yanmda olmadgn zaman mtna etdm.

Kedern menmle paylamadgn, dncelern, ps olsam
da, aq sylemedyn anladgm zaman mtna etdm. Mene
yalan syledyn hss etdym zaman mtna etdm.
Gzlerme baxdgnda qelbnle baxmadgn ve mene hele
sylemedyn eyler oldugunu hss ederken mtna etdm. Her
seher menmle oyanmaq stemedyn anladgmda, agrlarm
dndrecek st sevgn mene vermedynde mtna etdm. Ancaq z
xobextlyn ve geleceyn dnerek men hee saydgn n
mtna etdm.
Tablolarmda artq zm xobext zmedym ve tek sebeb
sen oldugun n mtna etdm.
zn sevdyn n mtna etdm. Bunlardan yalnz br denes
mtna etmeym n yeterl deyld, nk sevgm byk d. Amma
hamsn dnerken senn menden oxdan mtna etdyn
anladm. Buna gre men de senden mtna etdm..."
ller keecek, bunu dnyaca mehur Frda Kalo deyecekd....
O, 6 yul 1907-c lde dnyaya gelb. Frda macar yehuds
Vlhelm Kalo ve qzlderl esll Matlda Calderonun nc uag
d. Hem ne qapanm, hem de hereketl br uaqlq kermd.
Heyatnn ugursuzluqlarndan br olan fzk agr" onu hele uaqlq
llernde yaxalamd.
Alt ya olanda uaq flc kerr. Mehelle uaqlarnn sag
149

ayagndak ferqe gre taxta ayaq" deye agrdqlar Frda o br
qardalarna nsbeten atasndan xsus dqqet grrd. Frdann
uaqlqda kobud br hal vard. Anas oglan uag km oldugunu
deyb heyfslenr, mehelledekler se yaman da eybecer qzn var"
deyrdler. Atas yax mektebde oxumasnda srarl d. 1922-c ln
en yax mekteblernden olan Mll Hazrlq Mektebnn
mtahanndan ugurla ker Frda. Khne olsa da, xsus olan bu
mekteb ller boyu yetm nee almn, unverstet mellmnn ve
syasetnn bey olmudu. Frda mektebe balayanda
Mekskada canlanma dvr yaanrd.
Frda mektebe gedenden sonra her eye qar gcl br maraq
hss eder, toplumdan qopmu br genc olmaq evezne toplumun
ayrlmaz paras oldugunu dnerd. Frda ve dostlar zlern
nqlab uaqlar olaraq grrdler. nqlab bzm sd anamzdr"
deye yazmd Frda sonralar. O vaxtlar gzel gnler km
xatrlayb bele deyrd: ox yenyetmelern cavab tapa blmedy
Men kmem" sualnn sxntsn yaamaq mecburyyetnde
qalmadm. Atdgm her addm br fakt d; men de onunla brlkde
var dm. Heyatm ele keskn eklde deyd k, ayagm bele
unutdum. Menasz brnn atdg dan ortopedk uzunbogaz
ekmemn sert dersne deyende xartdg ses artq etmrdm."
1923-c ln yaznda Frda on be yan tamamlad. Latn
Amerkasnda qadnlar n vacb br merhele olan on be ya
enlkler olduqca mehur d. Bu enlklerde onlar dne, heyata ve
qadnlga gr" qeyd edrdler. Frdaya gre se on be ya teyn
eden sevgnn kef olunmas d. Uaq olanda br qglcm km
trdayardm. Bydm, tepeden-drnaga alov oldum. Men
nqlabn, br de atalarmn tapdg qoca ate tanrsnn qzyam,
buna bhem yoxdur".
Frda Kalo Alexandroya yazdg eq mektublar le oglan uag
havasndan qurtuldu. Alexandroya aq olan qzcgaz bu
mnasbetde engellerle qarlamamaq n elnden gelen edrd.
Alexandronu alesnden gzledrd. Ales buna qar
xmayacaqd, amma Frda gzl mnasbet yaayaraq
yaadqlarn daha gcl hala getrmey semd. ekllerle
bezenm, plere brnm mektublar yazmaq n gecen
gzleyrd. Frdann ehtrasla rtlm mnasbet, teessf k,
bedbext br hadse le yarmq qald. stelk, bu hadse Frdann
150

ugursuz heyatnn da balangc oldu. Kerdy avtomobl qezas
resm ekmeynden tutmu sevmeyne qeder br ox ey deyd
Frda Kalonun heyatnda.
17 sentyabr 1925-c lde Frda ve Alexandro yan-yana oturub
zarafatlardlar. Gzlenlmeden gelen qatar avtobusun kemek
zre oldugu relslerde dehetl qeza tretd. ddetl zerbe
netcesnde avtobus srd, nde zbez oturan adamlar br
brne deyd, en ps se, br nee defe frlanan avtobusun
penceresnden le ddler.
Alexandro qatarn altna yxlmd. Frda se e qrntlarnn
stnde huunu trb qalmd. Otrafna ygan adamlar: Baxn,
baxn, kreynde nese var", - deye bagrrdlar. Alexandro
yaxnlqdak ayxanann qarsna qoyulmu blyard stoluna qeder
Frdan qucagnda getrm, Frdann bedenn deb keen byk
demr parasn etrafndak adamlarn kmey le dartb xarmd.
Qqrqlar, qan ve ller dayan manlarn nde ban tren
Alexandro Frda n lecek, lecek" demekden baqa he ne
ede blmrd. Alexandro sonralar hadsen bele danrd: Demr
xaranda Frda ele bagrd k, ses Qrmz Xan tbb yardm
mannn sqnal sesnden berk xd".
Hadseden sonra boz xestexana otaqlar, keder dolu anlar
Frdan gzleyrd. Hekmler yaamagnn mcze oldugunu
demdler. Frdann btn bedenn sarmdlar, brce z
zedelenmemd. nc ve drdnc onurga smkler
qrlmd. Onurga smyndek , sol ayagndak on br qrq, sol
drseyndek xq onun en yngl yaralar d. Daha ps se sag
ombasndan grb cnsyyet orqanndan xan demr paras d.
Frda qezadan sonra dz doqquz ay gpsden dzeldlm korset
geynmek mecburyyetnde qalmd.
lk tablo, teb k, Alexandro n eklmd. Ve eslnde ele de
nem vermeden ekl ekmeye baladm" deyen Frda lk defe
resm ekende on doqquz yanda d. Korsete sarlm Frda
resmn ekdy portretde zn mkemmel qadn km tesvr
etmd. Oynnde erab rengl yaxas lemel paltar vard.
Gzlerndek fade keskn d. Sag el ne dogru uzanmd.
bhesz k, eln Alexandronun tutmas n uzatmd.
Bu tablo Alexandro le Frdann tb getmekde olan sevgsn
tezelemd. stelk, her ks baqa lkelerde d. Frda yataqda,
151

Alexandro se baqa br cografyada ken mnasbetler davam
edrd. 1926-c ln son aylar hesret, resm, md ve heyecan nde
kemd. Amma Alexandronun seferler btmek blmrd. Buna br
az da onun ata-anas sebeb olmudu. Tehsln behane ederek onu
kest Frdadan uzaqladrrdlar. Olnden aglamaqdan baqa he
ne gelmeyen Frda bu oku da sovudurdu.
O qeder megrur d k, mdsz anlar keen km zn
toparlad. Qezadan nce lk sevgls Alexandro le baqa lkelere
getmeyn xeyaln quran Frda Alexandronun Mekskadan tek
ayrlmag le genclk xeyallarna vda etmd. Bu vaxtlarda hem de
sehhet le ba belada d. Korsetn brn xarb o brn taxrdlar.
Br korsetn taxlmas en az drd saat ekrd. Xestelk dolu gnler
Frdan ressamlga yaxnladrrd. z portretnden sonra
etrafndaklarn ekllern ekmeye balad. Sehhet caze verdy
qeder leyrd.
1927-c ln noyabrnda Alexandro Avropadan qaydanda Frda
br az yaxlamd. Agrlar olmasna baxmayaraq, oturur,
yeryrd. k gencn mnasbet aylar kedkce evvelk km olmaga
balayrd. Alexandroya gre ox yax br dostluq, Frdaya gre
se sadece sevg d aralarndak.
1928-c ln evvellernde Frda senet alemne grmeye
balamd. Bu arada Alexandro baqa brne aq olur. Frda buna
nanmr, aralarnda sevg oldugunu demekden el ekmese de,
uaqlq sevgsnn btmesne mane ola blmr.
Frda heyatnn ks olacaq Dyeqo Rveyra le lkenn
vezyyet haqqnda danldg ve senet etrafnda mbahselern
getdy br clasda tan olmudu. Frdann Dyeqo Rveyra le lk
qarlamas yenyetmelk dvrlerne tesadf edrd eslnde. 1922-
c lde Frda Mll Hazrlq Mektebnde telebe ken Dyeqo Rveyra
mektebn dvarnda byk br resm ekmek n alrd. Frda br
kncde oturub Dyeqonun dvar resmn zleyrd. Bu r gzl, dv
km adamn tesr altnda saatlarca frann hereketn zlemekden
yorulmurdu.
Qarmaqarq heyat davam eden Frda mehur br ressam
km tannmaqda d. Frda heme z heqqetnn resmlern
ekdyn deyrd. 1937-38-c ller Frda n qarq dvr hesab
edlr. 1938-c ln yaznda amerkal aktyor Edvard G.Robnzon
Frdann drd resmn brden alr, bu se senetnn lk byk sat
152

hesab olunur. Br nee ay sonra yrm be resmnn serglenecey
sergye qatlmaq n Nyu Yorka gedr. Saglamlgnn qaydasnda
olmamasna baxmayaraq, ehval ox yax d. Dyeqodan
uzaqlamas azadlq hssn br az da artrmd. Dyeqonun
tesrnden xb zn sbut etmek stedy br dnemde d.
Bu ertler altnda Amerkada br kden o brne qard. Br ox
k arasnda en mehuru Nkolas Muray d. Fotoqraf olan
Nkolasla qsa mddet erznde br-brne baglandlar. Ehtyac olan
tesell ve stly hretn zrvesnde olan Nkolasda tapmd Frda.
Dyeqo arvadna mektublar yazb bu uzaqlgn onun leye
blmes n yararl oldugunu deyrd. Bu, Frdann reyn
rahatladrd. Frda bu azadlq dvrnde kmnle ne yaayrdsa-
yaasn, Dyeqoya olan bagllgn esla trmrd. Br yandan da
yaadg eqlere zn teslm etmemey yrenrd. Nkolas
Dyeqonun varlgndan xeberdar d, amma onun varlgnn
mnasbetlerne tesr etmemesnden xobext d. Frda yen
sevgls le mehebbetn qollarna atlaraq onun zekasndan ve
ehvetnden yararlanrd. Frda ve Nkolas ctly mektebl aqler
km Nyu York kelernde gezr, pr ve qehqeheler ekrd.
Frda gndelynde Deqo ve Nkolasa sonsuz br sevg besledyn,
her ksn sevdyn yazrd. Onda onun nde k Frda vard.
exs heyatnda xobextlk qazanan Frdann ekller 1939-cu
lde Parsde serglenm ve ox beyenlmd. Pkasso br
mektubunda Dyeqoya bele yazrd: Ne sen, ne Deran, ne de men
Frda Kalo km zler eke blrk".
Fransadan Nyu Yorka qaydanda Frdan srprz gzleyrd.
Nkolas evleneceyn deyb Frdan terk etd. Frda keder nde
byk br boluqla Mekskaya qaytd. Qaydanda Dyeqonun
macar esll br qadnla olan mnasbet le alxalanan br mhtle
qarlad.
1939-cu ln yaz Frda n mdszlkle ked. Dyeqo heyatn
San-Angeldek evde kerd. He zyaret de edlmeyen Frda
Dyeqosuz gnlern ona gndermedy br mektubda bele yazrd:
Gecelerm dynen byk br rek kmdr. Saat dr. Gecelerm
ayszdr. Gecelerm pencerelerden szlen boz ga gzn
qrpmadan baxr. Gecelerm aglayr, yastgm neml ve soyuqdur.
Gecelerm menasz br sonluga uzanr. Gecelerm men senn
yoxluguna teleyr. Sen axtarram, yanmdak dv bedenn,
153

nefesn, yn axtarram... Bedenm, bu kest kle senn
stlynde br anlq zn unutmaq steyr".
Frda Kalo arqlamaga balayr. Bezen qan krlmesne
ehtyac olurdu. Tekce kreynde yox, ynnde, banda,
boynunda olan agrlar onu nvbet emelyyata getmeye mecbur
edr. 1946-c lde onurga smynden emelyyat olmaq n
yenden Nyu Yorka gedr. Drd onurga, omba smynden
gtrlen br para ve on be santmetrlk metaldan qurtulur. Bu
arada dostu Aleksandraya yazdg mektubda bedennn yaam
dolu oldugundan yazrd.
Frda Kalo 1951-c lde xestexanadan xanda gndelyne -
He br szn zah ede blmeyecey br mdszlkd bu, amma her
eye regmen yaamaq steyrem", - deye yazrd. Yaam deylen
efsane lm tehlkes le zbez d. Frdan heyatla lm her
terefden ekdrrd. Dyeqo se Frdann etn gnlernde
arvadnn nece ezyyet ekdyn grmemek n ortalqdan yox
olmag semd. Frda 46 yana grenden br mddet sonra
uaqlq agrlarnn yadgar olan sag ayag kesld. Dyeqonun bu
dnemlerde de hemek km sevgller olurdu. Frda se heyatdan
mhkem yapmd. Oll arabasna mehkum olmasna regmen
kommunstlern tekl etdy br nmaye qatlmaq stemesne he
km mane ola blmemd: kestlymden ve agrlarmdan daha
neml eyler olduguna br daha nanmaq stedm".
13 yul 1954-c lde yatagnda cansz taplan Frda Kalo agcyer
atmazlgndan heyatla vdalad. Frdann son tablosu tahac
qrmz qarpzlardan baret Yaasn yaam" adl natrmort oldu...
154

1911
-c l yanvar aynn 31-de o vaxtlar
Yuqoslavya, sonradan Bolqarstan
erazs hesab olunan Strumtsa kendnde
br qz anadan oldu. Vaxtndan k ay evvel dogulan qzcgazn
ayaq ve el barmaqlar btk, beden se zef oldugundan
valdeynler onun yaamasna bele md etmrmler. 12
yanda qzn heyatnda onun gelecek taleyn
meyyenledren br hadse ba verr. Bu qz gelecekde grc
km mehurlaacaq Vanqelya Pandeva-Querova, yaxud
Vanqa d...
...Refqeleryle gezen Vanqa brden gy zn r qara br
buludun aldgn grr. Havann deydyn grb kende teref
qaan qzlarn arasndan Vanqan qasrga aguuna alr.
Sonradan grc z bu haqda deyrm: Qasrga men
sararken ele bl bama kmnse elnn toxundugunu hss
eledm. Sonra he ne xatrlamadm. Br de gzm adm k,
yerdeyem, bamda, gzmde dehetl agrlar var..."
Vanqa z zehmet ox sevdynden kmnse bo yere vaxt
kermeyn de xolamazd. Korluga, byk alenn yknn
agrlgna, kasblga baxmayaraq, onlarn evnde heme
selqe-sahman hkm srrm.
Bu gn Vanqann lk grclynn ne vaxta tesadf
155

etmesn ve neden baret olmasn deqqledrmek etndr.
Ancaq edebyyatlarda ve xatrelerde daha ox atasnn trdy
qoyunlarn yern demes haqda danlr. Deylenlere gre, br
defe atasnn otardg srden br nee qoyun tr. Alesnn
yegane gelr menbeynden de mehrum olacaqlarndan qorxan
atasnn narahatlgn gren Vanqa ona deyr: Senn
qoyunlarn qonu Monosrtova kendndek Afanasn
evndedr". znn de tanmadg bu adamn adn harada
etdyn soruan atasna Vanqa Yuxuda grmem ve
etmem" cavabn verr. Ata qznn nan verdy kende ve
hemn adamn evne gedb qoyunlarn heqqeten burada
oldugunu grr...
Otraf kenddek nsanlarn onun bacargna nanmaga
balamalar Vanqann lk qlobal grcly le ba tutub. Hele
yenyetmelk vaxtlarndan gzlerne cengaver geyml atlnn
grndyn deyen Vanqa 1941-c lde hemn atln br daha
grr. znn dedyne gre, ay g altnda parldayan
gm geyml bu atl onun qaranlq otagna daxl olan km
her teref ga belenr. Atl Vanqaya teref dnr ve deyr:
Tezlkle dnya alxanacaq ve oxlu xalqlar telef olacaq. Sen
burada qalacaq, lenler-qalanlar haqda grclk edeceksen.
Qorxma! Men sene adamlara deyeceklern syleyeceyem".
Bu szler eden Vanqa bacsndan soruur: Sen buradan
br atlnn nece xdgn grdnm?"
Ne atl, yeqn, yuxu grmsen", - deye bacs cavab verr.
Ancaq bacsnn yuxu hesab eledy bu olaydan texmnen k ay
sonra - aprel aynn 6-s 1941-c lde alman qounlar
Yuqoslavya serhedn ker...
Her ey mehz Vanqann gzne grnen atlnn dedy km
olur. Mharbenn balanmasyla dogmalarnn taleynden
narahatlq keren nsanlar onun yanna gelrler. ahdlerden
br yazr: Balaca otaqda kncde oturmudu. Ses gur ve gcl
d. Yamaql paltar bele onun bedennn gergnlyn gzlede
blmrd. Kor gzlernden boluq yagsa da, znden sank nur
tklrd".
Belece, Vanqa kmek n yanna gelen nsanlara
seferberlye celb olunmu klern vuruduqlar yerler,
156

balarna gelen hadseler deqqlkle syleyr. Deylenlere
gre, bu ncegrmler dz br l davam edb ve bu br l
erznde Vanqa sutkada 2-3 saat yatb. Onun grn hamn
heyrete saldgndan yanna gelenler grcnn qarsnda dz
ste oturmaga stnlk verrmler.
Qadnn uzaqgrenly haqda xeber etraf kendlere
yayldqca yanna gelenlern say xeyl artr. Az kemr, mxtelf
xestelklerle bagl da ona mracet etmeye balayrlar. Adamlar
onun baresnde artq qorxuqarq hrmetle danrdlar. Ancaq
brmenal eklde Vanqann grclyn er qvvelerle
baglayanlardan tutmu lah qvvenn mczes hesab
edenleredek - ham onun grclynn ne qeder deqqlkle
yerne yetdyne heyran qalrd.
Belece, Vanqa haqqnda yarheqqet-yarfantazyadan
baret br mf formalar. Vanqann qeyr-ad qablyyet barede
xeyl edebyyat olsa da, onun exs heyat ox vaxt knc plana
ker. Ancaq burada da xeyl maraql meqam mvcuddur.
Br defe onun yanna Dmtr Querov adnda br esger gelr
ve quldurlar terefnden ldrlm qardann qatllernn yern
soruur. Ele evnn astanasndaca Vanqa Dmtrye deyr:
Blrem nye gelbsen. steyrsen qardann qatllernn yern
deym. Ola blsn, bunu sene ne vaxtsa deyerem, ancaq gerek
mene sz veresen k, qsas almayacaqsan. nk nd lazm
deyl. Sen onlarn sonunu zn greceksen".
Bu hadseden br mddet sonra - apreln 20-de Vanqa
bacsna Dmtrnn onunla evlenmek n kende geleceyn
bldrr. Heqqeten 1942-c l may aynn 10-da Dmtr onunla
evlenr ve genc ale Petr ehernde mesken salr.
Br mddet sonra Dmtr seferberlye alnaraq Yunanstana
ararlr. Vanqann sefer qabag erne brce meslehet olur:
Sudan zn gzle!"
Heqqeten br nee l sonra Dmtr de daxl olmaqla,
Yunanstandan salamat dnen dylern hams dyler
vaxt bataqlq suyundan dkler n uzun ller yatalaqdan
ezyyet ekrler. Dmtr 1962-c lde ele bu xestelkle de yataga
dr. efaverc Vanqa sevml Dmtrsnn bu xestelkden
qalxmayacagn bldynden elnden ancaq aglamaq gelr.
157

Xestenn bann stn br an bele terk elemeyen Vanqa
ernn lmyle dern yuxuya gedr, br de merhumun defn
zaman aylb deyr: Men onu qalmal oldugu yere qeder
trdm".
Hemn vaxtdan Vanqa heyatnn sonuna qeder dul
qadnlara xas qara rengl yaylqla gezr...
1952-c lde Vanqa Stalnn 6 ay sonra lecey barede
kmnse yannda agzndan sz qarr. Bedxahlar terefnden
grcnn bu sz lazm yerlere atdrldqdan sonra onu
hebs edrler. Teb k, ncegrm dz xmasayd, yen Staln
1953-c lde lmeseyd, grcnn ne vaxta qeder
hebsxanada qalacag da blnmezd.
Sonda onu bu km problemlerden tesadf br hadse xlas
edr. Hanssa yksek rtbel dvlet memurunun nde mexf
materallar olan antas tr. Btn hquq-mhafze orqanlar
ayaga qaldrlsa da, tm anta taplmr. Axrda el her yerden
zlm memur Vanqann yanna gelr. Grc ona
gzledlm antann yern deyr. Bolqar hkumet se Vanqaya
teekkr elamet olaraq xalq hakmyyet n faydal nsan"
xarakterstkas verr.
Hemn olaydan sonra Bolqarstan rehberly bu mczenn
qarsn almaqdansa Vanqann znemexsus seanslarn
leqalladrmaq qerarna gelr. Dvlet onun evnn yannda
xezne qutusu qoyur ve grcnn xdmet n mebleg
meyyenledrr. Vanqann yanna gelen her bolqar 10 lev,
ecnebler se 50 dollar demel dler. Resm statstkaya gre,
bu qerar netcesnde yalnz 1990-c lde dvlet xeznesne 9
mlyon levden ox pul daxl olmudu.
Vanqayla gren elm-medenyyet adamlarnn, mehur
aktyorlarn, dvlet xadmlernn xatrelernde grcnn
qablyyetlernn mxtelf ynler haqda xeyl materal var.
Hammzn Baharn 17 an" bed flmnden daha ox
tandgmz mehur aktyor Vyaeslav Txonov 1979-cu lde
Vanqan zyaret etmeye gelr. Aktyor er gren km Vanqann
sual le qarlar: Sen neye gre dostun Yur Qaqarnn
arzusunu yerne yetrmedn? Ax son uuundan qabaq sene
zengl saat almag xah etmd".
158

Deylene gre, aktyor bu szlerden o qeder
heyecanlanbm k, rek derman qebul etmeye mecbur
olubmu.
Mesele ondadr k, vaxtle bu shbet yalnz onlarn ksnn
arasnda olubmu ve Qaqarn ona zne br zengl saat almag
meslehet grbm. Ancaq lk kosmonavtn lmnden sonra
aktyor bu haqda sadece unudur. Bunu Vanqaya syleyende
grc ona deyr: Ham blmeldr k, Qaqarn lmeyb, onu
tutublar". Km terefnden tutulmagn se Vanqa demr...
Vanqann xdmetlernden br sra dvlet rehberlernn
faydalandg haqda melumatlar olsa da, bele grler tam
mexf eklde kerldynden bu gn bunlarn heqqeten ba
verb-vermedyn sylemek etndr. Ancaq L..Brejnevn onun
yanna gelmes barede 90-c llern evvellernde bolqar
metbuatnda materallar gedb. Yazlanlara nansaq, melum
olur k, L..Brejnev o dvrler SSR-nn 16-c respublkas"
adlandrlan Bolqarstana sonuncu sefernde Vanqann yanna
gelr ve er gren km ondan: Blrsenm men kmem?" -
deye soruur. Vanqa se ona Blrem, sen byk ressen", -
deye cavab verr. Dnyann en byk dvletnn rehberyle
grcnn shbet 2 deqqeden de az ekr...
...1989-cu lde Vanqa xeberdarlq edr: Qorxu, qorxu!
Amerkal ekz qardalar onlara tulanm demr qularn
tesrnden yxlacaqlar. Gnahsz nsan qan axacaq".
2001-c lde terrorularn teyyarelerle hcumundan sonra
Amerkada Dnya Tcaret Merkeznn ekz bna"s daglr,
xeyl gnahsz nsan telef olur.
1990-c ln evvelnde Rusyada syas ekmeler dvrnde
Vanqa deyr: Ham ele blr k, onun Rusyada mvqeler hele
gcldr. Ancaq hakmyyete en az ses toplayanlardan br
gelecek". Heqqeten, br nee aydan sonra he kmn
gzlemedy halda Rusyada hakmyyete Bors Yeltsn gelr.
1980-c lde Vanqa atom qorxusundan behs edr: Kyev
yaxnlgnda byk br partlay olacaq. nsanlar bu
partlaydan llerle ezyyet ekecekler". Br nee l sonra btn
dnyan dehete getren ernobl Atom-Elektrk Stansyasnda
qeza ba verr.
159

Bu ncegrmden sonra se oxlar qoca grcnn agln
trdyn dnrd: Osrn axrnda, ya 1999, ya da 2000-c
lde Kursk su altnda qalacaq ve btn dnya ona matem
tutacaq". Bel, nsanlar Kursk km br ehern su altnda
qalacag barede deylene br az da stehza le yanamdlar.
Ancaq dz 20 l sonra Rusyann Kursk" atom sualt gems
heqqeten su altnda qald...
Vanqa heyatnn son 20 ln Petrn 10 klometrlynde
yerleen Rurte qesebesnde kerb. Yerl saknler deyrler k,
Vanqann gelne qeder Rurteye aparan bu yolda lde br
nee defe lmle netcelenen yol qezalar olurmu. Onlar
Vanqann yanna meslehete gelrler. Grc yola eker tozu
sepmey meslehet grr. Bundan sonra hemn yolda br de
qeza ba vermr.
Vanqa mehz bu yerde llerden ber arzusunda oldugu
mebedn ucaldlmas ne balayr. Mqeddes Pyotrun adn
dayan bu mebedn yerledy mekana gelen nsanlar
Vanqann buran ebes yere semedyne nanrlar. Heqqeten
etrafdak saktlk, heznlk, relyefn qeyr-ad grn qebr
burada yerleen xeyrxah Vanqann ruhu le uygunluq tekl
edr. Grcnn bacs qz Krasmra Stoyanovann szlerne
gre, Vanqa heme bu yerlerde Yerdenkenar qvvelern
tesrn hss etdyn deyrm.
Onun lm yatag dz k ay ekr. Sofyann dvlet
xestexanasna getrlen Vanqa Her ey Tanrnn radesle
olacaq" deyerek tbb yardmdan mtna edr. Hekmler bu
mddet erznde grcn yalnz venadaxl nyeksyalarla
saxlayrlar. Bu yal qadn lmnden qabaq komadan aylr ve
z qablyyetlern Fransadan olan br qza trdyn deyr.
1996-c l avqustun 11-de Vanqa vefat edr.
ahdler onun lmqabag son szlernn btn beeryyete
nvanlandg qenaetndedrler: ekmelere son vern, br-
brnz sevn".
160

18

-

T
ale onu ox ps yaxalayr. 18 ya tamam olan km n
cebheye yola dr ve... Ve gelecek aktyor ayagndan
agr yaralanr... Nee vaxt hosptalda yatr, mharbe ell
km ger qaydr.
1923-c lde Vyazma ehernde kasb, ad br alede dnyaya
gelb Anatol Papanov. Xobextlkden ale 30-cu llerde
Moskvaya kr. Anatol Moskvada dram derneyne yazlr k,
ke mhtnden uzaq olsun. Mekteb qurtaran km aleye
kmek olsun deye zavodda fehle lemeye balayr. Arzusu
hanssa br mehur rejssorun dqqetn ekmek d k, onun
flmnde normal br rola ekle blsn. Bu arzuda ken mharbe
balayr.
***
Mharbeden ell qaydan Anatol senedlern Teatr
nsttutuna verr. mtahanlar ugurla verb M.Orlovun kursuna
daxl olur. Mellm onun stedadn sezmeye blmezd. Tehsl
llernde nsttut daxlnde mxtelf tamaalarda rollar oynayrd.
Dplom nde oynadg rol se ona ugur getrmeye blmezd,
nk hemn tamaada en parlaq oyun terz mehz Anatolnn d.
Hemn tamaadan sonra onu eyn vaxtda k teatra lemeye
devet edrler.
Hemn vaxt A.Papanov artq kurs yolda Nadejda
161

Karatayeva le evl d. Xanmn Baltkyan lke teatrna
lemeye gnderdklernden Papanov da xanm le brge hemn
teatrda lemeye getmel oldu.
ox az mddet keenden sonra A.Papanov Andrey
Qonarovun devet le xanmn da gtrb Moskva Satra
Teatrna geld.
ller ker, amma Papanov km aktyor hemn teatrda o qeder
de dqqet eke blmrd. Okser vaxt onun qsmetne knc
derecel rollar drd.
Yalnz Qoqolun Mfett" esernn tamaasnda oynadg
ba rol onun teatrda ugurlarnn esasn qoydu. Anatol Papanov
km gen spektrl komk rollar ustas hemn teatrda 50 l -
mrnn sonuna qeder led.
Nehayet, 60-c llern sonunda Anatol Papanovun Serpln de
rol aldg ller ve drler" flmnn gzlenlmez uguru onun kno
taleyne q sald. Bu flmden sonra knematoqrafya dares onu
z mhtne hevesle qebul etd. 60-c ller onun kno taleynde
evezsz z buraxd. Hemn ller sovet knosunun da ox ugurlu
ller d. Br-brnn ardnca mxtelf janrlarda ox maraql flmler
eklr, dnya festvallarnda baxlr, qebul olunur, sevlrd.
A.Papanov hemn flmlerde tndxasyyet, bezen komk, bezen
facev taleler yaradrd.
Bzm ev", Sabah gelersnz", Don Kxotun uaqlar",
kayet ktabanz vern" km flmler hemn qebldendr.
Eldar Ryazanovun 1966-c lde ekdy Avtomoblden
qorunun" flmndek rolu se onun knoda vzt kart oldu. Bu rol
hem ona hret getrd, hem de aktyoru komk ampluaya
kkled.
Onun Leond Qaydarn Brlyant el" flmndek unudulmaz
Lelk obraz bu gn de flmn en maraql obraz km seve-seve
baxlr, ondan statlar getrlr. O cmleden 12 stul" flmndek
Ksa Vorobyannov.
Ugur centlmenler", Yedd qoca ve br qz" flmler de
sevlen flmlerdr k, her brnde A.Papanov maraql, yaddalara
yazlan rollarda eklb.
Btn bu hrete, sevgye regmen Anatol Papanov ne
ddy ampluadan memnunyyetle mtna etmeye, xmaga
162

alrd. On byk arzusu dramatk br obraza eklb nde
dadg potensal onu seven tamaaya gstermek d. Yen
men bele rol oynamag da bacarram. Amma alnmrd.
Rejssorlar ona bele obraz hevale etmeye rek elemrdler.
Tamaann onu baqa ampluada qebul ede blmeyeceynden
ehtyatlanrdlar.
Yalnz br defe rejssor Andrey Smrnov ona Belarus vagzal"
flmnde Dubnsk rolunu verd. Aktyor ox yax br oyun
nmay etdrse de, tamaa bu rolda onu sevmed, nk
gzledy komedyan ondan ala blmed, gzledynn eksn
qebul etmed. Nehayet, A.Papanov z de tamaann stey le
razlamal oldu.
Aktyorun stedadndan yalnz kno ve teatr faydalanmayb.
Sovet czg flm onun sesn br ox personajlarda verb,
onlardan en mehuru Nu, poqod" flmnde canavar
seslendrmesdr.
Ne yazq k, bu czg flmnn son hsselern yazdrmaq
aktyora qsmet olmad. Ondan sonra flmn eklen ve baqa
aktyorlar terefnden seslendrlen hsseler evvelkler qeder ugur
getrmed.
mrnn sonlarnda aktyor, demek olar k, flme eklmrd,
yaradclgn ele Satra Teatr le mehdudladrmd. Ekranda
son rolu 53-c ln soyuq yay" flmnde Kopal obraz oldu. Bu
flm grmek bele aktyora qsmet olmad. Aktyor dnyasn
deyenden sonra flm ekranlara xd.
Anatol Papanov heyatda ox sade ve semm nsan olub.
Onun Allaha byk nam vard. Heyat boyu tamaalardan,
flmlerden qalan bo vaxtn klsede kerrd. Ona defelerle
Kommunst Partyasna kese, heyat yolunda her eyn yag km
gedeceyn ved edbler, amma aktyor mtna edb. Onun yaxn
dostlar o qeder de ox deyld, nk Anatol daha ox senetne
ve alesne bagl d.
Br defe z de yarzarafat-yarcdd deyb: Menm br
teatrm ve br arvadm var".
Nadejda Karatayeva le Teatr nsttutuna qebul olundugunun
onuncu gn evlenmd. Bu qadn gren km bldm k, o
menm heyat yoldam olacaq, odur k, vaxt trmeden onu
163

sevdym deyb, evlenmek teklf etdm".
Nadejda Karatayeva: Ovvelce bu teklfden ab qaldm,
nk ox az mddet d tan olmuduq, sonra mden br
qvve ded k, sen onu oxdan tanyrsan, yanlmazsan ve
razlq verdm".
Xarakter ve ruh eynly gzel br alenn balangc oldu.
Onlar mr boyu ayrlmadlar. Qzlar Yelena da ata-anasnn
yolu le gedb aktrsa oldu.
Anatol Papanovun ox maraql br verd vard. ox sade,
ucuzvar cns ve kynek geyb bazar gnler z bagnn etrafnda
velosped srerm. z populyarlgndan utanan aktyor bunu
ona gre edrm k, onu Papanova oxatsalar da, dnsnler
k, o boyda aktyor bele kasb geynmez, hamnn gz
qarsnda velospedle gezmez.
nd onun A.Mronovla dostluguna gelek. Br teatrda alan
ve br nee knoda teref mqabl km eklen k aktyoru
xarakter yaxnlg da brledrmd. Dostluq edrdler. Br gn
Anatol Papanov z menzlndek hamamda du qebul ederken
rey ona namerdlk edr. Aktyor yaxnlqdak suqzdrcnn
zerne yxldgndan onu hem de elektrk cereyan vurur.
Bagdan axam eve qaydan xanm onu bu vezyyetde grr.
Seher aktyoru Moskvada btn senetkarlarn uyudugu
mehur Novodev mezarlgnda defn edrler. Hemn gn
Andrey Mronov da, Satra Teatrnn btn aktyorlar km, defne
gele blmr, yen tamaann son meqlern eden rejssor onu da
defne buraxmr.
Eyn tale br nee mddet sonra dnyasn deyen
A.Mronovu da gzleyrd, o da senet dostu km z
yoldalarnn - aktyorlarn deyl, perestkarlarnn ynnde son
menzle yola salnd.
164

Q
ospel, blz, caz, rtm-end-blz, kantr... Ele br musq janr
yoxdur k, Rey arlz z neheng stedadn ona tetbq
etmem olsun. Ve her defe de eyn ugur, eyn perestkar
mehebbet...
Dz, bu ktabda ondan sz amasaq, byk edaletszlk olard
ve belke de bu neheng musqnn yzlerle azerbaycanl
perestkar bz qetyyen baglamazd...
Rey arlz Robnson 70 studya albomunun mellfdr. 17 defe
Qremm" mkafatna layq grlb, Rok-n-rollun, Cazn, Kantrnn,
Blzun Corcya tatnn hret zallarnda yer var, lent yazlar
Amerka Konqresnn ktabxanasna yerledrlb.
Dnya gna uaqlqdan hesret qalm bu mgennnn
stedad qarsnda Pol Makkartn, Elton Con, Stv Uander, Tom
Kruz, Brs Ulls, Bll Preston, Van Morrson ve br ox baqa
mehurlar ba eybler.
2004-c lde Rollng Stone" jurnal znn lmezler"
syahsnda Rey arlza onuncu yer verb. O, he bhesz, masr
musqnn nkafnda mstesna xdmet olan senetlerdendr.
Byk mgenn Frenk Snatra Rey ou-bznesn yegane dahs"
adlandrrd. Mgenn Bll Coel se bele deyrd: Bu sze dehetl
gele bler, amma men bele hesab edrem k, Rey arlz Elvs
Preslden de mhm sma d. Men blmrem k, onu rok-n-rollun
165

banlernden sayrlar, yoxsa yox, amma Rey heqqeten br ox
yenlklerde brnc olub... Mene knc br sma gstern k, bu
qeder mxtelf slublar br-brne qardrsn ve bele ajotajla
qarlansn!.."
Rey arlz 1930-cu l sentyabrn 23-de Corcya tatnn Olban
ehercynde dnyaya gelb. Atas Beyl Robnson, anas Areta
Robnson olub.
Reyn ales ox yoxsul d. znn dedy km: Hetta baqa
qaraderller arasnda bele bz cemyyet pllekennn en aag
pllesndeydk. Bzden aagda yalnz torpaq d".
Robnsonlar ales Cenub Flordann Qrnvll eherne kende
balaca Rey hele altaylq d. Onun terbyesnde atasnn he br
rolu olmayb, nk onunla qarda Corc hele lap balaca olanda
Beyl alesn terk ederken oglanlarn Aretann ve z anas Mer
Cey Robnsonun mdne buraxb gedr.
Reyn be ya olanda znden br ya kk qarda tesadfen
kelerndek su ennde batrm. Hadsenn ahd olan oglan
qardan xlas etmek stese de, uaq agr oldugundan gc
atmr. Bneva Corc batr, agr ruh sarsnt keren Reyn se
gzler tutulmaga balayr. Artq yedd ya tamam olanda Reyn
gzler he grmrd.
z deyrd k, korlugunun sebeb sona km aydnladrlmad,
amma bele br gman vard k, oglan qlaukomann agr formasna
mbtela olmudu. O, dnya gna hesret qalmasndan ox
sarsnt kerrd ve bele br aye dolar k, guya 80-c llerde Rey
arlz metbuata anonm elanlar vererek br gzn ona sata blen
donor axtarrm. Lakn hekmler bu emelyyat ox tehlkel
saydqlarndan Reyn arzusu reynde qalr...
Oglann musq stedad lk defe yanda bell olur. Evleryle
zbezde yerleen aptekn sahb yax pano alrd ve oglann
musq stedadn lk olaraq o grd.
Rey Florda tatnn Sent-Oqstn eherndek kar ve kor
uaqlar n mektebe gedr. Orada Rey korlar n brayl
elfbasna yyelenr ve bununla yana br nee musq aletnde -
pano, orqan, saksafon, trombon, klarnetde almag da yrenr. O,
mektebdek baptst xorunda yaxndan trak edr ve yadlar
arasnda selr.
166

Orta mekteb btrenden sonra Rey caz ve kantr slubunda br
ox musq layhelernde trak edr. O, dvrnn byk
cazmenler Kaunt Beys, Art Teytum ve Art ounun yaradclgn
dqqetle zleyr. Reyn aktv trak etdy lk musq qrupu The
Florda Playboys" adlanrd.
1947-c lde 17 yal Rey 600 dollar pul toplayaraq Setl
eherne yollanr. Orada gtara Qossad Makg le br yerde
MacSon Tro" (bu qrupa bezen Maxm" de deyrdler) qrupunu
yaradr. Artq az sonra onun lk lent yazlar da meydana xr.
Reyn lk mahns - Gutar Blues", Walkn and Talkn",
Wondern and Wondern" Swngtme Records" leybl altnda
bazara xr.
1952-c lde o, ledy sesyazma rketn deyr ve Atlantc
Records"a ker. rketn lk addm musqnn adn qsaldb Rey
arlz etmek olur. Mesele bundadr k, o dvrn tannm br
boksusu olub - Ray Robnson. rket de stemrd k, adlardak
benzerlk tamaalar adrsn.
Atlantkde gergn ve davaml balanr. Tannm prodserler
Ohmed Ertegn ve Cerr Vekslern rehberly altnda Rey arlz
n orjnal slub axtarlar start gtrr. 1953-c lde onun
populyar snql Mess Around" q z grr. Ele hemn l musq
mehur blzmen Gtar Slm panoda mayet edr. Onlarn
yazdrdg kompozsya br mlyondan artq trajla satlr.
Onun z qelemne mexsus, byk ugur qazanan lk mahns se
t Should Have Been Mee" olur. Dnleyclern byk dqqetn celb
eden bu mahn da mlyonluq trajla xr. 1955-c lde buraxdg
got a woman" mahns se artq artlarda brnclk qazanr.
Mtexessslern oxu Rey arlzn mehz bu mahnsn soul
slubunda lk nmune sayrlar. O zamanadek Reyn repertuar
qospel ve blz balladalarndan baret d. O, qara" musqn gen
dnleyc ktlesne yayan ve onu szn esl menasnda mumxalq
musqsne evren lk mgennlerden olub.
Rey arlz btn mr boyu rq ayr-seklye qar mbarze
aparb. 1962-c lde buraxdg Modern Sounds and Country
Musc" albomundan sonra onu Amerka kantr musqsnn en
byk smalarndan br saymaga baladlar. Bu se qaraderl br
fa n msl-beraber olmayan nalyyet d. Mehz bu uguru ona
167

mkan verr k, cemyyet paralayan rqlye qar etraz sesn
daha ykseklere atdrsn.
1961-c lde Rey arlz Corcya tatnn Oqast eherndek
konsertde oxumaqdan mtna edr, nk konsert zalnda qara ve
aglarn ayr-ayr yerlerde eyledrlmes nezerde tutulurdu. Bez
musq tedqqatlar sehven yazrlar k, hemn hereketnden sonra
Rey arlzn Corcyada xlar 20 l yasaqlanb. Amma heqqet
beledr k, o z rqly le ferqlenen bu tata dz yrm l qedem
basmaqdan mtna edb...
Amerka Prezdent Kennednn qetle yetrlmesnn ertes gn
Rey arlzn Busted" snql yaylr ve mgenn bu mahnsyla
Kennednn rqlk eleyhne fealyyetne, br nv. yekun vurur.
Yazrlar k, o, ke Martn Lter Knqn de syasetn aktv
destekleyr, ona malyye yardm edrm.
Rey arlzn narkotklerden asl oldugu dvr onun haqqnda
eklen mehur Rey" flmnde ox gen tesvr olunub. bretamz
flmdr.
Rey arlz mrnn btn qalan hssesn narkotklerle
mbarzeye hesr etd. Maraqldr k, narkotkler terk etdkden
sonra onun musq slubu da deyd, meynstrme yaxnlad.
Dger terefden de narkotklerden mtna edenden sonra Rey
arlzn mahnlar daha evvelk emosonallgnda olmad, bell
gnden sonra o, daha ox baqalarnn mahnlarn fa edrd.
Amma bunu o qeder byk ustalqla edrd k, tamaa regbetn
he trmed.
70-c llerden sonra onun yaradclg artq brmenal qebul
olunmurdu. Bez mahnlar ajotajla qarlansa da, bezler
dqqetden kenarda qalrd. Hemn dvrde o, vaxtnn oxunu
konsert fealyyetne serf edrd, studya albomlarnda se kec
materallar heddnden zyade ox olurdu. Onun musqs getdkce
kantrye meyllenr, souldan uzaqlard.
Szgeden dvr n Rey arlzn yaradclgnda xarakterk
cehet fa etdy mahnlarda elektron musq aletlernn daha gen
tetbq oldu. Mgenn ox vaxt esl aletler elektron aletlerle evez
ederek qeyr-ad ses tembrlernden stfade edrd. Ele hemn
dvrde Reyn znemexsus fa terz - sntezatorda elektrogtaran
teqld eden uzun solo partyalar da tam formalad, mcnn br
168

parasna evrld.
1980-c llern axr Rey arlzn yaradclgna genc
audtoryann maragn artran br sra yenlklerle yadda qald.
1984-c lde onun duetlerden baret Frendshp" albomu q z
grd. Bu albomda mgenn kantr musqsnn en nl smalaryla
- Ton Bennet, Bll Coelle duetler fa edrd...
1985-c lde Rey arlz prezdent Reyqann andme
merasmnde musqler adndan x etd. Sonradan Reyn
nfuzuna klge salan br epzod mehz hemn xla elaqedardr.
Belldr k, Rey arlz btn mr boyu esl demokrat olub, Reyqan
se Respublkalar Partyasnn lder d. Rey bu x hemn
zamanlar n msl grnmem br qonorarn - 100 mn dollarn
mqablnde etmd. Onun bu fakt erh eden agent Co Adams
se metbuata aqlamasnda bele demd: Bu boyda pula bz
hetta Ku-Kluks-Klan"n ygncagnda da x ederdk".
Hem xn z, hem de agentn aqlamas o dvrde
cemyyetde byk eks-seda dogurdu. Mesele bundadr k, Ku-
Kluks-Klan" Amerkada qat rqly le selen gzl ekstremst
teklatdr ve qaraderllern hams ona nfret besleyr.
Bu hadseden sonra Rey arlz, teb k, hrmetden dd, onun
uzun ller boyu ezyyetle qazandg demokrat mcne emell-bal
xelel geld. Amma bu nsdent hem de unudulmaqda olan Reye
knc maraq dalgas yaratd. Ve onun populyarlgndan stfade
eden prodserler My World" adl yen albomunu sata xartdlar.
Pop, soul, hp-hop elementlern znde ehtva eden bu albom
byk hret qazand, amma Reyn genc audtoryaya teref
sonuncu ezemetl sray oldu.
1996-c lde Rey arlz hem de Klntonun nauqurasyasnda
x etd. Bundan br l qabaq se Bll Klnton mgennye Mll
ncesenet Medaln teqdm etmd.
2000-c lde Rey arlz yenden caza mracet ederek mehur
cazmen Stv Tarra hesr etdy n the Spur of the Moment"
kompozsyasn ortaya qoydu. 2002-c lde se Fransadak konyak
bayramnda x eled. Hemn x onunla yadda qald k,
fanatlarndan br sehneye cumub Reyn br mehur
kompozsyasn oxumaga balad. Tehlkeszlk xdmet hemn
musqsever sehneden xarmaq stese de, mgenn buna mkan
169

vermeyerek musqn almaga balad ve z fanatn sonadek
mayet etd...
2003-c ln may aynda Rey arlz znn 1000-c konsertn
Los-Anceles ehernde verd. Onun tamaalar qarsnda
sonuncu x 2004-c ln 30 aprelnde oldu...
Rey arlz dnyasn 73 yanda ken, yaadg Beverl-Hllzde
deyd. Son ller anagnda kerdy emelyyatn fesadlar ona ox
ezab verse de, lmnn sebeb, ox gman k, qaracyer
xereng d - bu xestelyn lk elametlern onda hele 2002-c lde
akarlamdlar...
Bu gn se bz bele deye blerk k, Rey arlz steklernn
hamsna nal olan senetlerdendr ve onun btn mr bu yolda
sefere xanlar n br rnek olmaga layqdr.
170

E
rken yalarnda hekmler ona dehetl daqnoz qoymular
- amotrofk yan sklerozu. 30 yana yaxn ell arabasnn
esr olur. Sonralar hekmler onun traxeyasn kesmel
olurlar ve o, sesn tamamle trr. Stven nsyyet n xsus
kompyuterden stfade edr. Kompyutern dspleynde grnen
szlerden ona lazm olanlar sag elnn barmaqlar le ser.
Szlerden cmle emele gelr. Sonra bu cmleler almn gster
le kompyuter sntezatoru ntq km seslendrr...
Shbet Kanatn yaranmasndan tutmu Kvant mexankasna
qeder fzkann ele br sahes yoxdur k, ugur qazanmam olan
Steven Hoknqden gedr.
Tesadfe bax k, Stven Hoknq 1942-c lde, Qalleo
Qalleyn lmnn 300 lly gnnde dogulub. 1959-cu lde
Oksford Unverstetne daxl olub, kosmologyan yrenmek
n 1962-c lde Kembrc Unverstetne keb.
Hoknq ox mehur almdr, onun perestkarlarndan br de
sabq AB Prezdent Bll Klntondur. 1979-cu lden Kembrc
Unverstetnn Tetbq ryazyyat ve nezer fzka" kafedrasna
balq edr. Yer gelmken, vaxtle bu kafedrann mdr saak
Nyuton olmudur.
Almn 1988-c lde apdan xan Zamann qsa tarx" ktab
171

ona dnya hret qazandrmdr. Ktab Kanatn yaranmas ve
nkaf nezeryyesn oxucuya, mellfn znn tesevvr etdy,
sade br dlde zah edr. Bu zaman ryaz dsturlardan ve
mrekkeb hesablamalardan qetyyen stfade olunmur.
Stven Hoknq kosmologya, nsblk nezeryyes, qravtasya
ve Kvant mexankas, Kanatn tarx sahesnde tedqqatlar le
mehurdur. Almn 12 fexr ad var. O, Brtanya Kral Elm
Cemyyetnn ve AB Elmler Akademyasnn zvdr, elm
xdmetlerne gre br ox mkafat, orden ve medalla teltf
olunmudur.
Hoknqn esas tedqqat sahes kosmologya ve Kvant
qravtasyas le elaqedardr. Osas nalyyet qara delkler"n
tesvrnde termodnamkann tetbq barededr. Hoknq sbut
etmdr k, qara delkler" alanma netcesnde buxarlanr".
Alm qara delk"de nformasyann yoxa xmas paradoksunun
hellne dar z fkrn rel srr.
O, Zamann qsa tarx" ktabnn gr hssesnde yazr:
Mene dedler k, ktaba salacagm her br dstur alclarn sayn
k defe azaldacaq. Onda men mumyyetle dstursuz
kenmeye qerar verdm. Dzdr, her halda br dsturu -
Eynteynn mehur E=mc2 dsturunu yazmal oldum". Br qeder
sonra onun Qara delkler ve yen kanatlar" (1993), Dnya k
kelme le" (2001) ktablar ner olunur.
Nezer fzkann ve kosmosun meydana gelmesne dar
nqlab telmlern populyarladrlmas sahesnde byk hret
qazanan alm Stven Hoknq deyr k, beeryyet Kanat kmn,
nece ve balcas se neye gre yaratdg barede suala cavabn
cem br nee addmlgndadr.
Uzun llerden ber btnlkle ell arabasnn esr" olan alm
Honkonq Elm ve Texnologyalar Unverstetnde mhazre
oxuyub. O z gen meruzesn assstent qza bedennn
hereketde olan yegane hssesnn - br barmagnn kmey le
dkte edb".
Hoknqn fkrnce, masr kosmologya r addmlarla relleyr
ve sret getdkce daha da artrr. O, mhazre zaman bele br
fkr de syleyb k, tezlkle beeryyet heyat n Yer kres
evezne yen ev axtarmal olacaq. nk planet o qeder qefl
172

tehlkeler hedeleyr k, onun mehv son derece gzlenlmez ola
bler. Yer znde heyat qefl qlobal stlemeler, nve
mharbes, genetk cehetden modfkasya olunmu vrus ve
haqqnda hele he ne blmedymz dger tehlkeler km
felaketler netcesnde mehv olmaq qorxusu qarsndadr.
Hoknq problemn helln Gne sstemndek dger planetler
tezlkle menmsemekde grr. Onun fkrnce, nsanlar 20 lden
sonra Ayda dam bazaya ve sonrak 40 lde se Marsda
meskene malk ola blerler. Onlar hetta yaxn 100 lde zlern
mehv etmeseler de, kosmk meskenler yaratmaldrlar. z de
btn bunlar Yer kresnden destek ve yardm almadan mvcud
ola bler.
Hoknqn bu deyasn se, nece deyerler, qerblye salmaq
olmaz. Son be lde superdvletlern kosmos sahesnde ntensv
olaraq apardqlar tedqqatlar da ele bu meqamlardan xeber
verr.
173

12

O, ugurlarn, heyat, sevgn yalnz hss ede blr, grmr...

Amma o, hem de her ey gzel grrd...
talyal opera ve populyar musq fas Andrea Boell
1958-c l sentyabrn 22-de dnyaya gelb. Andreann erab
stehsals olan atas oglunun musqye maragn grb onu
musq mektebne qoyur, burada Andrea fortepano, fleyta ve
saksafonda almag yrenr.
Uaqlqdan Andreann gzlernde problem vard ve hele alt
aylgnda onun gznde artq br nee emelyyat aparlmd,
lakn bunlarn he br faydas olmur ve 12 yanda ba veren
bedbext hadseden sonra o, mumyyetle, kor olur.
Ancaq yaanan face Andreann gelecekde ugur
qazanmasna mane olmayacaqd... Bez agzdangyekler
Boellnn musqdek ugurlarn onun fzk qsuru le
baglayrlar. Nece de yanlrlar, ox yanlrlar... Bunu Boelln ox
yox, br defe dnlemekle anlamaq olar...
talyan fas Onlarn talyas" senedl flmndek
msahbesnde onun fas, opera le populyar musqnn
snteznn beyenlmemes barede fkrlere mnasbet bldrr:
Mehurlamamdan nce musq tenqdler menm baremde
ancaq gzel eyler yazrdlar, ancaq tannan, hret qazanan
km pslemeye, tenqd etmeye baladlar..."
174

Andrea Boell mekteb btrdkden sonra Pza Unverstetnn
hquq fakltesnde tehsl alr, btrr, br mddet vekl km alr.
Lakn hquq sahesnn ona yad oldugunu anlayan Andrea
yenden musq sahesne z tutur, tannm opera tenoru Franko
Korellnn telebes olur. fann znn dedy km: Br
oxlarnn musq karyerasna son verdkler yada menm
musq karyeram balad". Bunun ad taledr ve Andrea z
taleynn ardnca gedr...
Bu taleyn traklarndan olan talyan rok fas Zukkero
1992-c lde Pavarott n hazrlanm Mserere" mahnsn
oxumaq n fa axtardg zaman Andrea peyda olur ve tenor
bu musqn o qeder gzel fa edr k, onun bu fasn dnleyen
Pavarott bu gencn km olmas le maraqlanr ve belelkle,
Andrea ugur nerdvannn lk pllesne qalxr, sonras se he
kme srr deyl...
1995-c lde San-Remo musq festvalnda oxudugu Con te
partro" Andrea Boellnn vzt kart olur, mehz bu mahn onu
btn dnyada mehur edr! 1996-c lde o bu mahnn Sara
Braytmanla duet oxuyur, Tme to say Goodbye" (Con te
partro") nee hefte dalbadal musq ht-paradlarnda lder olur.
Onun 1997-c lde buraxdg Romanza" albomu lk beynelxalq
layhes d. Bugnedek Boellnn albomlar btn dnyada
oxmlyonlu trajla satlr.
Br ox mehurlarla eyn sehnen blen fan (nd artq
sabq AB prezdent) Bll Klnton 90-c llerde prezdent oldugu
dvrde Ag eve devet edr, Boellnn byk perestkar
oldugunu etraf edr. Tannm amerkan caz fas Al Cerrou da
Klntondan ger qalmr, o, Andrea Boell le br sehnen
bldkden sonra etraf edr: Men dnyann en gzel ses le
eyn sehnen bldym n qrur hss kerrem".
Andrea Boell musqde oldugu qeder exs heyatda da
xobext oldugunu syleyr. 1992-c lde Andrea Enrka enzatt
le ale heyat qurur, bu evllkden k oglu - Amos ve Mateo
dnyaya gelr. Amos ve Mateo, fann dedy km, onun lk
dnleycler ve tenqdlerdr. 2002-c lde mgenn heyat
yolda Enrka le boanr, ele hemn l Andrea Boell barton
fas vano Bertnn qz Veronka Bert le tan olur ve 2012-c
175

ln 21 martnda onlarn Vrcnya adl qzlar dnyaya gelr.
Gzndek fzk qsuru faya atlar sevmeye ve mnmeye
mane olmur, ahmat sevr ve hetta dostlar le daga da xr!
Boell, hemnn, Sesszlyn musqs" ktabnn mellfdr.
Menm bugne qeder nal olduqlarm esl nagldr. Allahdan
ve nsanlardan bundan daha artgn stemeye cretm atmaz",
- deye yaraql ve stedadl opera fas etraf edr.
Bu fann mahnlarn dnleyende mde ba qaldran
hssler, emosyalar he br szle fade ede blmerem. Sank
baqa heyata kklenrsen. Andrea Bocellnn Sara Braytmanla
olan duetlern ox sevrem. Mene den se bele br qvveye
malk olan sesn qarsnda ba eymekd. Ola, ela ve yene de
ela!"
Bunu se onun fanatlarndan br deyr...
...Heyatn tamaa, nsanlarn aktyor oldugu dda edlen
byk dnyamzda sevlmek nfret sahb olmaq qeder asan
deyl. Ancaq gzel ve melahetl ses, yaraql xarc grkem,
stelk talyal olmaq ve opera fa etmek ugurun ve sevgnn
btn qaplarn ar nsann zne...
176

P
rotez ayaql qadnlarn sayesnde Trkye parlamentnde
artq qadnlar da alvar geynrler. Trkye parlamentnde
reqlament deylmdr. Uzun ller erznde deputat
qadnlar mecbur don geynmelernn eleyhne mbarze
aparm ve bu steklerne nal olmular. Artq alvarl ve yaxud
jaket geyml qadnlar Trkye parlamentne serbest buraxlrlar.
Bele br qerar Parlament Komtes terefnden qebul edlmdr.
Bu nv qerarlarn qebul edlmesnn sebeblernden br de
deputat qadn efeq Paveyn br ayagnn keslmes le bagldr.
33 yal efeq Pavey kemde BMT-nn nsan hquqlar le
bagl mesul vezfede lem ve Xalq-Respublka Partyas
terefnden Trkye parlamentne deputat selmdr. O, 473 k
deputatn ehatesnde 72 qadn deputatdan brdr.
Xanm Pavey Trkyede yax tannr ve bu meselede onun
anasnn - mehur jurnalst ve syas cmal Ae Onaln
mstesna rolu olmudur.
efeq Pavey mxtelf slahl konflktler zonalarnda ve nkaf
etm lkelerde almdr. O, Srxde ve Londonda tehsl
alm, uzun zaman qaqnlarla lemdr. Br nee dlde, o
cmleden alman, ereb ve fars dllernde dana blen bu qadn
oxlu sayda ktab mellfdr. Seyahet etmey ox sevr. Br ox
lkelerde olmu efeq Pavey 1996-c ln may aynda platforma
177

dvar le hereketde olan qatarn vaqonu arasna dm, sol
qolunu ve ayagn trmdr. Hazrda o, elller ve qadn meseles
le bagl lerde z vetenda mvqeyn baucalg le davam
etdrr.
efeq Pavey nenk qadnlarn alvar geynmesne qadaga
qoyulmasna qar, hem de Trkye cemyyetnde az qala qadn
elllynn gzledlmes meylne qar da feal mbarze aparr. Bu
yaxnlarda kerlen metbuat konfransnda xanm Pavey
parlament natqlernn danqlarnn aydn eklde edlmes ve
lal-kar olanlarn deylenler baa dmes n clasa
surdotercme devet etm, parlamentn etme qablyyetnden
mehrum olmu adamlarn da maraqlarn temsl etmel oldugunu
beyan etmdr.
Bu yaxnlarda xanm Pavey AB-da Merd qadnlar" orden
le mkafatlandrlmdr. Orden ona exsen Mel Obama le
Hllar Klnton teqdm etmler. Tedbrde Amerka Prezdentnn
heyat yolda Mel Obama bu merd qadnn erefne ayrca ntq
sylemdr. AB dvlet katb Hllar Klnton da ona rekaan
szler demdr. efeq Pavey Trkye parlamentnde yegane ell
qadn deputatdr. Br ayag yoxdur, lakn buna baxmayaraq, o,
uzun llerdr feal grr, hem de tekce Trkyede yox. Xanm
Pavey br ox lkelere seyahet edr ve bu lkelerde btn
dnyadak elllern heyat le bagl proqram ve aksyalarda trak
edr.
Amerka Prezdentnn heyat yolda Mel Obama mkafat
xanm Paveye teqdm ederken onun fealyyetn bele
qymetlendrmdr: Szn heyatnz oxlar n nmune
olmaldr!"

178

,
,
,
-

: 2013
:

stanbul. stnye lsey. 10 yal uaq mektebn heyetndek

avtobusun src qoltuguna oturur. Oln atr mann
aarna... Mkroavtobus terpenmeye balayr. Avtobusun
kaptan, grme engell sarn uaq seslenr: Dqqet, dqqet!
Varan" turzmnn hrmetl sernnler!" Avtobusdak uaqlar
teeccbl, mellmler se hrsldrler. Bzm kaptan se alacag
cezan ndden qebul etm ve halndan ox memnundur...
- Aradan 37 l keb. ller nce mekteb avtobusunu sren o
kor uaq nd 47 yandadr. Ve onu, demek olar k, btn dnya
tanyr. Mgenn, ar, bestekar, aparc, aktyor. Saz ve udda
mkemmel fa edr. Trkye ve trk dnyasnda tannan mgenn
Metn entrk.
M.entrk yanda olanda yol qezasnda grme
qablyyetn trr. stnye korlar mektebne gedr. Orada yax
netceler elde ederek brden-bre k snf yuxarya ker.
Bykeme lseynde tam saglam uaqlarla brge tehsl alr ve
oradan da stanbul Texnk Unverstet, Trk Musqs Dvlet
Konservatoryasna daxl olur. 1988-c lde konservatoryan
btren Metn Altun Lale" mkafatn qazanr. Mgenn senet
dnyasna Olmdek fotoaparat" adl lk albomuyla balayb.
Mehur senet ales haqqnda bunlar deyr:
179

- Alede yedd uaqdq. qz, drd oglan. Men sonuncudan
knc uagam. Hecer, Glten, Suzan, Mustafa, Mdhet, Metn,
yen men ve Bayram. Alemzn madd vezyyet psd. Kasbdq,
lakn mehrbandq. Ne taprdqsa, onu yedd yere blb yeyrdk.
Atam ayaqqab yle meguldu. erkler vard. Br gn bu
erkler atama frldaq geldler. Kedernden atamn gzler
tutuldu. Deyesen, bzm alenn qederne kor olmaq yazlbm.
Glten bacm yol keende herb man vurmudu. Qezada beyn
slkelend ve kor oldu. Dramatk ale hekayemz var. Menden
byk qardam Mdhetn bana yellencek deyd ve gzler
grmed. Bu yaxnlarda byk bacm Suzanda gz tezyq
yarand ve grme qablyyetn trd. Alemde alt adamda grme
problem var. Bu, genetkd. Kor dogulmuruq, amma her hans
br qeza ve xestelkde lk gzlermz zede alr. Sonda sadece
bunu demek qalr: Allah bele teqdr edb! Netcede he km
qedern yaza ve ya deydre blmr.
Hamnn ezyyetn anas Almaz xanmn ekdyn deyr.
Oxuma, yazma blmeyen qadn onu vaxtnda gzden elller n
mektebe yazdracaq qeder agll olub. Metn deyr k, ox vaxt
cahl dedymz nsanlar heyatda ox agll xrlar. Onun anas
km.
- Anam alt l evvel trsem de, ele blrem hele de yaayr.
Dam yanmdad. Onun vefat etdy l evlendm. Allah mene ele
gzel ssenar yazb k... Br meley menden ald, yerne baqa
melek gnderd. Almaz melek getd, Fulya melek geld.
Fulyayla telefonda tan olduq. Bacsyla telefonla
danrdm. Br gn ver br az bacnla danm dedm. Verd.
Baladq danmaga. Telefon smlerne adeten qular qonar,
bzde eksne, sevg qondu. Telefon dangm btren km
yanmdak dostuma dedm k, men evleneceym qadn tapdm".
Ve evlendk. Men bu gne qeder mnlerle qadnla danmam.
Qederm Fulyan mene getrd. Br nee defe onunla grdk.
Onu br defe reyme aldm ve buraxmadm.
Metn ve Fulya ctly br vlad steyrler. Onlar n vladn
ferq yoxdu - ster qz olsun, ster oglan. Yeter k, vetene, mllete
xeyrl vlad olsun.
- Qzm olarsa, adn men qoyacagam - Fulya Naz. Oglan
180

olarsa, Fulya qoyacaq. Bezen dnrem k, brden vladm da
menm km kor olar. He br valdeyn stemez k, vlad ell
olsun. Yoldamla bunun btn tereflern danmq. Allah
teqdr necedrse, ele olacaq. Bz qeder deye blmerk. Oll de
olsa, saglam da olsa, o bzm vladmz olacaq.
Metn rekordundan da danr. Ta uaqlqdan bu sevg var
mende. Yax oferem. Eve gelen qonaqlar manla men yola
salardm. Rekord qran zaman saatda 315 klometr gederek
qalb oldum. Ne qeder k sagam, bu qeleben kmseye
vermeyeceyem.
ngls Mke Metnn rekordunu tezelemek n alr.
- Bu rekordu men onlardan almam. Onlar da aldlar k,
menden rekordu alalar. Qeza etdler, lakn ala blmedler. Men
onlara o vaxt da demem. Havay zlern yormasnlar. Bu defe
rekordu tezeleseler bele, men yene onlarn elnden alacagam.
nk menm B" planm var. Bu rekord men yaadqca bzde
qalacaq. z rekordumu ancaq zm qracagam. Bugatt"mle
qzl yr edeceyem!
Sonda Metn entrk nsanlara dam glb-danmag,
entrk km en olmag arzu edr.
- Orada lmle reqs etdm. Yanmdak plotun hesablamalar
daha deqq, Allahdan Ozrayl da nsafl xd. Amma bu, menm
n tehlkel deyld. Kenardan baxanda tehlkelym km
grne bler. Lakn nsann br amal olunca stedyn bacarar.
Men bu rekordu tek gzden elller n yox, btn elller namne
qrdm. Onlara demek steyrem k, nsan sterse, elde ede bler.
Drd dvar arasnda olan elllere deyrem k, mene baxsnlar.
Men bunlar onlar n edrem. Bu yolla onlara atdrmaq
steyrem k, le xn, znze frset vern, etmek stedynz
edn. Menm etdym hz" rekordu deyld, hrs" rekorduydu.
181

O
skar Pstorus yngl atletka le meguldur. Br ox
nsana sbut etd k, mmknsz grnen, eslnde,
mmkndr.
Qehremanmz Cenub Afrkada dogulub. Tam ad Oskar
Leonard Karl Pstorus olan bu genc 1986-c ln 22 noyabr
tarxnde dnyaya gz ab, ayaqlarndak defektlere gre hele
11 aylgnda olarken onu amputasya edbler.
Geln razlaaq k, 1 yal uagn ayaqsz olmas artq byk
zerbedr. Yksek nalyyetlere yeten dmanya valdeynler
byk destek olublar, bele k, onlar balaca Oskara br nee
protez sfar ederek onun qamas, zmes ve hetta velosped
srmes n erat yaradblar.
2005-c lde 3 mn dollar cvarnda erseye gelen protezler,
demek olar k, onu yenden heyata qaytarr. Selmek eq le
tgyan eden genc mxtelf dman yarlarnda trak edb
heyretamz netceler elde edr.
Oskar Leonard Karl: Men ham kmyem. nsanlardan he ne
le ferqlenmrem. Menm de bu dnyada yaayb, stedym km
heyat terz srmeye haqqm var". Rmada tekl olunan yr
zaman qehremanmz 400 metrlk dstansyan ne az, ne ox -
dz 46 sanyeye qet etd. Bununla da o, yenlye mza atd. Qeyd
edek k, Oskar XX esrn en mhteem dmanlar srasna
182

daxldr. Ara-sra msahbeler veren dman zne men
termnatoram" deyr. Jurnalstler se ona lgc zernde
qaan" leqeb qoyublar".
nsanlar dnr k, eger sen fzk cehetden tam saglam
deylsense, demel, bununla btd, sank tekan yoxdur.
Yaamaq n bele md yoxdur. Amma ox nahaq. Heyat
bununla btmr. nsanlar heyata nkbn baxmaldrlar, menm
km".
Bu gn Oskar elller arasnda en yax netceye sahb olmu
nsandr. El arasnda ona kborq" da deyrler. Tez-tez reklam
arxlarnda grnen paralmpya ekran qarsnda eyleen
nsanlar zne gvenmeye agrr.
nde tekl olunan paralmpya oyunlarnda empon adn
qazanm dman mtemad olaraq meqler edr ve elde etdy
nalyyetlerle kfayetlenmedyn vurgulayr.
Bz ona bu etn yolda yalnz ugurlar ve yene de ugurlar
arzulayrq.
183


n sz. Heyat eq yaxud dahlern heyatnda paradokslar.... 4
- ,

O, ruhdan dmed, bacard!.................................................... 9
Yxlmad, ayaqdad.................................................................14
Heyat gzeldr.........................................................................17
Znyet Velyeva: rade tecessm...........................................20
4 mn metrden yere tullanan ell dmanmz..........................26
Azerbaycan bayragn zrveye dayanlar...............................29
Br jurnalstn monoloqu.......................................................... 34
Azerbaycann Stv Uander" - Murad Sadx.......................... 37
Men nece yenden doguldum... Ve ya
br gencn manfest................................................................ 40
Heyatdan bezmek olmaz........................................................ 45

...
Dnyan lerzeye salan Topal - Tanr qulu Omr Teymur.........48
Teymurun kor abdal" dedy fateh Beyazd............................54
Harmonyann atas................................................................. 61
Musq dnyasnn etmeyen mperatoru...............................64
Napoleonu Moskvaya grmeye peman eden trk..................71
Avropan lerzeye salan tek qollu admral................................77
184
Qsa, romantk, telatml heyat - Bayron..................................82
Fvqelnsan felsefes yaradan dah..........................................88
Rus edebyyatnn xlaskar...................................................... 94
Ruhdan dmeyen xtra......................................................100
Ol sehrkar epleptk................................................................103
Dzm, rade, qetyyet - cem 37 l yaayan Rembo..............110
flc qadnn Nobel almaqlg - Selma Lagerlf.........................117
reyn meel km yandran alman........................................121
Korlugu hee sayan qadn - Helen Keller................................125
Dnyan kreslodan dare eden prezdent................................127
Saglgnda csm, haqq dnyasnda
ruhu nsanlara yardm olan Aga...........................................132
Qarmonu Azerbaycana sevdren Kor Ohed............................137
Dnyan besret gz le gren Aq Veysel...........................141
Polad nece berkd..................................................................145
Yaasn yaam" amall Frda Kalo........................................ 149
Beeryyet heyrete salan Vanqa............................................155
18 yanda ell olan knoulduz - Anatol Papanov..................161
Dnya rokunun kor kral..........................................................165
Oll arabasnda kosmosu tedqq eden Hoknq........................171
12 yandan dnya gna hesret qalm mehur talyal......174
Merd qadnlar" orden le teltf olunan
trk deputat efeq Pavey........................................................177
ar, bestekar, mgenn, rekordu - Metn entrk.................179
lgc zernde qaan Oskar................................................182
185
186


Ad Zaur
Soyad Seydzade
Atasnn ad Mrtag
Doguldugu tarx 16.08.1981
Doguldugu yer Azerbaycan. Bak
Cns K
Mllyyet Azerbaycanl
Ale vezyyet Subay
Ev nvan erfzade k., ev 156, men.29
Telefon Ev: (012) 4325057, mob.: (050)3571112
e-mal: z.seydzade@mal.ru
1988-1998 Sebal r-nu 219 sayl orta mekteb
1991-1993
Azerbaycan Respublkas Tedrs Estetk
Terbye zre Metodk Merkeznn
Ekspermental ncesenet mekteb

1991
Estetk Merkezn tesvr ve dekoratv-tetbq
senet lernden baret beynelxalq sergnn qalb

1995-1997
Olllern , ve mumrespublka serg =
msabqelernn qalb

187

1998-2003
Azerbaycan Respublkas ncesenet
Unverstet teatrnaslq fakltes

2000
Zya-1" Elm-stehsalat Messses
Dl Bznes Merkez", Kommersyann
esaslar ve marketnq kursu

2005-2009
Bak Dvlet Unverstet hquq fakltes

2006
Azerbaycan Respublkasnn
Odlyye Nazrly yannda Hquq Tedrs
Merkeznde xtsasartrma kursu

1999
Azerbaycan Respublkas
Olllern Zaur" Xeyryye Cemyyet

2000 Qeyr-Hkumet Teklatlar Forumunun zv

2004
Teebbs qrupu terefnden Bak eher Yasamal
rayon beledyyes zvlyne namzedlyn rel
srm, 4.456 ses toplamdr
2006 Genc Hquqnaslar Brlynn zv
2007 Oll Teklatlar ttfaqnn dare Heyetnn zv
2008
Azerbaycan Respublkasnn Prezdent
yannda QHT-lere Dvlet Destey
urasnn zvlyne namzed
2008
Qeyr-Hkumet Teklatlar Forumu dare Heyetnn
zvlyne namzed
2008
Valdeyn hmayesnden mehrum olan uaq ve
genclere yardm" ctma Brlynn sedr
188
10 l
2008
Azerbaycan Respublkasnn Prezdent yannda
QHT-lere Dvlet Destey urasnn malyye
desteyle Azerbaycan Respublkas Oll
Teklatlar ttfaqnn (OT) nkafa destek -
bacarqlarn elde olunmas" layhes zre
teklatn nkaf ve layhelern formaladrlmas
telm kurslarnda mveffeqyyetle trak etmdr
2010
Azerbaycan Respublkas Gencler Teklat Mll
urasnn zv
2010
Oll Teklatlar ttfaqnn Ollly olan exslern
hquqlar haqqnda Konvensyann montornq
qrupunun elaqelendrcs
2011-2012
Azerbaycan Respublkasnn edlyye nazr
yannda ctma Komtenn zv
2011-2012
Azerbaycan Respublkasnn Omek ve Ohalnn
Sosal Mdafes Nazrly yannda ctma
urann Sosal Xdmet qrupunun zv
2011-2012
AB-n Hquqnaslar Assosasyasnn elllern
sosal mdafes, elllern megullugu ve dger
mvzularda mveffeqyyetle trak etmdr
2012
Rehberlk etdy Valdeyn hmayesnden mehrum olan
uaq ve genclere yardm" ctma Brlynn 2011-c l
erznde gsterdy ugurlu fealyyete gre Gencler ve
dman Nazrly terefnden dplomla teltf olunmudur
2012
Azerbaycan Mll Elmler
Akademyasnn Felsefe, Sosologya,
Hquq nsttutunun dssertant
2012
Azerbaycan Respublkas Gencler Teklat Mll
urasnn Merkez Teft Komssyasnn
zvdr
2012 QHT Omekdalq Alyansnn zvdr