Metropol ve Tinsel Hayat Georg Simmel 1903 Modern hayatn en derin sorunlar, ezici toplumsal gler, tarihsel miras,

, dsal kltr ve hayat teknii karsnda, bireyin, varoluunun zerkliini ve bireyselliini koruma talebinden kaynaklanr - ilkel insann madd varoluunu srdrebilmek iin doayla giritii sava, bu modern form altnda en son eklini almtr. 18. yzyl insanlara, devlette ve dinde, ahlkta ve ekonomide tarihsel olarak gelimi btn balardan kurtulma arsnda bulunmutur: Kkeninde iyi ve btn insanlarda ortak olan insan doas, dizginsizce gelisin diye. 19. yzylsa, daha ok zgrln yan sra, insann ve iinin uzmanlamasn gerektirmitir: Bu uzmanlama, her bireyi dierleriyle karlatrlamaz hale getirip vazgeilmez klacak, ama ayn zamanda onun bakalarnn etkinliklerine daha baml olmasna neden olacaktr. Nietzsche'ye gre bireyin eksiksiz gelimesinin koulu, bireyler arasndaki en acmasz savatr; te yandan sosyalizm ayn nedenle her trl rekabetin bastrlmas gerektiini vurgulamtr. Ancak bunlarn hepsinde ayn temel saik sz konusudur: Kii, toplumsal-teknolojik bir mekanizmayla ayn seviyeye getirilip ypratlmaya direnir. Modem hayatn ve rnlerinin kendine zg anlamn, baka bir deyile kltrel gvdenin ruhunu irdeleyen bir aratrma, metropol tr yaplarn hayatn bireysel ierikleri ile birey-st ierikleri arasnda kurduu denklemi zmek zorundadr: Bylesi bir aratrma, kiiliin dsal gler karsnda kendini nasl uyarlad sorusunu yantlamaldr. Benim de burada yapmaya alacam i budur. Metropol tipi kiiliin ruhsal temelini, sinirler zerindeki uyarclarn younluu oluturur. Bu, i ve d uyarclardaki hzl, kesintisiz deiimden kaynaklanr. nsan, farkllklar kaydeden bir varlktr. Zihni, birbiri ardnca gelen anlk izlenimler arasndaki farkla uyarlr. Kalc izlenimler, ok kk farkllklar tayan izlenimler, alldk bir dzen iinde seyreden, kanksanm ve dzenli kartlklar sergileyen izlenimler, bilincin uyanklna ok daha az ihtiya duyar - zellikle, deien imgelerin younluuyla, tek bir bakta grlenin sreksizliiyle, birbiri ardnca akn eden izlenimlerin artclyla karlatrldnda. Bunlar, metropoln yaratt psikolojik nkoullardr. Kent, sokaktan her geite, iktisad, meslek, toplumsal hayatn hznda ve eitliliinde -ruhsal hayatn duyusal temelleri bakmndan- kasaba ve tara hayatyla derin bir kartlk oluturur. nk hayatn ve duyusal-tinsel imgelerin ritmi, kasabalarda daha yava, daha alldk, daha dzenlidir. Metropol, farkllklar kaydeden bir varlk olan insandan, kasaba hayatna gre daha baka bir bilinlilik miktar talep eder. Metropole zg ruhsal hayatn karmak doas, derinden hissedilen, duygusal ilikiler zerine kurulmu tara hayatyla karlatrldnda anlalabilir. Tara hayatna zg ilikiler, ruhun daha bilinsiz katmanlarna kk salmtr; en kolay ekilde gelitikleri yer, kesintiye uramayan alkanlklarn dzenli ritmidir. Oysa zihnin yeri, ruhumuzun ak, bilinli ve yksek katmanlardr; zihin, isel glerimiz arasnda uyum yetenei en yksek olandr. Fenomenler arasndaki kartla ve deiime uyum salamak iin, sarsntlar ve i alkantlar geirmek zorunda deildir. Oysa daha muhafazakr olan ruh, metropole zg ritme ancak bu sarsntlardan ve alkantlardan getikten sonra ayak uydurabilir. Bylece -binlerce farkl bireyde farkl ekillerde vcut bulan- metropol tipi kiilik, tehdit edici seyri ve aykrlklaryla kendisini kksz brakacak dsal evresine kar koruyucu bir organ gelitirir: Yreiyle deil, zihniyle tepki gsterir. Burada, ruhun ayrcalkl konumuna, bilin uyankl sahip olur. Metropol hayat, metropol insanndaki yksek bilincin ve zihin hkimiyetinin temelini oluturur. Metropoldeki fenomenlere tepki gsterme ilevi, artk en az duyarl olan ve kiiliin derinliklerine en uzak olan organmza aktarlmtr. Metropoln ezici gcne kar znel hayat koruyan bu zihinsellik, birok yne dalarak birbirinden ayr saysz fenomenle btnleir. Metropol her zaman para ekonomisinin merkezi olmutur. nk burada iktisad mbadelenin eitlilii ve younluu, mbadele aralarna zel bir nem kazandrr; oysa taradaki kk apl ticaret byle bir eye imkn vermez. Para ekonomisi ile zihnin egemenlii birbirine derinden baldr. kisi de, insanlar ve eyleri katksz bir tarafszlkla ele alr. Bu tavrda, biimsel bir adalet ile dnceden yoksun bir katlk sklkla bir arada bulunur. Zihinsel adan gelimi bir kimse, gerek bireyselliin her trlsne kar

kaytszdr; nk bylesi bireysellikler, mantksal ilemlerle tketilmesi mmkn olmayan ilikileri ve tepkileri beraberlerinde getirir. Ayn ekilde, fenomenlerin tikellii de para ilkesiyle llemez. nk para yalnzca hepsinde ortak olanla, mbadele deeriyle ilgilenir; btn nitelikleri ve tikellikleri u soruya indirger: "Fiyat ne?" Kiiler arasndaki btn duygusal ilikiler, bireyselliklerine dayanr. Ussal ilikilerdeyse insan bir say gibi, dierlerinden fark olmayan bir e gibi hesaba katlr ve yalnzca nesnel olarak llebilen ileriyle ilgi grr. Bu nedenle metropol insan, etrafndaki kimseleri satc ya da mteri, hizmeti, hatta ou kez iliki kurmak zorunda olduu kiiler olarak grr. Zihinselliin bu zellikleri, daha kk muhitlerin nitelikleriyle kartlk oluturur: Kk muhitlerde bireyler hakknda ister istemez sahip olunan bilgiler, insanlarn birbirlerine kar daha scak davranmasn salar - verilen hizmet ile denen bedel arasndaki nesnel dengenin ok tesinde bir davran biimidir bu. Kk grubun iktisad hayatna damgasn vuran psikolojide nemli bir nokta da udur: lkel koullar altnda, mal smarlayan mteri iin retim yaplr, yani retici ile alc birbirini tanr. Buna karlk modern metropolde, neredeyse tm retim piyasa iin yaplr: Yani, reticinin asla yz yze karlamad, btnyle yabanc alclar iin. Bu mehullk nedeniyle, her iki tarafn karlar katksz bir tarafszlk kazanr. ki taraf da, zihinsel hesaplarla iktisad kar elde etme peindedir ve kiisel bir ilikinin tartya gelmez hukukuyla hesaplarnn bozulacandan korkmalarna gerek yoktur. Para ekonomisi metropol egemenlii altna alm, ev ii retimin ve takas ekonomisinin son kalntlarn da yok etmitir; smarlama retim miktarn gn getike azaltmaktadr. Bu tarafszlk ile para ekonomisi arasnda ylesine sk bir iliki vardr ki, hangisinin dierine yol atn sylemek imknszdr: Zihinselliin damgasn vurduu bir anlay m para ekonomisini tevik etmitir, yoksa para ekonomisi mi bylesi bir anlaya yol amtr? Kesin olan bir tek ey var: Metropole zg hayat tarz, ikisi arasndaki bu mtekabiliyet iin en verimli zemindir. Bunu gstermek iin, mehur ngiliz anayasa tarihisinin u szlerini yinelemekle yetineceim: Btn bir ngiliz tarihi boyunca Londra ngilterenin asla kalbi olmam, sklkla zihni, ama her zaman para kesesi olmutur! Hayatn yzeyinde yer alan, nemsiz grnen kimi zelliklerde, ayn ruhsal eilimler karakteristik biimde bir araya gelir. Modern tin, gittike daha da hesap hale gelmitir. Para ekonomisinin sonucu olarak pratik hayatn hesapl bir kesinlie ulamas, doa bilimlerinin idealine uygundur: Dnyay bir aritmetik problemine dntrme, dnyann her parasn matematik formlleri iinde sabitleme idealidir bu. Para ekonomisi, pek ok insann gnlerini lp tartmayla, hesaplamayla, rakamsal belirlemelerle, nitel deerleri nicel deerlere indirgeme mesaisiyle doldurmutur. Parann hesaba dayal doas, hayatn eleri arasndaki ilikilere yeni bir kesinlik kazandrm, zdeliklerin ve farkllklarn saptanmasna bir katiyet, anlamalara ve szlemelere bir netlik getirmitir - cep saatlerinin yaygnlamas da, bu kesinlie dsal bir boyut kazandrmtr. Ancak, metropol hayatnn koullar, bu zelliin ayn zamanda hem nedeni hem de sonucudur. Tipik bir metropol insannn ilikileri ve ileri, genellikle ok eitli ve karmaktr; yle ki, verilen szlerde ve hizmetlerde ok sk bir kesinlik olmasa, btn yap iinden klmaz bir kaosa dnebilir. Her eyden nce, metropolde farkl karlara sahip pek ok insan biraraya gelmitir ve bu insanlar, ilikilerini ve ilerini son derece karmak bir organizma ierisinde btnletirmek zorundadr. Berlin'deki btn saatler anszn farkl zamanlar gsterecek olsa, btn iktisad hayat ve iletiim alt st olur, bu durum bir saat bile srse etkileri uzun sre atlatlamazd. Ayrca, grnrde salt dsal olan bir etkenden -mesafe uzunluundan- tr, btn o bekleyiler ve gereklemeyen bulumalar, vakit kaybna neden olurdu. O halde, btn etkinlikler ve ilikiler, sabit ve gayri ahs bir zaman izelgesinde kesin biimde btnletirilmezse, metropol hayatnn teknii dnlemez. Burada, bu incelemenin btn genel varglar bir kez daha ortaya kmaktadr: Varoluun yzeyindeki her bir noktadan ruhun derinliklerine inip bakmak mmkndr - o noktann yzeye ne kadar yakn olduu hi fark etmez. Bylelikle sonunda, hayatn btn o sradan dsal veheleri ile, hayatn anlamn ve tarzn belirleyen niha kararlar arasnda bir ba kurulur. Dakiklik, hesaplanabilirlik ve kesinlik, btn karmakl ve uzanmlaryla metropol varoluunun insan hayatna dayatt niteliklerdir; bunlar, yalnzca metropoln para ekonomisiyle ve zihinsel doasyla yakndan ilgili olmakla kalmaz. Bu zellikler, ayn zamanda hayatn ieriine de damgasn vuracak, akld, igdsel, bana

buyruk zelliklerin ve itkilerin saf d edilmesine yarayacaktr: Kendi dndaki genel ve emalatrlm bir hayat formunu almak yerine, hayat tarzm kendi iinden belirlemek isteyen zellikler ve itkilerdir bunlar. Geri akld itkilerin damgasn vurduu bana buyruk kiilik tipinin kentte var olmas asla imknsz deildir, ama bu kiilikler tipik kent hayatyla uyumaz. Ruskin, Nietzsche gibi insanlarn, metropole besledikleri iddetli nefret bu balamda anlalabilir. Onlar, herkes iin eit bir kesinlikle tanmlanmas sz konusu olmayan, emalatrlmam bir varolutaki hayat deeri grebilmilerdir. Metropol karsndaki bu nefretlerine yol aan nedenler, para ekonomisinden ve modern varoluun entelektalizminden de nefret etmelerine yol amtr. Hayat formunun kesinliinin ve netliinin altnda yatan etkenler, son derece gayri ahs bir yapnn oluumunda da sz konusudur; ama ayn etkenler, bir yandan da yksek dzeyde kiisel bir znellii tevik etmitir: Bkknlk - belki de baka hibir ruhsal fenomen, metropolle bylesine olaysz bir ba tamaz. Bkknln birincil nedeni, sinirleri uyaran birbirine zt unsurlarn hzla deimesi, son derece youn ve sktrlm halde olmasdr. Metropole zg zihinsellik hkimiyetinin asl nedeni de bu olsa gerek. Bu nedenle, zihinsel bir gelime kaydetmemi, aptal insanlar, genellikle tam anlamyla bkkn deildir. Snrsz zevk peinde geirilen bir hayat, insan bkknlatrr. nk, uyarlan sinirler ylesine uzun bir sre boyunca btn gleriyle tepki vermeye zorlanrlar ki, artk hibir eye tepki veremez olurlar. Ayn ekilde, ok daha zararsz izlenimler, birbirleriyle eliecek biimde ve byk bir hzla deitiklerinden, son derece iddetli tepkiler vermeye ittikleri sinirleri amanszca zorlayarak dayanma glerini sonuna kadar kullanmalarna neden olurlar. nsan bu ortamda kalmakta srar ederse, g toplamaya zaman bulamayacaktr. Bylelikle, yeni duyumlar karsnda uygun enerjiyle tepki verme noktasnda bir yetersizlik ortaya kar. te bkknl meydana getiren de budur - daha az deiimin- sz konusu olduu, sakin muhitlerde yaayan ocuklarla kyaslandnda, metropolde yaayan her ocuun sergiledii bir zelliktir bu. Metropole zg bkknln altnda yatan bu fizyolojik kaynaa, para ekonomisine dayanan bir kaynak daha eklenir. Bkknln z, farkllklar karsnda kaytszlamadr. Bu demek deildir ki insan -yarm aklllarda olduu gibi- nesneleri alglayamaz; bkknlkta sz konusu olan, eylerin tad farkl anlamlarn ve deerlerin, dolaysyla eylerin kendilerinin nemini yitirmesidir. Bkkn kimsenin gznde her ey ayn donuklukta, ayn griliktedir; hibir nesne dierinden daha tercih edilir deildir. Bu ruh hali, btnyle iselletirilmi para ekonomisinin znel yan-smasdr. eylerin eitliliini edeer klan para, en korkun tesviyecidir; nk para, her trl nitel fark "fiyat ne?" sorusuyla ifade eder. Olanca renksizlii ve kaytszlyla, btn deerlerin ortak paydas haline gelir: eylerin "zn, bireyselliini, zgl deerini, karlatrlmazln geri dnsz bir biimde andrr. Her ey, parann durmak bilmeyen akntsnda, eit zgl arlkla yzer. Her ey ayn seviyede durur ve yalnzca kapladklar alann hacmiyle birbirinden ayrlr. Tek tek durumlarda, eylerin parann rengine brnmesi -daha dorusu renksizlemesi-fark edilmeyecek bir dzeyde olabilir. Ancak, zenginlerin para karl elde edilen nesnelerle ilikisinde, hatta belki de, ada kamu zihniyetinin her yerde bu nesnelere kazandrd karakterin btnnde, nesnelerin salt parasal bakmdan deerlendirilii kayda deer bir dzeye ulamtr. Para mbadelesinin beii olan byk kentler, eylerin alnp satlabilir olma niteliini, kk yerleimlere kyasla ok daha arpc ekilde n plana karr. te bu yzden kentler, bkknln da asl mekndr. Bkknlkta, insanlarn ve eylerin youn biraradal karsnda bireyin sinirleri yksek dzeyde uyarlarak doruk noktasna ulamtr. Ayn koullarn salt nicel bakmdan artmas, sinirlerin uyarlma gcnn kartna dnmesine, bkkn tavrn sergilenmesine neden olur. Bu fenomende, sinirler, evrelerindeki uyaranlara tepki vermeyi reddeder: Metropol hayatnn formlarna ve ieriklerine uyum salama yolundaki son aredir bu onlar iin. Baz kiilikler, ancak tm nesnel dnyay deersizletirmek pahasna kendilerini koruyabilirler - sonunda bireyin kendi kiiliinin de ayn deersizlik duygusu iinde yitmesi kanlmazdr. Bu varolu formunun znesi, bu formla tamamen kendi adna yzlemek zorundadr. Ancak, byk kent karsnda kendini korumas iin, kiinin, toplumsal bakmdan ayn lde olumsuz bir davran

sergilemesi gerekir. Byk kent sakinlerinin birbirlerine ynelik bu ruhsal tavrn, biimsel bir bak asndan, "mesafelilik" eklinde adlandrabiliriz. Kasaba sakini, karlat insanlarn hemen hemen hepsini tanr ve herkesle olumlu bir iliki ierisindedir; ama bylesi bir durum byk kentte gerekleecek olsa, yani kii saysz insanla srekli kurduu dsal temaslara isel olarak yant verecek olsa, isel bakmdan parampara olur, tasavvur bile edilemeyecek bir ruhsal duruma derdi. Ksmen bu ruhsal olgu, ksmen de metropol hayatnn stnkr temaslarla gelip geen unsurlar karsnda insanlarn hakl olarak kapldklar gvensizlik, bizi mesafelilie zorlar. Bu mesafenin sonucunda, yllardr komumuz olan kimselerin nasl grndn bile ou kez bilmeyiz; kasaba insannn gznde bizleri souk ve ruhsuz klan da bu mesafedir. Hatta bu dsal mesafenin isel vehesi yalnzca kaytszlk da deildir. Biz farkna varamasak da, ou kez, nedeni ne olursa olsun yakn temas durumunda her an nefrete ya da kavgaya dnebilecek hafif bir honutsuzluk, karlkl bir yabanclk ve tiksinme hissi de sz konusudur. Bylesine kapsaml bir iletiimin sz konusu olduu bir hayatn isel dzeni, en kalcsndan en geici olanna kadar, duygudalklar, kaytszlklar ve honutsuzluklar arasndaki hiyerariye dayanr. Bu hiyeraride kaytszln yeri, yle grnd kadar byk deildir. Ruhsal etkinliimiz, farkl intiba brakan bir insanla ilgili her izlenime hl tepki vermektedir. Bu izlenimin bilinsiz, akkan, deiken doas, bir kaytszlk haliyle sonulanr gibi grnmektedir. Aslnda bu kaytszlk, gayri tabii olabilirdi karlkl telkinle ayrmlarn ortadan kalkmas da ayn lde katlanlmaz olurdu. Metropoln bu iki tipik tehlikesinden -bir yanda kaytszlk, dier yanda ayrm yok eden telkinden-bizi koruyan, antipatidir. Gizli bir antipati, pratik bir uzlamazln hazrlk evresi, bu hayat tarznn srdrlebilmesi asndan zorunlu olan mesafeleri ve honutsuzluklar yaratr. Bu hayat tarznn kapsam ve ierdii karm, ortaya k ve yok olu ritmi, kendini gerekletirdii formlar -bunlarn hepsi, daha dar anlamda birletirici saiklerle birlikte, metropole zg hayat tarznn kopmaz btnln oluturur. Metropole zg hayat tarznda birbirinden uzaklama olarak grnen ey, gerekte onun temel toplumlama formlarndan yalnzca biridir. erdii gizli honutsuzlukla birlikte bu mesafe, metropole zg daha genel bir tinsel fenomenin formu ya da dsal rts olarak grnr: Bu mesafe, bireye, baka koullarda benzeri olmayan bir trde ve miktarda kiisel zgrlk salar. Bylece metropolde, toplumsal hayatn gelimesi yolundaki en temel eilimlerden biri sergilenir -aa yukar genel-geer olan bir formlle ifade edilebilecek ender eilimlerdendir bu. Gerek gnmzdeki gerekse de gemiteki toplumsal yaplarda rastlanan ilk toplumsal oluum evresi udur: Komulara, yabanclara ya da herhangi bir atma unsuru tayan evrelere kar kendi iinde kenetlenmi nispeten kk bir evre. Kendi iinde sk bir btnle sahip olan byle bir evre, yelerine, kiisel zelliklerini gelitirmeleri, zgr ve kendi sorumluluunu tayan hareketlerde bulunmalar iin ok az serbestlik tanr. Siyas gruplar, akraba alar, partiler ve din cemiyetler byle oluur. Gen birliklerin kendilerini korumas iin kat snrlar ve merkez bir btnlk oluturmalar arttr; bu yzden, bireyin isel ve dsal adan zgnln gelitirmesine, zgr olmasna izin veremezler. Bu evreden sonra toplumsal gelime, ayn anda iki farkl yn izler. Bu ynler farkl olmakla birlikte, birbirine karlk gelmektedir. Grup -saysal ve meknsal bakmdan, tad anlam ve hayat ierii bakmndan- gelitii lde, grubun dolaysz, isel birlii de gever; yabanclara kar balangta izilen snrlarn katl, karlkl ilikiler ve balantlarla yumuamaya balar. te bu anda, birey, mutlak riayet talep eden o ilk snrlamalarn ok tesinde bir hareket zgrl elde eder; bym olan gruptaki iblmnn hem bir frsat hem de bir zorunluluk olarak getirdii zgl bir bireysellik kazanr. Devlet, Hristiyanlk, loncalar, siyas gruplar ve birok baka grup, hep bu formlle gelimitir tabii her grubun zgl koullar ve gleri, bu genel emada kendilerine zg deiiklikler yaratmtr. Bence, kent hayatndaki bireyselliin gelimesinde bu genel ema arpc lde grnrlk kazanr. Ortaa'da ve antik dnemde, kasaba hayat bireyin hem dsal ilikilerinin ve hareketlerinin, hem de isel bamszlnn ve farkllamasnn nne engeller koymutu. Modern insan, o engellerin yaratt koullar altnda nefes bile alamazd - bugn bile, taraya tanan bir metropol sakini, en azndan tr bakmndan benzer bir snrlanmlk hisseder. Muhit ne kadar kkse ve bireyin bakalaryla -snrlarn eritecek olan- ilikileri ne kadar snrlanmsa, o evre bireyin faaliyetlerini, hayat tarzn ve bak asn o

kadar byk titizlikle denetler; nitel ve nicel bir uzmanlamann, o kk evreye btnlk veren ereveyi krmas da o kadar kolay olacaktr. Bu bakmdan antik polis, kasaba karakterine sahip grnmektedir: Varoluu karsnda yakn ve uzak dmanlarnn oluturduu srekli tehdit, siyas ve asker adan sk bir birlie, yurttan yurtta tarafndan denetlenmesine, btnn bireyden mutlak riayet beklemesine neden olmutu - kendi hayatna yn vermesine izin verilmeyen birey, bunun bedelini, evinde bir despot olmak suretiyle kendi ev halkna detmiti. Atina hayatnn olaanst hareketlilii ve heyecan, o benzersiz renklilii, belki de u olguyla aklanabilir: Esiz derecede bireysellemi kiiliklerden oluan bir halk, bireysellemeyi engelleyen bir kentin ard arkas kesilmeyen i ve d basklaryla mcadele ediyordu. Bu durum, daha zayf bireylerin bask altna alnd, gllerinse byk bir tutkuyla kendilerini kantlamalarnn tevik edildii gerilimli bir atmosfer yaratmt. Trmzn zihinsel gelimesinde -kesin biimde tanmlanamasa da- "genel insan doas" diye adlandrlabilecek eyin Atina'da filizlenmesinin nedeni tam da budur. Zira, burada, hem tarihsel hem de olgusal olarak geerli olduunu iddia ettiimiz bir ba var: Hayatn en kapsaml, en genel ierikleri ve formlar ile en bireysel olanlar arasndaki sk badr bu. Her ikisi de ortak bir hazrlk aamasna sahiptir. Yani, ikisi de dar oluumlara ve gruplamalara dmandr. Dar oluumlar ve gruplamalar, ikisini de, dsal adan genilemeye ve genellie, isel adansa serbest bireysellie kar savunmaya gemeye zorlar. Feodal dnemde "zgr" insan lke hukukuna, baka bir deyile en byk toplumsal evrenin hukukuna tbi olan insand; "zgr olamayan"sa haklarn dar bir feodal birlikten alan, byk toplumsal evreden dlanm olan insand. Bugn de metropol insan, dar kalplarla ve nyarglarla snrlanm kasaba insanna karlk, maneviyatnn ve beenilerinin gelimi olmas anlamnda "zgr"dr. Birey geni evrelerdeki zihinsel hayat koullarn, karlkl mesafe ve kaytszl, kendi bamszl zerindeki etkisi balamnda en ok, byk kentin kalabalnda hisseder. nk bedensel yaknlk ve mekn darl, zihinsel uzakl daha da grnr klmaktadr. Metropol kalabalyla kyaslandnda, insann kendini bylesine yalnz, bylesine kaybolmu hissettii baka bir yer yoktur bu, aka, szn ettiimiz zgrln dier yzdr. Baka durumlarda olduu gibi burada da, insann zgrlnn, duygusal hayatna huzur eklinde yansmas hi de art deildir. evrenin genilemesi ile kiinin zgrlnn artmas arasndaki genel-geer tarihsel iliki nedeniyle, mekn genilii ve insan says metropol zgrln merkezi haline getirir - ama tek neden bu deildir. Herhangi bir kent, bu gzle grlr genilemenin tesine getiinde, kozmopolitliin merkezi haline gelir. Kent, servet artna benzer bir tarzda geniler - bir miktar mal varlnn, gittike daha da hzl ve neredeyse kendiliinden bir srele artmas gibi. Belli bir snr aldnda, yurttalar arasndaki iktisad, kiisel, zihinsel ilikiler oalr - tpk geometrik dizilerde olduu gibi; kentin, hinterland zerindeki zihinsel egemenlik alam geniler. Her dinamik genileme, kendisine eit bir genilemenin deil, kendisinden daha byk bir genilemenin basama olur. Kentin rgsnn dna sarkm her iplikten, sanki kendi kendine, yeni ilmekler trer - kent iindeki toprak rantnn hak edilmemi kazancnn, yalnzca iletiimin artmas sonucunda, sahibine kendiliinden artan gelirler getirmesi gibi. Bu noktada hayatn nicel yn, dorudan doruya insan karakterinin nitel zelliklerine dnr. Kasabada hayat alan, byk lde, zerk ve kendine yeterdir. Metropoln belirleyici zelliiyse, isel hayatn, ok uzak ulusal ya da uluslararas alanlara ulamas, onlara karmasdr. Weimar, bu durumu olumsuzlayan bir rnek deildir; nk bu kentin nemi bireysel kiiliklere balyd, o kiiler ldnde kent de nemini yitirdi. Oysa metropol, en mmtaz bireysel kiiliklerden bile esas olarak bamsz oluuyla tanmlanr bu, metropolde bireyin sahip olduu bamszln karl, o bamszlk iin dedii bedeldir. Metropoln en nemli zellii, fizik snrlarn aan bu ilevsel geniliktir. Bu geni etkinlik alan, metropol hayatna arlk ve nem kazandrr, yeni sorumluluklar yaratr. nsann snrlar, bedeninin ya da dolaysz biimde etkinlikte bulunduu alann snrlarndan ibaret deildir. nsann erimi, zaman ve mekn iinde yol at etkilerin toplamndan oluur. Kent iin de ayn ey sz konusudur: Kent, dolaysz snrlarn aan etkilerinin toplamndan oluur. Kentin asl genilii budur ve varoluu bu toplam ierisinde aa kar. Bu durum, sz konusu genilemenin mantksal ve tarihsel tamamlaycs olan bireysel zgrln, yalnzca olumsuz bir anlamda anlalmamas gerektiini gsterir: Bireysel zgrlk,

yalnzca hareket serbestlii, nyarglarn ve cehaletin saf d edilmesi deildir. Asl mesele udur ki, her insann en nihayetinde sahip olduu bireysellik ve karlatrlamazlk, bir hayat tarznda ifade bulur. Kendi doamzn yasalarna uyuyor olmamz -zgrlk de budur- ancak bu doann ifadesi tekilerininkinden farklysa, bize ve bakalarna tamamen ak ve ikna edici gelir. Yalnzca baka insanlarla kartrlmamamz, hayat tarzmzn bize bakalar tarafndan dayatlmadn gsterir. Kentler, her eyden nce, en st dzeydeki iktisad iblmnn merkezidir. Bu yzden, Paris'teki "quatorzieme meslei1" gibi baz u fenomenler ortaya kar: Bunlar, yaadklar evlerin zerindeki iaretlerle tannan, bir davette on konuk bulunmas halinde hemen oraya gidebilsinler diye akam yemei saatinde uygun giysiyle hazr bekleyen kimselerdir. Kent, ne kadar genilerse, iblmnn belirleyici koullarn o kadar fazla retir. Byklnden dolay, ok geni bir yelpazede uzanan hizmetleri iine alabilen bir evre yaratr. Ama ayn zamanda, ayn mekn ierisindeki birey saysnn artmas ve mteri kapmak iin edilen rekabet, bireyi, belli bir alanda uzmanlamaya zorlar -bu uzmanlk, onu bir bakas tarafndan kolayca yerinden edilmekten uzak tutsun diye. uras kesindir ki kent hayat, insann hayatta kalmak iin doayla giritii mcadeleyi, insanlararas bir kazan mcadelesine dntrmtr: Buradaki kazan, doadan deil, baka insanlardan elde edilir. nk uzmanlamann kkleri, sadece kazan elde etme yolundaki rekabete dayanmaz: Satc, batan km mteride srekli yeni ve farkl ihtiyalar ortaya karmann yolunu bulmak zorundadr. Henz tketilmemi bir gelir kayna, kolay ikame edilemeyen bir ilev bulmak iin, verilen hizmette uzmanlama arttr. Bu sre, kamusal ihtiyalarn farkllamasn, incelik kazanmasn, zenginlemesini tevik eder. Bu durumun, kiisel farkllklarn artmasna yol amas kanlmazdr. Btn bunlar, tinsel ve ruhsal zelliklerin bireysellemesine neden olur. Kent, byklyle doru orantl olarak bu bireysellemeye yol aar. Bunun bir dizi nedeni vardr: ncelikle, insan metropol hayatnn boyutlar iinde kendi kiiliini ortaya koymak gibi g bir ile kar karyadr. Kiinin nemindeki nicel artn ve harcanan enerjinin snrna varldnda, nitel farkllamaya bavurulur: Birey toplumsal evrenin ilgisini bir ekilde zerine ekmek iin, evrenin farkllklara ilikin duyarllndan yararlanr. Sonunda insan, kastl bir ekilde tuhaf olmaya tevik edilir; yani, yapmack tavrlar, ani deikenlikler gibi metropole zg arlklara ynelir. Bu tr davranlarn anlam, ieriklerinde deildir kesinlikle: "Farkl olma", arpc bir ekilde dierleri arasnda sivrilme ve bylece dikkat ekici olma eklinde ortaya kan formlarndadr. Pek ok kiilik tipinin, bir nebze de olsa zsayg kazanmasnn, belli bir konumu doldurduunu hissetmesinin sadece dolayl bir yolu vardr: teki insanlarn farkndal. Bu noktada, kendisi nemsiz olmakla birlikte, biriken etkileri bakmndan kayda deer olan bir etken daha sz konusu: Metropolde bireyler aras temaslar -kasabalara kyasla- daha ksa ve seyrektir. Metropole zg ksa temaslar srasnda birey kendini "zl bir ekilde" ifade etme, arpc lde karakteristik grnme telana der -oysa sk ve uzun temaslarn sz konusu olduu bir ortamda kiinin, tekilerin bak zerinden kurduu zimgesi, kukuya yer brakmayacak bir netlie sahip olur. Bununla beraber, metropoln kiisel varolu drtsn krklemesinin altnda yatan en derin neden hakl ve baarl olup olmad nemli deil- bence udur: Modern kltrn geliimindeki baat zellik, "nesnel tin" diye adlandrlabilecek eyin "znel tin" zerinde arlk kazanmasdr. Baka bir deyile, hukukta ve dilde, sanatta ve retim tekniklerinde, yakn evredeki nesnelerde ve bilimde somutlaan bir tin toplam sz konusudur. Zihinsel geliimi srasnda birey, bu tinin geliimini ok eksik bir biimde, srekli artan bir mesafeyle izler. Son yz yldr nesnelerde ve bilgide, kurumlarda ve hayatmz kolaylatran eylerde somutlaan muazzam kltre baksak ve bunu, bireylerin -en azndan yksek statye sahip olanlarn- ayn sre iindeki kltrel geliimiyle karlatrsak, ikisi arasnda korkun bir oran fark ortaya kar. Hatta, maneviyat, incelik ve idealizm bakmndan, bireyin kltrnn baz noktalarnda bir gerileme sz konusudur. Bu oranszlk artan iblmnn sonucudur aslnda. nk iblm
1

Quatorzieme: (Fr. on drdnc). On uursuz rakam olduundan sofraya davet edilen on drdnc kii - .n.

bireylerden giderek daha da tek yanl olan bir faaliyet bekler. Birey tek yanl bir urata ilerleme kaydettii lde, kiiselliini yitirme tehlikesiyle kar karya kalr. Nesnel kltrn genilemesiyle baa kma gcn giderek kaybeder. Artk o, btn iinde gz ard edilebilir bir nicelie indirgenmitir: Bilinci bakmndan olmasa da, yapt i ve iinden kaynaklanan belirsiz duygusal durumlarn toplam bakmndan byledir bu. Birey, muazzam bir kuvvetler ve eyler rgtlenmesi ierisinde bir dili haline gelmitir: lerlemeyi, tinsellii ve deeri onun ellerinden skp alan, znel formlarndan karp katksz birer nesnel hayat formuna dntren bir rgtlenmedir bu. Metropol, kiisel olan her eyi yutarak byyen bu kltrn btn plaklyla sergilendii bir sahnedir adeta. Burada, binalarda, eitim kuramlarnda, tm meknlara hkim olan teknolojinin yaratt harikalarda, sunduu nimetlerde, topluluk hayat oluumlarnda, devlet kuramlarnda, dayanlmaz lde billurlam ve gayri ahslemi bir tin sz konusudur - yle ki kiilik, bunun etkisi altnda kendini idame ettiremez. Bir yandan, drt bir taraftan akn eden uyarclar, ilgiler, zamann ve bilincini nasl kullanacan gsteren emalar sayesinde kiinin hayat snrszca kolaylamtr. Kii, bir rman akntsna kaplm gibidir, yzmesine gerek bile yoktur. te yandan, kiisel renklilik ve karlatrlmazlklar yok etme eiliminde olan gayri ahsi ierikler, giderek hayatta daha fazla yere sahip olmaktadr. yle ki birey, kiiliinin zn koruyabilmek iin, sahip olduu biriciklii ve bireysellii ne karmak zorunda kalr: Hatta kiiliinin kendi gznde fark edilir olmas iin bile, bu kiisel unsuru abartmak zorundadr. Nesnel kltrn ar bymesi sonucu bireysel kltrn krelmesi, bata Nietzsche olmak zere, en u bireyselcilii savunanlarn metropol karsndaki derin nefretlerinin bir nedenidir. Bireyselcilii savunan bu insanlarn metropolde bu denli sevilmesinin, metropol sakinlerinin gznde gereklememi zlemlerini dillendiren birer khin ve kurtarc olmalarnn nedeni de budur. Metropoln nicel ilikileriyle beslenen bu iki bireyselcilik formunun -bireysel bamszlk ile bireyselliin gelitirilmesinin- tarihsel konumuna baktmzda unu grrz ki metropol, tinin evrensel tarihinde yepyeni bir mertebeye ulamtr. 18. yzyla gelindiinde bireyin, artk anlamn kaybetmi balar ierisinde olduu anlalmt: Siyasal dzenin, tarmn, loncalarn ve dinin dayatt baskc balard bunlar. nsanlara, deyi yerindeyse, doal olmayan bir formu ve geerliliini oktan yitirmi, haksz eitsizlikleri dayatyorlard. Bylesi bir durumda zgrlk ve eitlik lklar ykselmi, her trl toplumsal ve zihinsel ilikide bireyin tam bir hareket serbestliine sahip olmas gerektii inanc gelimiti. zgrlk, btn insanlarda ortak olan o soylu zn ortaya kmasna izin verecekti doann her bir insana verdii, ancak toplum ile tarih tarafndan bozulmu bir zd bu. 19. yzyldaysa, 18. yzyln bu zgrleme idealinin yannda, bir yandan Goethe ile romantiklerin etkisiyle, dier yandan da iktisad iblm araclyla baka bir ideal ykseldi: Tarihsel balarndan kurtulan bireyler. imdi de birbirlerinden farkl olmay istiyorlard. nsan deerlerin taycs, artk her bireyde var olan ortak doa deil, insann nitel adan benzersiz ve yeri doldurulmaz olmasyd. Zamanmzn isel ve dsal tarihi, bireyin toplumun btn iindeki roln belirlemeye alan bu iki form arasndaki mcadelede, birbiri iine gemelerinde yol almaktadr. Bu mcadeleye ve iki form arasnda gerekleecek uzlamaya yer amak, metropoln ilevidir. Zira metropol, bu iki formun gelimesini salayacak frsatlar ve uyarclar eklinde kendini gsteren zel koullara sahiptir. Ruhsal varoluun geliimi asndan paha biilmez anlamlarla dolu olan bu koullar, bu nedenle benzersiz bir yere sahiptir. Metropol, iinde hayat kuatan kart eilimlerin kendilerini at, eit haklarla birletii o byk tarihsel oluumlardan biri olarak kendini gsterir. Ancak bu srete sz konusu eilimler -bireysel grnmleri bizde ister memnuniyet ister honutsuzluk uyandrsn- yarglamann meru snrlarnn btnyle tesindedir. Bu hayat kuvvetleri, en derin kklerinden en u noktalarna kadar btn bir tarihe nfuz etmitir; bu geici varoluumuzla o tarihin bir hcresi, kk bir zerresi olan bizlerin yapmas gereken, sulamak ya da affetmek deil, yalnzca anlamaktr. EVREN Nazile Kalayc Modern Kltrde atma, Der Konflikt der Kultur, s. 83-100, letiim Yaynlar, 2012, 8. Bask, stanbul.