T. C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR (1828 2000)

Doktora Tezi

EMN IHALYEV

ANKARA 2004

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR (1828 2000)

Doktora Tezi

EMN IHALYEV

Tez Danman PROF. DR. YAVUZ ERCAN

ANKARA 2004

II

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (GENEL TRK TARH) ANABLM DALI

AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR (1828 2000)

Doktora Tezi

TEZ DANIMANI Prof. Dr. YAVUZ ERCAN TEZ JR YELER Ad Soyad Prof. Dr. YAVUZ ERCAN . . . . mzas ..

Tez Savunma Tarihi: ../ ../ ..

III

NDEKLER NSZ .......................................................................................................................................................... KISALTMALAR .. GR ............................................................................................................................................................. BRNC BLM ERMENLERN KML ve BYK ERMENSTAN EFSANES......................................... KNC BLM YRMNC YZYILIN BALARINDA ERMENLERN AZERBAYCANDA YAPTIKLARI KATLAMLAR A- Deimeyen Ermeni Felsefesi veya Ermeni Psikolojisi .......................................................................... B- 1905-1906 Yllarnda Yaplan Katliamlar ........................................................................................... C- 1918 Yl Mart Katliam ............................................................................................................................ NC BLM AZERBAYCAN-ERMENSTAN LKLERNDE BTMEYEN KAVGA: KARABA SORUNU, POLTK GELMELER A- Sorunun Balamas ...................................................................................................................................... B- 20 Ocak Katliam ......... C- Ayaz Mutallibov Dnemi .... C. a. Hocal Soykrm................................................................................................................................. D- Eblfez Elibey Dnemi ...... E- Haydar Aliyev Dnemi . E. a. Rusya Tarafndan Azerbaycana Uygulanan Ekonomik Ambargo ve Onun Dourduu Sonular ..................................................................... F- 907 Sayl Karar ............................................................................................................................................ G- 907 Sayl Ek Maddenin Yrrlkten Kaldrlmas.................................................................................. DRDNC BLM KAFKASYA JEOPOLTNDE RUSYA, RAN ve TRKYE REKABET ...................................... BENC BLM RUSYA A- arlk Rusyas Asndan Azerbaycann Jeopolitik nemi ve Ermeni Faktr ................................. B- Sovyet Rusyas Dnemi ............................................................................................................................... B. a. Anavatana Dn Projesi ..... C- SSCBnin k Sebepleri, Bamsz Devletler Birlii BDTnin Oluumu ....................................... D- Bamszlk Sonras Rusyann Gney Kafkasyada Stratejik Amalar ............................................. ALTINCI BLM RAN

IV

A- ran Asndan Azerbaycann nemi ve Ermeni Faktr ................................................................... B- Fars Milliyetiliinin Azerbaycan Politikas ........................................................................................... C- rann Azerbaycan ve Ermenistan Politikas .........................................................................................

YEDNC BLM TRKYE A- Jeopolitik Adan Kafkasyada Trkiye Rusya, Trkiye ran Rekabetleri .................................. B- Trkiyenin Ermenistan Politikas .......................................................................................................... B. a. Ermeni Diasporas ve Ter-Petrosyan Dnemi .............................................................................. B. b. Ermeni Diasporas ve Robert Koaryan Dnemi ......................................................................... B. c. likilerde Snr Kaps Sorunu........................................................................................................ C- Trkiyenin Azerbaycan Politikas .......................................................................................................... C. a. Osmanl Devletinin Azerbaycan Politikas.................................................................................... C. b. Tarihi Nahvan Meselesi ve Stratejik Bakmdan Nahvann nemi ..................................... C. c. Moskova Antlamas ve Nahvan.................................................................................................. C. d. Kars Antlamas ve Nahvan......................................................................................................... C. e. Bamszlk Sonras Trkiyenin Azerbaycan Politikas ............................................................. C. f. Azerbaycan Ermenistan atmas Balamnda Trkiye Azerbaycan likileri ...................................................................................................... SONU ............................................................................................................................................................. KAYNAKLAR ve ARATIRMALAR EK

NSZ Nasl haha, uyuturucu bamlln ham maddesi ise, tarih de kktenci tavrlarn, etnik milliyetiliin ve ideolojilerin ham maddesi Eer amaca uygun bir gemi yoksa bu, her zaman iin yeniden icat edilebilir. Mazi merulatrlr ve vnecek fazla bir eyi olmayan imdiki zamana erefli bir arka plan sunar . Bir tarih felsefecisi olan Eric Hobsbawmn szleri bunlar. Hatrlyorum, Sovyetler Birlii dnemindeki okullarda, Azerbaycan, rann ve Osmanlnn igalci saldrlarna kar koyamayacan anlaynca, Rusyaya ynelmek zorunda kald. ar Hazretlerinden, ran ve Osmanlnn saldrlarndan korunmak iin Azerbaycann Rusya snrlar ierisine alnmas rica edildi, diye okutuluyordu. Bu ifadelerden de anlalaca zere, gya Azerbaycan, byk bir memnuniyetle Rus himayeciliini kabullenmek istemi, Rusya da Azerbaycann srarla zerinde durduu bu istei byk bir karde olarak deerlendirmitir. Yani srf Azerbaycann istei zerine, Rusya Azerbaycana girmitir. Bu satrlar okuyunca, Tarih hocama, gerekten de durum byle mi olmutur? Yani her hangi bir lke, topraklarn baka bir devletin snrlar ierisine alnmas iin ricada bulunabilir mi?, diye sorduumda, hocam,grnen ve yazlan her ey gerek deildir. Ama ne yazk ki, tahriflerle yetinmek zorundayz. nk imdilik gerekleri ortaya karabilecek hibir yetkiye sahip deiliz. Ltfen, bu tr sorular sorarak bam belaya sokma yantn vermiti. Ayn durum Sovyet Rusyas iin de geerlidir. Sovyet Azerbaycan tarihiliinde byle bir tez hkm srmekteydi: Azerbaycanda hakimiyet urunda verilen mcadeleye XI. Kzl Ordunun mdahalesi, yalnz dnya proletarya prensibinden domutur. Yani Rusyada siyasi iktidar ele geirmi olan ii snf, bununla da yetinemezdi. O, cra blgelerde yaayan snf kardelerine de bu yolda btn vastalarla, hatta gerekirse silah kullanarak yardm etmeyi ama edinmiti. Tarihi belgeler, XI. Kzl Ordunun yukarda belirtilen tez dorultusunda Azerbaycana geli sebebini, gerekte Rusyann igaline hak kazandrmak iin uydurulmu bir bahane olduunu aa karmaktadr. Ekim devriminden sonra V. . Leninin dili ile dersek, dvlerek yarm can hale salnm ve koltuk deenekleriyle bile yrmesi phe altnda olan Rusyann sosyo politik, ekonomik ve askeri durumu, yukarda gsterilen tezin doruluunu aka reddetmektedir. 1920 yl Sovyet igalinden sonra ie szm yabanc edebiyat ve yabanc tarihinaslkta birikmi deerli materyaller, ilk elden kaynaklar ve ariv belgeleri o devrin kaynaklar esasnda yazlmadndan objektif gereklii tam olarak yanstmamaktayd. Bunun dnda, 1905-1906 yllarnda ve 1918 Mart gnnde Azerbaycan Trkleri ile Ermeniler arasnda yaanm olan kanl atmalar ve yaplan katliamlar, Sovyetler dneminde i sava olarak nitelendirildi ve gerekler rtbas edildi. Yaadm dnem ierisinde, 1990l yllara kadar bulunduumuz halklar hapishanesinde halklarn kardeliinden, barseverlikten bahseden demir perde lkesinin bizlere sunduu bilgilerin tarihimiz ve medeniyetimiz asndan gereklerden uzak, tahrif edilmi olduunu grdm. Ariv materyallerine dayanarak ortaya konulan tarihi belgelerin yardmyla gerekleri anladm ve aratrmaya karar verdim. Ermeni siyasetilerinin, Ermeni lobi ve diasporasnn d lkelerde Azerbaycan aleyhinde yaym olduklar her trl fikirleri alt-st edebilecek, Ermeni provokatrlnn ve Ermeni faizminin asl i yzn ap ortaya karabilecek kitaplarn yazlmas tarihi ve hayati bir nem tamaktadr. Bu ynde yrtlen aratrmalarn asl amac, Azerbaycan VI

Trklerinin gemite ve gnmzde Ermeni Sorunu ile karlat problemleri her ynyle duyurmak, btn meseleleri tarihi belgelerle dnya kamuoyuna, ulusal tekilatlara daha objektif ekilde sunmaktr. Fikrimizce bu aratrma, Ermenilerin Azerbaycan Trklerine kar yrtm olduu siyasetlerinin i yznn almas ve blgesel oyuncularn bu olaya yaklamlarn olduu gibi objektif ekilde ortaya koyma ynnde atlm admlardan biri olarak deerlendirilebilir. Bilindii gibi, dnyann sper glerinden biri olan Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra yeni jeopolitik gelimeler ba gstermeye balad. Bu durum, eski Sovyetler Birliine komu olan, yeni bamsz Trk devletleriyle tarihi, dini ve kltrel balara sahip Trkiye ve dier komu devlet olan rann da stratejik ve jeopolitik nemini artrmtr. Bu konuyu sememin birok nedeni var. Azerbaycan Ermenistan atmasna ve bu atmaya blgesel oyuncular olan Rusya, ran ve Trkiyenin siyasi yaklamlarna yllardan beri sregelen youn ilgimden dolay, byle bir aratrma yapmay ama edindim. Bu almada Ermeni Meselesini, Ermenistanda ve Azerbaycanda cereyan eden politik gelimeleri, blgesel oyuncular olan Rusya, ran ve Trkiyenin jeopolitik karlarn tahlil etmeye altm. Aratrm olduum bu alma ile vatanma kar olan borcumu bir nebze de olsa yerine getirmeye gayret ettim. Bu almann tasarlanmasndan balayarak her aamasnda hibir fedakarlktan kanmayan, yazmndan sonra her satrn okuyup gerekli dzeltmeleri yapan ve btn kymetli bilgilerini benimle paylaan deerli hocam Sayn Prof. Dr. Yavuz ERCANa, bu konunun yazlp bitirildii sre ierisinde bana verdii her trl destekten dolay, halen Azerbaycan Milli Eitim Bakanlnda grev yapmakta olan Sayn Do. Dr. Alipaa ZEYNALOVa en iten teekkrlerimi sunuyorum. Trkiye arivlerinden belge temininde emei geen Trkiyeli dostlarma da mteekkirim.

VII

KISALTMALAR AB ACDP A. g. e. A. g. m. A. g. k. AGT AHC AKKA AKP Akt: ASALA B. k. z BDT CENTO ECO EUH EYB GATA GKRY HDT KET KGB KDP NVB RF RK(b)P SB SOCAR SSC TBMM Terc. TTK USCR vb. : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Avrupa Birlii Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol irketi Ad geen eser Ad geen makale Ad geen kaynak Avrupa Gvenlik birlii Tekilat Azerbaycan Halk Cephesi Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas Azerbaycan Komnist Partisi Aktaran Armenian Secret Armytor Liberation of Armenia (Ermenistann Kurtuluu iin Ermeni Gizli Ordusu) Baknz Bamsz Devletler Topluluu Central Treaty Organization (Merkezi Anlama rgt) Economic Corporation Organization (Ekonomik birlii Tekilat) Ermeni Ulusal Hareketi Ermeni Yazarlar Birlii Glhane Askeri Tp Akademisi Gney Kbrs Rum Ynetimi Hazar Denizi birlii Tekilat Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat Komitet Gosudarstvennoy Bezopastnosti (Devlet Gvenlik Tekilat) Krdistan Demokrat Partisi Nahvan Vatanseverler Birlii Rusya Federasyonu Rusya Komnist bolevik Partisi Sovyetler Birlii State Oil Company Azerbaijan Republic (AzerbaycanCumhuriyeti Devlet Petrol irketi) Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Trkiye Byk Millet Meclisi Tercme Trk Tarih Kurumu ABD Gmen Komitesi ve benzerleri

VIII

GR Azerbaycan tarihinin en arl ve acl sayfalarndan biri olan Ermeni Meselesi, soykrmlar ve dier felaketler Azerbaycan halknn kaderinde derin bir kk salm ve ok pahalya mal olmutur. Ama uzun yllar sustuktan sonra ve de kendimize bal olan ve olmayan nedenler yznden Azerbaycan halknn bana getirilen felaketlerin aa karlmas, renilmesi ve dnya kamuoyuna duyurulmas iin bugn geni frsatlar bulunmutur. Btn bu felaketlerin ve facialarn tarihi kkleri, sosyo-politik amilleri aratrlmal, bu felaketlerin kknde duran baz glerin siyasi yaklamlarna politik deer verilmeli ve tebli edilmelidir. Azerbaycan Trklerine kar ortaya kartlm olan Ermeni Meselesi ve milli atmalar, Rusyann ok ustalkla hazrlad planlarn aama aama hayata geirilmesinin mantki sonucu idi. Onun sonularna bilimsel yaklam bildirilmeli, Glistan ve Trkmenay anlamalarnn ierikleri bugnk ve gelecek nesillere aktarlmaldr. Genellikle bizler, bir millet olarak unutkanlk hislerini kendimizden uzaklatrmal, kim olduumuzu, kendi tarihimizi unutmamalyz. Burada Grc bilim adam lya avavadzenin szlerine deinmeden geemeyeceim: ...Bakalarnn ne dndn bilmiyoruz, ama bize gre, millet kendi tarihini unuttuu zaman onun k balar. Kim olduunu, nereden gelip nereye gittiini bilmeyen, asln ve kkn tanmayan bir yurtsuz serseri asl insan saylmad gibi, kendi tarihini unutan millet de millet saylamaz. Tarih nedir? Tarih kim idik, kimiz, kim olacaz, yani gemiimiz, bugnmz ve geleceimiz hakknda konuan bir salnamedir. Tarih, milletin btn varln kalbinin derinliklerinde gezdirir ve bununla da her bir milletin metaneti, kudreti, gelecei iin elde ettii g ve gveni ayna gibi kendisinde yanstr. Milletin byk ve nder ahsiyetleri, iinde tad arzu ve isteklerinin tercman olup, faaliyetleriyle kendi tarihini yaratrlar. Bunlara istinaden biz sylyoruz: Eer millet, bir millet olarak yaamak istiyorsa, yeryznden bir toz olarak silinmek istemiyorsa bu tr ahsiyetlerini unutmamaldr. Onlar unutmak, kendi kimliini unutmak demektir; insan ki, kendi kimliini unuttu kime ve neye lazmdr? Bu tr insanlar, ana stnden ayrld gnden onu dnyaya getiren, ona hayat veren annesini tanmayan bir vahidir. Bizler, bugn yalnz milletin byk ve nder ahsiyetlerinin hizmetleri sayesinde mevcut bulunuyoruz. Btn bunlarn yan sra onlarn dier hizmetleri de vardr. Onlar milletin bu veya dier durumlarda neye sahip olduunu, ne gibi derecelere ulaabileceini haber verirler. Milletin tarihinde byk ahsiyetler, nemli olaylar ne kadar oksa, o milletin bykl, kudreti ve frsatlar hakknda inkar edilmez deliller de bir o kadar oktur. Eer dn can canndan, kan kanndan olanlar arasndan adl, sanl, nemli ahsiyetler kmsa, yarn ayn durumda neden yle ahsiyetler yetimesin ki ?... Evet, bu szler Grc halknn byk olu lya avavadzeye aittir. Kaleme alnd tarihten1 yllar gese de ve 1000 yl gese dahi eminim ki, bu mdrik szler nemini kaybetmeyecektir. ou zaman tarihten sonu karamayan halklarn facialar tekrarlanr: bazlar iin erken, bazlar iin ge... XIX. yzyln balarnda Rusyann Gney Kafkasyay igalinden itibaren imdiki Ermenistan topranda bin yllar boyu yaam Trk boylarnn kanl ve felaketli gnleri balamtr.
1

1888 ylnda yazlmtr.

Tarih boyu baka topraklarda gz olan Ermenilerin Byk Ermenistan devleti kurma gibi grleri, Hristiyan himayecilii perdesi altnda emperyalist bir siyaset yrten Rusyann da karlar ile uyumaktayd. Bu bakmdan Rus mparatorluuna Trkiye, ran ve Azerbaycan snrlar kesiinde, gvenilir mttefik ve dost gerekmekteydi ki, elverili frsat kt andan itibaren bu gvenilir dosttan bir tramplin olarak yararlansn. Gvenilir dost olarak neden Ermenilerin seildii ilerleyen blmlerde btn teferruat ile anlatlacaktr. 1828 ylnda Rusya ile ran arasnda yaplan Trkmenay anlamasna gre, Kuzey Azerbaycann Nahvan ve revan hanlklar arazisinde Ermeni vilayeti oluturulmutur. Bu blgelere ran ve Trkiyeden Ermeniler grtlerek say stnl Ermenilerin lehine deitirilmitir. Ruslardan yardm alan ve himaye gren Ermeniler, silahlanarak imdiki Ermenistann her yerine ve Karabaa defalarca saldrlar dzenleyerek silahsz ve savunmasz Azerbaycan Trklerini ldrm, mal varlklarn msadere etmi, onlar evsiz, barksz brakmlardr. Bu tr katliamlar, 1905-1906 ve 1918-1920 yllarnda daha da artm ve Azerbaycan Trklerine kar, tabiri caizse eer, bir soykrm siyaseti gerekletirilmitir. 1948-1953 yllarnda Harutyunov(yan) Mikoyan Stalin lsnn gerekletirdii oyunlara da gz yumulmu, Ermenistanda 150 bine yakn Azerbaycan Trkne katliam yapld gerei, uzun sre kamuoyundan saklanmtr. Ermenilerin, 1988 ylndan itibaren, Rusyann askeri potansiyeline ve Batda baz Ermeni yanls devletlerin yardmna gvenerek, Karabada Azerbaycan Trklerine yaptklar katliamlara dnya devletleri ve kamuoyu sessiz kalmtr. Azerbaycanda yaayan Ermenilere Dalk Karabada muhtariyet verildii halde zira muhtariyet, devletleri olmayan etnik halklara verilir - imdiki Ermenistanda yaam Azerbaycan Trklerinin haklar ellerinden alnm, liyakatleri alaltlm ve hakarete uramlardr. Ermenistanda hep antiazerbaycan propagandas yrtlm ve bugn de yrtlmektedir. Milli ve dini ayrmclk, antaj, ovenizm, rasizm2 ve aneksiyon3 siyaseti Ermenistanda resmi devlet seviyesinde yrtldnden, XX. yzyln sonunda bir kez daha, tarihin belirli aamalarnda zamanla kendini ortaya kartan Ermeni hastalnn yeni tezahr parlamtr. Gerekte, geleneksel iddialar ve taleplerden hareketle gndeme getirilen ve srekli bir trman gstererek insanlk tarihinde derin yaralar aan Ermeni Meselesi, her zaman ba aktr Ermeni Kilisesi, Ermeni diasporas, Rusya ve Global Bat tarafndan desteklenmitir. Azerbaycan ve Trkiye asndan ele alrsak, her iki devletin gndeminde hep Ermeni Meselesi var olmutur. Azerbaycan olaylar ve Dalk Karaba probleminde, srekli Ermeni yanls tavr koyan ve resmi organlarda bu tavr karar haline dntren Global Bat lkeleri, Azeri Ermeni atmalarn kamuoylarna srekli biimde Pantrkist ve Panislamist bir hareket olarak lanse etmeye almlard. Bu senaryo ile eski Sovyetler Birlii iinde yaayan Hristiyan kesim ile Mslman kesimleri kar karya getirerek atmay salamak istedii aktr. Ama, yklan Komnizm ncs yerine, yeni bir nc yaratmak ve bu suretle ynettikleri kitleleri disipline etmektir. Bamsz bir Ermenistan Cumhuriyetinin kurulmas ve Ortadou devletleri arasnda jandarma rol verilecek bir kara-ada devleti yaratlmas abalar, Global Bat glerinin I. ve II. Dnya Savalar srasnda bir trl gerekletiremedikleri stratejik dengeyi, zamandan yararlanarak yeniden ve hzl bir biimde kurma amac iinde olduklarn gstermektedir. Trkiye zerinde younlaan eitli yapdaki basklar insan haklar, demokrasi, zellikle Ermeni ve Krt Meselesi, Kbrs ile olanlar, dorudan doruya sz konusu stratejiye bir an nce realize endiesinden kaynaklanmaktadr. nsan haklar ile ilgili Bat basklarnn altnda
2 3

rklk igal

da bu gerek vardr. nsan haklar ile Batnn karlar zdelemitir. Ermeni gerei, terrizmi ve srp duran kanl saldrlarn arkasnda ne zavall Ermeni halknn bamszl, ne de gelecei vardr. Ama, stratejinin boma noktasnda bir Hristiyan ve Batya bal bir devletin olmas. Bu potansiyel Ermeni halknda grld. nk yllar boyu Bat dnyasnda Ermeniler iin moral destek salayacak bir kamuoyu yaratlmtr. Aslnda bu devlet Hristiyan Grcistan Cumhuriyeti de olabilir. Ama yeterince kamuoyu destei yok. Mesele bu kadar basit Batnn amac, stratejiye uygun hat zerinde kontrol gvenilir bir biimde ve kullanlabilir seviyede elde tutma hareketidir. Dier bir taraftan, gl bir Trkiyenin ve Azerbaycann var oluu, komular ve dnya pazarlarn paylaan Global Bat asndan bir endie kayna arz eder. Bu amala zel politikalar rettiler. Ermeni terr sulularn lkelerinde barndrdlar. Baz Avrupa devletleri hibir tarihsel belgeye balanamayan Ermeni iddialarn yasaya balad. zellikle Trkiye Cumhuriyeti, Tehcir deil, soykrm iddias, Kbrs sorunu, Ege kta sahanl sorunu, Bat Trakya Trkleri sorunu, PKK sorunu gibi oyunlarla keye sktrlmak istendi ve bu ama nemli lde gerekletirildi. Uluslararas ilikilerde, d politikada ve diplomaside Trkiye yenildi. Bata Batl lkeler olmak zere dnya, terrn tehlike olduunu ancak 11 Eyll 2001 tarihinde anlayabildi (!). Yediyz binden fazla Trkn lmne neden olan Ermeni cinayetlerinin, otuz be bin insann canna kyan PKK terrnn, terr olduunu anlayabilmek iin 11 Eyllde iki uan iki binaya arparak drt bine yakn masum insan ldrmesi gerekiyormu. Trkiye ve Azerbaycan gerek gemite, gerekse de gnmzde, bir devlet olarak elbette kendilerini korumak durumundadrlar. Birok lkenin, karlar gerei bunu anlamazdan gelmesi, gerekleri deitirmez. Hakl olduklar iin susmak yerine, hakl olduklarn dnyaya anlatmak gerektiini Trkiye ve Azerbaycan ge anlad Bu anlaldktan sonra konuyla ilgili almalar ve aratrmalar balad. te, elinizdeki bu alma, byle bir aratrmann sonucudur. Bu aratrmann nemli olan yan, Trk Ermeni ilikilerinin Kafkasya boyutuna deinilmi olmasdr. Bu aratrmada, sz edilen eksiklikler byk lde giderilmeye ve konuyla ilgili nemli bir boluk doldurulmaya allmtr.

BRNC BLM ERMENLERN KML ve BYK ERMENSTAN EFSANES Ermeni bilim adamlar Ermeni tarihini daha eskilere gtrmek isteseler de gerekte Ermeni toplumunun eski tarihi hakknda tam bir gr birlii mevcut deildir ve karanlk kalmaktadr. Ermeni bilim adam Agop Melik Agopyan, dier adyla Raffi, yazm olduu Samvel adl eserinde Ermeni toplumunun tarihi hakknda unlar belirtmektedir: ...Bizim tarihimizde halk tamamen unutulmutur. Biz Ermeni kylsnn nasl yaadn bilmiyoruz. Aalaryla hangi ilikide olduunu, ne yiyip ne itiini, ne tr elbise giydiini bilmiyoruz. Biz Ermeni sanatkarlarnn ne ile uratklarn, Ermeni tccarlarnn hangi lkelerle ticari ilikiler kurduklarn bile bilmiyoruz. Bizim tarihimiz btn bunlar hakknda susuyor... Bizim tarihimizde, hatta halkmzn en azametli gc olan kadnlarmz hakknda hi bir bilgi yoktur...4 Daha sonra o, ...Bylece, bizim kuru tarihimiz tarihiye ok az bilgi vermektedir. Bizim eski edebiyatmz kilise yazlarndan5 teye gidememitir... Bizim eski edebiyatta yaam tarzlarnn, adetlerin, geleneklerin, ailenin ve toplumsal ilikilerin tasviri yoktur...,6diye belirtiyor. Bu veya dier Ermeni tarihileri de, rnein; Khorenli Moise, Toma Ardzrouni ve dierleri, kendi aralarnda Ermenilerin eski tarihi ve kkenleri konusunda fikir birlii iinde deillerdir. Bu da onlarn anayurtlarnn neresi olduunu tartmal klmaktadr. Baz tarihiler, Ermeni tarihini M. . 2350 ylna, NUH Tufanna kadar dayandrarak Nuhun torununun torunu HAY veya HAYK ile baladn iddia etseler de bu iddialar bilim adna gerekleri yanstmamaktadr. Ayn zamanda, Ermenileri Urartulara, Trak-Frigya soyuna, Gney Kafkasya rkna, Turan rkna, Hititlere vs. dayandran benzeri grleri de destekleyici hibir kanta rastlanmamaktadr. Bir dier deile, bunlar tarafndan temsil edildiklerini Ermenicede bulduklar birka szlk benzerliine dayanarak ileri srenler varsa da bu varsaym taraftar bulamamtr.7 Ermeni tarihindeki elikiye dikkat eken Paul Henzeye gre, Ermeni tarihinin incelenmesi kolay deildir. Bu tarih uzun, karmak, ksmen karanlk ve genellikle mnakaaldr. Ermeni tarihi hemen hemen tamamen Ermeniler tarafndan yazlmtr. nk kendi tarihini yazan bir kimse onu yceltmek ve onun tartmal noktalarn objektif bir biimde incelemekten kanmak eilimindedir. Ermenilerde bu durum zellikle grlmektedir ve XX. yzyln ortalarndan itibaren iyice ortaya kmtr.8 Ermeniler, tarihlerini grdkleri gibi deil, grmek istedikleri gibi yazm ve bunun propagandasn yapmlardr. Kendi tarihlerini daha da eskilere gtrerek dnya medeniyetini, yazy, astrolojiyi, bakr ve demir madenciliini kendilerinin kefettiini ve dnyada insan hayatnn Sevan Gl9 kylarndan baladn iddia etmekte10 ve ayrca Hristiyanl ilk
Raffi, Samvel, s.16 Kilise yazlarnn dier ad Evangeliyadr. 6 Raffi, Samvel, s. 15 7 Ermeni tarihilerinin elien grleri iin bkz; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 12, 16; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 22, 100, 101; A. Alper Gazigiray, Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, s. 12; Halil Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler, Ermeni Olaylar. 8 Paul Henze, Ermeni iddetinin Kkenleri, s.173, 174 9 Tarihi ad Gke Gl olan bu gl, Ermenilerce Sevan Gl olarak deitirilmitir. 10 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz: Kolbel eloveestva na Teritorii storieskoy Armenii: http: // www. azg. Am/ RU/ 20020108/ 2002010817. shtm
5 4

kabul eden topluluk olarak vnmektedirler.11 Hai -Tahd12 ideologlarndan olan ve ar milliyeti grleri ile tannan Ermeni yazar Zori Balayan, Ermenistann bakenti Erivann yaklak 2720 yl13 nce ina edildiini iddia etmektedir. Balayana gre, Erivan Roma ve Babil kadar antik bir kenttir. O, Erivan toponimini aklamaya alarak yle bir iddia ileri srmektedir: ... Efsaneye gre, Nuh Peygamber Tufandan sonra ilk grd bir kara parasna Erevume, yani Gzkyor, diye barm ve bu kara parasnn ad Erevan olarak tarihe gemitir... Balayan, ayn zamanda satr arasnda Nuh Peygamberin Ermeni olduunu da sylemektedir.14 Dr. Hanrich Pudor, Ermenilerin Hristiyan olmakla beraber Sami rkndan olduunu, en gze batan niteliklerinin burunlarnn kambur, kaln ve kaba olduunu; L. Sufer, Ermenilerin Yahudiler ile birlikte Hititlerden geldiini; W. S. Monroe, Ermenilerin rk bakmndan ranl, Beluci ve ingenelerle hsm olduklar, renklerinin beyazdan zeytin rengine kadar eitli, sakallarnn lepiska veya kestane renginde, gzlerinin iri siyah ve mavi, burunlarnn Yahudilerinki gibi belirli ekilde kntl olduu ve bu sebepten dolay kendilerine Hristiyan Yahudiler denildiini ne srmlerdir.15 Ermenilerin kim olduklarn ve nerede teekkl bulduklarn Ermeni bilim adam Manuk Abekyan u ekilde belirtmektedir: ... Ermeni halknn menei nedir, nasl ve ne zaman , nereden ve hangi yollarla buralara16 gelmilerdir? Ermeni olmadan nce ve sonra hangi topluluklarla ilikide bulunmulardr, onun diline, etnik kkenlerine kimler nasl etki etmitir? Bizim elimizde bunlar kantlayan ak ve kesin bilgiler yoktur....17 Rus bilim adam V. L. Veliko, Ermenilerin tarihine ve meneine ait ok nemli bilgiler vermitir: ...Ermeniler kimlerdir? Onlarn asl menei konusu ok az aratrlmtr. Tarih, onlarn Babil esareti devrinde ve Yerusalimin18 yklmasndan sonra Yahudilerin byk bir kitlesi ile kartn ispat ediyor. Antropolojik bakmdan onlarn byk bir ounluu brakisefaldir, yani balarnn eni uzunundan fazladr, ksakafaldr ve Shantrn, Erkertin, Pantyukovun ve dier bilim adamlarnn aratrmalarndan anlald gibi, bu cihetten da Yahudilerine, hatta Sirogildanilere, yani Asurilere daha ok benziyorlar. Prof. Dr. D. N. Anuin, Ermenilerin Ari kabilesi deil de, daha kesin olarak dil bakmndan Arilemi bir kabile olduuna dikkat ekiyor. Btn bunlarn yan sra kendilerini Ermeni zannedenlerin hi de hepsi asl Ermeni kkenine has deildir. Ermeni dergisi Mur, Ermenilerin dier halklar asimle etme baarlarndan bahsederek 1890l yllarn sonunda asimle edilmi ingenelerin Ermeniler arasnda ounluk tekil ettiini gsteriyordu. Kafkasya antropologu Dr. . . Pantyukov, byk Ermeni gruplar konusunda daha ilgin bir sonuca varmtr. O, Trkiyeden yar vahi gmenlerin Tiflise geldikleri zaman frsattan yararlanarak baz Trk Ermenisinin antropolojik lsn almtr. Sonu itibariyle,
M. agniyan, Vajnoye Sobtiye storii, Literaturnaya Gazeta, 13 Eyll 1978 Hai Tahd, Ermenilerin Davas veya Ermeni Ulusal karlar anlamna gelir. 13 Z. Balayan, 1984 tarihinde yaynlanan Oag adl kitabnda, Erivann gya 2702 yl nce ina edildiini iddia etmektedir. Kitabna gre, gnmz asndan deerlendirildiinde, Erivann inas 2721 yl ncesine dayanr. Gerekte ise Erivann asl ismi revan olup, 1509-1510 yllarnda ah smail Hatayi, veziri Revangulu Hana bu topraklarda kale ina etmeyi emretmiti. 7 yl ierisinde Zengi nehrinin kysnda ina edilen kale Revan olarak adlandrlmt. Azerbaycan Trkesinde halk dilinde R harfi ile balayan adlarn nnde harfi kullanld iin Revan kalesinin ismi de sonralar revan olarak deiime uramtr. 14 Zori Balayan, Oag, Erivan, Sovetakan Grog yaynevi, 1984, s. 30, akt: Hatem Cabbarl, Trkiyenin Ermenistandaki maj, Ermeni Aratrmalar Dergisi, s. 145 15 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, s. 42, 43 16 Yazar, buralar derken Kafkasyay kastediyor. 17 Manuk Abekyan, storiya Armyanskogo Literatura, s.11 18 imdiki Kuds
12 11

onlarn byk bir ksmnn vcut niteliklerine gre asl Krtler olduklar kansna varlmtr19 Azerbaycan tarihilerinin Azerbaycanla ve bu blgeye gelen halklarla ilgili yapm olduklar aratrmalar, imdiki Azerbaycan blgesine ve onunla komu bulunan yerlere HintAvrupa halklarnn yaklak M. . 2. bin yln ortalarndan balayarak geldiklerini kantlamaktadr. Azerbaycann Trk yurduna dnmesine ilikin eitli tezlerin bulunmasna ramen baz bilim adamlar, Azerbaycann tarihini ve baz Trk kavimlerinin Azerbaycanda var olduklarn veya geldiklerini ok daha eski tarihlere gtrmektedirler. Baz tarihiler, Azerbaycanda Trklerin bir millet olarak oluumunu Seluklularn Azerbaycana geliine balamakta ve Trkln bu devirlerde hakim etnik unsura dntn belirtmektedirler.20 Baz tarihiler de Azerbaycan Trklnn tarihini ok daha eski tarihlere gtrmektedirler. Kaynaklarn vermi olduklar bilgilere istinat edelim; Baz ivi yazl kaynaklara gre, Mezopotamyann kuzeyinde, Azerbaycan ve Anadolu hudutlarnda ilk Trk boylarnn izleri bulunmaktadr. Bunlardan biri, artamhari metninin21 15-inci satrdr. Satrda M. . 2200 yllarnda Akad hkmdar Naramsin ile savaan 17 Kuzey hkmdar belirtilmektedir. Tannm arkeolog Prof. Louis Delaperte, 1936 ylnda onlardan birinin adn Tourki kral lloushoumail", Alman Prof. N. G. Gutenbock ise 1938 ylnda Trki kral lu Nail eklinde okumutur. ada aratrmaclardan biri, bu Trki kraln kimlii sorusuna hakl olarak u yant vermitir: ... Aksi ispat edilmedike Trklerdir... 22 Grc kaynaklar, M. . IV. yzylda, yaklak 2400 yl nce Kafkasyada Trk meneli boylarn mevcudiyetinden bahsetmektedir. Salnamede belirtiliyor: ...Buntrkler, dier bir deile, Turanllar Fars hkmdar Keyhsrevi kendi hudutlarndan kovup karmak iin Kaspi23 Denizinden Kura24 nehri boyunca yukarya yol alarak Mtshetaya 28.000 aile ile geldiler. Mtsheta Mamasahli ve btn Kartvellerin, yani Grclerin msaadesi ile Farslara kar mcadelede onlara yardm edeceklerine dair vaatlerde bulunan Buntrkler Mtshetann batsndaki blgelere yerletirildiler...25 Kartlis Tshovreba, Moktsevai Kartlisa ve dier kaynaklarda da Buntrkler hakknda bilgi verilmitir. Bu kaynaklarda Makedonyal skenderin seferlerinden, hatta Babil hkmdar Novohodnozorun Yerusalimi ykmasndan, yani M. . 586 ylndan nceki dnemlerde Buntrklerin Kartlide yaadklar belirtilmektedir. Kartlis Tshovrebada, Makedonyal skenderin Pers hkmdar III. Darann stne gittii zaman, yolu zerinde Buntrklerle karlat ve savat da yer almaktadr. Grc bilim adam Leonti Mroveliye gre, Buntrkler Mtsheta yaknlnda bir yer seerek oray ina ettiler, etrafna setler ektiler ve bu yer Serkine olarak adlandrld. Bu kaynan nairi S. Y. Takayvili de Buntrklerin Kafkasyann eski sakinleri olduu grndedir. O, buradaki Buntrklerle Trklerin ayn soydan olduunu, onlarn dier bir deile, Turanl olduunu yazmt. Buntrkler iki sz birlemesinden olumaktadr: Buni ve Trk. Buni eski Trk szlerinden biri olup, asl anlamna gelmektedir, yani Buntrkler asl Trkler.26

Vasili Lvovi Veliko, KAVKAZ. Russkoye Delo i Mejduplemennye Vopros, s.65 Azerbaycann Trk Yurduna dnmesi iin bkz; Cevat Heyet, Azerbaycann Trklemesi ve Azerbaycan Trkesinin Teekkl, s. 5-20; Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, s. 429-447 21 artamhari metni, IraktaBabilde, Msrda Tel-el-Amarnada ve Trkiyede Boazkyde bulunmaktadr. 22 Sleyman Aliyarl, Azerbaycan Tarihi, s. 164 23 Hazar Denizi 24 Kr nehri 25 Leonti Mroveli, Kartlis Tshovreba (Grc Tarihi), s. 35 26 Kaynak iin bkz; Leonti Mroveli, Kartlis Tshovreba, s. 34, 36; Sleyman Aliyarl, Azerbaycan Tarihi, s. 168; Mahmud smaylov, Senin Ulun Baban, Bak, 1989, s. 286
20

19

Azerbaycan ve imdiki Ermenistan arazisinin en eski sakinlerinden biri de, dillerinin Trk dilinin kkne dayanmas phe brakmayan Bulgar-Venedler olmulardr. V. yzylda yaam Ermeni tarihisi Horenli Mousesin verdii bilgilere gre, daha M. . II. yzylda Bulgar soylar Kafkasyann eitli yerlerinde meskunlamlard. Mouses, bu blgeye gelmi olan Bulgar soylarnn liderinin Bahandur Bulgar Vend olduunu da belirtmitir. Bu soylar Onogurlar / On Ouzlar ve Haylandurlar olarak da tanmlyorlard. Bu soylarn Azerbaycanda mevcut olduklar eski zamanlardan kalma yer adlar ile toponimlerle ispat edilmektedir. Mesela, Azerbaycann Nahvan zerk Cumhuriyetine bal Ordubad blgesinde Venend, Zengezur blgesinde Venetli, Lerik blgesinde Venedi yaay yerleri, Lenkeranda Bulgaray, Fzulide Yalavend, Papravend, Hocavend vs. Vendle biten bir takm yaay yerlerine Azerbaycann dier blgelerinde de rastlamak mmkndr.27 Bunun gibi dier Trk boylarnn da, rnein, Kengerler, Peenekler, Albanlar, Savarlar ve dier boylarn daha eski dnemlerden Azerbaycanda yaadklarna dair yeterince kaynaklar vardr. Dier bir delil; arkeologlar Azerbaycanda M. . II. bin yln sonu, I. bin yln balarna ait mezarlarda kaplumbaa tasvirini de ortaya karmlardr. Bu mezar talar ile Trklerin en eski abidelerinden biri olan Kltiinin mezar ta zerindeki kaplumbaa tasvirleri arasndaki benzerlik M. .-ki devirlerde Azerbaycanda Trk kkenli boylarn mevcut olduuna dair esasl bir delildir. Arap dilli kaynaklara gelince; VIII-IX. yzyllarda yaam Ebu Muhammed / Abdl-Melik ibn Hiam,28 Kitabl-Tican fi Mlk Himyer29 adl eserinde, beinci Arap Halifesi I. Muaviye (661-680) ile ada olan beyd ibn eriyye el-Crumi Azerbaycan hakknda ok ilgin bir bilgi vermitir. El-Crumi, tarihi Ebu Muhammed ibn Hiam gibi soy itibariyle Arap Himyer kabilesinin danmanlarndan olmutur. Akl ve bilgisiyle seildiinden Yemenden Mekkeye arlm ve Halife I. Muaviyenin danman olarak grevde bulunmutur. bn Hiamn ad geen kitab, aslnda el-Cruminin I. Muaviye ile aralarnda geen sohbetlerinden olumaktadr. Kitapta ilk Arap seferleri dneminde ordunun Azerbaycanda Trklerle karlamalar konusunda bilgiler yer almaktadr: ...Yemen hkmdar Rai zamannda, onun ordu kumandan imr (ammar) ibn el-Kaddaf ibn el-Mntabn 100 binlik ordusu Trkler zerinde elde ettii galibiyetten sonra Azerbaycana girdi. Savata Trkler yenik dtler. imr ibn el-Kaddaf Trklerle yaplan sava ve onlarn yenilgisini iki ta zerine yazdrd.... bn Hiamn bu yazlarn Ebu Cafer Muhammed ibn Cafer et-Teberi de dorulam ve kitabnda bahsetmitir. bn Hiamn kitabnda, eriyye el-Crumi ile I. Muaviyenin aralarndaki konumalarna da deinilmitir. I. Muaviyenin el-Crumiye Azerbaycan hakknda bilgileriniz, telalarnz ve anlarnz nedir? sorusuna el-Crumi u yant vermitir: ...Oras ok eskiden beri Trk yurdudur. Onlar bir araya gelerek birlemi ve karmlardr... 30 Kaynaklardan da anlalaca zere, Azerbaycanda millet oluumu daha eski tarihlere kadar gitmektedir. Bu tr kaynaklara bavurmadan Azerbaycan halknn oluumunu XI-XII. yzyllarda Seluklularn Azerbaycana geliine balayan aratrmaclarn bilimsel olarak yanlgya dtkleri herhalde aktr. Baz tarihilere gre, Seluklularn geliine kadar Azerbaycann nfusu Fars meneli olmu, Seluklularn geliiyle Trkleme srecine girmilerdir. Bize gre, bu yanltr. Eer Seluklular Azerbaycanda yaayanlar Trkletirmilerse, o zaman neden ran ve dier komu lkelerin nfusuna etkide
Mahmud smaylov, Senin Ulu Baban, s. 287 828 / 829 ylnda lmtr. 29 Himyer Hkmdarlar Hakknda Talar Kitab 30 Bkz; Ziya Bunyatov, Obzor stonikov po storii Azerbaydjana, stoniki Arabskiye, s. 5; Ziya Bunyatov, Azerbaydjan v VII-IX vv., s. 183; Aliyarov S., Mahmudov, F., Azerbaycan Tarihi zre Gaynaglar, s. 56; Sleyman Aliyarov, Ob Etnogeneze Azerbaydjanskogo Naroda, s. 19
28 27

bulunamamlardr? Aslnda Seluklular bu muhiti deitirmeye almam, bilakis devlet ilerinde ve saraylarda Trk dilini deil, Fars dilini kullanmlardr. Gelme Soylar veya Yerli Halklar gibi kavramlara deinirken unlar da gz ard etmek mmkn deildir. Yani bu bir gerektir ki, hibir halk, hibir millet dnya yaratldndan beri ayn toprakta yaadn ve mevcut olduunu ispat edemez. Halklar, en eski devirlerden eitli sebeplerle daima bir yerden dier yerlere g etmilerdir. Hibir halk bulunduklar topraklarda kk salp bugnk durumlarna gelmemitir. Bunun aksini dnenler tarihten habersizlerdir. Burada yalnz nispet meselesi olabilir. Yani belirli bir blgenin tarihi orada yaayan halkn tarihinden daha eski olabilir. Daha dorusu, blgenin tarihi ile orada yaayan halkn tarihi ou zaman uyumayan bir hakikattir. Bu, inkar edilemez bir gerekse her hangi bir halka veya millete buras senin yerin deil, diye sorulabilir mi? Eer bunu sormak mmknse, o zaman Amerikada yaayan btn Avrupallarn, Balkanlarda yaayan milletlerin ve Anadoluda yaayan Trklerin vatanlarn terk etmeleri gerekecektir. Ksacas, bilinmelidir ki, tarihin herhangi bir safhasnda herhangi bir toprak paras zerinde yaam srmek, ancak tarihin iinde bu topraklarn sahibi olduklar iddialarn geerli klmaz. nk bugn uluslararas toplumun ve devletler hukukunun kabul ettii bamsz devletler ve o lke topraklar zerinde yaayan uluslar o blgeye ilk kez gelip yerlemi insanlar deildirler. Grld gibi, bu hususlarn altn izerken, yazl tarihin kabul ettii, bilimsel metodolojinin vesikalara dayal olarak ispat edildii bir Byk Ermenistan Devleti var olmamtr. Nitekim, Ermenilerin iddia ettikleri zere Kzlrmak, Karadeniz, Grcistan, ran, Hazar Denizi ve Irak topraklar arasnda yaayan31 byle bir devlet, ordular, baehirleri, savalar, galibiyet ve malubiyetleri olmamtr. Bu manzara karsnda, tarih boyunca ne bamsz bir Ermenistann, ne de mttehit bir Ermeni milletinin mevcudiyetinden bahsetmek tarihi bir hakikat olarak grlmemektedir. Bu durumda, bir Ermeni devletinin tarihinden bahsetmek de zorlamaktadr. Kendi tarihlerini her ne kadar eskilere gtrmeye alsalar da Azerbaycan tarihi asndan nemli ve gerek olan udur ki, Ermeniler Gney Kafkasyaya, zellikle de Azerbaycana ve imdiki Ermenistan blgesine, gnmzdeki Dalk Karaba sorununa da sebebiyet tekil eden 1828- Rusya ile ran arasnda yaplan Trkmenay anlamasnn XV. maddesi gereince Ruslar tarafndan grtlmlerdir. Zaten bu konuda, Rusyann o dnemde Tahrandaki tam yetkili murahhas ve bilim adam St. Petersburglu yazar Nikolay Shavrov, eserinde bu gerekleri dorulamaktadr: ...Biz kolonilemeye Zakafkasyaya32 Ruslar deil, dierlerini yerletirerek baladk. 1826-1828 savalarndan sonra, 1828-1830 yllar arasnda iki senede 40.000den fazla ran Ermenisi ve 84.000 Trkiye Ermenisini, Gence ve revan vilayetleri ile Tiflis vilayetinin Boral, Alhaltsikhe ve Akhalkalalaki blgelerinde en iyi kamu arazilerinin olduu topraklara yerletirdik. Yerlemeleri iin 200.000 desiat devlet arazisi ayrlm ve 2 milyon Ruble deerindeki ahsi arazi Mslmanlardan satn alnmtr. Gencenin dalk kesimi ve Gke gl kysna Ermeniler yerletirildi. Kabul etmek gerekir ki, resmi olarak yerletirilen 124.000 Ermeninin dnda gayri resmi olarak yerletirilenlerle beraber saylar 200.000-ni gemektedir. Bu yzyl banda Zakafkasyada 1,3 milyon olan Ermenilerin 1 milyondan fazlas belirtilen kaynaklar dorultusunda bu blgenin yerli halk olmayp, bizim tarafmzdan yerletirilenlerdir...33

31 32

Cemal Anadol, Ermeni Dosyas, s. 19 Zakafkasya: Rusyann Zakafkasya adlandrd blge ona gre, Kafkas dalarnn arkasnda bulunan Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan iine almaktadr. Bu blge, Trkiyede Gney Kafkasya ve Batda Transkafkasya olarak bilinmektedir. 33 Nikolay Shavrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstavaya Rasporyadka Mugani narodtsam, s. 63

Ama N. Shavrovun ve bu gerei dorulayan dier bilim adamlarnn da yazdklar gibi, Ruslar tarafndan Gney Kafkasyaya getirildiklerini Ermeniler neredeyse unutuyorlar. Kafkasyann eski Ermenistan topra olduu ve kendilerinin de bu blgenin en eski sakinleri olduu iddialarna baz bilim adamlar sert bir ekilde kar km ve bu tutumlarn eserlerinde aka belirtmilerdir. XIX. yzyln sonlarndan itibaren Avrupa misyonerlerinin de desteiyle Ermeniler tarafndan komu halklara kar hazrlanan ve ynlendirilen ideolojik propagandann asl ierii ve amacn gstermi olan Rus bilim adam V. L. Veliko, kitabnda yazyor: ...Ermeni mahalli okullarnda renciler Byk Ermenistan haritasn - ki, arazisi Voroneje ulayor ve bakenti de Tiflistir- reniyorlar.34 Tabii ki, onlarn bu dncesi btn Kafkasyallar, o bakmdan Azerbaycan Trkleri ve Grcler tarafndan da ho karlanmyordu. Geen asrlarda yaam Grc bilim adamlarndan lya avavadze, Ermeni pltokrasisi ve eliti hakkndaki dncelerini yle aklamtr: ...Meer Grclerin asl Grc topraklarna olan haklarn inkar eden kitaplar Hudabaevin, Yeritsovun kitaplar deil mi? Meer Ermeni eliti deil miydi ki, geen yzylda Senkovskinin araclyla Grcistanda Grclerin olmad ve burada Ermenilerin ve dier halklarn yaadklar eklinde uydurma haberler yayyorlard ve yahut yle diyorlard: Grcistann bir ksm Tiflis de dahil olmak zere ok eskilerden Ermenilere ait olmutur 35 lya avavadze, Ermeniler iin alan, eitli yollarla tuzaa drlenlerin klasik rneini de bu ekilde vermitir: ... Sonuncu sava zaman 1877 ylnda Fransz gazetesi Temps bizim memlekete Kutulu adl bir gazeteci gndermiti... Dikkat ediniz, bize gelirken kimlerin eline dt konusunda Kutulu ne yazyor? Balta istasyonu yaknlarnda nceden planlanm ekilde onu ual bir Ermeni subay karlayor. O, Fransz gazeteciyi kendi arabasnda Tiflise gtryor ve gelirken yolda geleneklerin, trelerin, ehirlerin, bayramlarn Ermenilere ait olduunu ispatlamaya alyor. Byk bir ustalkla tuzaa drlen Fransz gazeteci ne yapabilirdi? Her ey Ermenilerinki olmutu: Parlamento Ermenilerin, filozoflar Ermenilerin, yemekler, ziyafetler, bayramlar Ermenilerin... O zaman Tiflis neresidir? Tabii ki, buras da Ermenilerindir ve Tiflis de Ermeni ehridir. Ustalkla aldatlan yabanc baka sonu karabilir miydi? Ermenilerin misafirperverliine hayran kalan Fransz gazeteci Kutulu, Tiflisten ayrlmadan nce bunlar dile getiriyor: Belki, Adem peygamber de Ermenistanldr?!. Bylece, Avrupal gazeteciyi inandrmlardr ki, Grcistan Tiflis de dahil olmak zere Ermenistana aittir ve bu haberi nfuzlu gazete olan Temps araclyla btn dnyaya duyurmulardr36 Anlald gibi, Ermeni elitinin tutumlar sadece Azerbaycan ve Azerbaycan Trklerine deil, ayn zamanda Grcistan ve Grclere de yneltilmiti. Azerbaycana ve Grcistana ynelik Ermeni istekleri ve tutumlar bugn de devam etmektedir. 15 Temmuz 1987 tarihinde Tanak liderlerinden A. Papazyan, partisinin Gamk adl gazetesinde unlar yazmt: Ermenilerin tarihsel talepleri var. Ermeni milletinin Kafkasya snrlarnda tarihi topraklar var. Bu gn toprak taleplerimizi ak olarak belirledik. Tanaklar tam olarak Kafkasya snrndaki topraklarn ne olduunu belirtmediler. SSCBde komnist propagandann enternasyonalizm olarak gsterildii durumda yine ayn ylda Akademisyen A. Aganbekyan bu tabuyu ykmt. Pariste Ermeni-Fransa Enstitsnn ve Ermeni Gaziler Birliinin dzenledii konumada A. Aganbekyan unlar sylemiti: Ben Karaban bir Ermeni topra olmasn istiyorum. Bir ekonomist olarak blgenin Azerbaycandan fazla Ermenistanla ilikili olduunu dnyorum.37 Her ne kadar bu istek iktisadi gr gibi ifade edilse de bu bir
34 35 36 37

Vasili Veliko, KAVKAZ. Russkomu Delu i Mejduplemennye Vopros, s. 107 lya G. avavadze, Armyanskiye Ueniye i Vopiyuiye Kamni, s. 15, 16 lya avavadze, a.g.e. s. 39, 40 Hmanite gazetesi, 18 Kasm 1987; Bahtiyar Vahapzade, Vatan, Millet, Anadil, s. 149

balangt. Zira ekonomik kamuflaj unutulmamt. Fransz komnistlerin yazlar genelde yle balar: Karaba ve Nahvan Azerbaycan Cumhuriyetine ilhak edilmi Ermeni topraklar. yle anlalyor ki, baz Avrupal politikaclar Dalk Karaban, Azerbaycann diz eteklerinde olmadn anlamyorlar. Yre, corafi olarak Ermenistana yakndr, ancak bu lkeyle snr yoktur. Bu adan Karaba Azerbaycan topraklarnn ortasnda bulunur; bu da demektir ki, Karaba ve Ermenistan arasnda bir Azeri toprak eridi bulunmakta ve bu erit, Dalk Karaba yzlmnn yarsn oluturmaktadr. Dolaysyla, Karaba Ermenistana ilhak etmek veya baka alternatifler denemek yeni Azerbaycan topraklarn ilhak etmekle e anlamldr. Ermenistanda iyi bilinir ki, bu olmadan Dalk Karaba Cumhuriyetinin var olmas mmkn deildir. Dolaysyla, Dalk Karaban kendi kendini ynetme hakk adna Ermenistann eylemine katkda bulunanlar, aka ilhaka destek olmaktadr. imdi nyargya sahip olmayan herkes, Karaba atmasnn kkeninde Ermenistann Azerbaycandaki karlarn silahla savunma gayreti yattn aka grebilir. Bu amala, Ermenistan baka bir lkenin snrlarnda sava balatmtr.

10

KNC BLM XX. YZYILIN BALARINDA ERMENLERN AZERBAYCANDA YAPTIKLARI KATLAMLAR A-Deimeyen Ermeni Felsefesi veya Ermeni Psikolojisi Ermeni ulusal karlarn, deimeyen Ermeni felsefesini, Ermeni psikolojisini irdelemeden eitli dnemlerde Ermeniler tarafndan yaplan katliamlar hakknda fikir yrtmek herhalde doru olmayacaktr. Ermenistan, Kafkasya devletlerinin ve halklarnn karlaryla uzlamayan, ou zaman bu karlara kart bir tutum taknmaktadr. XX. yzyln balarnda blgede oluan devletlerin ksa sreli bamszl srecinde bu kartlk ok belirgin biimde ortaya kt. Bu kart tutum bugn de devam etmektedir. Ermenistan, uluslararas yasalara kar gelerek Kafkasya yasalarn deil, farkl bir felsefeyi tercih etmitir. Ermeni psikolojisinin ve deimeyen Ermeni felsefesinin anlam nedir? Ermeni ulusal karlarnn esas nedir? ncelikle bilinmelidir ki, Ermeni milliyetilii din milliyetiliidir. Dnyada bu tr milliyetiliin benzerini bulmak ok zor. Ermeni din milliyetilii iine kapanmay, kendini tecrit etmeyi amalamaktadr. Kendini Kafkasya halklarndan ve btnlkte komularndan farkl grme, ou zaman onlarla atma, yani tecritilik Ermeni ulusal karlarnn temelini oluturmaktadr. Bu sebeple de Ermeniler dnyann eitli yerlerinde yaamalarna ramen, kendi devletlerinde kendileri dnda hibir milletin yaamasn istememektedirler. Kendileri de kolay asimle edilebilir gibi gzkseler de aslnda bu grnrde yledir. Deime olsa bile bu yalnz biimseldir. Ermeni, dnyann her yerinde anlam veya ierik bakmndan Ermenidir. Ermeni ulusal karlarnn ve Ermenistann devlet politikasnn oluumunu etkileyen faktr mevcuttur: 1) Dnya Ermenileri, yani diaspora, 2) Ermenistan Ermenileri, 3) Dalk Karaba Ermenileri. Her faktr XIX. yzyln sonlarnda sistemli biimde ortaya konulan Ermeni ulusal ideolojisinin oluumuna katlarak bir uzlama salamlardr. Ermeni ulusal ideolojisi Tanakstyun partisinin de savunduu Hai Tahd (Ermenilerin davas) ideolojisidir. Hai Tahd ideolojisine gre, Ermeni ulusal karlar doktrini hedefi amalamaktadr: 1) Kaybedilmi topraklarn iadesi ve Birleik Ermenistan milli devletinin oluturulmas, yani Byk Ermenistan hedefi; 2) Dnyadaki Ermenilerin kendi milli devletlerine dnerek yerlemelerini salamak; 3) Sosyal devlet oluturmak. Bu amalar konusunda Ermeniler nasl bir tutum taknmaktadrlar ve bunun gerekletirilmesinde tercih edilen yntem ve aralar nelerdir? Tanakstyun ideologlarna gre, Ermeni ulusal karlarnn gerekletirilmesi iin devrimler, silahl mcadeleler, terr, cinayet ve katliamlar38 zorunludur. Ermeni ideologlarndan Grant Markaryan unlar ifade etmektedir: Dnyada yasalar deil, g egemenlii geerli olduu sre zarfnda Tanakstyun politik ve ideolojik hareketin yansra, yasal ve devrimci g olarak varln srdrmek zorundadr.39 Bu dnceye gre, devrimci mcadele ynteminin yasad olmas kabul edilmemekte, fakat hak ve adaletin
Kukusuz, bizler tarafndan kabul edilen terr, cinayet ve katliam kavramlar, Ermeniler tarafndan hak ve adalet sembol olarak benimsenmektedir. 39 Haleddin brahimli, Deien Avrasyada Kafkasya, s.44
38

11

gerekletirilmesi amacyla makbul ve mmkn ara gibi benimsenmektedir. Bunu dier Tanakstyun ideologlarndan Eduard Oganesyann yaklamlarnda daha ak grmek mmkndr: Adalet kutsal bir deer kadar daima yasadan yksekte durmaktadr. Bu kutsal deerin gereklemesi iin yasalar dikkate almamak, hatta gerekirse kaba kuvveti ile ortadan kaldrmak mmkndr.40 Dnce ak, fakat Ermeni ideologlar adaletsiz kavramyla acaba neyi kastetmektedirler? Hi kukusuz ilk olarak kastedilen, Hai Tahd doktrinin esasn tekil eden ve de Ermeniler tarafndan iddia edilen kaybedilmi toraklardr (?). Ermeni milli ideolojisinin asl amac, kaybedilmi topraklarn iadesi olunca, tarihi Ermeni topraklarn igal edenler adaletsizlik yapm oluyorlar. Bu topraklarn iadesi iin seilen en uygun aralar da silahl mcadeleler, devrimler, terr ve cinayetlerdir. Fakat uluslararas hukuk ve yasalar, snrlarn kaba kuvvetle deitirilmesini yasaklar ve toprak igallerini kabul etmez. Ayrca devrimler de rabet grmemektedir. Bu durumda Ermeni ulusal karlar uluslararas hukuk ve yasalarla elimekte ve mevcut uluslararas yasalarn inenmesini gerektirmektedir. Adaletsizliin ortadan kaldrlmas iin yasalar gzard etmenin ve inenmenin mmknl ve gereklilii anlay bundan kaynaklanmaktadr. Tarihte Ermenilerin uluslararas kkl deiiklikler ve savalar srasnda kaybedilmi topraklar elde etmeye baladklarnn, komu devletlerin topraklarnda devrimler, i karklklar, silahl atmalar, isyanlar, soykrm ve felaketler gerekletirerek toprak igal etmelerinin ok sayda rnei vardr: 1906 1906 yllarndaki soykrm, 1914 1915 yllarnda Anadoluda Van civarndaki silahl isyanlar, 1917 1920 yllarnda Azerbaycanda yaplan katliamlar, 1918 yl Mart Nisan aylarnda Bak, amah, Gence, Guba soykrm, 1919 ylnda Grcistann Boral blgesindeki sava ve katliamlar, 1920 yl Mays ayndaki Gence isyan srasnda XI. Kzl Ordu ile birlikte kent ahalisini imha etme en nihayet 1988 ylndan itibaren yaplan katliamlar, Hocal soykrm, arazi igalleri ve yeni toprak iddialarna hazrlklar. Kaybedilmi topraklar sorunu Ermenileri d dnyay kendi komularna kar dman tutum taknmaya itmektedir. Ermeni milli ideolojisine gre, Ermenilerin kaybedilmi topraklarn elde etme abalarna engel olmak hakszlktr. Bu tr bir engelle karlama, d glerin kurban anlayn ortaya karmaktadr. Son yzyl boyunca Ermeniler bu anlay ierisinde eitilmi, yani kaybedilmi topraklar ve d saldrlarn kurban sylemlerine kendilerini inandrm ve bunlar yeni nesillere alamlardr /alamaktadrlar. ddia edilen kaybedilmi topraklar kavram Trkiyenin dou blgelerini,41 Azerbaycann Nahvan, Dalk Karaba ve Kura nehrine kadar olan blgeleri, Grcistann Boral ve Cavahetiya blgelerini kapsamaktadr. Ermeni felaketlerini esasnda bu iddialar oluturmaktadr. Ermeniler komularna, uluslararas sisteme, uluslararas rgtlerin dayand yasalara kar iddialar ne srmektedirler. Ermenistan Trkiyeye toprak ve soykrm, Azerbaycana kar da arazi ve uygarlk iddialar ne srmektedirler. Temelde, Kafkaslarda rahatszlk douran, komularna sorun yaratan ve Ermeni bilincinde gereklik, hak ve adalet anlamn tayan bu iddialar, Byk Ermenistan dncesi ve bu dncenin corafi snrlarndan kaynaklanmaktadr. Bu dnce, Ermenilerin komularyla iyi ilikiler iinde olmasn ve onlara gvenmesini engellemektedir. Ermenistanda genlerin milliyetilik ruhunda yetitirilip, milli gemiini derinden renmesi ister gemite olsun, isterse de gnmzde hususi bir dikkat merkezinde tutulur. Bir Trk ldren her kimse Ermeni kahraman saylr. ok kk yalardan itibaren Ermenilerin etnik kimliklerini Trk kartl zerine oturttuklar sylenebilir. Bu srete kilise zel bir rol oynam, kilise okullar Trkleri ve Trk topraklarn grmemi gen nesilleri adeta siyasi amalar dorultusunda ekillendirmitir. Bu arada kilise, sadece
40 41

Haleddin brahimli, a.g.e. s. 44 Bu blgeler, Ermeniler tarafndan Dou Ermenistan olarak ne srlmektedir.

12

eitim vermekle kalmam, Ermeni kimliinin temel tan da oluturmutur. yle ki, kilise sekler alanda dahi aktif bir aktr olarak yerini almtr. Kiliseye gre, Ermeniler 1915 olaylarnda yok edilmek istenmiler, ancak bu olaydan kurtulmulardr. Kilise, bu durumu Ermenilerin en nemli efsanelerinden saylan Nuh Tufanyla zdeletirmektedir. Kendilerini Nuhun torunu olan Haykn ocuklar olarak tanmlayan Kilise Ermenilerine gre, Ermeniler nasl tufanda yok olmam ve ardndan tm dnyaya yaylarak anavatanlarna geri dnem gcn bulmularsa, 1915 olaylarndan sonra da hayatta kalmay baarmlardr. Sz konusu yaklama gre, asl anavatana, yani Anadoluya ileride dnmek de mmkn olacaktr. Kilisenin, Trklerin bir doal afetin grd ilevi grmesi yaklam dikkat ekicidir. Ancak bu yaklam yeni de deildir. Orta ada da Avrupal hkmdarlar Trkleri Tanrnn, ilemi olduklar gnahlarna kar cezas (Tanrnn Krbac Scorge of God) olduunu ska tekrarlamlardr. Her iki yaklamn ortak noktas, Trklerin bir insan topluluu olmaktan ok bir tr yaratk olarak alglanmasdr. Bylesi bir yaklamn sonucunda Trkler her trl ktl yapabilecek bir yaratk olarak sunulabilmektedir. Bu erevede bata Kilise olmak zere ar Ermeni rgtleri Trkleri konuulamaz, iletiim kurulamaz yaratklar olarak sunmu ve Ermeni kimliinin inasn bylesine negatif bir yolla oluturma yoluna gitmilerdir. Bu sreten geen her Ermeninin en nemli grevleri, bu olaylar unutmamak, unutturmamak ve gnn birinde vatanna dnerek o gnlerin intikamn almaktr. Okullarda retmenler Trk tarihinden bahsederken Trklerin Azerbaycan ve Anadolu illerini Ermenilerden alm olduklarn ve her Ermeni iin atalarnn yurtlarn Trk boyunduruundan kurtarmann milli ve vatandalk borcu olduunu telkin ediyorlar. rnein; okul iin K. N. Basmacyann yazd Musaver Ermeni Tarihi adndaki ders kitabnn ilk sayfasndan: Atalarmzn yaam olduu lkeye milletimizin adndan tr Ermenistan derler ki, imdiki halde devlet arasnda blnmtr. Ermenistan gemite gayet mutlu ve kalabalk bir lke idi. Ermenistan kuzeyde Pontus,42 Varasdan43, douda Hazar Denizi ve ran, gneyde Asuristan, Elcezire; Repenyanlar devrinde Akdeniz, batda Alos44 ile evrili idi.45 Ders kitaplarndaki byle balklar, Ermeni ocuklarn Trklere kar olan kkrtmalarndan bir rnektir. Okullarda corafya, milli tarih sadece ihtilal hareketlerini yaymak iin okutuluyordu. En ufak tarih kitaplarnda eski prens ve krallarn uydurma resimleri, ihtilalcilerin resimleri bulunuyordu. Corafya haritalarnda Van, Diyarbakr, Erzurum ehirlerinin adlar yerine Vasporagan, Dikranagerd ve Garin gibi adlar yazlm, corafya kitaplarnda ise en geni yer dou illeri iin ayrlmtr. Komitelerin amalarna gre hazrlanan ve patrikhanece seilen bu kitaplarn okullarda okutulmas zorunlu, okuma kitaplarna konulan eski ve yeni en heyecan verici iirlerin ezberlenmesi de renciler iin art idi. rencilere verilen defterlerde, okuma, tarih, corafya, matematik, szgelimi: her ders kitabnda bir Ermenistan haritas, Ermenistan armas mutlaka bulunmakta idi.46 Sz geen fikirler ile yetien genler, ok kk yalardan itibaren Trkleri nihai dman olarak renmiler ve dnyann kendilerine yardm etmesini beklemiler. Trklerin de atalarnn yaptklar bu byk hatay neden hala kabul etmediklerini anlayamamlardr. Bylece, onlarda hakszla uramlk hissi gereklemitir. Ermeni genleri hakszla uradklarn, ancak kimsenin kendilerini anlamadn dnmlerdir. Byle bir ortamda da Trklere haddini bildirmek gerekmektedir. Bu da ar Ermeni rgtlere gre, ancak iddetle olacaktr.

42 43

Basmacyana gre, Karadenizin eski ismidir. Yazar, ayn zamanda btn Grcistan da iine alan blgeyi Varasdan olarak tanmlamaktadr. 44 Yazara gre, Kzlrmakn eski addr. 45 smet Parmakszolu, Ermeni Komitelerinin htilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller, s. 38 46 smet Parmakszolu, a.g.e. s. 39.

13

B- 1905-1906 Yllarnda Yaplan Katliamlar Dnyann eitli lkelerinde tarihi gerekleri saptrarak 1915 ylnda Osmanl dneminde soykrma uradklarn kabul ettirmeye alan Ermeniler, kendi yaptklarn eitli yollarla gizlemeye alyorlar. Her ne kadar gerekleri gizlemeye alsalar da Trklere kar katliamlar yapld ortaya kmaktadr. Byk Ermenistan ve de Trksz Byk Ermenistan lksnden hareketle, Anadolu Trklerinin yan sra XX. yzyln balarnda Azerbaycan Trklerine kar da katliamlar yaplm, insanlar topraklarndan srlmlerdir. eitli tarihlerde yaplan katliamlar unlardr: 1905-1906 yllarnda yaplan katliamlar, 1918-1920 yllarnda yaplan katliamlar, 1988 yllarndan balayarak devam eden katliamlar. Yaplan bu katliamlarn asl amac, Ermenistann snrlarnn Trkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti topraklar zerinde geniletilerek hayal edilen Trksz Byk Ermenistan devletinin kurulmasdr. XX. yzyln balarnda, Gney Kafkasyada Azerbaycan Trklerine kar yaplan katliamlarn senaryosu, Ermenilerin XIX. yzyln sonunda Dou Anadoluda kazanm olduklar deneyime dayanmaktayd. 1877-1878 Rusya-Trkiye savandan sonra Avrupa devletlerinin politik almalar sonucu gndeme getirilen Ermeni Meselesi, sonralar Dou Anadoluda Ermeniler iin muhtariyet elde etmek ve bamsz Ermeni devleti kurmak iin bir araca dnmt. lerleyen yllarda, ngiltere ve Fransann yardm ile Trkiyede Ermeni isyan provokatrl yrtlm, bu ie de nderlii Tanakstyun ve Hnak47 siyasi tekilatlar stlenmilerdi. Ermeniler, kitlesel kargaalar karmak amacyla, Trklere ve Krtlere soykrm yaplsn diye saldrlar dzenliyorlard. Ama, Avrupa medyas araclyla, Trkler tarafndan yaplan Ermeni soykrm48 iddialarn dnyaya duyurmakt. Ermenilerin Trkiyede 1894-1896 yllarnda balattklar kargaalar Sultan Abdlhamit tarafndan bastrld. Bu kargaalarn tekilatlarnn ve icraclarnn byk ounluu ise Kafkasyann eitli blgelerine tanmlard.49 Rus bilim adam Nikolay Shavrov, 1896 ylnda Gney Kafkasyada 900.000, 1908 ylnda ise 1.301.000 Ermeninin yaadn belirtmektedir. Ona gre, sadece bu devirde Gney Kafkasyaya yaklak 400.000 Ermeni yerlemiti.50 1908 ylnda Rusya ileri Bakanl polis blmesinin belgelerinde,
Bu partilerin ne kadar tehlikeli ve silahl bir terr rgtleri olduu konusunda kendi yaynlar bol miktarda kant sunmaktadr. Bu konuda geni bir alma iin bkz: Hratch Dasnabedian, History of the Armenian Revolutionary Federation, Dashnaksutiun, 1890-1924, Milan: OEMME, 1990. 48 Ermeni yanls gr savunanlar, zellikle son zamanlarda 1915 Tehciri ve Yahudilerin II. Dnya Sava srasnda Naziler tarafndan tabi tutulduklar soykrm (Holokost) arasnda balant kurma yntemiyle kendi iddialarn yayma ve dolays ile bunlarn kabul ynnde propaganda yapma yntemini benimsemilerdir. Bu amala Batda Holokost anma gnleri etkinliklerine XX. yzyln ilk soykrmnn kurbanlar olarak katlma teebbslerinde bulunmaktadrlar. Bu evreler, abalarnn bir paras olarak Hitlere atfedilen kim artk Ermenileri hatrlyor? szn hemen her frsatta kullanmakta ve Hitlerin bile soykrm fikrini Trklerden aldn ileri srmekte, dolays ile XX. yzylda ilenen ve bundan sonra ilenecek tm soykrmlarn sulusu olarak Trkleri ilan etmektedirler. Ayrca, Nazilerin yaptklar soykrma benzerlik salamak amacyla Trklerin gizli yazmalar ad altnda Ermenilerin vahice ldrlmesini emreden belgeler sunmaktadrlar. Gerek bu szde belgelerin, gerekse de Hitlere atfedilen szlerin tarihsel gereklikten yoksun olduu, hem Trk, hem de Batl bilim adamlarnca kantland. Ancak gereklerin ortada olmas bu evrelerin abalarn durdurmaya yetmiyor. stelik Yahudi soykrmndan sadece Hitler ve Hitler ynetimi sorumlu tutulurken, szde Ermeni soykrmndan tm Trk ulusu, gerek 1915 ylnda hayatta olanlar, gerekse de onlarn ocuklar ve torunlar, tmden sorumlu tutulmaktadr. unu da ifade etmek gerekir ki, Hitler ynetimi altnda gerek anlamda soykrma urayan Yahudiler, 2004 ylnda tm dnya ile birlikte srail Devletinin sivilleri kalkan olarak kullanma, yargsz infaz, basn mensuplarna saldrlar, sivillerin toplama merkezlerine gnderilmesi ve Hitler ynetiminin Yahudilere yapt gibi Filistinli sivillerin derilerine numaralar kaznarak filenmesi uygulamalarna tank olmaktadrlar. 49 Armyanskiy Genotsit, Mif i Realnost, Spravonik Faktov i Dokumentov, s. 204 50 Nikolay Shavrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu....., s. 64
47

14

Trkiyedeki malum olaylardan sonra, Gney Kafkasyaya 500.000 Ermeninin geldii ve irkin eylemlere ba vurduklar gsterilmekteydi.51 Bundan sonra Tanakstyun parti sralar daha da artm, Kafkasyada antitrk propagandas bir hayli glenmiti. ok ilgin olan husus da u ki, daha Trkiyede Ermeni kargaalar balamadan nce, yani 1891 yl Ocak aynda, Bakde Hac Zeynelabidin Tayev adna tiyatroda, Safrazyann 4 blmden oluan eseri sahneye konulmutu. Sahnenin birinci blmnde, Ermeni kadnna ikence eden bir Trk tasvir edilmi, ikinci blmde bu kadnn kendi bamszl iin mcadelesi, nc blmde Trk ldrmesiyle balayan sevinci, drdnc blmde ise gen Ermeni kz timsalinde bamszlna kavumu Ermenistan tasvir edilmiti. Eserin yazar Safrazyan, bu sahneden dolay dllendirilmiti. Bu kaynak, Kafkasya valiliinin 7 ubat 1891 ylnda Bak kubernatoruna gnderdii mektubundan alnmtr.52 Grld gibi, Tanakstyun partisinin antitrk tebligat makinesi revan ve Tifliste deil, Bakde bile almaktayd. XX. yzyln balarnda Ermeni ovenizminin, milliyeti Ermeni partilerinin maddi ve manevi gda kayna roln Ermeni kilisesi baaryla oynuyordu. Ermeni tarihisi Dikran Boyajiyann tabiri ile dersek; Ermeni Kilisesi ile Ermeni milleti o kadar i iedir ki, birisi olmadan dierini dnmek bile mmkn deildir.53 Gerekten de Ermeni hareketlerinin her basamanda Ermeni kilisesinin inkar edilemeyecek bir rol vardr. Ayn tarihi, Ermeni Kilisesi, Ermeni milletinin kilise tarafndan can verilen ruhunun yeniden dnyaya gelmek iin yaad vcuttur,54 diyerek bu gerei bir kez daha dile getirmitir. Ermeni kilisesinin yardmyla 29 Austosta Gencede, 2 Eyllde Karsta ve Bakde, 12 Eyllde uada, 14 Ekimde Tifliste Ermeniler kargaalar kartarak terre bavurmulard. 1905 ylnda Rusyada cereyan eden kargaalar ve arizme kar gsterilerin glenmesi, Gney Kafkasyada ayaklanmalarn kmasna sebep oldu. Rusyann resmi st dzeyleri de darbeyi kendilerinden uzaklatrmak iin Ermenilerin antitrk ve antimslman kampanyasna destek oldular. Kafkasya valiliinin yksek rtbeli Ermeni ve Ermeni yanls memurlar araclyla silahlandrlan Ermeni birlikleri, 1905 ylnda Bakde, revanda, Nahvanda, Zengezurda, Karabada, Gencede, Tifliste ve dier yerlerde yaayan Azerbaycan Trklerine kar silahl saldrlar dzenleyerek onlar yok etmek ve Ermenilerin sayca stnln salamak dcesindeydiler.55 Aslnda, Rusyann st dzeyleri de 1905-1906 yllar Ermeni-Trk kargaalarn kendi lehlerine evirmekle ikili oyun oynamlard. ar memurlar Gney Kafkasyada artan ayaklanmalarn devlet aleyhine ynelecei endiesiyle Ermenilerin Mslman Trklerin yaad blgelerde yaptklar katliamlara gz yummu, baz durumlarda Ermeni yanls bir tutum sergileyerek her iki tarafn gcnn etnik atmalara sarf edilmesine muvaffak olmulard. 6 ubat 1905 tarihinde Bakde bir Azerbaycan Trknn Ermeni komitecileri tarafndan ldrlmesi ile balanan Ermeni-Mslman katliamlar, bir ok yazarlarn da iddia ettikleri gibi, bir tesadf sonucu deil, srf btn Kafkasyann zengin Ermenilerinin zaman zaman bir araya geldikleri ehirde, yani Bakde planl bir ekilde balamt. Ermeniler Bakde Ermeni milyonerlerinin yardmyla istediklerine ulaacaklarna, Baknn petrol saltanatn ellerinde bulunduracaklarna ve bundan sonra Gney Kafkasyadan btn Mslman Trkleri silah gcyle karp Ermenistan devleti kuracaklarna emin bir ekilde
51

Danaki (z Materialov Departamenta Politsii), s. 8; Orijinali iin bkz; Rusya Federasyonu Devlet Arivi, f.102, l. 253, v. 1-18 52 Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi, f. 25, l. 2, i. 208 53 Zafer zkan, Tarihsel Ak erisinde TERRDEN POLTKAYA ERMEN MESELES, s. 57 54 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 31 55 Vagif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarihin Gara Sehifeleri, DEPORTASYA, SOYKIRIM, GAGINLIG, s. 47

15

inanmaktaydlar. ubatn 6sndan 10una kadar Bakde devam eden kanl atmalar srasnda her iki taraftan verilen kayp 1000e ulasa da Ermenilerin niyetleri ve planlar gereklememiti.56 Ermeniler 21-23 ubatta revanda da katliamlar yapmlard. M. S. Ordubadinin verdii bilgilere gre, 5 Mays 1905te Nahvann Cehri kynde 3 Mslman Trkn ar yaralanmas ve 7 Maysta bir Trkn Tunbul kynde ldrlmesi zerine atmalar daha da iddetlendi. Ermenilerin Nahvanda yenilgileri zerine kargaalar daha da artt. Ermenilerin amac, ilk olarak revan ve onun etraf kylerini Trklerden temizlemek, sonra ise M. S. Ordubadinin tabirince, revandan Nahvana kadar yol zerinde yerleen slam kylerini yamalamakla, revan Ermenilerini Nahvanda hazr bulunan askeri glerle birletirmek ve Nahvandan Zengezura kadar yol zerinde olan kprleri ykp Zengezur gnllleri ile Nahvandaki askeri gleri birletirmek gibi iren hayaller57 den ibaretti. 1897 ylnda revanda ve ona bal blgelerde Trk nfusu 313.176 olduu halde 10 yl sonra, yani 1907 ylnda bu say 302.965e inmiti. Demek ki, 1905-1906 yllarnda yaklak 10.000 Azerbaycan Trk katledilmiti. revanda amalarna ulaan Ermeni silahl birlikleri Karabada da katliamlar yaptlar. 1 Hazirandan itibaren balayan Ermeni saldrlar sonucu Cebrail-Karyagin blgesine Veyselli, Kacar, emenli, Ar, Klak, Mezre ve dier kyler de basld. 1905 yl Kasm aynda Gence ehrinde, Cavanir ve Kazak blgelerinde, Tiflis ehrinde Ermeniler kargaalar balatarak binlerce Azerbaycan Trkn katlettiler.58 Ermeni bilim adam S. Zavaryann verdii bilgilere gre, bahsi geen devirde uada 12, Cavanir blgesinde 15, Cebrailde 5, Zengezurda 43, toplam 75 Mslman Trk ky yaklp, yklmtr.59 Genel olarak, 1905-1906 yllarnda revanda, Gencede ve dier blgelerde 200den fazla ky ve kasaba yamalanm ve katliamlar yaplmtr. C- 1918 Yl Mart Katliam 1918 ylnda Kuzey Azerbaycanda, zellikle de tarihi, ekonomi, mefkure merkezi olan Bakde cereyan etmi karmak ve muammal olaylar, o dnemki Rusyann dier kelerinde cereyan eden olaylarla kyaslamak mmkn deildir. Bu olaylar ierisinde en korkun olan Mart Katliamdr. Sovyet tarihinde i sava olarak nitelendirilen bu olay, yeni dnemlerde ariv belgelerinin yardmyla politik deerine kavumu bulunmaktadr. Sovyet devrinde olaylar, genellikle rt-bas edilmi, katliam ve cinayetlerle ilgili byk zorluklarla elde edilen bilgilerin, ahit listelerinin, maddi zararn miktarna ait belgelerin, aratrma anketlerinin, tank ifadelerinin, gerekleri yanstan foto materyallerin stne siyah perde ekilmiti. Bu belgeler, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Tarih Arivinde (DTA), Siyasi Partiler ve timai Harekatlar Tarih Arivinde (SPHTA) ve dier arivlerde bulunmaktadr. 1920 yl Sovyet igalinden sonra ie szm yabanc edebiyat ve yabanc tarihinaslkta birikmi deerli materyaller, ilk elden kaynaklar ve ariv belgeleri o devrin kaynaklar esasnda yazlmadndan objektif gereklii tam olarak yanstmamaktayd. Bu tr sorunlara ilikin tarihi belgelerin ortaya karlmas, yzyln ilk dnemlerinden balayarak Ermenilerde insana nefret psikolojisinin, Trk ldrmekten manevi zevk alma dncesinin ieriinin almas, bugnk felaketlerimizin kklerinin aa kavumasna, blgede yllardan beri sregelen ve yz binlerce insana azap veren milli atmalara objektif olarak deer
56 57

Memmed Said Ordubadi, Ganl ller, (Kanl Yllar), s. 7 Memmed Said Ordubadi, a.g.e. s. 119 58 Vagif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarihin Gara Sehifeleri, .... s.50, 51 59 S. Zavaryan, Ekonomieskiye Usloviya Karabaha i golod 1905-1907 g., s. 61

16

verilmesine bir hayli yardm edebilir. Problemlerin nesnel olarak aratrlmas, Azerbaycan tarihinde bir takm ciddi meselelerin aa kavumas bakmndan byk bir nem arz etmektedir. Mart Katliamnn aratrlmas yle bir kan oluturmaktadr: Uzun sre tekrarlamak zorunda kaldmz i sava, Musavat bakaldrs, antisovyet ayaklanmas gibi kuramlarn tarihi gerekle hibir ba bulunmamaktadr. Bunlar tahrif etmek, olaylar antimilli ynden renme abalarndan, yani uzun sre Sovyetler Birliinde resmi ideoloji olan tarihilik emperyalizminden baka bir ey deildir. Aslnda, Bakde Bolevik hakimiyeti 1918 yl Mart aynda kurulmutu. Bu devirde Bolevik-Tanak koalisyonu binlerce Trkn cesetleri stnden geerek iktidara gelmiti. O devirde Bakde bulunan ngiltere konsolosu A. E. Mc. Donell,...ehirde cesetlerden baka Mslman yoktu, diye belirtmti. Ermeniler, Azerbaycan-Trk katliamn yaparak Bakde hakimiyeti ele geirmilerdi. Bu katliamn arkasnda daha byk bir ama vard.60 Azerbaycann Versay Konferansna sunduu raporda gsteriliyor: Mart aynda Trk-Mslman katliamn yapan Ermeniler, Baky yerli nfustan temizlemek, onun servetlerine sahiplenmek ve son olarak da Azerbaycann en eski ehirlerinden biri olan Baky Ermenistan topra ilan etmek istiyorlard61 Kaynaklarn verdii bilgilere gre, I. Dnya Savandan sonraki dnemlerde Ermeni kitap ve gazeteleri, Baknn I. Dnya Sava srasnda Ermeniler tarafndan igal edildiini ve bu yzden de Baknn kendilerine ait olduunu ak bir ekilde belirtmekteydi. O zamanlar Bakde yaayan Bolevik Blyumin, kendi hatralarnda Ermeni Tanaklarnn 1918 yl ilkbaharnda ehirde 20.000 fakir Mslman nfusunu katlettiklerini yazmt.62 1918 yl Mart olaylar siyasi ve milli nitelikte idi. Bu konuda Mehmet Emin Resulzade yazyordu: aumyanlar tarafndan Bakde yaplan olaylar Petrograd ve Moskova olaylarna kesinlikle benzemiyor. Orada snflararas bir sava, burada ise snflararas sava ad altnda soykrm yaplyordu. Tanaklar intikam alyorlard... Martn 18inden 20sine kadar Bak Trk demokrasisinin kafasnda patlatlan toplar, Mslmanlara yaplan hakszlk Azerbaycan fikrini tayanlar, muhtariyet ve bamszlk lks ile yaayanlar yok etmek iindi 63 Bu gn iinde yaplan katliam nceden dnlm, en ince ayrntlarna kadar inilmitir. Hazrlk aamas olarak Bak katliamndan bir hafta nce Ermeniler, Erzurum yaknlarndaki Yeilyaylada 3.000 Trk katlederek Osmanl mparatorluunu da kendi problemleri iine ekmilerdi.64 1918 yl Ocak ayndan Mart ayna kadar Tanakstyun, Bolevikler ve dier Ermeni milli partileri Azerbaycanl katliamn yapmak iin eitli yntemlere ba vuruyorlard. Sovyet st dzey yetkilileri de Baknn ynetmeliindeki esas mevkileri Ermenilerin yetkisine brakmlard. Azerbaycann aydn kesimleri beklenen tehlikeyi nceden hissetmilerdi. I. Dnya Sava sonlarnda Kafkasyann Hristiyan kesimi maksatl olarak silahlandrld. Mart katliam arifesinde Gney Kafkasyada Rus Milli Konseyinin Hristiyan kesime bildirisi duyuruldu. Bildiride, 11 Marttan 18 Marta kadar 19-25 ya aras btn Rus genlerinin askeri seferberlie alnd belirtiliyordu. Askeri seferberlik 31 Martta son bulacakt.65 Kafkasya cephesinin kapanmas sonucu vatana dnen Rus birlikleri silah ve cephanelerini ok ucuz fiyatlara Molokanlara ve zellikle de Ermenilere sattlar. Vatanlarna dnnce ho bir durumla karlamayacaklarn bildiklerinden dolay, askerler Bakde
60 61

Cemil Hasanov, 1918 Yl lkbahar: Azerbaycanda Ermeni Terrizmi ve Trk-Mslman Soykrm, s. 528 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.276, l. 2, i.20, v. 18-19 62 a. g. k. 63 stiklal gazetesi, 31 Mart 1919 64 Ayrntl bilgi iin bkz; Enver Konuku, Ermenilerin Yeilyayladaki Trk Soykrm (11-12 Mart 1918). 65 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.276, l.7, i. 212, v. 1

17

kalmay tercih ettiler. Sonralar Stepan aumyan ve takm, bu askerlerden Trk nfusuna kar yararland. Bakde Ermeni ve Rus kuvvetlerinin silahlandn gren yerli nfus, ubat 1918de ehirden kt. Mart katliamndan bir hafta nce Tanak Partisi, Bakdeki durumdan rahatsz olarak hakimiyeti ele geirmenin gerekli olduunu bildirmiti. Bu tehlikeyi nceden hisseden Mslman-Azeri cemiyetleri, kendi savunma glerinin oluturulmas grn savunmaktaydlar. Onlarn teebbs ile Gencede, Bakde, Lenkeranda Mslman askeri birliklerinin oluturulmasna, Bak Kadet okulunda Mslman subaylarn hazrlanmas iine baland. Ama bu iler ok ar yrtlyordu. Dier taraftan, Kafkasyann Hristiyan kesiminin silahlandrlmasnda Antanta66 lkelerinin ilgisi n plandayd. ngilizler Mezopotamyaya gelinceye kadar Gney Kafkasyada Trk ordusunun durdurulmasnda yerli Hristiyan kesimine byk mit besleniyordu. ar Rusyas daldktan sonra Ermeni siyasetileri ngiliz yanls bir propaganda yaptklar iin Azerbaycan Trkleri, ubat ay sonlarnda Transkafkasya Seymine ngiliz ordusunun Kafkasyaya mdahalesine kar ktklarn belirtiyor ve ngiliz delegeleri ile grmelerin kesilmesini talep ediyorlard.67 Antanta ordusu uzakta olduu iin Ermeniler, kendi amalarna Boleviklerin yardmyla ulamak istiyorlard. Onlarn bu tutumu hakknda Neriman Nerimanov yazyordu: Byk Ermenistan hlyalarn gerekletirmek iin Tanaklar her trl maske giymeye hazrdlar. N. Golitsin devrinde onlar kendilerini devrimci parti olarak gryorlard, ama sonra V. Vorontsov-Takovun ayaklarn perek devrim kart cepheye getiler. Kafkasya'da Sovyet hakimiyeti kurulursa, Tanaklar hemen maskelerini karp bu kez Bolevik maskesine brnecekler.68 Azerbaycanda milli hareketin genilemesi ve milli bamszlk partisi olan Musavatn nfuzunun artmas, Byk Ermenistan yolunda byk bir engele dnebilirdi. Daha Ekim 1917de yaplan seimlerde Musavat Partisi, oylarn %40n almt. Bu, Boleviklerin seimlerde ald oylarn kat kadard. Mart katliamn yapmakla Tanaklar, Musavatn sosyal ssn, yani ehrin btn Trk nfusunu yok etmeyi planlamlard. Daha sonra bu katliama hak kazandrmak iin Ermeni propagandas, gya Musavatlar ve ttihatlarn Byk Azerbaycan, yahut Hindistandan Volgaya69 kadar Byk Mslman Trk Devleti kurma iddiasna dtkleri eklinde Rusya ve Avrupada yanltc haberler yayyorlard. Ermeni siyasi partileri, gya Byk Azerbaycan, yahut Byk Mslman Devleti dncesini beikte bomak amacyla, yaklak 7.000 Ermeni askerini eitli cephelerden Bakye getirmilerdi. Bundan baka Kzl Gvardiya70 ad altnda oluturulan 10-12 binlik ordunun da %70-i Ermenilerden oluuyordu.71 nceden yaplan anlama esasnda Bolevik-Ermeni koalisyonu, S. aumyann da ifade ettii gibi, savaa her trl hazrl yapmt ve hemen btn cephe boyu saldrya geti. 30 Mart akam saat 5te Bakde ilk ateler ald. Tanakstyun ve Ermeni Milli Konseyi, ilk ateten sonra S. aumyan bata olmakla Bak Sovyetini savundu. Sadece Ermeni askerleri deil, Bakdeki Ermeni aydnlar da savaa girdiler. Tarihe kanl bir olay olarak geen Mart katliam gn devam etti... lk ateten sonra ehir silahl birliklerle doldu. Ermeniler ehrin gney ksmnda siperler kazarak toprak ve talardan setler yapmlard. Ksa bir sre sonra, yani 30 Martta Ermeni Milli Konseyinin ve Tanak liderlerinin Mslman cemiyetlerle yaplan grmelerin propaganda amal olduu ortaya kt.

66 67

Antanta tilaf Devletleri, bundan sonra Antanta olarak geecektir. Cemil Hasanov, 1918 Yl lkbahar: Azerbaycanda Ermeni Terrizmi ve Trk-Mslman Soykrm, s.530 68 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.609, l.1, i. 42, v. 16 69 dil 70 Kzl Alay 71 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.276, l. 2, i.20, v. 44

18

Byle tehlikeli bir durumda Bak Meneviklerinin lideri Ayolla, Sovyetleri savunacaklarn duyurdu. Hatta Boleviklere derin kin besleyen Kadetler bile, Rusyann amalar yolunda mcadele eden Bolevikleri savunacaklarna sz verdiler. Uzun sre Meneviklere kar mcadele eden Boleviklerin Mart gnlerinde Menevik ve Eserlerle, hatta Kadet ve Tanaklarla birlemesi dini ve milli zeminde cereyan etti. ehrin btn gayri Azerbaycanl-Trk kesimi Mart katliam yapld andan itibaren Hristiyanlk zemininde Mslman-Trk kesime kar birleti. Ama asl liderleri Ermenilerden oluan Bolevik ve Tanaklardan baka kimse, olaylarn bu tr kanl bir nitelik kazanacan beklemiyordu. Onlar Musavatlara kar kendi yardmlarn nermelerine ramen gerekte birleik glerden ehrin btn Mslman nfusunu yok etmek iin yararlandlar. 30 Martta acilen Bak Sovyeti askeri birlikleri liderlerinin toplants yapld. Sava balatma konusunda kararlar alnd ve Ermeni Milli Konseyine, Tanak liderlerine kendi askeri birliklerini faaliyete geirme emri verildi. Acil bir ekilde Cazino otelinde toplanarak bir karargah kurdular. Bu iin tekili meselesi A. Mikoyan ve N. Anomekonun yetkisine brakld. Mslman silahl birliklerinin topland yere ani basknlar yapld. Hazar donanmas gemilerinden ve uaklardan Mslman Azeri mahallelerinin atee tutulmas ehirde korku yaratt. Askeri gemilere zel propagandaclar gnderildi. Gemidekilere gya Mslman Azerilerin Ruslar katlettii haberi duyuruldu. Birka saatlik bombardmandan sonra Rus denizcileri bunun bir propaganda olduunu, Musavat ad altnda Mslmanlarn ldrldn rendikleri zaman atei durdurdular. Ayn propaganda ile aldatlarak Muandan bir ok Rus-Molokan askeri birlikleri de ehre getirilmiti. ehirdeki olaylara ahit olduklarndan savatan vazgetikleri iin Ermeni ordusu onlar silahlarn brakmaya zorlad. Molokanlardan alnan silahlar sra bekleyen Ermeni gnlllerine datld.72 Ariv belgelerinde gsteriliyor: yi silahlanm ve eitimli Ermeni askerleri Mslmanlarn evlerine basknlar dzenleyerek onlar ldryor, -drt gnlk bebekleri haner ve sngyle katlediyor, ocuklar alevler iine atyorlard. Mslman Azeri kadnlar daha ar ekilde katlediliyorlard73 Arivlerdeki bilgilere gre, kulaklar, burunlar kesilen, karnlar yrtlan, cinsel organlar parampara edilen 37 Mslman Azeri kadnn cesedi bulunmutu.74 Gney Azerbaycan Trklerinden Mir Cafer Pieveri, kendi hatralarnda yazyor: Ben Mart 1918de Tanaklarn vahiliklerini, gnahsz adamlarn ldrlp, cesetlerin yaklmasn kendi gzlerimle grdm. Bu ok feci ve nefret edilecek bir hareketti...75 Azerbaycan devlet adamlarndan Neriman Nerimanov, nsezilerinin korkun bir ekilde gerekletiine tank olmutu. Bu olaylar tanmlarken sadece Tanaklara olan fkesini aa vurmuyor, ayn zamanda Mslmanlara kar Bolevik-Tanak birlii konusundaki dncelerini de aklyordu: Bolevik olan bir Mslmana dahi aman verilmedi. Tanaklar, Bolevikliinizi tanmayz, ncelikle Mslmansnz, bu yeterli, diyorlard. Onlar dosta davrananlar ldrdler, evleri soyup soana evirdiler... Bolevik ad altnda Mslmanlara kar her trl cinayeti ilediler, yle ki, deil erkekler, hamile kadnlar dahi bunlardan canlarn kurtaramadlar. 76 Ariv belgeleri ve tank ifadelerine gre, Azerbaycan Trklerinin feci ekilde ldrlmesinde byk rol oynayan Ermeni aydnlar, insanlk simasn zaten kaybeden askerleri bu ie kkrtyorlard. nsanlarn feci ekilde ldrlmesinin, cesetlerin yaklmasnn Ermeni aydnlar tarafndan yapldn ispat eden binlerce belge vardr. Olaanst Aratrma
72 73

Cemil Hasanov, 1918 Yl lkbahar: Azerbaycanda Ermeni Terrizmi.... s.534 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.276, l. 2, i.22, v. 75-77 74 a. g. k. 75 Mir Cafer Pieveri, Seilmi Eserleri, s. 68 76 Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, s. 160

19

Komisyonu Bakannn Adliye Bakanlna sunduu raporda gsteriliyor: Nikolay soka boyunca saldrya geen Ermeni askerlerine Ermeni aydnlar nderlik ediyorlard. Byle birliklerden biri eve girerek sekiz kadn ve ocuu kuruna dizmiti. Dier bir birlik ise Azeri evlerini basarak dokuz Azerbaycan Trk aydnn sokaa karp kilise meydannda kuruna dizmi ve yaktklar Dastan otelinin alevleri iine atmlard.77 Sava srasnda slam ve Trk kltr merkezlerinin, tarihi abidelerin yok edilmesi de Ermeni aydnlarnn tahriki ile yapld. gn iinde 10.000den fazla insan ldrld. Trk messisat- milliyesi olan slamiye binas, Ak sz, Kaspi yayn evleri yakld. Baknn en byk camisi mermilerle delik deik edildi. Trk yavrularn koynunda yetitirerek btn Azerbaycana pervazlandran (kanat atran), halk arasnda Trk Yurdu ve Trk Oca olarak bilinen slamiyenin yaklmas ve mimari yaplarn yok edilmesi, Mart gnlerinde yaplan en ar cinayetlerden biriydi. Bakde yaplan Trk-Mslman katliamna i sava grnts verilmesi, katledilenlerin saysnn azaltlmas ynnde aba harcayan Stepan aumyan, 13 Nisanda Moskovaya RKSye gnderdii raporda yle yazyordu: gn iinde 30-31 Mart ve 01 Nisanda - Bakde iddetli bir sava oldu. Sovyet ordusu, bizim oluturduumuz Ulusal Kzl Ordu, Kzl Donanma ve Ermeni milli ordusu Musavat Partisinin nderliindeki Mslman Dikaya Diviziyasyla 78 ve silahl Mslman ekyalaryla savatlar. Biz savata baarl sonular elde ettik. Dman tamamen yok edildi... Her iki taraftan ldrlenlerin says 3.000den fazladr. Eer Mslman Trk Musavatlar galip olsalard, Bak Azerbaycann bakenti ilan edilecek, Kafkasya Rusya iin kaybedilmi olacak, btn gayri Mslimler ise katliama maruz kalacaklard. 79 Mart soykrmndan bir yl sonra Ermeniler bu olay, Boleviklerle Mslmanlar arasnda cereyan eden hakimiyet mcadelesi eklinde kamuoyuna sunmaya baladlar. 1919 yl sonbaharnda, ABD tarafndan Bakye gnderilen General Harborda sunulan raporda Ermeni Yepiskoposu Bagrat, Ermenilerin Mart olaylarnda itirakini inkar ediyordu. aumyandan daha da ileri giderek Bagrat, Bakde Mart olaylar srasnda ldrlen 1000 kiiden 300nn Ermeni ve Rus, 700nn Mslman olduunu iddia ediyordu.80 Trk-Mslman katliamlar, sadece Bakyle snrl deildi. Nisan aynn ilk gnlerinden itibaren Bakde yaplan katliamlar, aynen amah, Guba-Hamaz, Lenkeran, Hackabul, Salyan, Zengezur, Karaba ve Azerbaycann dier blgelerinde de yapld. Ermenilerin 1918 yl Mart ve Nisan aylarnda amah ve ona bal kylerde yaptklar katliamlar ispat eden ok sayda ariv belgesi bulunmaktadr. Bu belgeler arasnda, 22 Kasm 1918de Olaanst Aratrma Komisyonu Bakan A. Hasmemmedovun Azerbaycan Cumhuriyeti Adliye Bakanna, amah ehrine bal Azerbaycanl-Trk kylerinin yamalanmas ve Mslman ahali zerinde Ermeni ikenceleri ve cinayetleri hakknda bildirisi,81 ad geen komisyon yelerinden A. Novatskinin bu meseleyle ilgili Komisyon Bakanna bildirisi,82 bu ilerde sulu bulunan ahslarla ilgili soruturma balatlmas hakknda Olaanst Aratrma Komisyonunun 12 Temmuz 1919 tarihli karar83 ve dier bilgiler yer almaktadr. amah ehri ve ona bal etraf blgelerde Ermeniler tarafndan yaplan katliamlar hakknda 7 cilt, 925 sayfadan oluan aratrma materyallerinde birikmi bilgiler Ermenilerin yapm olduklar cinayetler ve katliamlar konusunda teferruatyla bilgi vermektedir.
77 78

Azerbaycan gazetesi, 17 Ekim 1992 Vahi Alay 79 Stepan aumyan, Seilmi Eserleri, s.259 80 Azerbaycan Respublikas SPHTA, f.276, l. 9, i.3, v. 25 81 SPHTA, f. 277, l. 2, i. 16, v. 9-14 82 Azerbaycan Respublikas Devlet Arivi (ARDA), f. 1061, l. 1, i. 108, v. 8-10 83 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 105, v. 1

20

Ad geen komisyon tarafndan tutulan raporlara gre, daha Ocak aynda Bak Sovyeti tarafndan 15 araba dolusu silah, Mart ay ortalarnda ise 60 araba dolusu silah ve 2000 Ermeni askeri birlikleri amahya gnderilmiti. amahda stnl ele geiren Ermeniler, buray Azerbaycan Trklerinden temizlemeye baladlar. Ermeni milli ordusunun operasyonlarna S. aumyann yardmclar ve onlardan bizzat talimat alan S. Lalayan liderlik ediyordu. Ermeni askerlerinin banda amahya gelen S. Lalayan, ilk olarak yallarn, kadnlarn ve ocuklarn sakland mescidi kuatmalar, sokaa kanlar kuruna dizmeleri ve mescitleri yakma emrini verdi. Arivlerde belirtiliyor: ocuk ve kadnlarn byk ounluu mescitte sakland. Ahund Molla Caferkulu ldrld. Herkes, saygn bir kii olan Ahunda hibir ey yaplmayacan, ona el kaldrlmayacan zannediyordu. Ama Ermeniler mescide girerek Ahundu buldular. Onun gzlerini kardlar, dilini, burnunu ve kulaklarn kestiler. Yznn ve kafasnn derisini soydular ve sonra onu kuruna dizdiler. Ahundun evinde ve mescitte bulunan btn kadnlar ldrld 84 Birka gn iinde amahnn Mslman kyleri ar ikencelere maruz kald. Sonuta sadece Mart aynda amahnn 58 ky Bak Sovyetine bal Ermeni ordusu tarafndan basld. Yaklak 8 bine yakn insan ldrld ki, bunun da 1653 kadn, 965i ocuktu. amahda yerli Mslman nfusun urad maddi zarar, o dnemin parasyla 1 milyar Rubleden85daha fazlayd. Kanl olaylar yaam olan amah ehri uzun sre kendini ayakta tutmak iin zorland. 1918 yl itibariyle 15.000 nfusa sahip olan amahnn86 nfusu 1921 ylnda aa yukar 1701e dt. Guba kazasna gnderilen silahl birlie S. aumyandan zel yetki alan Hamazasp komutanlk ediyordu. Nisan aynda bu blgenin 122 Mslman ky yalanm, yzlerce Trk ve Lezgi nfusu katledilmiti. Gkay, Krdemir, Salyan ve Lenkeran da Ermeni silahl birlikleri tarafndan ciddi zarara uratlmt. 2000 kiilik Ermeni ordusunun vahi davranlar o derece artmt ki, blgede olan Grcler buna ancak silah kullanarak kar koyabilmilerdi. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hkmetinin 15 Temmuz 1918 ylnda kurduu Olaanst Aratrma Komisyonu, ayn yln Nisan ve Mays aylarnda Guba ehri ve etraf kylerinde de Ermenilerin yaptklar katliamlar hakknda ok sayda bilgiler elde etmiti. 5 ciltten oluan bu materyaller arasnda zarara urayanlarn protokolleri ve ahit ifadeleri, Guba ehrinin eitli gnlerde yamalanm evlerine ve dkkanlarna bak protokolleri, Olaanst Aratrma Komisyonu yesi A. Novatski ve dier ahslarn sunduu bildiriler, ehirdeki ailelerin urad maddi zararn miktar hakknda listeler ve dier bilgiler yer almaktadr.87 Ermenilerin yaamad veya parmakla saylabildii Guba ehrinde bu tr olaylar nasl balamt? nce unu belirtelim ki, Olaanst Aratrma Komisyonu yesi A. Novatski, 11 Aralk 1918 tarihinde, ayn yln Mays aynda Guba ehrinin S. aumyan tarafndan gnderilen Tanak ordusunca baslmadan nce ehrin genel durumu hakknda Guba ehir reisi A. Alibeyova mektup gndermitir. A. Alibeyov da, 12 Aralk 1918 tarihli cevap mektubunda, Ermeni Tanak ordusunun Guba ehrine girmesinden nce ehirde yaklak 20.000 insann ve 10.000e yakn evin olduunu belirtmitir. Ayn cevap mektubunda, Tanaklarn Guba ehrine saldrlarnn 1 Mays 1918 ylnda baladn ve bu saldrlarn dokuz gn devam ettiini de belirtmitir. Bu sre zarfnda 20.000e yakn ev tamamen yamalanm ve yaklmt.88
84 85

SPHTA, f. 277, l. 2, i. 16, v. 9-14 Ruble, Rus para birimidir. 86 Nfusunun % 80den ou Trkt. 87 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 95-98 88 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 96, v. 1-2

21

Ermeni saldrlarnn birinci ve ikinci gn 1012 Azerbaycan Trk katledildi. nc gn, Guba ehir reisi A. Alibeyov, ehir temsilcileri adndan Ermeni Tanak ordusu komutanlarndan Hamazaspa urayarak sokak ve evlerde bulunan cesetlerin defnedilmesine izin verilmesini istedi. Hamazasp ise bundan imtina ederek mescit yanndaki meydana toplanan Mslmanlara hitaben: Ben Erzurumluyum. Uzun sre Trklerle savatm ve Ermeni menafaatlerinin savunucusuyum. Ben, Sovyet hkmeti tarafndan ceza birlikleri ile buraya sizden iki hafta nce burada ldrlm Ermenilerin intikamn almak iin gnderildim. (O, elini toplarn bulunduu daa taraf tutarak) Sizin ac gnleriniz ben o daa ktktan sonra balayacak. Yarn, ben, o daa ktktan sonra ehri yakp ykacam. uanda benim Didak ve Alpan kylerinde savalarm devam etmektedir. Sonra dier kylere geerek siz Trkleri atee atacak ve ahdaa varacam. O zaman Ermenileri ldrmenin ne anlama geldiini anlam olursunuz. Ben, buraya dzen oluturmak ve Sovyet hakimiyetini kurmak iin deil, ldrlm Ermenilerin intikamn almak iin geldim89 dedi. Ariv belgelerinde ve A. Novatskinin vermi olduu bilgilerde, Hamazasp ordusu tarafndan Gubaya bal 122 Mslman Trk kynn yamaland da gsterilmektedir. Bu kyler yamaland zaman bir ksm kadn ve ocuk olmak zere 60 Azerbaycan Trk ldrlm, 53 kii yaralanmt.90 Ermenilerin Gubada yaptklar katliamlar hakknda A. Alibeyov yazyordu: Ermeniler ehri terk ettikten sonra ben ehrin urad maddi zarar deerlendirdim ve ayn zamanda bir ksm kadn ve ocuk olmak zere 2000e yakn Mslman Trkn katledildiini aratrdm. A. Novatski de A. Alibeyovun bilgilerine dayanarak katledilmi Azerbaycan Trklerinin saysnn 2000e yakn olduunu yazmaktayd.91 Guba ehrinde ve ona bal kylerde yapm olduklar cinayet ve katliamlara gre, Olaanst Aratrma Komisyonu tarafndan Hamazasp, onun yardmcs Nikolay, komiser Venuntsa, Hartun Hayrapetov, Avakov, Emircanyan hakknda soruturma balatlm ve mahkemeye sevkedilmilerdi. Ama 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Halk Cumhuriyetine son verilince, onun ald btn kararlar 10 Ekim 1920 tarihinde Bolevik Hkmeti Sorgulama Komisyonu tarafndan iptal edildi.92 te bu hakszlklardan ilham alan Ermeni Tanaklar, ortaya attklar toprak iddialar ile tekrar 1988 ylndan balayarak binlerce susuz Azerbaycan Trkn katletmi, bir milyon insan evsiz-barksz brakmlardr. Ermeniler Azerbaycanda Mart-Nisan aylarnda katliam yapmakla Bak kuberniyasnda galibiyet elde ettikten sonra Genceye saldrarak btn Azerbaycan igale yneldi. Bak, amah, Krdemir, Salyan, Guba ve Lenkerann igalinden sonra sradaki hedef Genceydi. Onlar bu kez Karaba Ermenileri ile anlaarak kuvvetlerini birletirip Genceye saldrmaya hazrlanyorlard. Bunu S. aumyan, Halk Komiserleri Sovyetine gnderdii raporunda itiraf ediyordu. Onun plan gereince, Sovyet ordusu Yevlah kprsn ele geirip Kura nehri boyunca savunma hatt kuracakt. Sonra bu ordu, Genceye yrtlecek ve en sonunda da dier blgelerde Ermeni ayaklanmas karlacakt. Ama 1918 yl Mays aynda Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin kurulmas, Azerbaycann arazi btnl urunda lm, kalm mcadelesinin balamas igalcilerin btn planlarn bozdu. Bylece, 1918 yl Austos aynda Azerbaycan hkmetinin oluturduu Olaanst Aratrma Komisyonundaki belgelere gre, 1918 yl Mart-Nisan aylarnda Tanaksutyun, Ermeni milli partileri ve Ermenilerin ounlukta bulunduu Sovyet st dzeyleri tarafndan Bak ehri ve Bak kuberniyasna bal amah, Gkay, Krdemir, Salyan, Hackabul, Lenkeran ve dier

89 90

ARDA, f. 1061, l. 1, i. 96, v. 35-36 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 96, v. 8 91 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 96, v. 6 92 ARDA, f. 1061, l. 1, i. 96, v. 13

22

blgelerde yaayan yerli Trk Mslman nfusu, milli kimliklerinden ve dini inanlarndan dolay ksa zaman zarfnda kitlesel olarak katliama maruz braklmlard. Kanaatimizce, 1990lardan itibaren Ermeni terristlerinin Azerbaycanda yaptklar katliamlar o yllarn slup ve metotlarna olduka benzerlik gstermektedir. Bazen Ermeni silahl birliklerini kinci Dnya Savanda Alman faistleriyle kyaslayanlar ufak bir yanlgya dyorlar. Faist igalleri zaman yerli nfus esarete dse de kendi yerlerinde ve yurtlarnda yaamlardr. Ama Azerbaycann igal edilmi blgelerinde bir kii dahi yerli Trk yaamamaktadr. Bunun kklerini, tarihin bir an olarak tasvir edilen Ermeni terristlerinin insana nefret psikolojisinde, insan ikenceli bir ekilde ldrmenin i gereksinime dnme noktasnda aramak gerekiyor. 1920 ylnda Britanyal Lord Curzonun Ermeni sempatizanlarna syledii szleri, bu gn de kendi deerini korumaktadr: Kanaatimce, siz, Ermenileri 8 yanda temiz ve masum bir kz olarak dnyorsunuz. Byle dnmekle ok yanlyorsunuz. Halbuki, Ermeniler kendilerinin son vahi davranlar ile ne kadar kan dken bir toplum olduklarn kaytsz, artsz ispat etmilerdir. 93

93

Cemil Hasanov, 1918 Yl lkbahar: Azerbaycanda Ermeni Terrizmi..... s. 540

23

NC BLM AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE BTMEYEN KAVGA: KARABA SORUNU, POLTK GELMELER Sovyetler Birliinin 1991 ylnda kmesiyle yeni bir dnem bamszln kazanlmas ve uluslararas topluma katlma dnemi - balad. XX. yzyln balarnda bamszlk abas Rus Kzl Ordusu tarafndan nlenen Azerbaycan, bu yzylda ikinci kez bamszln kazanma abas gstermi oluyordu. SSCBnin kmesiyle zafer yry biiminde simgelendirilen bamszlk uruna mcadele dnemi balad. Bu mcadeleyi krmak iin Moskova geleneksel provokasyon aralarndan birine -Ermenilere- el att ve blgedeki askeri gcn artrmak amacyla Karaba Ermenilerini kkrtt. Bylece, henz domam Azerbaycan Devletinin karsna kolay kolay stesinden gelemeyecei bir problem konulmu oluyordu. Stalin zamannda Karabaa zerk Cumhuriyet stats verilirken her halde bu gnler dnlm olmalyd. Ancak Azerbaycan halk ne tek tarafl oynanan bu oyunun farkndayd, ne de onu bozacak askeri ve siyasi gce sahipti. Millet adna Rus emperyalizminin vaheti ile karlamaya ve bu karlamann btn ykn omuzlamaya hazr, bunun iin gerekli inan ve irade gcne sahip yurtseverlerin birliine ihtiya vard. Ancak apak grlen bu tehlikenin nlenmesi iin yukardakilerin acelesi yoktu. A- Sorunun Balamas 1988 ylnda balayan bu sorun jeopolitik, hukuksal ve ideolojik boyutlaryla devam etmektedir. Sorun Sovyet toplumunun perestroykasna94 ilikin sorunlar zmek iin M. Gorbaovun ekibi tarafndan yapay biimde oluturuldu. SSCBnin k ve bamsz cumhuriyetlerin olumas dnemin btn olumsuzluklarndan etkilenen Karaba sorunu zaman iinde Moskovann sk denetimi altnda gelime gsteren zerk ynetim biimine dnt. Rusya, bu sorunu Azerbaycan etkileyebilecek en nemli arac gibi kulland.95 Yani, Karaba olaylar Rusyann askeri ve sivil istihbaratnn uzun yllardan beri hazrladklar bir senaryonun final sahnesi olarak birden alevlendi. Azerbaycan Rus sava mekanizmasnn at alanna dnt. Balang olarak 15 Haziran 1988 tarihinde Ermenistan SSC, Dalk Karaban Ermenistan ynetimine gemesini karara balad. ki gn sonra Azerbaycan tek tarafl olarak bu karar tanmadn ve Anayasaya aykr olduunu belirterek reddetti. ki Sovyet Cumhuriyeti arasndaki toprak anlamazl SSCB Yksek Sovyetinde ele alnd. Bu kurul, verdii kararla Dalk Karaban Azerbaycana ait olduunu bildirse de siyasi gelimeler Ermenilerin Karabada Azerbaycan Trklerine kar hareketlerinde hibir deiiklik yapmad.96 Harekatn her merhalesine de bir grup milliyeti Tanak ideolojisinin tayclar olan Ermeni aristokratlarnn arkasndan Komnist Tanaklar, Ermenistan Komnist Partisi yneticileri nderlik ediyorlard. D lkelerdeki Ermeni tekilatlarnn yardmyla Azerbaycanda, zellikle de Karabada uzun sre gizli faaliyette bulunan Krunk97

94 95

Perestroyka yeniden yaplanma demektir. Hasan Hseynolu Kuliyev, Rusyann Azerbaycan Stratejisi, Avrasya Dosyas, s.193 96 KATLAM: Karabada Siyasi Gelimeler, s.145 97 Krunk Her zaman yuvasna dnmesiyle bilinen Turna anlamna gelir.

24

tekilat ak faal mcadeleye balad. Karaba Ermenileri arasnda Ermenistanla birleme urunda da Miatsum98 hareketi geniledi. Azerbaycan ve Ermenistan halklar arasnda milli atmann ilk kurbanlar Ermenistanda yaayan Azerbaycan Trkleri oldular. Bunun iin nceden zel silahl gruplar hazrlanmt. Ermeniler, Rus askeri varlndan da destek alarak Azerbaycan topraklarn igal hazrlklarna giritiler. Tamamen silahlandrlm Ermeni ordusunun saldrlarn durdurmak iin av tfei bile bulamayan Azerbaycan Trkleri ata yurtlarn terk etmek zorunda kaldlar. Rus ve Bat basn bu saldrganla destek karak ve ortaya konan vaheti eitli bahanelerle merulatrarak ata yurtlarn savunan Trkleri sulayc yaynlara baladlar. Bu savaa ok ncelerden hazrlanmaya balayan Ermeniler, Fransa ve ABDdeki Ermeni diasporasnn byk askeri ve mali yardmyla daha da glenmilerdi. Byk devletlerin hemen hemen tamamnn basks altnda bulunan Azerbaycan ise aktan aa destekleyen hibir devlet, hibir g bulunmuyordu. Azerbaycan, hukuken SSCBnin bir paras sayldndan karde Trkiye de bu olup bitenlere sesini karamyordu. 1988 ylnda Ermenistann Kafan ve Mehri blgelerinden Ermenilerin ikencelerinden kurtulan ilk gmenler Azerbaycana gelerek Sumgayt ehrine ve onun etraf blgelerine yerletiler. 19 ubat 1988de Erivanda antiazerbaycan gsteriler yapld. Ermenistan Trklerden temizlemeli!, Ermenistan sadece Ermenilerin olmaldr! gibi milliyeti tezler ileri srld. 1988 ylnn balarndan itibaren Azerbaycan Trklerine kar terr hareketleri arlk kazand, kyler basld, kadnlar, yallar, ocuklar hakarete urad. Hibir yerden yardm alamayan Trk insan, evlerini ve hayvanlarn brakp Azerbaycana kamak zorunda kaldlar. Bundan cesaretlenen Ermeniler, Karaban bakenti Hankendinde99 toplantlar dzenleyerek Dalk Karaban Ermenistana verilmesi talebinde bulundular.100 Tanaklar, d lkelerde kk salm Ermeni lobisinin dnyann esas enformasyon merkezlerine tesir imkanlarndan yararlanarak dnya kamuoyunu yanltmaya, kendi hareketlerine hak kazandrmak iin Ermenilerin zavall, Azerbaycan Trklerinin ise vahilii ve barbarl hakknda sahte bilgiler yaymaya, Hristiyan birliine muvaffak olmaya, anlamazln gerekte dini nitelik tadn gstermeye altlar. Ermeniler, kendi hareketlerine hak kazandrmak, Azerbaycan Trklerinin imajn dnyada sfra indirmek iin byk sansasyon oluturacak korkun bir katliam yapmay planladlar. Bunun iin en uygun yer olarak Sumgayt ehri seildi.101 ahnazaryan, Aganbekyan ve benzerleri gibi Rus devlet ynetiminde nemli mevkilere gelmi, Ermeni lobisinin planlad ekilde 26 ubatta Ermeni Grigoryann nderliindeki provokatrler Sumgayt ehrinde 26 Ermeniyi ldrdler. Bu olaydan hemen sonra Rusya, Avrupa ve ABD basnnda Azerbaycan aleyhinde tabiri caizse bir Hal seferi balatld. Btn yabanc basnlarda, byk bir ustalkla Vahi Trk ve Zavall Ermeni imaj oluturuldu. Bu durumu iyi deerlendiren Ermeniler, yzyllardan beri Ermenistan hudutlar ierisinde yaayan 200 binden fazla Trk Azerbaycana srdler. Halk, ubat ayndan itibaren sk sk meydanlara kmaya, eitli yerlerde gsteriler yapmaya, toplantlar dzenlemeye ve devlet yetkililerinden Ermeni saldrlarn nleyecek tedbirler alnmasn istemeye balad. Azerbaycan yetkililerininse hala Moskovadan mitleri kesilmemiti ve oradan kacak bir karar bekliyorlard.102 Azerbaycan Trkleri tamamen Ermenistan terk ettikten sonra Moskova, bu gleri engelleme kararn ald. O dnemde Ermeniler Azerbaycan terk ediyorlard ve kararn da asl amac, Ermenilerin Azerbaycandan kmalarnn karsn almakt. Rus komutanlar
Miatsum Birleme anlamna gelir. Hankendi Ermeniler tarafndan Stepanakert olarak deitirilmitir. 100 Bkz; Fazil Mustafayev, Eblfez Elibey, Tarihten Gelecee, s.122; Eldar smaylov, Cemil Hasanov, Tahir Gafarov, Azerbaycan Tarihi, s. 311 101 Eldar smaylov ve dierleri, Azerbaycan Tarihi, s. 312 102 Fazil Mustafayev, Eblfez Elibey, Tarihten Gelecee, s.123
99 98

25

Ermenilere istedikleri fiyata evlerini satmaya ve Rus askerlerinin yardm ile Ermenistana gitmeye her bakmdan hak tand. Ama Ermenistan terk eden Azerilere ise evlerini satmaya ve deitirmeye msaade etmediler. Bu ekilde hem Ermenistan terk eden ve ayn zamanda igal edilmi Azerbaycan topraklarndan ge zorlanan yaklak 1 milyon Azerbaycan Trk bu gn de bunun acsn ekmekte ve evsiz, barksz adr ehirciklerinde yaamaktadrlar. Ermenistanda Azerbaycan Trklerine yaplan hakszlk, 7 Aralk 1988de olmu gl depremden sonra da devam etti. Herkes depremin Karaba sorununu unutturaca grndeydi. Depremzedelere yardm amacyla Azerbaycandan kalkan uaklar Ermenistanda drld. Depremden birka gn sonra Erivanda Karaba urunda mcadele gsterileri yapld. Yardm amacyla Batdan, Rusyadan, Fransadan her ey, zellikle silah gnderiliyordu. Paristen, Londradan, Washingtondan, Beyruttan kalkan uaklar hibir engele rastlamakszn direkt Erivana iniyordu. Depremzedelere yardm ad altnda gnderilen silahlarla byk bir milliyeti ordu oluturuldu. Bu yardmlara gre, Ermeniler ok rahat bir ekilde mcadelelerini srdryorlard. Cumhuriyetlerini Trksz Ermenistan ilan ettiler. Ermenistanda Azerbaycan Trklerine kar yaplan cinayetlerin Moskova ve Bat tarafndan soukkanllkla karlanmas Ermeni faaliyetlerinin daha geni apta yrtlmesine zemin oluturdu. Onlar btn isteklerini SSCB Bakan M. S. Gorbaovun ve onun Ermenistan SSCye Birinci Sekreter olarak atad Arutyunyann eliyle gerekletirdiler. Cumhuriyetin ok kritik bir dneminde Moskova, kendi niyetlerini gerekletirmek ve Ermenilerin bir daha gvenini kazanmak iin Azerbaycanda ynetimin bana o dnemlerde SSCBnin Pakistandaki Bykelisi olan Abdrrahman Vezirovu getirdi. Azerbaycan Trkesini konuamakta zorlanan Abdrrahman Vezirov, Azerbaycana bakanlk ettii 20 ay ierisinde asl faaliyetini Ermenilerin asayilerinin bozulmamasna, korunmasna ve gvencesine yneltti. Kendini demokrat olarak tantmak isteyen A. Vezirov, Azerbaycan terk eden Ermenilerin geri dnmelerini istedi. Ermenistandaki Azerbaycan Trklerine kar yaplan cinayetleri grmezden gelen Bakan, her eye ramen 4000 Ermeninin geri dnmesi dolaysyla Azerbaycan mjdeliyordu. (!) B - 20 Ocak Katliam Son nokta, kanl 19-20 Ocak Katliam ile sonuland. Bu katliam, Azerbaycan tarihinde yer edinmi kanl gnler olarak yeni bir sayfa at. inde Ermenilerin de bulunduu Rus Kzl Ordusu, 19 Ocak saat 21:00da Trkankale tarafndan Bakye saldrd. Saldrmadan nce Azerbaycan Televizyonu Enerji Blou datld. Bak operasyonunu SSCB Savunma Bakan Dmitri Yazov ynetiyordu. Halk ve binalar Rus ordusu tarafndan atee tutuldu, ehrin sokaklar yzlerce insann kanna bouldu. nsanlar ar tanklarn altnda ezildi, cesetler yakld. Edinilen bilgilere gre, 137 kii ldrld, 744 kii ar yaraland, 400 kii tutukland, 4 kii de kayboldu. Kanl Ocaka itiraz alameti olarak 40 gnlk tatil ilan edildi.103 Bu katliamlarn yaplmasnda dnemin baz Azerbaycan yneticilerinin de roln vurgulamamz herhalde yerinde olacaktr. 1989 yl Aralk aynda ve 1990 yl Ocak aynda bu yneticilerin Moskovaya ektikleri gizli drt telgraf esas delil olarak gsterilebilir: Birinci Telgraf Aralk 1989: Telgrafta, Abdurrahman Vezirovdan sonra Azerbaycan Cumhurbakanl koltuuna oturacak olan Ayaz Mutallibov tarafndan imzalanarak bakentteki mevcut durumla ilgili yardm istenmitir. Hatta telgrafta gnderilecek kuvvetlerden Dalk Karabada yararlanlaca da yer almaktadr. kici Telgraf Aralk 1989: Telgraf Azerbaycan SSC ileri Bakan Viktor Barannikov imzalamtr. O, SSCB ileri Bakanlnn mevcut durumla ilgili olarak,
Hasan Balyev, Grdklerim ve Dndklerim, DDERGNLER, s.114; Azerbaycan gazetesi, 26 Eyll 2000
103

26

Bakde yerleen operasyon alaynn lke tabiliine verilmesi meselesini ortaya atmtr. Dosyalarda Azerbaycan Komnist Partisi Merkezi binasn ve dier yerleri korumak iin yedek glere de gerek duyulduu gsterilmektedir. nc Telgraf 7 Ocak 1990: . Bakanlar Sovyeti Bakan birinci yardmcs tarafndan imzalanan bu telgraf, SSCB ileri Bakan V. Bakatine gnderilmitir. O, Bakandan Bakde Ermeni katliam beklenildiinden onun karsnn alnmasn ve emniyetin salanmas iin Bakye ordu gnderilmesini rica etmitir. Drdc Telgraf - 13 0cak 1990: 752 numaral ve hkmet ifreli gizli bir telgraftr. Bu telgraf ise Bakanlar Sovyeti Bakan Ayaz Mutallibov imzalamtr. SSCB Bakanlar Sovyeti Bakan N. Rjkova ekilen bu telgrafta Bakye Rus ordusunun gnderilmesi rica edilmitir. N. Rjkov ona ekilen telgraf SSCB ileri Bakan birinci yardmcs ilova, o da dahili ordu kumandan ataline ve onun yardmcs Smslova iletmitir.104 Bu telgraflardan da anlald gibi, Rus ordusunun Azerbaycana, onun bakenti Bakye girmesinde Azerbaycan yneticilerinin de davetiyesi mstesna rol oynamtr. Dnemin Sovyet yneticileri ordunun Azerbaycana geliini deiik sebeplerle ifade ettiler. Dnemin Dileri Bakan Eduard evardnadze, Bakdeki Ermenileri korumak iin ordu gnderildiini ifade ederken, Savunma Bakan Dmitri Yazov ayn cinayeti baka sebeplerle izah yolunu tuttu. Kudurmu Halk Cephesi harekatn bastrmak iin ordu birlikleri gnderildiini ifade etti. Mihail Sergeyevi Gorbaov ise gya slam Cumhuriyeti kurma teebbsn engellemek iin ordu gnderildiini iddia ediyordu. Aslnda Dmitri Yazov doruyu sylyordu: ordu, Azerbaycanda glenen demokratik hareketi datmak iin oraya sevk edilmiti. Sovyetler Birliinin resmi yayn organlar, radyo ve televizyonlar 19-20 Ocak 1990 Bak katliamnn sebeplerini ve sonularn aklamamakla kalmayp, bu olaylar rtbas etmeye alyor ve dierlerini suluyorlard. Katliamlardan sonra Abdrrahman Vezirovun lkeyi terk etmesiyle onun yerine Ayaz Mutallibov Azerbaycan Komnist Partisi Bakan seildi. Ayaz Mutallibovu ynetim bana getiren Moskova, Ermenilere yardm azaltmakla Mutallibov rejimine n kazandrd. Mutallibov da ynetimdeki yerini pekitirmek iin bundan yararlanmak dncesiyle, halka Azerbaycan topraklarn sadece ve sadece Ruslarn yardmyla kazanacaklarn, bu ekilde Ermeniler zerinde baarl olabileceklerini sylyordu. Onun dncesine gre, Ruslar olmadan Azerbaycan kaybedilmi topraklarn geri alamazd. C- Ayaz Mutallibov Dnemi 1991 ylnda bamsz olan Azerbaycann ilk Devlet Bakan Ayaz Mutallibovdur. Mutallibov, Sovyet ordusunun Bakye mdahele ettii, Azerbaycan tarafndan Kara 20 Ocak olarak adlandrlan olaydan sonra Azerbaycan Komnist Partisi genel sekreterliine getirilmitir. Sovyet ordusunun mdahelesi ve bundan dolay Komnist Partinin poplaritesini kaybetmesi nedeniyle Mutallibov, ncelikle Sovyet ordusunun Bakden ekilmesi ve sk ynetimin kaldrlmas gibi Partinin kaybettii prestiji geri getirmeye ynelik talepler ortaya atmtr. Gerekte Mutallibov Sovyet rejimi ile uyumlu politikalarn ve Sovyetler Birliindeki statkonun savunucusu idi. Nitekim Sovyetler Birlii yapsnda kkl deiimin ncs Gorbaova yaplan darbe giriimi de Mutallibov tarafndan desteklenmi, ancak darbe giriiminin baarszlndan sonra artk Sovyetler Birliinin dalaca anlalnca 30 Austos 1991de Azerbaycan Yksek Sovyeti bamszlk karar almtr.105 Aslnda bamszl muhalefetin basks ile ilan eden Mutallibov, Rusya ile ilikileri d
104 105

Surhay Hseynli, 20 Yanvar: Hususile Mehfi Senedler Ne Deyir?, Azadlg gazetesi, 01 Eyll 1992 Kamer Kasm, Azerbaycann D Politikas, Bamszlklarnn 10. ylnda Trk Cumhuriyetleri, s.434

27

politikasnn en baat unsuru olarak grm, zellikle Karaba sorununun zmnde bu lkeden yardm beklemitir. Mutallibov, Ocak 1992ye kadar Rusya ile yakn ilikilere dayal bir politika izledi ve Azerbaycann BDT yeliine scak bakmaktayd. Ancak Dalk Karaba atmasnda Azerbaycann srekli toprak kaybetmesi ve Rusyann Ermenilere yardm ettii iddialarnn younlamas ve zellikle Karaban merkezi kenti Stepanakertin kuzeyinde konulanm Rus ordusunun 366. alaynn Azerbaycan Trklerine ynelik katliamlara katld haberi Mutallibovu zor duruma soktu. Onun her eye ramen Rusya ile ayn kulvarda yrme politikas bylece kt. Mutallibov, tm yabanc kuvvetlerin Azerbaycan topraklarndan kmas ve Dalk Karaban otonom statsnn kaldrlmas kararn aklad. Bu politika deiiklii Azerbaycann toprak kayplarn durdurmad. 26 ubatta Hocalnn Ermeni kuvvetler tarafndan ele geirilmesi ve 600den fazla insann katledildii haberi Bakde Ayaz Mutallibovun istifasnn istendii byk apl gsterilere neden oldu. C.a. Hocal Katliam Tarih: 26 ubat 1992. Azerbaycann Hocal kasabasnda Ermeniler tarafndan XX. yzyln en son katliam -Hocal Katliam yapld. Elde olan bilgilere gre, kadnlar, ocuklar, yallar kurun yamuruna tutulmu, yarallar sng ve mermilerle katledilmilerdir. Onlarn birkann ba Ermeni kahramanlarnn ( ? ) mezarlar ve abideleri nnde kurbanlk koyun ba gibi kesilmitir. Kesilmi balarn beyinleri karlm, kafa tasnn arka taraf kesilip atlmtr. ocuklarn kemikleri krlm, gzleri karlmtr. lenlerin kafalarnn derisi soyulmutur. Kadnlarn yzklerini, bileziklerini, kpelerini kolayca karamayan Ermeniler onlarn kollarn, parmaklarn keserek alp gtrmlerdir. Evlerle birlikte insanlar da yaklmtr. Kurtulmak isteyenler dalara, ormanlara kam, ama bazlar kurtulamam, souktan donarak lmlerdir. Hocaldaki Ermeni eylemleri normal sava koullaryla anlatlamaz. Burada Ermeni milisleri savunmasz kadn, ocuk ve yallara dahi ikence uygulamlar ve bu ikenceler Batl medya kurulularnca ak bir ekilde belgelenmitir. rnein, haftalk The Economist dergisi, Hocal katliamn u ekilde tasvir etmitir: ...Helikopterden bakldnda baz Azeri mltecilerin kamak istedikleri, ancak buna ramen yakalanarak ldrldkleri aka grlebiliyor. Kasaba Ermenilerce 25 ubatta ele geirilmiti. Bir hafta sonra erkek, kadn ve ocuklarn cesetleri Dalk Karaban karl yamalarna salm bir vaziyyette. uras ak ki, bir ou keskin nianclar tarafndan ldrlmler. Hayatta kalanlardan bir tanesi Ermenilerin yerde yatanlar dahi nasl ldrldn anlatt. ki adamn derileri yzlm, bir kadnn ise parmaklar kesilmi...106 rneklerin saysn artrmak mmkndr. Bu tablolar aka gsteriyor ki, Ermeni glerinin asl amac, sadece bir topra igal etmek deil, bir halka srf Trk olduklar iin ikence yapmak, ac ektirmektir. Ermeniler bu katliamda adeta intikam aldklarn dnmektedirler. Bu, Ermeniler arasnda 100 yl akn bir sredir derin bir kinin yaadn gstermektedir. Saldrda 600den fazla sivil ldrld ki, bunlardan 63 ocuk, 106s kadn, 70 i yal idi. Ayrca, 487 kii Ermenilerce rehin olarak gtrld. 1275 kii yaraland. 150 kiiyle ilgili olarak ise hibir ekilde bilgi edinilemedi. Azerbaycan, resmi olarak Hankendinde konulanan 366nc Rus Alaynn saldrya katldn aklad. nk saldrda en gelimi konvansiyonel silahlar kullanlmt. Bunlar deil Karabadaki yerel gruplarda, yeni olumaya balayan Azerbaycan ve Ermenistan ordularnda bile yoktu. Ad geen alaydan firar
106

A View to a Slaugher, The Economist, 7 March 1992, s. 48

28

eden 3 Rus askeri, 3 Mart 1992 tarihinde dzenlenilen basn toplantsnda, beyinlerinin ykandn ve Hristiyan Ermeniler yannda Mslman Azerbaycanllara kar savatklarn itiraf ettiler. Sonradan elde edilen bilgilere gre, bu saldrya daha nceden Ermenilere yardmc olmak zere gnderilen Fransz lejyonerler de katlmt. 107 Hocal katliamnn ardndan Mutallibov, muhalefet tarafndan 6 Mart 1992de istifaya zorlanm ve anayasaya gre, 18 Mays 1992ye kadar Devlet Bakanl grevini vekaleten Meclis Bakan Yakup Memmedov yrtmtr. Memmedov, Rusya ile ilikilerinde ihtiyatl davranm, BDT erevesinde ilikiler gelitirmek konusunda mesafeli tutum taknmtr. Mutallibovun 21 Aralk 1991de imzalad BDTye katlma anlamas bu dnemde parlamento tarafndan onaylanmamtr. Yakup Memmedov, 21 Mart 1992de Kievde yaplan BDT toplantsna katlmam, Azerbaycan temsilcileri BDTye ilikin hibir anlamaya imza atmamlard. XX. yzyln en son katliam olarak tarihe geen Hocal katliamndan sonra Ayaz Mutallibov istifa etmiti, ama Azerbaycandaki gelimeler belli bir raya oturmamt. Yakup Memmedov ilk adm olarak Rahim Gazyevi Savunma Bakan olarak greve atad. R. Gazyev, kendisini yurtsever ve milliyeti olarak gsterse de gerekte Rusya Savunma Bakan Pavel Graovun en sadk adamlarndand. Bylece, Azerbaycann felaketli gnlerinin temeli atlm oluyordu.108 Rahim Gazyeve iki emir verilmiti: nce Azerbaycanda derin nfuz kazanan Azerbaycan Halk Cephesi lideri Eblfez Elibeyin ortadan kaldrlmasna alacak; ikincisi, eer bu mmkn olmazsa ua ve Lan blgeleri Ermenilere teslim edilecek, lkede bir kaos yaratlacak ve bundan yararlanarak Rusyann onaylad bir isim iktidara getirilecektir. Elibeyin ortadan kaldrlmas artt. nk yaplacak seimlerde seimi kazanacak tek aday AHC lideri Elibeydi. A. Mutallibov tarafndan Anayasaya konulan 65 ya snr kaldrlamayaca zamana kadar ise Haydar Aliyev adayln koyamad. Birinci emri yerine getirmek zere uadaki askeri birliklerin komutan Rahim Gazyev, Rus yanls adamlarla bir araya gelerek Elibeyi ldrmek iin plan hazrladlar. Ramiz Aliyev isimli bir nianc Elibeyi vuracakt, ama onun son anda vazgemesi zerine plan gereklemedi. lk grevini yerine getiremeyen R. Gazyev, Ruslarn iktidar ve toprak takasna raz oldu ve bunun iin gerekli planlar yapmaya balad. ua ve Lann verilmesine engel olabilecek gler vard. Plann baaryla yrmesi iin bunlarn ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Bu gler datldktan sonra bu blgeler tamamen savunmasz kalyordu. uay savasz teslim alan Ermeniler, 8 Mays gn kazandklar zaferi kutluyorlard. uann kaybedilmesi demek, Karaban tamamen kaybedilmesi demekti. Rahim Gazyev iki gn ortadan kayboldu. Eer ua elden giderse beynime kurun skarm, diyen R. Gazyev sonradan meseleyi halletmek iin Moskovaya gittiini sylediyse de merkezle yeni durum deerlendirmesi yapmaya gittii kesindi. Btn askeri gc elinde toplam Savunma Bakan olmadan, dieriyle bir inisiyatif kullanmalar sz konusu deildi. Artk Lan da ua ihanetinin devam olarak elden gitmek zereydi. 13 Maystan itibaren Lana ynelik dman saldrlar iddetlenmeye balad. 14 Maystan itibaren Lan da tamamen savunmaszd109. Lan Ermenistandan Azerbaycana alan blgenin en stratejik koridoruydu. Ermeniler Lan drmekle Azerbaycann btn gneybatsn denetimlerine alm ve nemli mevziler kazanmlard.110

Kaynak iin bkz; Araz Aslanl, Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, s.404; Nesiman Yagublu, Hocal Katliam, s.27; KODJALI, Kronika Genotsida, s.46; Hrriyet gazetesi, 4 Mart 1992 108 Fazil Mustafayev, Eblfez Elibey,Tarihten Gelecee, s. 159 109 Fazil Mustafayev, a.g.e., s. 168 110 rfan lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, s.50

107

29

14 Mays gn, Hocal katliamlaryla ilgili meseleleri aratrmak zere kurulan komisyonun grlerinin dinlenecei bahanesiyle ve ani olarak parlamento toplantya arld. Gndem ise Hocal Facias ve bu faciann sorumlularyd. Bu konuda kurulan Aratrma Komisyonu tarafndan, hatalar olsa da Mutallibovun tam anlamyla sulu olmad, onun 6 Mart tarihinde Cumhurbakanl grevinden alnmasnn yasal olmad vurgulanarak meclisten bu kararn iptal edilmesi ve Mutallibovun Cumhurbakanlna yeniden dnnn salanmasna ynelik oylama yaplmas istendi. Oylama sonucu Mutallibovun yeniden Cumhurbakanl grevine gelmesi karara baland. Yaplan oylama sonucu yeniden Cumhurbakan seilen A. Mutallibov krsye gelerek unlar syledi: Sanki nc defa Cumhurbakan seilmi gibiyim. Biz demokrasiye ok taviz verdik. Btn partiler kapatlmaldr. Bizim Ukraynaya, Moldovaya byk saygmz var, ama bakalm Takentteki BDT toplantsnda ne diyorlar? Rusya faktrn deerlendirmemiz lazm. Maalesef, ne Milli ura, ne de Yksek Meclis BDTye girilmesi meselesinde anlamalara imza atmad. mzalansayd bu olaylar bamza gelmezdi. Bu toplantda bir takm kararlar almalyz. Partileri yasaklamalyz, nk halkmzn bana ne geldiyse bu siyasi oyunlar yznden geldi. Mutallibov lkede skynetim ilan edilmesini karara balatt. Mutallibovun yeniden hakimiyete dn Halk Cephesini harekete geirdi. Elibey bakanlnda toplanan AHC Ynetim Kurulu Mutallibovu devirmek iin harekete geti. Azerbaycann teki ehirlerinden ynla insan Bakye akn akn geliyordu. Ayn gece saat 11:00da Elibey, Halk Cephesi merkezinin nn dolduran binlerce kiiye hitaben yapt konumada, Ayaz Mutallibovun yeniden Cumhurbakanlna getirilmesi bir darbedir. Millet bamszlk yolunda galip gelecektir. Ya istiklal, ya lm, diye seslenerek Mutallibovun yeniden greve getirilmesini protesto etti. Bu srada Milli Orduya bal tanklarla birlikler de AHCye yardma kotular. A. Mutallibov ynetimi parlamentoda kuatlmaya baland. Azerbaycanda bir i sava havas yayld. Bu, lkenin Sovyet Rus esaretine bir daha girmemesini isteyenlerle istemeyenlerin savayd. Bu arada Halk Cephesi toplananlara ate alaca, televizyon binasnn A. Mutallibovun silahl adamlarnca igal edilecei haberleri arasnda gergin bekleyii sabah 06:00daki silah sesleri bozdu. Halk Cephesi binasnn bitiiindeki Sahil metrosuna bir jeepten kalanikoflarla ate ald. Kar ate hemen teati edildi. Ancak jeep kamay baard. Bunun zerine binlerce kiiden oluan kalabalk parlamento nnde bir miting yapmak arsna uyarak Meclise doru yrye geti. Ayaz Mutallibov Halk Cephesine grme teklif etse de bu istei annda reddedildi. Bu arada Moskova otelinin atsndan kalabala ate ald. Halk Cephesi militanlarndan birinin ateledii bir roket Meclisin penceresinin nnde patlad. Parlamento kiinin ld bir atmadan sonra igal edildi.111 D- Eblfez Elibey Dnemi 18 Maysta parlamento, 14 Mays kararlarnn kanuna aykr olduunu onaylad. AHC iktidara geldi. Onun liderlerinden biri olan sa Kamberov, son olaylar zerine yaplan parlamento toplantsnda Yakup Memmedovun istifasndan sonra onun yerine Parlamento Bakan seildi. 7 Haziranda yaplan Cumhurbakanl seimlerini Eblfez Elibey kazanarak Cumhurbakanl grevini stlendi.112 1992 yl askeri operasyonlarnda, zellikle Akderede mhim ilerleyiler kazanld, ama i ve d siyasette, zellikle kadro siyasetinde ve ordunun oluturulmasnda bir takm hatalar yapld.
111 112

Ayrntl bilgi iin bkz; rfan lk, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, s. 53-55 Eldar smaylov ve dierleri, Azerbaycan Tarihi, s.344

30

lke ekonomisi gittike kritik duruma srkleniyordu. Sava da ekonomiye ciddi ekilde zarar vermekteydi. Devlet gelirinin 1/3-i sava iin harcanyordu. Bundan baka, 600 binden fazla gmen mevcuttu. sizlik artmt. Bilim adamlarnn ou fakirlik iinde yayor, dier bir ksm ise yaamak iin lkesini terk ederek d lkelere gidiyorlard. Btn bunlar, Azerbaycan iin esas problemlerdi. Ama btn bu problemlerin hepsini Elibey ynetimine yklemek herhalde yanl olacaktr. nk yeni bamszln kazanm bir devletin, iine dt savan yan sra bir takm ekonomik sorunlarn stesinden ksa bir sre ierisinde gelemeyecei de tartlmaz bir gerektir. Bu da bir gerektir ki, bahsi geen dnemlerde Azerbaycan diplomasisi i ve d siyasette byk sorunlarla karlat. Ama deneyimsiz olmasna ramen iktidar, lke iinde bir takm faydal ilere de yneldi. 25 Aralk 1991de Latin alfabesine geildi, bamsz Azerbaycan dnya devletleri tarafndan tannd. D lkelerle diplomatik ilikiler kuruldu. 1991 ylnda Azerbaycan slam Konferans Tekilatna, 1992de ktisadi Birlik Tekilatna, sonra da Milletler Tekilatna ye seildi.113 te yandan, Rus ordusu Azerbaycandan son askerine kadar kartld. Eski Sovyetler Birlii cumhuriyetlerinden farkl olarak kendi milli parasn piyasaya sren ilk devlet de Azerbaycand.114 Ancak Trklk tezinin ortaya atlmas, bir adan gerek olmasna ramen dnemin koullarna gre byk hatayd. Bamszln ilk yllarnda Azerbaycan d politikasnn dikkati eken olumsuz ynlerinden biri de, onun Rusyadan uzaklap hemen Trkiyeye milliyeti tezlerle yaknlamaya ynelmesiydi. Byle bir durum, halkta kendi glerine kar gvensizlik ve bamsz devlet kuruculuunda pasif almalar yapma psikolojisi oluturmaktayd. Bu bir gerektir ki, Trklk yz yllarca devam eden mstemleke zulmne dayand, eski devletilik geleneklerini, medeniyetini, manevi dnyasn koruyabildi. Trk halklar arasnda yaknlama grlmektedir ve onlar arasnda kapsaml olarak ilikileri geniletmek Trkln en vacip meselelerindendir. Ama Adriyatik Denizinden balayarak dnyann eitli blgelerinde yaayan btn Trkleri birlemeye, byk Trk devleti kurmaya sesleyen ak arlar, devletleraras ilikilerin gelimesine darbe vurmakta, ayn zamanda Trk halklarna kar olumsuz yaklamlar oluturmaktayd. nk Uluslararas likiler kanununa gre, devletler aras ilikilerin etnik, soy, kk faktrleri zerine kurulmas hibir baar kazandrmaz, aksi taktirde ona kar sert bloklar oluturulur. Ama bununla birlikte, Trk halklar arasnda her adan ilikilerin geniletilmesi ve gelitirilmesi tarihi bir gereksinimdir. Azerbaycann bir kutuptan - Rusyadan - ayrlp, dier kutba Trkiyeye - hzla ynelmesi, zaten yakn olan Rusya ile Ermenistan daha da birbirine yaklatryordu. Dier taraftan, Trklk tezinin n plana, Azerbaycanclk tezinin arka plana itilmesi ve bu gibi benzeri etkenlerden Azerbaycan blmek, onu federatif kuruma dntrmek isteyen gler de yararlanmaktayd. Rusyaya kar Trkiye ve dier Batl lkeler ile sk ibirliine dayal bir politika izleyen Elibey, Azerbaycann doal kaynaklarnn iletilmesi ve uluslararas pazarlara tanmasnda da Trkiye ve dier Batl lkelere ncelik tanmaktayd. Pantrkist olarak adlandrlabilecek grleriyle n plana kan Elibeyin iktidar dnemi Trkiye ile ilikiler bakmndan ok iyi bir dnem olarak deerlendirilirken, Azerbaycann Rusya ve ran ile olan ilikileri asndan ise gergin bir dnem oldu. Elibeyin rann kuzeyinde Gney Azerbaycan olarak adlandrlan blgede yaayan Azerbaycan Trkleriyle ilgili ve birlemeyi dile getiren szleri randa rahatszla neden oldu. srail ile ilikilere de byk nem veren Elibey, srailin ABDdeki Yahudi lobisi vastasyla Dalk Karaba atmasnda Azerbaycann grlerinin ABD ynetimine duyurulabileceini dnyordu. Elibey dneminde hem Azerbaycann uluslararas kurululara yeliine nem verilmi, hem de pek
113 114

Eldar smaylov ve dierleri, a.g.e., s. 145 Vefa Guluzade, Gelecein fgleri, s. 33

31

ok lke ile ikili ilikiler kurulmutur. Trkiye ile olan ilikilere ise zel bir nem veren Elibey, ilk resmi ziyaretini Trkiyeye yapm ve Azerbaycan petroln Trkiye zerinden tayacak olan Bak-Ceyhan projesine tam destek vermitir. Bunun yannda Elibeyin d politikada anahtar olarak grd Trkiyeden yeterli destek bulduunu sylemek zordur. Trkiyede baz evreler tarafndan gerekilikten uzak olarak grlen Elibeye ekonomik destek verilmedi. rnein, Elibey 250 milyon dolarlk Eximbank kredisinden faydalandrlmad ve 150 askeri danmann gnderilmesi istei geciktirildi.115 AHC gittike nfuzunu kaybediyordu. ekimeler, ordunun siyasilemesi cephedeki durumu fazlasyla etkilemekteydi. sava gn yaklayordu. Felaketli frtnalarn kopacann habercisi Gence ehri oldu. 28 Mays 1993te, yani Azerbaycann bamszlk gnnde Moskova Azerbaycana bir srpriz yapt. Gencedeki Rus birliinin komutan V. Sherbak, Rus ordusunun lkeden tamamyla karldn resmen ilan etti. 1800 yl balarndan bu yana ilk kezdi ki, Moskovann Azerbaycanda askeri gc bulunmuyordu. Bu olay, btn postsovyet mekannn yeni dnemi bakmndan da ender bir durumdu. Azerbaycan, eski Sovyet Cumhuriyetleri arasnda bu erefe sahip olan ilk ve tek lke oldu. Ayrca, Rus ordusu Azerbaycan anlamada belirlenmi sreden nce terk etti. O zaman bu olaylara sebep olabilecei gelimeleri dikkatle deerlendirmek gerekirdi. Moskovann bu sra d admnn gerek amacn arama abasnda bulunulmalyd. Ne yazk ki, Rusyadan askeri bamszln oluturduu zafer sarholuu tehlikenin boyutlarn rasyonelce deerlendirmeye olanak tanmad. Rus ordusunun karlmas srasnda Azerbaycanda durum ok kritikti. ErmenistanAzerbaycan savandaki yenilgiler ve iktidar ile muhalif albay Suret Hseynov arasndaki zddiyetlerin srmesi politik frtnalarn kopacann habercisi oldu. O zamana kadar darbeci albay kendi birlii ile birlikte Sherbakn himayesindeydi. Ayn zamanda Gence tam anlamyla kalesine dnmt. Sherbak Genceyi acilen terk ederken askeri birliin silahlarnn nemli ksmn darbeci S. Hseynova brakmt. Bunun yan sra S. Hseynova gnll askeri danmanlar verilmiti. Bylece Moskova, albay darbe yapmaya tevik ediyordu. Rus ordusunun acilen lkeyi terk etmek konusunda versiyon var: 1) Gence gelimeleri gsterdi ki, eer durum Moskovann senaryosuna uygun biimde geliseydi, ok ksa bir sre sonra Rus ordusu yeniden resmi davetle Azerbaycana dnecekti. Zaten S. Hseynov darbe srasnda Moskova sempatizan olduunu saklamyordu... Darbe srasnda Rus ordusunun bulunmas Moskovann katlmn aka belirteceinden byle bir senaryo tercih edilmiti. 2) S. Hseynov darbesinin baarszl durumunda Moskovann yedek senaryosu Azerbaycan i savan eiine getirmek, sonra da Baknn isteiyle Rus ordusunun kurtarc sfatyla lkeye gelmesini salamakt. 3) Son olarak bu olayn Rus ordusunun karlmasnn oluturaca olumsuzluklarla yeni bamsz devletlere gzda vermek amacyla gerekletirildii dnlebilir. Moskova bununla dier lkelerden Rus ordusunun acilen karlmasndan rahatszlk duyduunu belirledi. Gence isyan Rusyadan bamszlk yanls Cumhurbakan Eblfez Elibeyin yenilgisini belirlemiti. Fakat Elibey Moskovann senaryosunu bir lde bozabildi. Elibey sonralar Cumhurbakan olan Haydar Aliyevin Bakye gelmesini salad.116 15 Haziran 1993 ylnda Haydar Aliyev, AHC liderlerinden sa Kamberovun istifas zerine Bakye davet edilerek Parlamento Bakan seildi. Gence olaylar zerine i savaa, karde kannn dklmesine sebep olmak istemediini belirten Elibey, haber vermeden bakenti terk ederek
115 116

Kamer Kasm, Azerbaycann D Politikas, Bamszlklarnn 10. ylnda Trk Cumhuriyetleri, s.436 Hasan Kuliyev, Rusyann Azerbaycan Stratejisi, Avrasya Dosyas, s. 200

32

Nahvana doduu Keleki kyne gitti ve defalarca geri arlmasna ramen Bakye gelmeyi kabul etmedi. Parlamento, 24 Haziranda Eblfez Elibeyin btn yetkilerini Haydar Aliyeve devretti. Rus yanls darbeci S. Hseynov, Cumhurbakannn sk denetiminde Babakanlk grevini stlendi. 3 Ekim 1993 seimlerinden sonra Azerbaycanda Haydar Aliyev dnemi resmen balam oldu. E- Haydar Aliyev Dnemi Birinci senaryonun gereklemeyeceini anlayan Moskova, Azerbaycanda durumu deitirecek bir takm giriimlerde bulundu. Savata lkenin %14 toprak kayb ile sonulanan yeni yenilgileri yaand. lkede yeni separatizm dalgas ykselerek Elikram Hmbetovun Tal-Muan Cumhuriyeti ilan etmesi ile sonuland. Dier yanda lkenin kuzeybatsnda Lezgi separatizmi eilimleri glenmekteydi. Byle kritik bir ortamda Azerbaycan ynetimi 24 Eyllde BDT yelii anlamasn imzalamak zorunda kald. Haydar Aliyev lkenin Bat ynl politikasn ve Batl petrol irketleriyle ibirliini geici olarak durdurdu. Fakat btn bunlar Rusya iin Azerbaycandan ordusunun karlmasnda ald politik yenilginin ok kk tazminat anlamn tard. Rusya Azerbaycan yeniden askeri kar alannda tutmak iin btn aralar kullanmak amacndayd. Bu stratejinin ana ynleri ok abuk belirlendi. BDT iinde kolektif gvenlik ve snrlarnn ortak korunmas, Karaba sorununda Rus ordusunun Bar Gc stats ile sorun blgesine yerletirmek, eer mmkn olsa askeri s stats almak. Ksacas, Rusya BDT ismini kullanarak Azerbaycan kolektif gvenlik ve snrlarn ortak korunmas anlamasn imzalamaya zorlama konusundaki srarc giriimlerini srdrm ve ye lkeleri etki alannda tutmak iin BDTyi ara olarak kullanmtr.117 Rus ordusunun acilen Azerbaycandan karlmas ile ilgili senaryonun baarszlnn ardndan Moskova ak ve srarl biimde Rus ordusunun geri dnmesi iin Baknn rzasn alma abas gstermeye balad. Azerbaycann askeri s vermeye yanamadn gren Moskova, bunu bir takm basklarla gerekletirmek amacndayd. st dzey Rus generalleri asker bulundurma izni almak iin defalarca Baky ziyaret ettiler. O sradan dnemin Rusya Savunma Bakan P. Graovun 9 Haziran 1994 ylndaki ziyaretini zellikle hatrlatmak gerekir. Ziyaret arifesinde P. Graov ltimatom eklinde Azerbaycan ynetimini kendi tutumunu kesinletirmeye zorlayacan aklamt. O zaman Haydar Aliyev, stanbuldaki NATO toplantsna katlarak ABD Dileri Bakan ile NATOnun ve Trkiyenin ynetimi ile gizli grmelerde bulunmutu. Bakye geri dnte P. Graov ile gren Aliyev, diplomatik slupla Azerbaycann bu tr sk ibirliine hazr olmadn belirtti. O tarihe kadar Rusya askeri s bulundurmak iin Ermenistan ve Grcistan ynetiminden resmi razlk almt. Rusyann Kafkasya Askeri Doktrinine Azerbaycann katlmamas Moskovay nemli lde kzdrd. Bu arada Rusya snr kuvvetleri komutan A. Nikolayev ve onun temsilcileri sk sk Baky ziyaret ederlerdi. Bak bu tr ziyaretlerin nemini iyi anlyordu. Nikolayevin 1996 ubat aynda yapt son ziyaretinde iki lkenin snrlarnn ortak teftii konusunda anlama imzaland. Grmeler sonras dzenlenen basn toplantsnda Aliyev u aklamay yapt: Azerbaycan Rusya ile snrlarn iyi korunmas ve bu snrlarn bizim lkeler arasnda ibirliinin glenmesine hizmet etmesinde yarar gryor. Azerbaycan bu snrlarda Rusyay tehdit edebilecek her trl gelimeyi nlemeye gayret edecektir. Biz snrlarmzn gvenlii ve Rusyaya yabanc gcn girmemesi iin gereken nlemleri alacaz. Btn grlen konularda anlama saland anlamna gelen bu aklama ile Cumhurbakan

117

Hasan Kuliyev, a.g.m., s. 198

33

Haydar Aliyev A. Nikolayevi inandrma ve bir anlamda Rusyann basklarn zayflatmak dncesindeydi. E. a. Rusya Tarafndan Azerbaycana Uygulanan Ekonomik Ambargo ve Onun Dourduu Sonular Eski Sovyet Cumhuriyetinin bamszlk ilanyla dorua kan merkez eilimler ekonomik sistemin dalmasna neden oldu. Rusyayla Azerbaycann ekonomik ilikilerinin zayflamasn da bu srecin doal sonucu olarak deerlendirmemiz gerekir. Buna ramen 1994 ylna kadar Azerbaycan ekonomisi Rusyaya yeterince sk balyd. Hatta 1992 ylnda tedavle karlan milli para birimi Manat118 bile Rus Rublesinin etkisi altndayd. Rusyadaki enflasyonist hareketler Azerbaycan ekonomisini etkileme gcne sahipti. ki lke arasndaki ekonomik ilikiler 1994 yl Austosunda eenistanda durumun gerginlemesiyle daha da ktlemeye balad. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Kremlinin ilan edilmemi tek tarafl tama ambargosuyla karlat. Moskova, Azerbaycann een mcahitlerine destek verdiini iddia ederek bu misillemeyi yapyordu. Moskova ile Bak arasnda ambargonun kaldrlmas konusunda defalarca anlama salansa da nemli bir sonu elde edilemedi. Ambargonun Azerbaycan ekonomisine zarar verdii bir gerektir. Fakat Rusya tarafndan atlm een bumerang Azerbaycana stratejik kazanlar getirdi. lke dier ilikileri gelitirmek iin yeni giriimlerde bulundu. Grcistan araclyla (Trkiyeye ve Karadeniz araclyla Avrupaya) iletiim giriimleri glendi. Hazar Denizi araclyla Merkezi Asya ile ve ran-Nahvan yoluyla Trkiyeyle iletiim artrld. Btn bu giriimler lke ekonomisinin rotasn dier lkelere evirdi. Sonuta milli para Manat Rus Rublesinin etkisinden kurtuldu.119 Bamszln kazanmasndan sonra zengin petrol yataklarna sahip olmasndan dolay dnyaca nl petrol reticilerinin itahn kabartan Azerbaycan, son yllarda salanan gven ve istikrar ortamyla adeta dev yabanc yatrmclarn aknna urad. Amerikalsndan ngilizine, Japonundan Almanna, Trknden ranlsna kadar dnyann drt bir yanndan gelen iadam ve yatrmclar, mevcut pastadan pay kapmak iin birbiriyle kyasya mcadeleye giritiler. Haydar Aliyev, Norve gibi kk bir lkenin Azerbaycanda 55 ayr irketin temsilciliinin bulunduunu kaydetmiti.120 Dnemin Cumhurbakan Haydar Aliyev, dnyann pay kapmak iin yara girdii Azerbaycan petroln ok iyi deerlendirerek lkesinin tannmasn salad. Hatta bu manada Azerbaycan ile Ermenistan arasnda problem tekil eden Karaba meselesinde de petrol sebebiyle birok lke fikir deitirerek Azerbaycann yannda yer almaya baladlar. Bu arada Hazarda Azerbaycan petrol sektrnde drt byk konsorsiyum kuruldu. Mega Proje erevesinde Azeri, Gneli, rag-1, Karaba, ahdeniz, Dan Ulduzu ve Erefi yataklarnda kurulan konsorsiyumlarn pay dalmnda srasyla ABD, Rusya, ngiltere en fazla hisseyi ald. lkenin %20nin Ermenistann igali altnda bulunduunu dile getiren, dolaysyla bu igalin bar yollarla zlmesi gerektiini savunan dnemin Cumhurbakan Haydar Aliyev, mevcut anlamazln silahla zlmesi ynndeki araylarn halka zarar verdiini vurgulayarak, bu konuda bar zmden yana tavr koymaktayd. Bamszlna yeni kavumu iki toplumun ekonomik, sosyal, kltrel, her alanda ilerleme kat etmesi gerekirken mevcut btn zenginliklerin silaha ve silah reticisi lkelere

118 119

Manat, Azerbaycan para birimidir. Hasan Kuliyev, a.g.m., s. 201, 202 120 Aksiyon dergisi, Kafkasyann Ykselen Yldz Azerbaycan, s. 26

34

gittiini belirten Aliyev, dolays ile eskisinden daha kt duruma dtklerini, bu durumun halk zerken silah reticisi lkeleri sevindirdiini vurgulamtr.121 Soruna bar yollarla zm getirmek isteyen dnemin Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, gittii her yerde, her lkede Azerbaycan-Ermenistan atmasn, atmann sebeplerini, hangi lkenin saldrya uradn, bu veya dier konularda gerekleri aklam, d politikada bir takm baarlar elde etmitir. Ama bir nceki dnemlere gidersek, bamszln kazand tarihten, yani 1991 ylndan 1993 ylna kadar olan sre ierisinde Azerbaycan d politikasnda ve diplomasi faaliyetlerinde nemli gelimelerin elde edilmedii grlmektedir. 1992 ylnda ABD Kongresini zeki bir ekilde kullanarak Azerbaycan bir parya lke haline getirmeyi baaran Ermenistan, Sovyetler Birliinin ykntlar arasnda ykselen 15 Cumhuriyet arasnda Azerbaycan ABD yardmndan faydalanamayacak tek lke konumuna soktu. zellikle, kazandklar bu zafer Ermenistan kuatma altnda tuttuu ve tartmal Dalk Karaba blgesine boyun edirmek iin g kulland srece Azerbaycan yardm programndan darda brakan 1992 zgrl Destekleme Kanunu dahilindeki 907 sayl karar oldu. F- 907 Sayl Karar Bu bir gerektir ki, Ermenistan devletinin manevi, ekonomik ve askeri yardm sayesinde 1988 ylndan balayarak Dalk Karaban blc gleri, nce kendi istikbalini belirleme prensibi ad altnda Karaba Azerbaycandan ayrp onu Ermenistanla birletirmeye yeltenmitilerse de bir sonraki yllarda saldrgan faaliyetlerini daha da genileterek Azerbaycann % 20ni igal etmi ve 1 milyondan fazla insann yurtlarn terk etmelerine sebep olmulardr. Ama maalesef, Ermenistan ve onun destekledii Dalk Karaban blc gleri igalci olarak tannmamann yan sra eitli uluslararas yaptrmlara uramam, tam tersine ABD Kongresinin zgrl Destekleme Kanununa 907 sayl karar kabul etmesiyle topraklar igal edilen Azerbaycan, her trl devlet yardmndan mahrum edilmiti. ABD Kongresinin kabul ettii bu kararda, Azerbaycana yneltilen esas itham olarak, bu devletin Ermenistana ve Dalk Karaban Ermeni toplumuna ambargo uygulad gsterilmekteydi. Aslnda Azerbaycana ambargo uygulanmtr. Nahvan, kuatma altnda tutulmas sonucu tamamen Azerbaycandan tecrit edilmitir. Sadece hava yolu mevcuttur. ran muntazam olarak komnikasyon zorluklar karmaktadr. Halen Azerbaycann d dnyaya tek k yolu Grcistandan gemektedir. Ermenistan ise hem Grcistan, hem de ran araclyla aktif komnikasyon ilikileri ierisindedir. Ksacas, Azerbaycann Ermenistan zerinde hibir komnikasyon stnl bulunmamaktadr. 24 Ekim 1992 tarihinde ABD Kongresi tarafndan kabul edilen, Azerbaycana her trl yardmn kesilmesini ngren 907 sayl kararn zetine bir gz atalm: ...Btn kanunlar erevesinde Amerika Birleik Devletlerinin Azerbaycana ekonomik yardmlar, Azerbaycan hkmetinin Ermenistana ve Dalk Karabaa uygulad ambargoyu kaldraca ve saldrya son verecei mddete kadar mmkn olmayacaktr.122 Eski Sovyetler Birliinin dalmasyla bamszln kazanan cumhuriyetler ierisinde sadece Azerbaycann ekonomik ambargoya maruz kalmasnn ve ABD

121 122

Aksiyon dergisi, a. g. m. s. 27 bu konuda bkz; Elman Nesirov, Azerbaycan-AB Mnasibetleri (1991-1997), s.17; Ali Hasanov, Azerbaycann Harici Siyaseti, Avropa Devletleri ve AB (1991-1996), s.148; Vefa Guluzade, Gelecein fgleri, s.85

35

yardmndan faydalanamayacak tek lke konumuna dmesinin sebeplerini aratrmaya alalm: 1. ABDde gl Ermeni lobisi ve diasporas mevcuttur ve yllardr dman TrkAzerbaycanl kimlii yaratmaya almaktadrlar. 2. Azerbaycan Cumhuriyeti aleyhine ynelmi bu veya dier yasama organ kararlarna kar nlem alnmamasnda, ABDye yerlemi Azerbaycan Trklerinin gayri mteekkilliini ve etkin olamadn da mhim sebeplerden biri olarak gstermek mmkndr. Nihayet, Azerbaycanda bir zamanlar ynetimi temsil eden iktidarn d politika stratejisinde yapm olduu yanllklar da olumsuz rol oynamtr. 3. ABD yasama organlarnn Azerbaycan hakkndaki bilgilerinin snrl olmas, yanl bilgilerin renilmesine ortam hazrlam ve bu durum, daha ziyade yanl ve tahrif olunmu bilgilerin yaylmasn artlandrmtr. Yukarda gsterilen sebepleri srasyla biraz daha amaya alalm: 1. Ermenilerin ABDye muhaceretinin balangc XX. yzyln balarna rastlamaktadr. Ermeniler genellikle, Californiya, Massachusets, New-York eyaletlerinde yaamaktadrlar. Genel olarak ABDde yaklak 600 bin Ermeni yaamaktadr. Baz kaynaklarda bu rakam 700-800 ile 1.000.000 arasnda deimektedir. ABDdeki Ermeni lobisi iki ynde faaliyet gstermektedir: a) Ermeni kltrn korumak ve gelitirmek, ABDde nemli politik-ekonomik konuma sahip olmak; b) Trklk aleyhine mcadele etmek, Azerbaycan-ABD, Trkiye-ABD ilikilerini zedelemek; ABDdeki Ermeni lobisine nderlii Amerika Ermeni Meclisi yapmaktadr. Merkezi Bostonda olan Ermeni Devrim Federasyonu, Californiya Ermeni Kongresi, Ermeni Terakki Partisi, Ermeni Milli Komitesi, Ermeni Demokratik Liberal Partisi gibi parti ve dernekler de direkt Ermeni lobi faaliyetleri ile balantldr. Ermenilerin ABDde 30u akn gazete ve dergileri yaynlanmaktadr. Bylece, geni imkanlar potansiyeline sahip ABDdeki Ermeni lobisi ve diasporasnn antiazerbaycan faaliyeti ve Ermeni yanls enformasyon aralarnn saldrgan Azerbaycanl kimlii yaratma almalar sonucu, 907 sayl karar yrrle girdi. 2. Azerbaycan Trklerinin de ABDye muhacereti XX. yzyla rastlamaktadr. Bu sreci drt aamada izlemek mmkndr. Birinci aama XX. yzyla rastlamaktadr ve bu, Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin yklmas, blgede Sovyet hakimiyetinin kurulmas ile imkanl kesimlerden olan Azerbaycanllarn, Sovyet rejimine muhalif olan politikac ve devlet adamlarnn, askerlerin ve aydn kesimlerin muhacereti ile balyd. kinci aama 1940-1950 yllarna rastlamaktadr ki, bu da kinci Dnya Savanda esir dm 30 bin Azerbaycanl askerin geri dnmeyen ksmnn ABDye yerlemesi ile ilikiliydi. nc aama randan 1950-1960l yllarda Azerbaycanllarn kovulmas, onlara kar basklarn artmas ile balyd. Drdnc aama ise 1970-1990l yllara rastlamaktadr ki, bu da randa Humeyni rejiminin iktidara gelmesi sonucu, zellikle Gney Azerbaycandan ABDye ynelen muhacirlerin yeni dalgasnn ortaya kmasyla direkt balantlyd. Halen Amerikada 700 bine yakn Azerbaycan Trk yaamaktadr. Genellikle, onlar Californiya, New- York, Pensilvanya eyaletlerinde ve Kolombiya Federal Dairesinde yaamaktadrlar. Azerbaycan Trklerinin byk bir ounluu da Gney Californiya, LosAngeles, Washington ve Chicagoda yaamaktadr. ABDde yaayan Azerbaycan Trklerinin siyasi alanlarda, eitim messeselerinde, zellikle niversitelerde saylar olduka azdr. Burada yaayan Trkler, Gney ve Kuzey

36

Azerbaycan Trklerinden olumaktadr. ran Azerbaycan ve SSCBnin dalmas sonucu bamszlna kavuan Kuzey Azerbaycan olarak deerlendirirsek, lkenin her iki ksmnda eitli siyasi rejimlerin mevcut olmas faktr dolaysyla, ABDnin Azerbaycan Trk kesiminin lkenin toplumsal-politik hayatnda oynayabilecei rol gzden karmamamz gerekir. phesiz, ABDde yaayan Azerbaycan Trkleri ile Azerbaycan arasndaki ilikilerin istenilen seviyede olmamas birincinin konumunu zayflatan etkenlerdendir. 3. Azerbaycana kar 907 sayl karar uygularken, ABD yasama organlar Baltk lkeleri, Rusya, Ukrayna ve Ermenistan dnda dier yeni bamszln kazanm lkelerle o kadar da ilgilenmemekteydi. ABDnin ad geen lkelere olan ilgisi sradan bir ilgi deildi. zellikle, Baltk lkelerine kar Birleik Devletler spesifik bir tutum sergiliyorlard. Rusyann eski Sovyetler Birliinin varisi olarak geni alanlara, zengin doal kaynaklara ve nkleer silahlara sahip olmas, Ukraynann ise gl ekonomik potansiyele ve nkleer cephanesine sahip olmas ABDnin dikkat merkezi dnda kalamazd. Ermenistana gelince, bu konuda bahsetmitik. 4. Nihayet, Azerbaycan-ABD ilikilerini yle bir gzden geirirsek, o dnemdeki souk ilikilerin kknn sadece resmi Washingtonla deil, resmi Bakde hakim rejimlerin yrtt i ve d siyasetle de ilikisi olduu kansna varlabilir.123 Bu ilikilerin biraz daha kkne inelim: Azerbaycan, 18 Ekim 1991 ylnda bamszln kazandktan sonra onu ilk tanyan devletlerden biri de ABD idi. Ayn yln Aralk aynda Washington, Azerbaycan Devletini resmen tandn aklad ve ksa srede iki devlet arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas ynnde admlar atld.124 Bakye resmi seferler dzenlendi. 18 Mart 1992 tarihinde iki devlet arasnda resmi diplomatik ilikiler kuruldu.125 Aslnda, ABDnin d politika stratejisi, Kafkasyada elverili jeopolitik konuma ve byk bir kalknma gcne sahip olan Azerbaycan tam bamsz siyaset yrtecek, gelecekte ABDnin Kafkasyadaki mttefiki olabilecek bir devlet olarak grmekteydi. Azerbaycana ABDnin ve Avrupann Kafkasyadaki siyasi partneri olabilecei, tam bamsz ve bat ynl politika izleyecei gzyle baklmaktayd.126 Ama 1991-1992 yllarnda Ayaz Mutallibov bata olmakla, Azerbaycan ynetimi bamsz politika izlememi, her bir admn Sovyetler Birlii daldktan sonra bile devlet karlarndan vazgemeyen Rusyann diktesi ile atmtr. Sadece Rusyann izdii ynde hareket etmeye stnlk veren Azerbaycann o dnemki iktidar, blgede ve dnyada cereyan eden olaylar yeteri kadar deerlendirememi, Dalk Karaba sorununun yaratcs olan Rusyann blc faaliyetini grmemi veya grmezden gelmi, resmi Moskovann her dediini yerine getirmekle Azerbaycann uluslararas imajna glge drm ve onun bamszln tehlike altnda brakmt.127 1992 yl Mays aynda Azerbaycanda iktidar deiikliinden sonra ABDnin resmi dzeyleri bir daha bu byk jeostratejik neme sahip olan Azerbaycanla daha kapsaml ilikiler kurmaya, siyasi ve askeri problemlere aktif ekilde mdahale etmeye altlar128. te bu amala, 1992 yl Temmuz aynda AGT Helsinki Zirvesi arifesinde dnemin ABD Bakan George Bush, Azerbaycan Cumhurbakan Eblfez Elibeye kendi lkesinin Azerbaycanla btn alanlarda ilikiler kurmaya ve gelitirmeye hazr olduu mesajn

123 124

Elman Nesirov, Azerbaycan-AB Mnasibetleri, s. 25,26 Musa Gasmov, Azerbaycan Beynelhalk Mnasibetler Sisteminde, s. 61 125 Halk gazetesi, 13 Fevral (ubat) 1992 126 Ali Hasanov, Azerbaycann Harici Siyaseti, s. 146 127 Elman Nesirov, Azerbaycan-AB Mnasibetleri, s. 27 128 Ali Hasanov, Azerbaycann Harici Siyaseti, s.147

37

verdi.129 Ama maalesef, dnemin Azerbaycan ynetimi kendi seleflerinden teye gidemedi ve ABDnin bu teebbsn yeterince deerlendiremedi. AHC iktidar dneminde, lkenin d politikas Rusyaya deil, Batya, ABDye ynelik olsa da d politika stratejisinin doru belirlenmesi yolunda gereken mekanizma oluturulamad. Rusya ve rana diplomasi kurallarna uyumayan tarzda dmanca tavrlar sergileyerek zaten sorunlar kskacnda yer alan yeni bamsz bir devlet asndan nemli lde zorluklarn karlmasna sebep oldular. Ayrca, Azerbaycann btn problemlerinin ABD tarafndan zlecei gr yanl bir hesapt. Azerbaycann st dzey yetkilileri, o dnemlerde Azerbaycann bamsz devletilik anlaynn ve Rusyann bu blgedeki etkisini zayflatma isteinin ABD iin hayati bir nem tadn ve bu yzden de Azerbaycann btn problemlerinin zmnn ABD ve Avrupaya bal olduunu dnmekteydiler. Ama politik sreler, zamanla bu tr dncelerin ve grlerin yanl olduunu gsterdi. ktidarn ABDnin Azerbaycana kar olan ilgisini ve nemini doru ekilde deerlendirememesi ve bunun sonucu olarak Ermenistan ve Amerikada yaayan Ermeni lobisinin antiazerbaycan propagandas, resmi Washingtonla resmi Bak arasndaki ilikilerin soumasna sebep oldu. Yani bir nevi ABD Azerbaycandan uzaklamaya balad. Sonu itibariyle, ABDde gl Ermeni diasporasnn da basks ile ABD Kongresi 907 sayl karar kabul etti. Bylece, ekonomik ve politik, her adan yardma ihtiyac olan Azerbaycan, sadece ABDnin deil, ayn zamanda Washingtona bal olan ve btn uluslararas meselelerde onun onayn alan dier lkelerin de desteinden mahrum oldu.130 Ayrca, Washington, Ermenistan-Azerbaycan atmas ve Dalk Karaba sorunu konusunda 1993 yl sonuna kadar defalarca Ermenistann tutumunu yanstan, onu atmada hakl taraf olarak tantan aklamalar yaparak bu lkeye hem politik, hem manevi, hem de maddi yardmlarda bulundu. 1993 ylndan sonra yeni ynetimin iktidara geliiyle Azerbaycan-ABD diyalogu ve bamsz Azerbaycan devletinin okyanusun dier kutbuna ynelen d politika stratejisi, ksa srede iki lke arasndaki ilikilerin yeniden kurulmasna ve gelimesine olumlu etkide bulundu. 1993 ylnda Azerbaycanda ynetime gelen yeni iktidarn d politika ynnde att admlara ve kazanlan baarlara gz atarak yle bir deerlendirme yapalm: 1. Atekes elde edildi ve atmann ortadan kaldrlmas iin Azerbaycan kendi siyaseti ile btn dnyaya barsever, gelimi lke olarak tantld. Avrupann ve dnyann en byk ve nfuzlu lkeleri ile karlkl ilikiler gelitirme ynnde ciddi iler yrtld. Dalk Karaba problemi ve Azerbaycan-Ermenistan atmas Avrupa ve dnya arenasna karld. 2. Dnya siyasetine nemli etkide bulunan ABD ile karlkl faydal ilikilerin kurulmas alannda bir takm baarlar elde edildi. 3. ABDnin ve dier Bat lkelerinin ekonomik ve stratejik karlar, onlarn Azerbaycanla yakndan ilgilenmeleri yollar renildi ve bu alanda bir takm baarlar elde edildi. Azerbaycann stratejik petrol siyaseti, ABDnin ve Avrupann Azerbaycana olan ilgisini artrd, onlarn ekonomik karlarn Azerbaycann devlet karlar ile uzlatrd.131 4. zgrl Destekleme Kanunu dahilindeki 907 sayl kararn iptal edilmesi etrafnda tek bir fikir oluturuldu.132

129 130

Hayat gazetesi, 7 yul (Temmuz) 1992 Ali Hasanov, Azerbaycann Harici Siyaseti, s.148 131 Ali Hasanov, a.g.e., s.158 132 Vefa Guluzade, Gelecein fgleri, s. 84

38

907 sayl kararn iptal edilmedii ve yrrlkte kald dnemlere kadar resmi Washington, gayri hkmet tekilatlar hatt ile ve ayrca btn devletlere seslenerek Azerbaycana yardm edilmesi ynnde teebbslerde bulundu.133 Bu ekilde Azerbaycan, hem ABDnin Kafkasya politikasna etkide bulundu, hem de nceleri Ermenistan destekleyen, Azerbaycanla hibir ilikisi bulunmayan nfuzlu Avrupa devletleri ile karlkl ilikiler kurabildi. ABD-Azerbaycan arasnda ekonomik, politik, diplomatik ve dier alanlarda ilikilerin olumlu ynde gelimesi sonucu, dnemin ABD Bakan Bill Clintonun basksyla sabk Devlet Bakan Levon Ter-Petrosyan, fikir deitirerek anlamaya yneldi. Karlkl anlamaya varmadan nce L. Ter-Petrosyan hkmeti 5 varyasyon zerinde alm ve sonuncu varyasyonun mmknln kabul etmiti. Bu varyasyonlar aynen aktaryorum: Birinci varyasyon: Status-quonun korunmas. Dnemin Ermenistan Bakan, bunun gerek d olduunu vurgulamt. Aksi takdirde dnya kamuoyu buna kar kar ve karlkl ikili tavizlere varlmad takdirde her eyi kaybetmek mmkn olabilirdi. kinci varyasyon: Dalk Karaban bamszlnn veya onun Ermenistana birletirilmesinin kaytsz artsz talep edilmesi. Kukusuz bu ekilde uluslararas yaptrmlar yaplacakt. nc varyasyon: Sava. Bu mmkn deildir. Drdnc varyasyon: Paket varyasyonu. Bu varyasyon aadaki amalarn ayn dnemde zmn kapsamaktayd. - Lan blgesi dnda dier igal edilmi blgelerden Ermeni ordusu boaltlr. - Bar gleri yerletirilir. - Ambargo kaldrlr. - Gmenler geri gelir. - Dalk Karaba Cumhuriyeti ve Azerbaycan arasnda tampon blge oluturulur. Beinci varyasyon: Sorunun aamalarla zm. Ermenistan Devlet Bakan Petrosyann bu varyasyona yaklam olumlu olmutu. Peki, Dalk Karaba sorununun aamalarla zm kendinde neleri ihtiva ediyordu? AGTin teklif ettii 6+2 formlnn* Ermenistan tarafndan kabul edilmesi halinde sorun zlebilirdi.134 Ermenistan Devlet Bakan da bu anlamay kabul etmiti ve Azerbaycanla bar ynnde admlar atm ve ak ekilde Dalk Karaban bamszln hibir devletin, hatta en yakn mttefiki olan Rusyann bile tanyamayacan belirtmiti. Levon Ter-Petrosyann uzlama ynndeki Dalk Karaba iin bar beklentisi Dalk Karaba Ermenilerine takld. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatna bal Minsk Grubu ebakanlar olan ABD, Rusya ve Fransann nerdii ve L. Ter-Petrosyann da kabul ettii bar plannn kabul edilemez olduunu syleyen Karabada tek tarafl ilan edilen cumhuriyetin devlet bakan Arkadi Gukasyan, Azerbaycan ile eit koullarda birliktelik istediklerini, bamszlklarndan ancak baz noktalarda vazgeebileceklerini belirtmiti. Azerbaycan karsnda kabul edebilecekleri bamll Kanada, Avustralya gibi lkelerin Britanya
Ama gnmzde, artk ad geen 907 sayl karar ABD Kongresi ve Temsilciler Meclisi tarafndan sresi belli olmayan bir tarihe kadar geici olarak kaldrlmtr. 907 sayl kararn iptalinin gereklemesi bir bakma Azerbaycan diplomasisinin baars anlamna da gelmektedir. Bu ek maddenin uygulanmasnn durdurulmasna bir az sonra deinilecektir. *6+2 forml nedir? Lizbonda yaplan AGT toplantsnda Azerbaycan-Ermenistan mnakaas iin yle bir art konmutu: Ermenistan,igal ettii alt Azerbaycan blgesini boaltacak. Buna gre ilk aamada alt Azerbaycan blgesi - Gubatl, Zengilan, Cebrail, Adam, Fzuli ve Kelbecer boaltlacak. Buraya AGT gzlemcileri yerletirilecek, daha sonra ua ve Lan-Karaba ile Ermenistan arasndaki koridorda bulunan iki ana ehir boaltlacak. Ardndan da Karabada ynetim biimi tamamlanacak. 134 Zaman gazetesi, 21 Kasm 1997
133

39

karsndaki durumlarna benzeten Gukasyan, ngiliz Milletler Topluluu gibi yalnzca baz alanlarda snrlanm bamllklar olmas gerektiini de vurgulamt. Dnemin Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev de her ne kadar Azerbaycan devletine kar yaplan bir hakaret olsa bile Baknn Dalk Karaba Ermenilerine zerkliin en st seviyesini vermek istediini belirtse de Arkadi Gukasyann sahip olduu hkmetin Dalk Karaba Azerbaycann ayrlmaz paras olarak tanyamayacan, Karaban uluslararas hukuka tabi bir devlet olmas gerektiini savunmu ve Azerbaycann teklif ettii geni zerkliin asla kabul edilemez olduunu belirtmiti. Dnemin Ermenistan Cumhurbakan L. Ter-Petrosyan, 26 Eyll 1997 ylnda yapt aklamada Karaban Ermenistana birletirilmesinin veya bamszln mmkn olmadn belirtmiti. O, ...Karabadaki bugnk durumun bu ekilde devam mmkn deildir. Bu blgenin Ermenistana katlmas veya bamszlnn kabuln talep etme ynnde yaynlanacak ltimatomlar da anlamszdr. nk bu, etkili uluslararas yaptrmlar da beraberinde getirecektir, aklamasn yapmakla greviyle vedalam ve istifa etmitir. 20 Mart 1997 tarihinde L. Ter-Petrosyan tarafndan Ermenistan hkmeti babakanlna atanan Robert Koaryan, Kasm 1998de L. Ter-Petrosyann istifas sonucu yaplan seimleri kazanarak Cumhurbakanl grevini stlenmi, Erivan ynetiminin diaspora lobileriyle balantsn salayan en nemli rgt olan Tanaklara L. Ter-Petrosyan dneminde konulmu yasaklar kaldrm ve bu admla da Ermenistanla Dalk Karaba ve dnya Ermenileri arasnda zayflam olan ilikilerin yan sra Ermeni Ulusal karlar konusunda da uzlam glendirmitir. Tanakstyun partisinin en sadk destekilerinden olan R. Koaryan, Ermenistan herkese rnek olacak mteekkil devlet yapacana sz vermitir. Saldrgan bir taraf olarak ve sivil dnyann prensiplerine kar karak Ermenistan rnek ada devlete dntrmenin ne derecede mmkn olduunu elbette ki, zaman gsterecektir. G- 907 Sayl Ek Maddenin Yrrlkten Kaldrlmas Yukarda da belirtildii gibi, 24 Ekim 1992 tarihinde ABD tarafndan kabul edilen ve Azerbaycana uygulanan bu karara gre, bu ve benzeri yasalar kapsamnda Azerbaycana ekonomik yardm, sadece ABD Devlet Bakannn Azerbaycan ynetiminin Ermenistan ve Dalk Karabaa ynelik tm ambargolar ve her trl kuvvet kullanmn sona erdirdiini tespit ettii ve bu konuda Kongreye bilgi verdii zaman yaplabilecektir. Eer yasann kt srada, Ermenistann Azerbaycana ynelik saldr halinde olduunu ve Azerbaycan topraklarnn bir ksmn igali altnda bulundurduunu ya da en hafif deimiyle, Ermenistan ile Azerbaycan arasnda bir savan mevcut olduunu gz nnde bulundurursak, sylenecek hibir ey kalmamaktadr. En hafif deimiyle, sava halinde olan iki devletten birini dierine kar ambargo uygulamakla sulamann kabul edilebilir bir yan olmad aktr. Bu gelimenin, byk lde Ermeni lobisinin youn almalarnn sonucu olduu ortadadr. Nitekim karar Azerbaycan tarafndan byk tepkiyle karlanmtr. Dikkat edilmesi gereken ey u ki, Azerbaycana uygulanan bu ambargoya karn Ermenistan 1995 yl itibaryla ABDden 455 milyon Dolarlk (kii bana 130 Dolar)135, 1998de ise 1 milyar Dolarlk insani yardm almtr.136

Azerbaijan nternational, (3. 4) K 1995. http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_americanembassy.html 136 Azerbaijan nternational, (6. 4) K 1998. http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/64_folder/64_articles/64_socar_ilham.html

135

40

ABDnin yan sra Rusya Federasyonundan da siyasi ve askeri destek alan Ermenistana karn bu kararn uygulanmasnn durdurulmas ve iptali iin Azerbaycan ABD ambargosunu kendi petrollerinden pay vererek kaldrtmaya almtr. 1993 ylnn ikinci yarsndan Ekim 2003 tarihine kadar Azerbaycan yneten Haydar Aliyev iktidar, konuya ilikin giriimlerini eitli yntemlerle srdrmtr. Eyll 1993te ABD Devlet Bakan Bill Clintona, Albert Gorea ve Kongre Bakan Thomas Folyye birer mektup yazan Devlet Bakan Aliyev, 907 sayl ek maddeyi Azerbaycan-ABD ilikilerinin gelimesinde bir engel olarak nitelemitir. Ardndan Baky ziyaret eden ABD Dileri Bakannn Yeni Bamsz Devletlerle lgili Yardmcs Strobe Talbotte, Aliyev ile grmesi srasnda ABD Devlet Bakan Clintonun cevap mektubunu ona iletmitir. Bu mektupta Clinton, 907 sayl ek maddenin dourduu skntlar azaltmak iin Azerbaycana sivil toplum rgtleri araclyla yardm yapacaklarn vurgulamtr. Ayn ay ierisinde Azerbaycan ve Ermenistan ziyaret eden ABD Gmen Komitesi (USCR), hazrlad raporda blgedeki durumun arl nedeniyle Kongrenin 907 sayl maddeyi mutlaka kaldrmas, bunu yapmazsa bile Azerbaycana yardm yaplmasn kolaylatrmak iin zel istisnai dzenlemeler yapmas gerektiini ifade etmitir. 22 Kasm 1993te Senatr de Konsini, 907 sayl ek maddenin kaldrlmas konusunu yeniden gndeme getirse de herhangi bir sonu elde edilememiti. 1994 yl ierisinde yine birka kere Senatr ve Temsilciler Meclisi yelerince konu gndeme getirilmi ise de tm abalar baarszlkla sonulanmt. 3 Eyll 1994te ABDnin BM temsilcisi Madeleine Albright Bak ziyareti srasnda, ABD ynetiminin Azerbaycana resmi olmayan kanallarla yardm artracan, 907 sayl ek maddenin nce yumuatlmas, sonra ise tamamen kaldrlmas ynnde gerekli admlar atacan ifade etmitir. Bu arada ayn dnem ierisinde Azerbaycan asndan nem arz eden tarihi olaylardan birisi gerekleti. 20 Eyll 1994te Bakde, Azerbaycan petrollerinin iletilmesine ilikin drt ABD irketinin de katld137 Yzyln Anlamas imzaland. Bu olay hi kukusuz Azerbaycan-ABD ilikilerinin gelecekteki seyri asndan da byk nem arz etmekteydi. 1995 ve 1996 yllar ierisinde de 907 sayl ek maddenin kaldrlmasna ynelik giriimler devam etti. 1995 yl ierisinde ABD Milli Demokrasi Enstits Mdr Nelson Ledski, Enerji Bakan Birinci Yardmcs William Wait, Zbigniew Brzezinski, ABD AGT Temsilcisi Sem Brown, ABD Dileri Bakannn Yeni Bamsz Devletlerle lgili Yardmcs James Collins ve dier yetkililerin Azerbaycan ziyareti; ayn yl Ekim ay ierisinde ise, BMin 50. yl kutlamalar dolaysyla Aliyevin ABD ziyareti gerekleti. Ziyaretler srasnda gerekletirilen st dzey grmelerde bu maddenin dourduu sorunlarn azaltlmas ve maddenin kaldrlmas ynnde giriimlerin srdrlmesi konusunda gr birlii elde edildi.138 1996da Azerbaycan asndan hem olumlu, hem de olumsuz gelimeler gerekleti. 25 Ocak 1996da Temsilciler Meclisi ve 26 Ocak 1996da ise Senato, Temsilciler Meclisi yesi Charles Willsonun 907 sayl ek madde konusundaki dzeltme nerisini onaylad. Karar ayn gn ABD Bakan tarafndan imzalanarak yrrle kondu. Willson Dzeltmesi, ABD Bakannn, gayri resmi kanallardan Azerbaycana yaplan yardmlarn gmen ve mltecilerin ihtiyalarn karlamada yetersiz kaldna karar vermesi durumunda, Azerbaycana resmi yollarla da yardm yaplabilmesini ngrmekteydi. Olumsuz gelime ise 1997 yl iin yardm yasasnn Porter Dzeltmeleri dikkate alnarak, 11 Haziran 1996da Temsilciler Meclisinde onaylanmasyd. Porter Dzeltmeleri, ABD ynetiminin Azerbaycan ve Dalk Karaba gmenlerine, sanki Dalk Karaba blgesi bamsz bir devletmi gibi ayr ayr yardm yapmasn ngrmek suretiyle, Azerbaycann toprak
toplam %39.877lik bir pay almlard ki, bu konsorsiyumda bir lke iin en yksek orand. Araz Aslanl, ABDde Adaletsizlie Verilen Ara: 907 Sayl Ek Maddenin Uygulanmasnn Durdurulmas, Stratejik Analiz, s. 58, 59
138 137

41

btnln ihlal ediyordu. Kararla ilgili olarak 12 Haziran 1996da ABD ynetimi, 18 Haziran 1996da Azerbaycan Dileri Bakanl sert tepki vermilerdir. Buna karn, Ermenistan Dileri Bakanl 15 Haziran 1996da bir aklama yaynlayarak, ABD ynetiminin Porter Dzeltmeleri konusundaki tutumunu eletirmitir. Azerbaycan ve ABD ynetimlerinin tepkileri ve baz senatrlerin youn almalar sonucunda Senato, 26 Temmuz 1996da 1997 yl iin yardm yasasn, Porter Dzeltmelerini dikkate almadan onaylamtr.139 Kongrenin iki kanad arasnda uyumsuzluk ortaya kmas zerine, uzlama komisyonu almalarna balamtr. Komisyonun almalarn srdrd srada ABD basnnda kan yazlar, Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev ile Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesi yetkilileri, daha sonra ise bir grup Temsilciler Meclisi yesi arasnda gerekletirilen grmeler sonucunda kararn nihai metninde Dalk Karaba blgesi de ierisinde bulunmak kaydyla Azerbaycana ... ifadesi yer almtr. 12-15 Aralk 1996 tarihlerinde ABD Bakannn Yeni Bamsz Devletlerle Enerji ve Ticaret birlii zel Temsilcisi Yan Kalitski Azerbaycan ziyaret ederek yetkililerle Azerbaycann Tan Yldz / Erefi petrol yatana ilikin anlama imzalamlardr. ubat 1997de ABDnin yeni Dileri Bakan Madeleine Albright, Senatonun Uluslararas likiler Komitesinde yapt konumada,Clinton ynetiminin Azerbaycana yaplan yardmlarla ilgili snrlandrmalara kar olduunu ve 907 sayl ek maddeyi kaldrmak iin Kongrede yaplacak olan her trl giriimi desteklediini ifade etmitir. Azerbaycan-ABD ilikileri asndan 1997 ylnn en nemli olay ise Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyevin ABD ziyareti olmutur. Aliyev, 27 Temmuz 1997de ABD ziyaretiyle birok resmi kurumlarla grmelerin yan sra 1 Austosta ABD Devlet Bakan Bill Clintonla da grme gerekletirmitir ve ayrca bu grmede 907 sayl ek maddeye de deinilmi, Azerbaycan iin ciddi sorunlar douran bu maddenin kaldrlmas istenmitir. Yine ayn gn ABD Bakan Yardmcs Albert Gore ve Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev tarafndan Azerbaycan ve ABDnin enerji sektrnde ibirliine ilikin anlama ve Chevron, Ekson, Mobil irketleri ile Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol irketi140arasnda Aberon, Nahvan ve Ouz isimli petrol yataklarnn iletilmesi konusunda anlamalar imzalanmtr. 1998e gelindiinde, 907 sayl ek madde ile ilgili ortada fiili olarak hibir olumlu sonu bulunmamaktayd. 1998 yl ierisinde de Azerbaycan ABDdeki Ermeni lobisinin etkisini petrol irketleri ile dengeleme politikasn srdrmtr. Bu yl ierisinde SOCAR Bakan Yardmcs lham Aliyevin ABD ziyareti gerekletirilmitir. Bu ziyaret srasnda ok sayda petrol irketi, siyasi kurulu ve medya organ ile nemli grmeler gerekletirilmitir. Bu grmeler srasnda 907 sayl ek maddenin kaldrlmas konusu da ele alnmtr. Birok dier amala beraber bu nedenle de ABD irketlerine nemli ihalelerde yer verilmitir. Alov, Krsengi-Karabal, Gobustan isimli petrol yataklarna ilikin iletmelerde ABD irketleri nemli paylar elde etmilerdir. 907 sayl kararn kaldrlmas iin 1999 yl ierisinde petrol irketlerinin abalar younlaarak devam etmitir. zellikle, Senatoda ve Temsilciler Meclisinde yaplan d politikaya ilikin oturumlarda konuma yapan yetkililer 907 sayl kararn mevcudiyetinin ABDnin hem tarafszlna glge drdn, hem de kendisi iin kar blgesi olan Hazar havzasnda hareket alann snrlandrdn dile getirmilerdir.141 George W. Bushun Bakan seilmesiyle birlikte Azerbaycann konuya ilikin umutlar daha da artmtr. Nitekim, Nisan 2001de Karaba sorununun zm konusunda

Elman Nesirov, Azerbaycan-AB Mnasibetleri (1991-1997), s. 46, 48 ACDP SOCAR 141 Araz Aslanl, ABDde Adaletsizlie Verilen Ara: 907 Sayl Ek Maddenin Uygulanmasnn Durdurulmas, s. 59; ayrca bu yazlarn orijinali iin bkz: Washington Post, ARMENA LOBBY, 1 Austos 1996, Tilt to Armenia, 2 Mays 1996
140

139

42

ABDde gerekletirilen Key West grmeleri142 srasnda ve hemen sonrasnda Azerbaycan ve ABD Devlet Bakanlar arasndaki grmelerde Azerbaycan Devlet Bakan Aliyev ile senatrler ve dier ABD yetkilileri arasnda gerekletirilen toplantlarda konuya ilikin deerlendirmeler yaplm, anlan maddenin kaldrlmas iin giriimlerin srecei ifade edilmitir. 11 Eyll sonras gelimeler ABD ynetimine, uzun zamandan beri ifade ettii 907 sayl karar konusunda bir takm admlar atma olana salamtr. Dnya apnda herkesin dikkati terr kart mcadeleye ynelmi ve Azerbaycann bu harekat tam olarak desteklemesiyle ABD genel olarak terr kart operasyonlar kapsamnda Azerbaycanla ibirlii yapacan ifade etmitir. Bu balamda Azerbaycana resmi kanallarla yardm yaplabilmesi iin 907 sayl ek maddenin uygulanmasnn durdurulmas ynnde giriim balatlmtr. Bush ynetimi Kongreye mektupla mracaat ederek 907 sayl ek maddenin uygulanmasnn durdurulmas konusunda Bakana yetki verilmesini istemitir. 24 Ekim 2001de Senato, 14 Kasm 2001de Kongrenin iki kanad arasndaki uzlama komisyonu, 19 Aralk 2001de ise Temsilciler Meclisi 2002 yl sonuna kadar 907 sayl ek maddenin uygulanmasnn durdurulmas konusunda ABD Bakanna yetki verilmesine ilikin karar onaylamtr. Bu arada Azerbaycan ve ABD Devlet Bakanlar arasnda 30 Ekim 2001 tarihinde gerekleen telefon konumasnda alnan karara ilikin memnuniyet ve iki lkenin askeri alanda ibirlii yapabilecekleri dile getirilmitir. Azerbaycan bu karar sevin, Ermenistan ise tepkiyle karlamtr. Bu arada, ABD yetkililerinin blgeyle ilgilenmeleri de devam etmitir. 15 Aralk 2001de ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeld Azerbaycan ziyaret ederek burada Devlet Bakan Aliyev, Savunma ve Dileri Bakanlar ile grmeler yapmtr. Grmeler srasnda 907 sayl kararn kaldrlmasndan duyduklar memnuniyeti dile getiren Rumsfeld, yeni durumun ABDnin Azerbaycana askeri yardm yapmasna olanak saladn umduklarn ifade etmitir. 15 Aralk 2001de Rumsfeld Ermenistana giderek burada da st dzey yetkililer ile grmeler gerekletirmitir. Grmeler srasnda 907 sayl ek maddenin uygulannn durdurulmas konusuna da deinen Rumsfeld, bu konuda ktmser olmamak gerektiini ifade etmitir. Ona gre, alnan karar Ermenistan ile ABD arasnda baz askeri alanlarda ibirliini ve ABDnin Ermenistana askeri yardmn daha kolay hale getirmitir.143 907 sayl ek maddenin uygulanmasnn durdurulmas Azerbaycana bir takm yararlar salayacaktr. Ama bu karar geici olarak veya gelecekte tamamen kaldrlsa da aslnda Azerbaycan iin byk bir zafer saylmamaldr. Ne anlamda? nk yllardr deimeyen bir durum vardr: ABD kendisini Rusyaya daha yakn gren Ermenistana her zaman iin, kendisini Batya, NATOya ve bir anlamda da ABDye daha yakn gren Azerbaycana oranla kat kat daha fazla yardm yapmaktadr. Son dnemlere kadar ABDnin Ermenistana yapt insani yardmlar 1.2 milyar Dolar144, Azerbaycana yapt yardmlar ise 165 milyon Dolar145 tutarndadr. Ayrca yaklak 1 milyon mlteciye sahip olan Azerbaycann %20si hala Ermenistann igali altnda kalmaya devam etmektedir. Ksacas, en bandan beri deimeyen bir izgi mevcuttur. ABD Azerbaycana ynelik herhangi bir olumlu admn hemen Ermenistana ynelik att olumlu bir admla dengelemek zorunda kalyor gzkmektedir.

konu ile ayrntl bilgi iin bkz; Fzuli smaylov, Karaba Konflikti ABn Global Siyaseti Kontekstinde, s. 97-121 143 Araz Aslanl, ABDde Adaletsizlie Verilen Ara: 907 Sayl Ek Maddenin Uygulanmasnn Durdurulmas, s. 61 144 kii bana 350 Dolar 145 kii bana 20 Dolar

142

43

Buraya kadar anlatlan blmlerde, XX. yzyln balar ve sonlarnda Ermeniler tarafndan Azerbaycan Trklerine yaplan soykrmlar, toprak iddialar, 1988 ylndan itibaren tekrar balayan Karaba Sorunu, genel olarak ele aldmzda Azerbaycan Ermenistan atmas, atmann ierii, politik gelimeler ele alnd. Ama zerinde durulmas gereken dier konular da vardr ki, bunlar da Azerbaycan Ermenistan ilikilerinde rol oynayan faktrler, Azerbaycan Ermenistan atmasna blgesel oyuncularn yaklamlar, izledii politikalar, bunun yan sra blgesel oyunculuk yarnda aralarndaki rekabetler ve yaanan gerginliklerdir. Bir sonraki blmlerde Gney Kafkasyann jeopolitik neminden, blgesel oyuncularn Azerbaycan Ermenistan atmasnda izledikleri tutumlarndan, rekabetlerinden ve aralarnda yaanan gerginliklerden bahsedilecektir.

44

DRDNC BLM KAFKASYA JEOPOLTNDE RUSYA, RAN ve TRKYE REKABET amzda jeopolitik gr olmadan asrmzn ve bugnk bir takm byk sorunlarn ve olaylarn analizi yetersiz kalr. Ayrca uluslararas ilikiler, politika ve planlama ncelikleri ile ilgili kararlarda dncenin bir disiplinden gemesini ve btnlk ierisinde ele alnmasn salamak iin jeopolitik deerlendirme gereklidir. Jeopolitiin oluturduu bilimsel zemin ve dnce ortam bir ok politikaya, politik davran tarzlarna yn vermitir ve vermektedir. Gnmzn bir takm olaylarnn jeopolitik adan ele alnmas zorunluluu vardr. ncelikle, jeopolitik nedir? Jeopolitiin douunu corafyaclar hazrlam, politikaclarn, siyaset bilimcilerinin katklar ile gelitirilmitir. Jeopolitik, btn corafi faktrlerin politikaya verdii yn aratran politik bir bilim daldr. Politikann iki temel aya olan g ve hedef anlaylar corafi bakmdan incelenir. Jeopolitik bugnk ve gelecekteki politik g ve politik hedef ilikilerini corafi gc esas alarak inceler, hedefleri ve hedeflere ulama artlarn ve aamalarn belirler. Jeopolitik, gelecee ait hkmler karmak durumundadr. Bu yzden de corafyadan baka dier bilim dallar ile de ilgilenmektedir. Jeopolitie siyasi corafyadan geilmitir, szlk anlam ise corafi politika demektir. Jeopolitii, unsurlar ve hudutlarn gz nnde bulundurarak u ekilde tanmlayabiliriz: Bir milletin, milletler topluluunun146 veya bir blgenin mevcut corafi platform zerinde deimeyen147 ve deien unsurlarn148 esas alarak g deerlendirmesi yapan, etkisi altnda kald dnya g merkezlerini, blgedeki gleri inceleyen, deerlendiren hedefleri ve hedeflere ulama artlarn ve aamalarn aratran ve belirleyen bir bilimdir. Bu unsurlaryla birlikte sosyo-kltrel, ekonomik, askeri unsurlar lkelerin ve devletlerin gcn tekil etmekte, politikaya yn vermekte, uluslararas ilikileri belirlemekte, gelecee ynelik deerlendirmeler yapabilmekte ve politikalar oluturmaktadrlar.149 Dnyann siyasi haritasn ve siyasi tarihini incelediimiz zaman eitli devletlerin dnyann jeopolitik haritasnda kilit neme sahip olduklarn grebiliriz. Baz devletler snrlar tesinde g uygulama ve etkide bulunma yeteneklerine gre, saldrya ak durumlarna vs. bu gibi iinde bulunduklar konumlarna gre deiik ekillerde nitelendirilebilirler. Amerikann nl strateji uzman Zbigniew Brzezinski, bu tip devletleri jeostratejik oyuncular ve jeopolitik mihverler olarak tanmlamtr.150 Zbigniew Brzezinskiye gre; etkin stratejik oyuncular, mevcut jeopolitik durumu deitirmek amacyla snrlarnn tesinde g uygulama ya da etkide bulunma yeteneine ve ulusal iradesine sahip olan devletlerdir. Bunlar jeopolitik olarak deiken olma potansiyeli veya karakterine sahiptirler. Ulusal azamet, ideolojik tatmin, dinsel kurtarclk ya da ekonomik byme aray sebebiyle baz devletler blgesel egemenlik ya da kresel itibar peinde komaktadrlar.

federasyon veya ittifak olarak corafi yer, corafi karakter ve arazi olarak 148 sosyo-kltrel yap, ekonomi, politik ve askeri deerler gibi 149 Jeopolitik hakknda ayrntl bilgi iin bkz; Ylmaz Tezkan, Siyaset, Strateji ve Milli Gvenlik, s. 73, 74; Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, s. 15. 150 Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, s. 40
147

146

45

Jeopolitik mihverler ise nemleri g ve motivasyonlarndan deil, daha ok hassas konumlarndan ve potansiyel olarak saldrya ak durumlarnn jeostratejik oyuncularn tavrlar iin douraca sonulardan kaynaklanan devletlerdir. ok sklkla jeopolitik mihverler, corafyalar tarafndan belirlenir, -ki bu corafya onlara bazen nemli blgelere girite ya da nemli bir oyuncuya kaynak salamay reddetmekte zel bir rol verir. Baz durumlarda jeopolitik bir mihver, yaamsal bir devlet, hatta bir blge iin koruyucu bir kalkan gibi davranabilir. Bazen bir jeopolitik oyuncu iin ok nemli siyasal ve kltrel sonular olduu sylenebilir. Belirtilmesi gereken ey u ki, tm stratejik oyuncular nemli ve gl lkeler olma eiliminde olsalar da btn nemli ve gl lkeler otomatik olarak jeostratejik oyuncular deillerdir. Mevcut kresel koullarda, Avrasyann yeni jeopolitik haritasnda kilit neme sahip baz jeostratejik oyuncular ve jeopolitik mihverler belirlenebilir. Fransa, Almanya, Rusya, in ve Hindistan151 byk ve etkin oyunculardr. te yandan ngiltere, Japonya ve Endonezya akas ok nemli lkeler olmakla birlikte bu ekilde nitelendirilemezler. Ukrayna, Azerbaycan, Gney Kore, Trkiye ve ran kritik olarak nemli jeopolitik mihver roln oynarlarken, Trkiye ve rann her ikisi de bir lde, snrl kapasiteleri dahilinde ayn zamanda jeostratejik olarak da etkindirler. Konumuz asndan nemli olduu iin sadece Rusya, ran, Trkiye, Azerbaycan ve de blgesel oyuncu ve jeopolitik mihver niteliine sahip olmamasna ramen Ermenistan hakknda daha fazla ey sylenecektir. Rus mparatorluunun k Avrasyann tam kalbinde bir boluk ve muazzam bir jeopolitik karklk yaratt. Rusyann zayflam durumuna ve olaslkla uzayan hastalna karn byk bir jeostratejik oyuncu olmaya devam ettiini sylemek gerekmektedir. Varl, eski Sovyetler Birliinin usuz bucaksz alan iindeki yeni bamsz devletleri youn biimde etkilemektedir. Giderek artan biimde aka vurgulad hrsl jeopolitik hedefler peindedir. Bir kez gcn kazand zaman dou ve bat komularn da nemli lde etkileyecektir. Birok ey onun i siyasetinin nasl gelieceine ve zellikle de Rusyann bir Avrupa demokrasisi mi, yoksa yeniden bir Avrasyal mparatorluk mu olacana baldr. Ancak her durumda, paralarn ve baz kilit blgeleri kaybettiyse de aka bir oyuncu olmaya devam etmektedir. Bugn Kafkasyadaki ve ayn zamanda Orta Asyadaki rekabet komu gc dorudan iin iine katmaktadr: Rusya, ran ve Trkiye. esas ve en dorudan ilgili rakip yalnzca gelecekteki jeopolitik ve ekonomik karlar beklentisi tarafndan deil, fakat ayn zamanda gl tarihsel drtler tarafndan da ynlendirilmektedir. Her biri de bir dnemin blgenin ya siyasal, ya da kltrel olarak belirleyici gc olmulard. Her biri dierlerine kukuyla bakmaktadr. Her ne kadar aralarnda teke tek sava olas deilse de d rekabetlerinin zirveye ulaan etkisi blgesel kaosa katkda bulunabilir. Ruslarda Trklere dmanlk, saplantnn snrndadr. Rus medyas Trkleri blgede kontrol peinde koan, Rusyaya kar yerel direnii kkrtan (eenistan vakasnda biraz hakl olarak) ve Rusyann genel gvenliini, Trkiyenin gerek kapasitelerinin tamamen dndaki llerde tehdit eden bir lke olarak gstermektedirler. Trkler benzer biimde karlk veriyorlar ve kendilerini uzun sre Rus basksnda kalan kardelerinin kurtarcs olarak gryorlar. Trklerle ranllar da blgede tarihsel rakip olmulardr ve bu rekabet son yllarda rann Mslman toplum kavram karsnda Trkiyenin modern ve laik seenek imgesini yanstmasyla yeniden canlanmtr. Her ne kadar her nn de en azndan bir nfuz alan arad sylenebilirse de Rusyann durumunda, Moskovann hrslar, yaylmac kontroln greli taze anlar, blgede birka milyon Rusun varl ve Kremlinin Rusyay yeniden bir kresel g yapma arzusu
151

Bunlarn son ikisi ksmen oyuncu olarak da nitelendirilebilirler.

46

nedeniyle daha geni apldr. Moskovann d politika aklamalar gstermitir ki, o, eski Sovyetler Birliinin tm alann, d siyasal- ve hatta ekonomik- nfuzun dland, Kremlinin zel bir jeostratejik kar blgesi olarak grmektedir. Trkiye ve ran, Rus gcnn ekilmesinden faydalanarak Kafkasya Orta Asya blgesinde bir lde etki kurma abas iindedirler. Bu nedenden dolay jeostratejik oyuncular olarak grlebilirler. Trkiye, kendisini daha ok Trk dilinin ayr ayr lehelerinde konuan bir topluluun potansiyel lideri olarak grmektedir, buna ynelik da greli modernliinin ekiciliinden, dilsel yaknlndan ve ekonomik aralarndan, blgede sregelen ulus kurma srelerinde kendisinin en etkili g olarak saptanmasndan yararlanmaktadr. Trkiye ve ran yalnzca nemli jeostratejik oyuncular olmakla kalmayp, i durumlar blgenin kaderi iin kritik nemde olan jeopolitik mihverlerdir. Her ikisi de gl blgesel zlemleri olan ve tarihsel nemleri olduu duygusuna sahip orta byklkte glerdir. Ne var ki, her lke de ciddi i sorunlarla kar karyadr ve g dalmndaki byk apl blgesel deiiklikleri etkileme gleri snrldr. Onlar ayn zamanda rakiptirler ve bir birilerinin etkisini olumsuzlama eilimindedirler. Trkiye, Karadeniz blgesinde istikrar salamakta, Akdenize geii kontrol etmekte, hala kkten dincilie bir panzehir sunmakta ve gneydeki dayanak noktas olarak NATOya hizmet etmektedir. stikrarsz bir Trkiye, olaslkla Kafkasyadaki yeni bamszlklarn kazanm devletler zerinde Rus kontrolnn yeniden salanmasna yol aar. Ayn zamanda Gney Balkanlarda daha fazla iddetin ortaya kmasna neden olur. Trkiyenin gl blgesel zlemleri ve tarihsel nemleri olduu duygusuna sahip orta byklkte g olmasna ramen gelecekteki jeopolitik ynelimleri ve hatta ulusal btnlkleri belirsiz kalmaktadr. Bir imparatorluk sonras devlet olan Trkiye, hala kendi kimliini yeniden tanmlama sreci iinde bulunmakta ve yne ekilmektedir: Modernistler, onun bir Avrupa devleti olmasn arzu etmekte ve bu nedenle Batya bakmaktadrlar; slamclar, Orta Dou ynne bir Mslman topluluuna ynelip Gneye bakmaktadrlar; Tarihsel bilinli milliyetiler, Hazar Denizi havzas ve Orta Asyann Trki halklarn zerinde blgesel olarak egemen bir Trkiye iin yeni bir misyon grmekte ve Douya bakmaktadrlar. Bu grlerin her birisi de farkl bir stratejik152 eksen koymakta ve bunlarn aralarndaki atma, Kemalist devriminden bu yana ilk kez Trkiyenin blgesel rolne bir l belirsizlik katmaktadr. rann gelecekteki ynelimi daha da sorunludur. Ateist Sovyetler Birliinin k bir yandan rann yeni bamsz kuzey komularn dinsel olarak taraftar kazanmna am, fakat te yandan da rann Amerika Birleik Devletlerine dmanl Tahran en azndan taktiksel olarak bir Moskova yanls ynlenmeyi benimsemeye itmitir. Bu tutum, rann Azerbaycann yeni bamszln, dolaysyla bunun kendi ulusal btnln etkilemesinden duyduu endieyle de pekimitir. Trkiyenin de etkili bir rol kazand Azerbaycana olan rann bu tavr Ruslara daha yardmc olmutur.
Strateji, bir amaca ulamak iin izlenmesi gereken ana yoldur. Klasik anlamyla, bir savan kazanlmas iin sava srasndaki askeri harekatn dayand esaslar olarak anlalmaktadr. Bunu ilk defa bir sanat olarak ortaya koyan Napolyon Banopart, bir teori olarak ortaya koyan ise Carl von Clauswitzdir. Clauswitze gre, strateji, devletin kararlatrd amaca kuvvet yolu ile ulamaktr. Bu ama, ou kez dmann yok edilmesi olduuna gre, strateji, dmann maddi ve manevi tm glerinin yok edilmesi olarak derinlemesine hazrlanan planlardan olumaktadr. zellikle, nkleer silahlarn ortaya kmas ile strateji de global bir nitelik kazanmtr. Bununla beraber strateji, gnmzn konvansiyonel savalar asndan klasik anlamn korumaktadr. kinci olarak, strateji terimi genel anlamda parti, iletme, devlet vb. bir kurum ya da kuruluun belirli bir amaca ulamak iin izledii yol anlamnda da kullanlr.
152

47

rann duyduu endie, yani Azeri ulusal karkl endiesi devletin etnik gerilimlere kar yararlanabilirliinden kaynaklanmaktadr. lkenin 65 milyon nfusunun yalnzca yardan biraz fazlas Farstr. Kabaca -i Azeri Trk ve geri kalan da Krtleri, Belucileri, Trkmenleri, Araplar ve dier etnikleri ierir. Azerilerle Krtlerin dnda dierlerinin u anda, zellikle Farslarn arasndaki yksek derecedeki ulusal, hatta yaylmac bilin gz nne alndnda rann ulusal btnln tehdit etme kapasiteleri yoktur. Fakat bu durumun, zellikle rann siyasal yaamnda yeni bir siyasal bunalmn olmas halinde abuk deimesi olasdr. Eer Azerbaycan, istikrarl bir siyasal ve ekonomik gelimede baarl olursa ranl Azeriler olaslkla giderek daha fazla byk bir Azerbaycan dncesine balanacaklardr. Bylece, Tahrandaki siyasal istikrarszlk ve blnmeler ran devletinin btnlne kar bir meydan okumaya doru gidebilir, bylece de faaliyet alanlar daha da geniler ve dnya haritas yeniden izilebilir. ranla Trkiye arasnda rekabetlerin yan sra gerginlikler de yaanmaktadr. rann Trkiye ile ilikilerinde zaman zaman yaanan gerginliklerde Trkiye tarafndan dile getirilen en byk szlanma PKKya ilikindir. Sovyetler Birliinin dalmas ile ortaya kan Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetlerinin varl rann Trkiye politikalarnda PKKy nemli bir konuma ykseltmitir. zellikle, Azerbaycann bamszln kazanmas ile lkesindeki Azerbaycan Trklerinin bundan etkilenecei ve Trkiyeden yardm alabilecei hesaplarn yapan ran, PKKnn baz snrlar boyunca153 hareketlerini zellikle destekleyerek Trkiye-Azerbaycan balantsn kesmeyi hedeflemitir. Tarihsel temelleri olmakla birlikte blgesel bir g olarak ran ve Trkiye, ayn corafyada farkl dnya anlaynn temsilcileridir. Aksak ynleri olsa da Trkiye, batl anlamda ok partili demokrasi ile ynetilen laik bir lke olduunu ifade etmektedir. Bu nitelikler ran ile taban tabana zttr. ran ynetiminin iktidara geli tarz ve temel ideolojisindeki yaklam, Trkiyeye ynelik politik yntem konusunda onu snrlandrmamakta, hukuk d uygulamalara imkan vermektedir. Trkiyenin rejimi, lkedeki bask gruplar ve devletin nitelii bu tip rtl hareketlere izin vermemektedir. Trkiye, model olarak Kafkaslarda ve Orta Asyada rann rakibidir. Bu alternatif olma nitelii ran tarafndan kendi rejimi iinde bir tehdit olarak alglanmaktadr. ran, lkesindeki Azeri ve dier Trk soylu nfusun gelecekteki bamszlk isteklerinden korkmakta, byle bir giriimde Trkiyenin nemli rol oynayacan n grdnden Trkiyeye ynelik rtl hareketleri desteklemektedir. ran, blgede kendisine ciddi bir rakip olarak grd Trkiyeye kar PKKy desteklemi ve bunu politikasnn temel dayana haline getirmitir. phesiz ran gibi rtl hareketler konusunda yetenekli ve deneyim sahibi bir lke sadece PKK gibi bir arala snrl kalamazd. Nitekim, slam adna yola ktn dnen ve bu temelde Trkiye dmanln yrten rgtleri de desteklemektedir. Bunu yaparken de kendisini dorudan sorumluluk altna sokacak gelimeler yerine haberim yok tavr ile ilikilerini srdrmtr. Bir yandan da Yunanistan ve Ermenistan yanna alarak Trkiyeyi blgede epeevre kuatma politikasn derinden ve yava yava hayata geirmektedir. ran, sadece Trkiyedeki deil, blgedeki ve hatta dnyadaki pek ok terrist faaliyetleri ve marjinal gruplar da desteklemektedir. ran hkmeti 1980 sonlarndan beri lkesinde terrist kamplar kurmaya balam ve bu kamplarda Orta Doudan Uzak Douya, Afrika, Avrupa ve ABDye kadar dnyann her yerinden gelen terristler eitilip, yine buralardaki terrist faaliyetlere gnderilmitir/gnderilmektedir. ran, bulunduu blgede ise

153

Vann kuzeyi, Ar ve Kars snr

48

daha ok slamc Terr rgtlerine154 destek vermektedir. Tahrann destek verdii balca radikal slamc rgtler unlardr: Hizbullah (ran, Lbnan, Trkiye), Hamas (Lbnan, Filistin), slami Cihat Ordusu (Lbnan, Msr), slami Hareket rgt (Trkiye).
slami Terr rgtleri veya slamc Terristler anlay zerinde durmak gerekirse, terrn dini ve milliyeti yoktur deniliyor. Gnmzde, slami veya slamc anlaylar, iddeti benimseyen baz terrist rgtlerle zdeletirilmi durumda. Demek istediim, slamn sahneden kovulmas iin, Mslmanlar iddet ve terre bulatrp an gznde mahkum etmek iin oyun oynand. Aslnda bu iddet oyunu, stratejinin bir rndr. Dolaysyla, insanlk bu yeni iddet ideolojisinden nefret edecekti. Hareketlendirici dman olarak slam belirlendi. Burada James D. Davidsonun szlerine deinmeden geemeyeceim: Biz, Bat iin gelecek on yllarda yeniden gndemi belirleyecek slami tehditten kaynaklanacak bir sknt sz konusu olmasn beklemekteyiz.Tarih slamla asrlardr yz yze bulunuyor. slam bugn yeniden harekete gemitir. Bu din, Bat iin ekonomik bakmdan kat Sovyet mparatorluunun asla olmad kadar ykc olabilir... (James D. Davidson, The Great Reckoning Simon and Schuster Co./93). nce, dnyann beynine sanal bir slami tehdit sinyali gnderildi. Bu sinyalin ardndan u artlandrc sloganlar srekli pompaland: slami saldr (slamic assualt), slamn meydan okuyuu (the challenge of slam), slam, ekicilii srekli bir alternatiftir (slam is an increasingly attractive alternative), Tarihsel adan slam, Yahudi Hristiyan geleneine en ciddi tehdidi oluturmu bulunan bir dnya dinidir (slam is the world religion that historicallyhas posed the gravest threat to the Judeo Christian tradition), slam, dnyadaki petrol servetini kontrol edenlerin inancdr (slam is the faith of those who control the worlds oil wealth). Bu oyunun sonu vermesi iin eitli denemeler yapld ve ayn zamanda Molla merler, Bin Ladinler, Saddam Hseynler ve benzerleri yetitirilip dnya leinde sahneye srld. Mslmanlara uygulanacak iddeti hakl gstermek iin Mslmanlar iddeti gstermek kanlmazd. Bu da slam bitirmek anlamna geliyor. yle bir plan yaplmalyd ki, Mslmanlara uygulanacak uluslararas terr, sper g terrleri makul ve meru olarak alglanabilsin... iddeti dindarlk sananlar Batl sperlerin elinde koz olacak ok yanllar yapt. Mslmanlar kendi elleriyle eritmenin en ucuz ekli olarak iddete bulatrmann yollar kefedildi. Kk iddetlere mukabil, byk iddetler uygulanmaktadr. iddet; hayata, insana ve Yaratcya bir ktlk, varolua bir ihanettir. iddetin kutsala fatura edileni, insanolunun kader izgisinde en dikenli noktay oluturur. Kuran, iddetin balang ve var noktalarn gsterdii gibi, iddetin sergiledii ykmlarn en tehlikeli olanlarna da dikkat eker. iddetin balangc ve mayas Kuranda ikrah diye anlr. Ksa ifadeyle, bask ve zorlama demek olan ikrah, iten ve sevgiyle benimsenmeyen bir eyi zor, hile ve baskyla kabul ettirmek, yaptrmak demektir. krah, hayatn bir anlamda ta kendisi olan dinin iindekilere uygulanamayaca gibi, dinin dnda olanlara da uygulanamaz. Kuran, monoton ve monoblok bir dnyay, tanrsal iradeye ters buluyor. Hi kimse bir dine girmeye zorlanamayaca gibi, girdii dinin iinde de bask ve zorlamaya maruz braklamaz. O halde, iddet, eylem noktasna gelmeden insan hayatndan kovulmaldr. Din adna bask ve nihayet terr istemeyenler, ikrah denen ktl din hayatndan karp atmak zorundadrlar. Geleneksel fkh, biraz da gemi zaman artlarnn zorlamasyla, ikrah, sonu olarak da iddeti ne karan bir yapda olumutur. Geleneksel fkh, maalesef iddet reten bir fkhtr. Ortadou despotizmleri, bu despotizmlere fatura edilen iddet ve terr oluumlar bu fkhn ikrah zemininde boy atmaktadr. Hizbullah, Hamas ve benzeri dinci anlaylar ve genelde siyasal slam denen ikrah iddet eksenli yaplanmalarn tm bu geleneksel iddeti fkh anlayndan beslenmektedir. Batl smrgeci stratejistler, Mslmanlar iddet ve kana bulatrp sonra da insanln huzurunu karan bozguncular olarak mahkum etme stratejisinde bu iddet retici fkhtan byk lde yararlanmaktadrlar. Bat, bu fkhn vcut verdii Kuran d din anlayn daima kutsallatrp beslemi ve ustalkla kullanmtr. Talibandan Irak servenine kadar hep bu strateji iletildi. Stratejinin esas udur: iddete bulatr, sonra da iddet ve terrle sula! Ne yazk ki, bu oyunun almasnda en byk engel, cihat naralar atarak slamn geleceini yiyen iddeti ekiplerdir. Batnn oyununa teslim olan iddeti ekipler, cihatlarnn Yaratc iin deil, smrgeci Batllar iin olduunun farknda bile deiller. Benim zerinde durmak istediim nokta u: terr ve iddet konusu, slam ile ilintisi bakmndan irdelendiinde neden uluslararas gndem srekli slam ve terr ilikisi olarak dondurulur? Gerekleri konumak gerekirse, slami, Hristiyani, Musevi, Brahmani vs. terr olmaz. Bu nitelemelerin doru olmas iin bu dinlerden birinin veya hepsinin ilkeleri, buyruklar, yani teolojik yaplar bakmndan terre onay vermesi gerekir. Byle bir din var m? Olmadna gre, yle bir aklama yapabiliriz: bu nitelemeler, terr dine nispet eden nitelemelerdir. Dier bir ifadeyle, dine fatura edilen terr, dincilerin iledii terr, dinini savunmak istediini syleyenlerin iledii terr, din yaftal terr, dinin ara yapld terr Dinin ara yapld ve din adna ilenen tm terrlerin ad dinci terr olmaldr. Din balaml terrlerin tmnde bu ortak ad kullanlmaldr. Din bir biimde kullanld iin bu terr, katksz ve tartmasz bir dinci terrdr, ama o din terre izin vermiyorsa o dine nispet edilemeyecek bir terrdr. Bu gerek, dz bakldnda herkes tarafndan kabul edilmektedir, ama sz konusu slam olunca, deiiklie uratlmakta ve ilenen terr suluya deil, sulunun dinine nispet edilmektedir. Ksacas, Dinci ve slamc terr olabilir, ama slami veya slamn terr asla olmaz. Bu ayn ekilde, btn dinler iin de geerlidir.
154

49

rann Trkiyede destek verdii terrist rgtler arasnda, Hizbullah, slami Hareket rgt, PKK dnda ASALA da yer almaktadr. ran uzun sre ASALAya s, para ve silah yardmnda bulundu. 1984e kadar ASALAnn ran topraklarnda iki kamp ve ayrca Urmiye ehrinde brolar vard. 1983te Humeyni, verdii bir demete adil bir ama iin mcadele eden herkesle ilgileri olduunu syleyerek gayrimslim de olsa kendilerine yarayacak rgtlerin desteklenmesini bir bakma meru klyordu.155 rann PKKya verdii destek ise iki lke ilikilerinde en ok tartlan konularn banda geliyor. ran, 1982den beri lkesinde PKKl terristlerin yerlemesine ve KDPnin kamplarn kullanmasna izin vermekteydi. 1986da ise PKKnn, Irak-Krdistan Demokratik Partisi ile anlamazla dp Irak-Trkiye snrnn kullanmasnn zorlamas karsnda ran devreye girip bir takm artlarla PKKya snrlarn amt. Bylece, PKK iine dt skntl durumdan ve moral kntsnden rann yardm ile kurtuluyordu. ran ise bu yardmlara karlk PKKdan unlar istiyordu: 1. Trkiye Cumhuriyetinin durumu hakknda bilgi vermek; 2. Dou Krdistan kitlesi iinde faaliyet gstermeme. Dou Krdistan kitlesi ile ilgi grld takdirde iki taraf asndan ajan muamelesi yaplaca; 3. ran-KDPye dmanlk temelinde yaklamak; 4. Hudut boyunca 50 kilometrelik eritte eylem yapmamak; 5. Trkiyedeki ABD tesislerine ynelmek.156 rann gsterdii bu kolaylklar sayesinde PKK, Trkiyede son derece etkili faaliyetlerde bulunabilmitir. Zaman zaman bavurduu Krt kart dnda ran Ortadouda Trkiye ile ilgili olarak asl ilgilendiren ve endielendiren konu Trkiye-srail yaknlamasdr. Trkiye, Eyll 1993te Filistin Kurtulu rgt ile srailin anlamasnn ardndan sraille youn ilikilere girmeye balad. Bat yanls ve ABD mttefiki iki lke de byk askeri gce sahip ve terr tehdidi altndadr.157 Bu unsurlar onlar birbirine yaklatrmaktadr. ki lke arasndaki ilikiler ise askeri, ticari ve kltrel konularda younlamaktadr. Bu gelimeler de haliyle Tahran endielendirmekte ve Ankara ile arasnda sorunlara yol amaktadr. Zira ran kendini daha ok evrelenmi hissediyor ve bu da onu Suriyeye yaklatrmaktadr.158 amn da Tahran kadar olmasa da Washingtonla aras pek iyi deil. Ama asl olarak Trkiye ve zellikle sraille arasnda ciddi sorunlar var. Bu yzden Trkiye-srail ittifakna kar, bir tr ran-Suriye ittifakndan sz edilebilir. Ancak bu ittifakn birincisi kadar etkin olduu pek sylenemez. Geri ran ve Suriye159 birbirilerini destekliyorlar ve bata askeri olmak zere eitli alanlarda birbirilerine yardm etmeye alyorlar, ancak yeterli dzeyde deil. stelik birbirilerine baklarnda baz przler sz konusu. rnein, Suriye ran dini fanatik olmakla sularken, randa da Hafz Esatn Mslmanl tartlabiliyordu. Buna karn daha pragmatik gerekelere dayanan ve grece daha iyi ileyen Trkiye-srail ibirlii Tahran endielendiriyor. Trkiye sraille ortak tatbikatlar yapyor, askeri, teknoloji ve eitim uzmanlarnn deiimi gibi somut iler gerekletiriyorlar. Ve iki lke arasndaki ticaret her yl artan bir biimde160 devam ediyor.161 Zaten Tahran bu konudaki politikasn
155 156

Ali Tekin, The Place of Terrorism in rans Foreign Policy, Eurasia File, s. 12-25 Nihat Ali zcan, rann Trkiye Politikasnda Ucuz, ama Etkili Bir Manivela: PKK, Avrasya Dosyas, s.335 157 Daniel Pipes, Orta Douda ki Takm, Avrasya Dosyas, s. 244 158 Shahram Chubin, rans Strategic Predicament, The Middle East Journal, p. 15 159 Ama son zamanlarda Trkiye ile Suriye, arasnda yumuama ve yaknlama politikas mevcuttur. 160 Her yl yaklak %30luk bir art var.

50

amn Trkiye kartlna balam olmaktan da pek honut deil. zellikle, 1988de Abdullah calan iin Suriyeye yaplan basklarn sonu vermesi Trkiyeyi daha da cesaretlendirmi ve haliyle de rann Suriye ile ittifakn zayflatmtr.162 Bunlarn yannda ran, her frsatta sraille olan ilikilerinden dolay Trkiyeyi eletiriyor. rana gre, Trkiye sraille yaknlaarak kendisini Mslman dnyasndan uzaklatryor. zellikle, 1998 Ocak aynda Trkiye-srail-ABDnin aktif olarak, rdnn de gzlemci olarak katldklar askeri tatbikat srasnda ran medyas Ankarann slam kart blokta yer almaktan vazgeerek, Mslman lkeler grubuna, gerek dostlarna katlmas gerektiini vurgulamt. 1997 Lksemburg Zirvesinin sonrasna rastlayan bu dnemde ran medyas, Trkiyenin Avrupa Birlii aday listesinde bile yer almadn ve artk Batnn gvenilir bir ortak olmadn anlamas gerektiini belirtmiti. te yandan Tahran ynetimi, Trkiyeyi srailin bir tr arka bahesi olmakla suluyor ve srailli uzmanlarn ran snrn gzlediini ileri sryor. rana gre bu durum aslnda hem Trkiyenin, hem de blgedeki tm lkelerin gvenliini tehdit ediyor.163 ran ve Trkiye, mevcut durumlarn muhafaza ettii srece aralarndaki ilikilerin dzelmesi mmkn olmayacaktr. te yandan, nemli jeopolitik mihver roln oynayan devletlerden biri olan Azerbaycan, blgesel oyuncular olan Rusya, ran ve Trkiye iin byk bir nem arz etmektedir. ncelikle, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra iki bamsz devlet Azerbaycan ve Ermenistan Dalk Karaban stats zerinde ak savaa tututular. Ermenistann Hristiyan ve Azerbaycann Mslman oluu gz nne alnrsa sava dinsel bir atma etkisi de tamaktadr. Ekonomik olarak ykma yol aan sava her iki lkenin de kendisini istikrarl biimde bamsz bir devlet olarak kurmasn ok daha zorlatrd. Ermenistan kendisine nemli bir askeri yardm salayan Rusyaya danmaya ynelirken, Azerbaycann yeni bamszl ve i istikrar Dalk Karaban kayb ile tehlikeye atld. Azerbaycann zayf noktalarnn, lkenin konumunun onu bir jeopolitik mihver yapmas nedeniyle daha geni blgesel etkileri vardr. O, Hazar Denizi havzasnn ve Orta Asyann zenginliklerini ieren ienin giriini kontrol eden yaamsal nemdeki tpa olarak tanmlanabilir. Bamsz, kendine zg Trkeyle konuan ve zerinden, etnik olarak bal ve siyasal olarak desteki bir Trkiyeye uzanan boru hatlarnn getii bir Azerbaycan, Rusyay blgeye girite tekel uygulamakta engelleyecek ve bylece Rusyay yeni Orta Asya devletlerinin politikalar zerinde belirleyici siyasal etki yapmaktan mahrum brakacaktr. Azerbaycan kuzeydeki gl Rusyaya, gneydeki randan gelecek basklara kar ok hassastr. Kuzeybat randa Azerbaycanda yaayanlarn kat Azerbaycan Trk tahminlere gre 25-28 milyon yaamaktadr. Bu gerek ran kendi Azerileri arasndaki potansiyel ayrlklk konusunda korkutmaktadr ve dolaysyla iki ulusun ortak Mslman inancna karn Azerbaycann egemen stats konusunda olduka kararsz klmaktadr. Sonuta Azerbaycan Batyla ilikilerini snrlamak konusunda srekli olarak Rusya ve rann birlikte yaptklar basklara maruz kalmtr. Rusya iin Azerbaycan ncelikli bir hedeftir. Onun itaat etmesi Orta Asyann batya, zellikle Trkiyeye kapanmasna yardm edecektir; bu da Rusyann Orta Asya zerindeki etkisini artracaktr. Bu adan Hazar Denizi dibindeki kuyu ama haklarnn nasl blnecei gibi tartmal konularda ranla taktiksel ibirlii, Baky Moskovann isteklerine uymaya zorlama gibi nemli bir amaca hizmet etmektedir. Boyun emi bir Azerbaycan ayn zamanda hem Grcistan, hem de Ermenistanda belirleyici bir Rus konumunun salamlatrmasn da
Daniel Pipes, Orta Douda ki Takm, s. 244, 245 Shahram Chubin, rans Strategic Predicament, p. 15 163 Bulent Aras, Turkish-sraeli-ranian Relations n The Nineties: mpact On The Middle East, Middle East Policy, p. 153,154
162 161

51

salayabilir. Dier bir deile ifade edersek, bamsz bir Azerbaycan, enerji bakmndan zengin Hazar Denizi havzasna ve Orta Asyaya batnn girii iin bir koridor olarak hizmet edebilir. Tersine, baml bir Azerbaycan, Orta Asyann d dnyaya kapanmas ve bylece de siyasal bakmdan Rusyann yeniden btnleme iin basklarna kar ak olmas demektir. Rusya iin Azerbaycann nemi, bu lkenin jeopolitik konumu ve zengin doal servetlerinden kaynaklanmaktadr. Azerbaycan Rusya iin cazip klan jeopolitik nedenler aadaki biimde sralanabilir:164 1. Azerbaycan etki alannda tutmak, Rusyaya kendi etkisini Yakn Douya ve Orta Asyaya yayma; dahas Azerbaycan stratejik hava kuvvetleri iin ileri s olarak kullanma olana vermektedir; 2. Azerbaycann zengin doal kaynaklar ekonomik adan Rusyann ilgisini ekmekte ve onu uzak d pazarlardan stratejik kaynak alma zorunluluundan kurtarmaktr; 3. Rusya Azerbaycan etki alannda tutmakla Trk dnyasn paralam, Trkiyenin (dolaysyla ABDnin) etkisini Orta Asya, Kuzey Kafkasya ve Volga nehri havzasna yaylmasn engellemi olur; 4. Rusya, Azerbaycan zerinde etkinliini salamakla, rann bu eski Sovyet Cumhuriyeti Mslman lkeye etkisini engellemi olur; 5. Rus politik dncesine gre, ortak ekonomik ve politik mekann oluturularak Azerbaycann burada yer almasnn salanmas Rusa konuan nfusun gvenlii iin gereklidir; 6. Azerbaycann etkinlik alannda kalmas Rusyaya ranla dorudan iliki kurma frsat vermektedir. Baz yerlerde Rus ordusunun kullanm ve Rus diplomasisinin bl ve ynet usuln ustalkla kullanmas da Kremlinin karlarna yardm ettiyse de bu grevi yerine getirmek iin seilen ara ncelikle BDT oldu. Rusyann Bamsz Devletler Topluluuna ynelik politikasnn hedeflerini Bakan Boris Yeltsin (Eyll 1995) u ekilde aklamtr: Rusyann BDTna ynelik politikasnn esas hedefi, dnya topluluundaki hak ettikleri yerlerini talep etme yeteneindeki, ekonomik ve toplumsal olarak btnlemi bir devletler topluluu yaratmak... Birlik sonras alann topraklarnda yeni bir devletleraras siyasal ve ekonomik sistemin oluturulmasnda Rusyay lider g olarak salamlatrmaktr.165 Gayretin siyasal boyutuna yaplan vurguya, dnya sistemindeki yerini talep eden tek bir varla yaplan gndermeye ve Rusyann bu tek varlk iindeki belirleyici yerine dikkat edilmesi gerekir. Bu vurguya uygun olarak Moskova yeni devletlerden, giderek btnleen bir birlik vizyonuna azami derecede rza gsterilmesini istemek iin kaldra gcn kulland; ve BDTnin d snrlarn kontrol ermekte merkezden ynetilen bir sistem, ortak bir d politika erevesinde daha sk askeri btnleme ve Rusyay darda brakacak her trl yeni boru hattn dlayacak ekilde mevcut (Sovyet kkenli) boru hatt an daha da geniletme konularnda bask yapt Rus stratejik analizleri, blge artk imparatorluun btnlemi bir paras olmasa da Moskovann onu kendi zel jeopolitik alan olarak grdn aka belirtmitir. Rusyann jeopolitik niyetlerine dair bir ipucu; Moskova yeni devletlerin topraklarnda askeri varlklarn srdrmek istemektedir. Ermenistann Azerbaycanla savandaki destek gereksinimini ktye kullanarak Ermenistan toprandaki askeri varln yasallatrm, ayn zamanda Azerbaycana Rus slerini kabul iin siyasal bask ve ambargo da uygulamtr. Hem Trkiye ve hem de Amerika (?) tarafndan desteklenen Azerbaycan, askeri s
164 165

Nazim Cafersoy, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Azerbaycan-Rusya likileri (1991-2000), s. 7, 8 Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, s.98

52

konusundaki Rus taleplerini reddetmi, ayn zamanda Rus gcne kar arlk ve bir kpr olarak grdkleri Amerika ve Trkiyenin artan rollerini olumlu karlamtr. Jeopolitik olarak mihver nitelii tayan Azerbaycan, ABDn desteine (bu her ne kadar doruysa ?) ihtiya duymaktadr. Ermenistann Rusyayla askeri stratejik ibirliine gitmesi Azerbaycan Batya ve ABDye itmitir. Rusyann belirttiine gre, onun Ermenistanda askeri temsilcilii ve bu lkeye gnderdii silahlar, blgede askeri balansn oluturulmas Azerbaycann aleyhine olarak deerlendirilmemelidir. Rusya Azerbaycan inandrmaya ve sakinletirmeye alarak, bunu NATOya kar bir adm olarak kaleme vermektedir. Ermenistann Rusyayla askeri-stratejik anlamasna karlk olarak da Azerbaycann ABD ve Trkiye ile askeri ittifak oluturma iddialar ortaya atlmtr. Bilindii zere, Azerbaycana Trkiyenin, ABDnin veya NATOnun askeri s kuraca eklinde iddialar uzun sreden beri srekli olarak ortaya atlm, ancak uzun sre bu haberler yetkililer tarafndan yalanlanmtr. Bu dorultuda grler resmi azdan sadece bir kere, 1999da Azerbaycan eski Devlet Bakan Haydar Aliyevin d politika danman Vefa Guluzade tarafndan dile getirilmiti. Haydar Aliyev, tedavi iin GATAya geldii srada Vefa Guluzade, Rusyay sulayan ve Azerbaycanda NATO ss kurulabileceini ifade eden bir aklama yapmt. Rusyann ve rann sert tepkileri zerine konuya ilikin grleri sorulan Haydar Aliyev, V. Guluzadenin aklamalarn yalanlamt. Aslnda bu tavr Haydar Aliyevin d politika izgisinden kaynaklanmaktayd. Bilindii zere, Azerbaycan Cumhuriyeti, bamszlna yeniden kavutuktan sonraki dnemde, nce ksa sreli dalgal d politika izgisi izlemitir. Ayaz Mutallibov ynetimi srasnda daha ziyade Rusya yanl, Eblfez Elibey ynetimi srasnda daha ok Trkiye yanl, Haydar Aliyevin ynetime gelmesinden sonra ise yaklak bir yl boyunca Rusya yanl politika izlendikten sonra Haydar Aliyevin abalar ile denge politikas uygulanmaya balanmtr. Yaklak 9 yl izlenen dengeli d politika anlay erevesinde bir yandan komular ile, dier yandan da byk glerle ak bir gerilim yaamamaya zen gsterilmitir. Bu erevede, lkeye Trkiyenin, ABDnin ya da genel olarak NATOnun askeri ssnn konulandrlaca konusunun resmi azdan bir kere ifade edilmesine frsat veren Haydar Aliyev, hem konuya Rusyann ve rann tepkisini lm, hem de konunun bir kere bile olsa resmi azdan dile getirilerek gelecek iin kap aralamt. Jeopolitik mihver niteliine sahip olmasa da - sadece baz nemli glerin karlarna hizmet etmek iin oluturulmu bir tampon devlettir - Azerbaycanla sava halinde olduu, Rusyann karlar yolunda uygulayc olarak grev yapt iin, bu veya dier nedenler yznden Ermenistann da ele alnmasnda yarar vardr, diye dnyoruz. Ermenistan, zayf, daha dorusu ok nemsiz jeostratejik ve jeopolitik bir konuma sahip kapal bir devlettir. Bunu gz nnde bulunduran Ermenistan kendi nemsiz veya zayf jeopolitik konumunu, jeopolitik konumu daha iyi olan komularna kar ithamlarda bulunmak suretiyle kuvvetlendirmeye ve an kapatmaya almaktadr. Bu a bir ekilde kapatmak ve Ermeni d politikasnn belirlemi olduu yoldan hareketle Ermenistan Rusyaya, onunla askeri ibirliine ynelmitir. Aslnda, Ermenistann Rusyaya yaklamas Rusya asndan byk bir nem arz etmektedir. Ermenistan-Rusya yaknl, tarihi itibariyle biraz daha eskilere dayanmaktadr; Ermenistan devleti kurulmadan nce Rusya, Byk Petro ilkelerinden hareketle boazlara sahiplenmek, scak denizlere inmek, stanbulu fethetmek, Kafkasyann tek sahibi olmak ve bu gibi benzeri dnce ve isteklerini gerekletirmek iin Ermeni faktrn ara edinmi ve Ermenileri dier bir devletin topraklarnda ynlendirebilmiti. Ermenilerin Kafkasyada devlet kurma isteklerinin Rusyann karlarna aykr olmad, tam tersine Kafkas halklarna ve Trkiyeye kar ara olmas itibariyle uygunluk tekil ettii anlalmaktadr.

53

Ermeni liderleri ile Rus yneticiler arasndaki gizli anlamalar ve bunun sonucu olarak oluturulmu olan Ermenistan Devleti, bu tr saldrgan admlarn Azerbaycan ve Grcistan rahatsz etmesi ve etkilemesi, Kafkasya halklarnn birbirilerine dman kesilmeleri, Kafkasya halklarnn Rusyadan uzaklama istekleri karsnda Ermeni kartnn ortaya atlmas gibi belirtilen bu eler Rusyann karlarna uygunluk tekil etmitir. Yani, Ruslar Ermenileri dier bir devletin topraklarnda deil, kendi snrlar ierisinde kolayca ynlendireceklerdi. SSCBnin dalmasna ramen bamszln kazanan Ermenistan166 tekrar Rusyaya yaklam, i ve d politika ynnde her bir admn onun diktesi altnda atmtr. Zaten Rusya iin de gerekli olan budur. Kafkasyada eski etkisini kazanmak, nfuz alann tekrar geniletmek iin Ermenistana, onunla askeri ibirliine nem vermi ve onu gl ekilde silahlandrmtr. Ama gzden perde asmak iin bu silahlanmann NATOya kar olduunu belirtmektedir. Bir nevi Rus askeri kuvvetleri Azerbaycandan karld ve Grcistana gveni olmad iin Ermenistan Rusyann karlar ve amalar yolunda tek uygulaycsna dnmtr. Ermenistan da kendisini Kafkasyada Rusyann jeopolitik operasyon arenas olarak grmekte ve Rusyann uygulaycs hesap etmektedir. Ermeniler Rusyaya ihtiya duymaktadrlar, nk dncelerine gre, Rusya olmadan bu ortamda rahat nefes alabilmeleri sz konusu olamaz. Bu, tpk ABD olmadan Orta Douda nefes alamyacak olan ve suni olarak kurulmu / yaplandrlm bulunan srailin durumuna benzetilebilir. Rusyann jeopolitik amac, Bat devletlerini Kafkasyadan, zellikle Azerbaycandan uzaklatrmaktr. Onlar uzun sre Azerbaycanda huzursuzluun bulunmasna, bu sre ierisinde Rusyann eski nfuzunu kazanmasna, gelecekte Azerbaycann yeniden Rusyann mstemlekesi haline getirilmesine almaktadrlar. Ermenistan ise Rusyann bu siyaseti devam ettii srece Azerbaycan topraklarn ele geirme grndedir. Konuyu biraz daha aalm: Byk Ermenistann kurulmas dncesi milli Ermeni ideolojisinin temeli olarak daima n planda tutulmutur. Kafkasyada yaayan halklarn gelenek ve greneklerini, onlarn meneini renmek amacyla Kafkasyada yaam Rus tarihisi V. L. Veliko yazyordu: Ermeni halk, kendi st dzeyleri 167tarafndan ahlaki ve terbiye bakmndan yalnz braklmtr. Onlar Ermenileri ilahi gerekliklerden ve insani mantklktan uzaklatrarak yapay bir ekilde bilinli olarak beyinlerini bozmulardr. Ayn zamanda Veliko, Ermeni okullarnda Byk Ermenistan hakknda ve Ermenilerin kendi komularn medeniletirmek gibi dnyevi grevleri konusunda ders kitaplarnn geni kapsamda yayldn da belirtiyordu.168 Hai-Taht ideolojisinin ok nl temsilcilerinden olan Ovanes Kaaznuninin dncesine gre, btn bunlar hayal deil, Ermeni halknn istek ve talepleridir. Ermeni halk bunlar ok ciddi olarak ama edinmitir.169 Byk Ermenistan dncesi, Ermeni halknn toplumsal-politik hayatnn ana izgisini oluturmu, fanatike milli duyguya dnm ve btn gler bu ama uruna birletirilmitir. Ermenistann kendilerine ait olmayan topraklarn zor gcne komusu olduu lkeden koparlmasna hak kazandrmasn da bu ekilde yorumlamak mmkndr. Genel olarak ele alrsak, tarihten beri sregelen savalarn genel ve benzer bir yn bulunmaktadr: Psikoloji. Bu etken, almaya giren fertlerin motivasyon ve niyetlerinin renilmesini n plana karmaktadr.170 rnein, Ermeni milli ordusu askeri konseyinin eski bakanlarndan V. Vardanyan belirtiyor: Tarihi sre ierisinde Ermenilerin ve Azerbaycan Trklerinin kardelee ve dayanma ierisinde olabileceini hi tahmin etmiyor ve ihtimal
Zaten bu bamszln hibir anlam ve yeri olmamtr. ster bamsz olsun veya olmasn, Moskova ile Erivan arasndaki ilikilerin anlam hibir zaman deimemitir. 167 ster devlet kademelerinde alan st dzeyler, isterse de bilim adamlar kastediliyor. 168 Vasili Veliko, KAVKAZ. Russkoye Delo ......., s. 107 169 Ovanes Kaaznuni, Danaksutyun Bole Niego Delat!, s.89 170 Sovremennye Burjuaznye Teorii Mejdunarodnh Otnoeniy: Kritieskiy Analiz, s. 348
166

54

vermiyorum. Bir Ermeni, elde silah domaldr. Ermeni halk o zaman sonsuza kadar yaayabilir ki, millet orduya dnsn. Milletin dini ise harhangi bir hayal ve dncenin rn olan Allah deil, milletin kendisi olsun.171 Herhangi bir saldr durumu sz konusu olunca temel unsur olan Frustrasyon172 ihtimali n plana kyor. Frustrasyon, psikolojik bir durumdur ve herhangi nemli bir amaca ulalamad zaman ba gsteren znt sonucu beliriyor. Frustrasyona olan tepki istek ve hayal dnyasna kaplmada, davranta baskya gemede kendini gsteriyor. Ermeni halknn amac ve ihtiyacnn ne olduu yukarda belirtilenlerden anlalr. stek ve hayaller dnyasna kaplma konusunda Manvel Sarkisyan, Stepanakerte kar Erivan isimli makalesinde belirtiyor: Dalk Karaba, kendisini hem milli abstraksiyonun bir ksm, hem de sert reallk olarak ilk kez gsteriyor. ncelikle ehir, yani Erivan, tarihi ryann geree dntn ve btn hayatn bir mitolojiden mteekkil olduunu dnmekteydi. Karaba bu ryann belirtisi olarak boyut kazanyordu. Halk, Karaba Hai-Tahdn mitolojik milli ahkamlarnn bir tecessm olarak kabul ediyor.173 Svetlana Lurye, Rusya Ermenilerinin toplumsal bilincinde isimli makalesinde yazyor: Genellikle Ermenilerde realizm deil, idealizm kazanyor. Realizm ile idealizm arasndaki mcadele Ermenilerde i etnik atmalarn geleneksel mekanizmasdr. Bu, gereklikle mcadeledir. Ermeniler bu gereklikte ne yaaya, ne de buna dayanabilir.174 Ermeni yazar Grant Matevasyann dnceleri ok ilgintir: Biz hem kendimizi, hem de halk aldatmal ve yenilgiyi asla kabullenmemeliyiz.175 XIX yzyln sonlar ve XX yzyln balarnda yaanm olaylara gre, Ermenilerin Trklere olan genetik nefretini hatrlayalm. Bugn Ermenistan belirli unsurlara gre, Trkiyeye kar saldrnn uygulanmasnn doru olmadn (Trkiye karsnda zayf durumda kalmas sebebiyle) ve hatta bunun tehlikeli olduunu anlad iin birikmi olan kini ve nefreti yznden savunmasz kalan dier Trk devleti Azerbaycana saldrmay tercih etmitir. atmann asl sebepleri Ermeni milliyetilerinin tarihi adalete abalarndan olumaktadr. Trkiyeye kar toprak, tazminat, soykrm iddialar uzak ve imkansz olarak grld iin Moskovann yardmyla Azerbaycann baz topraklarn ele geirmek tamamen gerek grnyordu. Sovyetler Birliinin dalmas arifesinde Ermenistanda ve Karabada 30 bini akn silahl bir birlik oluturulmutu.176 Gnmzde Dalk Karabada mkemmel bir seviyede silahlanan ve savaa hazr bir ordu mevcuttur. Kasm 1996 ylnda szde Dalk Karaba Cumhurbakan, imdiki Ermenistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan Robert Koaryan, Zavtra gazetesine verdii demete, Ordu bizim bamszlmzn ve DKCnin Ermeni nfusunun varlnn gvencesidir. Karaba askerlerinin asl dayana zrhl tanklardr. Stratejik bakmdan DKC ordusunun en nemli darbe alan Adam Yevlah - Mingeevir ynnde younlamtr ve yeterince T- 72 ve zrhl aralar bulunmaktadr. atma balad takdirde eldeki bu gle Azerbaycann savunma hattn gemek yeterlidir. Ermeni nfusunun manevi ruhu, onun Azerbaycan tarafnn taleplerine taviz vermek yerine lm bile gze alabilecekleri bizim iin gurur verici bir durumdur. Karaba Ermenilerinin yakn gelecekte Azerbaycanllarla birlikte ayn artlar iinde yaamaya hibir ekilde raz olmayacaklar konusunda bende umutlar domutur,177 diye belirtiyordu.

171 172

Yuri Pompeyev, Krovavy Omut Karabaha, s. 176 Frustrasyon Latince frustratio: aldatmak, baarszlk. 173 Akt: Svetlana Lurye, Rossiya v Massovom Soznanii Armyan: http: //www. polit/ru. 174 Svetlana Lurye, a.g.m. 175 Svetlana Lurye, a.g.m. 176 Dj. Arasl, Armyano-Azerbaydjanskiy Konflikt: Voyenny Aspekt, s. 18 177 Zavtra gazetesi, 24 Aralk 1996

55

Aslnda bu umutlar kendiliinden ortaya km sradan bir umut deildi. Rusya Federasyonu Devlet Dumas Savunma Komisyonu eski bakan albay L. Roklinin szlerine gre, 1994-1996 yllar ierisinde Rusya Federasyonu Ermenistan Cumhuriyetine 1 milyar ABD Dolar deerinde yasal olmayan silah yardmnda bulunmutur. Bu silahlar u ekilde zetlenebilir: 84 adet T-72 tank, 50 adet PDM-2, 36 adet D-30 ar top, Grad tipli 18 reaktiv kurgu, 7910 kalanikof, PDM-2 ve ilkam iin 480 bin mermi, basit ve ar toplar, tanklar iin 500 bin mermi, 8 adet P-17 evik fze kompleksi ve onlar iin 500 kg hacminde 24 mermi, 300 km-lik uzak menzilli mermiler, 27 Krug zenit-fze kurgusu ve onlar iin 349 fze, 40 adet gla ara zenit-fze kompleksi ve onlar iin 200 zenit-fze, Osa zenit kompleksine 40 fze, habile byk miktarda dier askeri sursat, teknik ve askeri vastalar verilmitir.178 Rusya ve Ermenistan arasnda askeri ibirliinin temeli, Rusya ve Ermenistan Cumhurbakanlar Boris Yeltsin ve Levon Ter-Petrosyann 21 Austos 1992 ylnda Ermenistanda konulanan Rusya silahl birliklerinin hukuki statusu konusunda Moskova anlamasn imzaladklar zaman atlmtr. 16 Mart 1995 ylnda Moskovada, iki lke bakan Ermenistanda Rusya askeri ssnn 25 yllk bir sreyle varl ve eer taraflardan biri uygun grrse 5 yl daha uzatlmas konusunda anlama imzalamlardr. Hazrda RF Savunma Bakanlnn Ermenistanda 2,5 bin askerden oluan 102. askeri ss mevcuttur. Ermeni blmelerinin cephanesinde MG-21 ve MG-23 uaklar, S-75, S-125 ve Krug zenit-fze kompleksleri de bulunmaktadr. 1998 yl sonlarnda Erivann Erebuni havaalanna Rusyann ilk 5 adet MG-29 sava uaklar getirilmi, ubat 1999 ylnda 102. ste S-300 zenit-fze kompleksi yerletirilmitir.179 Gnmzde Rusyann Ermenistann Gmr ehrinde 12, Ahuryanda 4, Aragata 2, Erivanda 7, Kafanda 1 ve Nubareen kasabasnda 2 askeri s olmak zere toplam 29 askeri karakolu bulunmaktadr. Rus askeri slerinin yerletii blgelere dikkat edilirse toplam 14 ssn Trkiye snrna yakn blgelerde konuland grlmektedir. Ermenistan bununla da yetinmeyip 22 Aralk 2002de Grcistanda kan muhabere birliklerinin bir ksmn kendi snrlarnda konulandrmtr. Bu birlikler, Rusyann Gney Kafkasya Askeri Birlikleri Komutanlna verilmitir. Konuyla ilgili grlerini aklayan Azerbaycan Dileri Bakanl Rus slerinin Ermenistana konulandrlmasna itirazn bildirmi, bu durumun Dalk Karaba sorununun zmn engelleyeceini ifade etmitir. Ayrca, silahlarn Ermenistana nakledilmesi Rusyann ve Ermenistann Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamasnn artlarn ihlal ettii anlamna gelmektedir. Rusya hkmeti, konuyla ilgili yapt aklamada Ermenistana verilen silahlarn yasad yollarla deil, iki lke arasnda imzalanm olan anlamalar erevesinde verildii konusunda aklama yapmasna ramen, Ermenistan Dileri Bakanlndan yaplan aklamada ise Rusyann Ermenistana silah vermedii bildirilmitir. Ermenistan ve Rusya, aralarndaki askeri ibirliinin stratejik nemde olduunu ve blgede her iki devletin siyasi ve askeri karlarna hizmet ettiini eitli vesilelerle dile getirmitir. Ermenistanda Rus askeri varlnn bulunmas Rusyaya sadece Ermenistanda deil, ayn zamanda tm Kafkasyada gelien siyasi olaylara mdahale etmek olana salamtr. Ermenistan, lkesinde konulanan Rus askeri slerini denge unsuru olarak grrken, Rusya hem Kafkasya snrlarnn gvenliinin korunmas asndan, hem de blgeyi kontrol etmek asndan askeri ibirliinin nemini vurgulamaktadr Ermenistann saldrgan taraf olmas ve Azerbaycann %20-nin igal edilmesi, dnyann politik evrelerinde bilinmektedir. Amerikann Ermenistana ayrd milyonlarca Dolarlk yardmlara ramen ekonomik kalknma yok denilecek kadar aa seviyededir.
178 179

Zerkalo gazetesi, 12 Nisan 1997 Nezavisimaya Gazeta, 29 Ekim 1999

56

Anlald gibi, alnan bu yardmlar sayesinde Ermenistan Rusyadan silah almaya ynelik yatrmlarda bulunmulardr. Dier bir taraftan, Ermenistann ranla da politik ve ekonomik ilikileri bulunmaktadr. lke aslnda ranla ekonomik ibirlii hesabna yaamaktadr. ran tarafndan bakldnda, Ermenistan Bat ve Kuzey ran, yani Gney Azerbaycan Trklerin etkisinden koruyan bir etkendir. Ayn zamanda Tahrann Moskova ile diyalogunu kolaylatrmaktadr. te yandan, ran ve Rusya, ABD ve Avrupadaki Ermeni lobisinin siyasi alandaki etkinliinden faydalanmay amalamaktadrlar. Ermenistan ise ranla ilikileri asndan bu devleti, Ermenistana ekonomik adan nefes verdirecek bir lke, Rusya ve ine destek verecek jeopolitik oyuncu ve Trkiyenin Kafkaslardaki ekonomik ve kltrel yaylmaclna siper olabilecek lke olarak grmektedir. te yandan, Rusyann blgede zayflamasndan rahatszlk duyan Erivan, inin Kafkaslara girmesini kolaylatrc politika da izlemektedir. Pekin, Ermenistan destekleyerek Azerbaycann gvenliini tehdit etmekte ve jeopolitik nemini azaltarak Batnn Orta Asyaya girmesini engellemek amacyla Kafkaslarda etkili olma isteindedir. inin rahatszlnn bir dier nedeni de Trkiyenin gelecekte Orta Asyada etkinlik koyma olanaklaryla balantldr. Dier bir ifade ile Ankarann Dou Trkistana ynelik almlarndan korkan Pekin, Pantrkizmi Kafkaslarda, Dalk Karaba srtlarnda durdurmay hedeflemektedir. Mevcut deerlendirmeler erevesinde, inin Ermenistana ilgisinin ve Erivana yava yava silah-cephane yardmda bulunmasnn nedenleri ortaya kmaktadr. Bir ipucu; in, Ermenistan ve Rusya Savunma Bakanlarnn 11 Mays 1999da yaptklar zirve toplantsnda 8 adet Typhoon taktik fze sistemi Ermenistana satld. Ermenistan ordusu, bu fzelerin kullanm hakknda in ordusundan subaylar tarafndan eitildi. 4 tanesi Karabaa yerletirilen fzelerin menzili Azerbaycan topraklarnn tamamn kapsamaktadr. Bakdeki in Bykelilii nnde halk protesto gsterisi dzenlerken Azerbaycan Dileri Bakanl ini resmi olarak protesto etmitir.180 Bu sylenenler erevesinde, Ermenistann d politikas yalnz Rusya ve rann, (ayn zamanda inin) devlet karlarnn deil, ulusal ideolojileri olan Hai Tahd Haydat181 ile de tam bir uyum gstermektedir. Dier bir deile, Ermenistann Rusya ve rann elinde ara veya silah olduunu ifade etmek, propaganda karakteri tamaktadr. Ortada uyuan bakentin Moskova, Tahran ve Erivann birbirileriyle ahenk iinde olan karlar vardr. te yandan, Rusya-Trkiye-ran rekabetlerinin yan sra Amerika Birleik Devletleri de kendisini dorudan iin iine iterek Gney Kafkasya (ayn zamanda Orta Asya) rekabetine girimitir. Aslna baklrsa, gerekte Avrasyaya her zaman Avrasya glerinden birisi hakim olmutur. Ama ABDnin, Kafkasya bir tarafa dursun, Avrasyaya mdahalesi tarihte ilk kez olarak Avrasya dndan bir tarazlaycl stlenmitir. 11 Eyll 2001 sonrasnda ABDnin son zamanlarda resmen aklad ulusal gvenlik stratejisinin gayri resmi olarak fiiliyata gemesiyle birlikte, yeni kresel dzenin arlk merkezini oluturan Avrasyann Orta Asya ile birlikte iki kilit noktasndan birini tekil eden Kafkasyada nemli jeopolitik gelimeler cereyan etmektedir. Bu gelimeleri, uluslararas terrizmle ortak mcadele grnts ierisinde gereklemesine ramen, gizli bir RusAmerikan rekabeti olarak tanmlamak mmkndr.

Bu konuda bkz; Nazmi Gl ve Gken Ekici, Azerbaycan ve Trkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistann D Politikas, Avrasya Dosyas, s. 391; Haleddin brahimli, Deien Avrasyada Kafkasya, s. 50. 181 Hai Tahd (Haydat) Ermenilerin Ulusal Davas

180

57

Afganistan operasyonuyla beraber yalnzca Afganistan deil, Tacikistan, Krgzistan ve zbekistanla birlikte btn Orta Asyaya yerleen ABDnin tek sper g iddiasyla ve kresel stnln pekitirmek iin yeni hedefi Kafkasya olmutur. Kafkasyay ABD iin bu denli nemli klan iki ana sebep bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Rusya Federasyonu, ran ve Hazar blgesi enerji kaynaklarnn kesiim noktasnda bulunan stratejik bir blgeyi kontrol altnda tutmak, ikincisi de Orta Asyadaki hakimiyetini besleyecek gvenilir bir kanala sahip olmaktr. Washingtonun bu hamlesi karsnda Amerikan askeri varlnn Orta Asyada ilk kez yakn evresine yerlemesine direnemeyen Moskova, bu kez de Kafkasyada geri adm atm ve bylece 11 Eyll sonrasnda Kafkasya ABD ve Rusya arasnda zmnen Kuzey ve Gney Kafkasya olmak zere iki etki alanna blnmtr. Kuzey Kafkasya, Rus hakimiyet alannda braklrken ki, Kuzey Kafkasyay oluturan yedi cumhuriyet zaten Rusya Federasyonu ierisinde yer almaktadr - Gney Kafkasyaya Amerikan askeri varl yerlemeye balamtr. Grcistann kuzeydousunda, eenistan snrnda yer alan Panki Vadisinde El Kaide182 militanlarnn bulunduu iddiasna dayanarak183 200 Amerikan askeri eitmeni Grcistana gelmi ve Grc ordusunu eitmeye balamtr. 65 milyon Dolarlk bu Eitim ve Donanm Program Grcistann yllk savunma harcamalarnn katndan daha fazla bir maliyetle gereklemektedir.184 Grcistann kuzeydousunda yer alan Panki Vadisinde El-Kaide militanlarnn bulunmasna sebebiyet tekil eden ABDnin Grcistana stnln yaymas ve srf bu yzden ABD askeri eitmenlerinin blgeye gelilerini bu ekilde deerlendirmek herhalde doru olmayacaktr. Grcistan zellikle ABD iin bu tr cazip klan onun jeopolitik konumudur. Grcistann hem Rusyann baskn olmasna kar ald tavr, hem de tm ynleriyle Batyla btnleme stratejisi bu bakmdan ABD iin nem arz etmektedir. Nitekim ABD, bu lkeyi SSCBnin yeniden oluumuna kar dayanak ve dier Sovyet sonras cumhuriyetler iin Bat modeli olarak deerlendirmitir. Rusyann blgedeki etkinlii, daha nce blgeye egemen olmasnn yan sra bugn bile blgeye ulam yollarnn byk lde Rusyadan gemesi ve Azerbaycan hari iki Kafkasya lkesinde - Grcistan ve Ermenistanda askeri slerinin bulunmas ve bu cumhuriyetlerin snr kontroln anlama ile salamasndan ileri gelmektedir. Rusyann bu stnln dengelemek iin blge ulam alaryla denizden ve karadan kresel ekonomik etkinliin byk merkezlerine baland zaman jeopolitik oulculuk kalc bir gereklik olacaktr. Sahip olduu demir ve karayollar, dier iki Kafkasya lkesinin yoksun olduu, limanlar ulam konusunda Grcistann jeopolitiini glendirici rol oynamaktadr. Bu gn AB tarafndan finanse edilen TRACECA Tarihi pek Yolunun canlandrlmas projesi ABD senatrleri tarafndan nerilmitir.185 Grcistana yaplan, %28.5lik bir payla ABDnin birinci olduu, yabanc yatrmlarn %79u ulam ve iletiim alannda yaplmtr. oklu Boru Hatlar anlayn da bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. Eer, Hazar Denizi havzasnda bulunan, ABD irketlerinin byk payla temsil olunduu konsorsiyumlarca iletilecek, doalgaz ve petrol, gzergahlarn denetimini siyaset arenasnda kullanmaktan ekinmeyen bir lke olan Rusyay saf d brakarak Bat pazarlarna tanacaksa, Grcistan bu konuda kilit rol oynayacaktr. Grcistann tamamen Rusyann kontrol altna girmesi durumunda Azerbaycann ekonomik bamszlnn ve Hazar havzas doal zenginliklerinin Azerbaycan iin pek anlam kalmayacaktr.
El Kaide - Hsame bin Ladine bal olduu iddia edilen rgt. Bugne kadar bu iddiay destekleyen bir kanta rastlanmamtr. 184 Mahmut Niyazi Sezgin, Kafkasyada Byk Rekabet, Radikal gazetesi, s. 10. 185 pek Yolu Stratejisi Kanunu (S. 1344 ve H. R. 2867) Senatrler Sam Brownback, Gordon Smith ve House nternational Relations komite bakan Benjamin Gilman tarafndan nerilmitir.
183 182

58

Btn bunlar, ABDnin blgede var olmasn gerekli klmaktadr. Gney Kafkasya Cumhuriyetinden Ermenistan, ABDyle olan yakn ilikilerine ramen stratejik ortaklk anlamnda tercihini Rusyadan yana yapmtr. Buna karlk Grcistan ve Azerbaycan tm ynleriyle Bat ile entegrasyonu ngren bir d politika stratejisi izlemektedir. Rusyaya kar duyduklar gvensizliin ve Rusyann yaylmac tutumunun verdii endieyi gidermek iin Batdan gvenlik teminat istemektedirler. Azerbaycann, NATO birliklerinin Azerbaycan topraklarnda bulunmasna yeil k yakn ve dnemin Grcistan Devlet Bakan Eduard evardnadzenin186 deiik zamanlarda 2005te NATOnun kapsn alacan aklamasn bu endienin siyasi sahneye yansmas olarak deerlendirmek gerekmektedir. Ayrca, bir dier NATO lkesi olan Trkiye ile de snrda olmas bu konuda avantaj sunmaktadr.187 Grcistann konumu ve Batyla btnleme stratejisinin ABDnin blgedeki karlaryla uyum sergilemesinin sonucu olarak youn siyasi, iktisadi ve askeri ilikiler sreci balatlmtr. Grcistanla balayan Kafkasyadaki ABD stnl ksa zamanda Azerbaycan ve Ermenistana da yaylmtr. zellikle, zgrl Destekleme Kanununun Azerbaycana dorudan Amerikan yardmlarn engelleyen 907 sayl ek maddesinin geici olarak yrrlkten kaldrlmas, Azerbaycan-ABD ilikilerinde nemli bir dnm noktas saylabilir. Bu gelimeyle Azerbaycana sivil ve askeri Amerikan yardmlarnda nemli bir art kaydedilmitir. Bunu takiben Mays aynda Azerbaycana mayn temizleme misyonu ad altnda 35 kadar Amerikal eitmen subay gelmitir. Yine ayn dnemde Amerikan finansmanyla Erivan yaknlarnda da bir mayn temizleme merkezi kurulmutur. Ancak youn bir Rus askeri varlnn bulunduu, Rusyann Kafkasyadaki geleneksel mttefiki konumundaki Ermenistana Amerikan askeri sokulmamt. Bununla birlikte Trkiye ve ranla olan snrlarn Rusya Federasyonunun koruduu Ermenistann d politikasnda ABDye dnk bir kayma yaanmaya balamtr. Ancak yine de Ermeni yetkililer ABD ile gelien ilikilerini Rusya ile olan stratejik ortaklklarn zedelemeyeceini aklamak durumunda kalmtr. 18 Eyll 2002 tarihinde Bak Tiflis Ceyhan boru hattnn temelinin atlmas, Kafkasyada Amerikan politikasnn en son baars olarak alglanabilir.188 Anlald gibi, Gney Kafkasya hem yakn komular, hem de okyanusun dier kutbundaki Sper G asndan byk bir nem arz etmektedir. Gney Kafkasyann, zellikle de Azerbaycann blgesel oyuncular asndan nemi bundan sonraki blmlerde daha geni, daha ayrntl ekilde incelenecektir.

1995 ylndan beri Grcistan yneten Eduard evardnadze, 23 Kasm 2003 tarihinde muhalefete boyun eip halk isyannn ardndan istifa etmek zorunda kald. SSCB Dileri Bakan olarak uluslararas arenada kendine zg bir yer edinen E. evardnadze, yolsuzlukla mcadele sayesinde ykseldi. Ancak gidii de lkesindeki yolsuzluk ve yoksullukla ba edememekten oldu. 187 Ayrntl bilgi iin bkz; Kamil Aacan, Bamszlnn 10. Ylnda Grcistan: ABDnin Kafkasyadaki Kalesi mi? Stratejik Analiz, s. 35 188 Mahmut Niyazi Sezgin, Kafkasyada Byk Rekabet, s. 10.

186

59

BENC BLM RUSYA A - arlk Rusyas Asndan Azerbaycann Jeopolitik nemi ve Ermeni Faktr Sovyet devleti kurulduu zamanlardan itibaren milli cumhuriyetlerin, eitli halklarn ve milletlerin tarihi gemiinin objektif yazlmas ynnde bir takm zorluklar ortaya kmtr. Birok tarihi gerein aa kavumas, zellikle de halklarn toplumsal siyasi hayatnda yaanm olaylarn aratrlarak kamuoyuna iletilmesi Sovyet devletinin gerekletirdii milli siyasetin talepleriyle uyumuyordu. Azerbaycan halknn tarihi gemiine ait aratrmalara belirli talepler asndan yaklalm, bu tarih daha ziyade st dzey yetkililerinin basks altnda yazlm, ksacas Azerbaycan halk ve tarihi ile ilgili gerekler tahrif edilmitir. Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszln kazand, milli bamszlk yolunda emin admlarla ilerledii bir zamanda tarihi gereklerin tahrif edilmeden halka objektif ekilde sunulmas byk nem tamaktadr. Azerbaycan halk, bana getirilen felaketlerin asl kkn bilmeli, yzyllar boyu kendilerini dost olarak tantan devletlerin iyzn grmeli ve deerlendirmelidir. I. Petronun banda bulunduu Rus mparatorluu, gerekte igalci bir devletti. Fetihlerden zevk duyan bu ahs, svele sava bitirdii zamandan itibaren Hazar havzasnda yaayan halklar esaret altna almak amacyla stratejik planlar hazrlamaya giriti. Kendi emperyalist amacn gerekletirmek iin o, plann rana yry olarak adlandrsa da asl niyetini gizli tuttu. I. Petro, tahta kt gnden itibaren Kafkasyay, esas olarak da Azerbaycan igal etmek arzusundayd. Onun Kafkasya ile ilgili faaliyetine gz atnca ister istemez yle bir soruyla karlayoruz: acaba, Kafkasya ve en nemlisi de Azerbaycan ve Hazar Denizi neden Rusyann ve I. Petronun ilgisini ekmiti ? Kafkasya, Rusya iin jeopolitik ve ekonomik karlar asndan byk bir nem tamtr ve bugn de tamaktadr. Avrupay Asya ile, Hazar Denizini Karadenizle birletiren bu zengin blge, ayn zamanda Rusyann d politika stratejisinde yer alan lkelerin ve halklarn da dikkatini ekmitir. yle bir metodolojik prensibi vurgulamak gerekirse, etnik gruplar ve devletler arasndaki ada sorunlar byk tarihi olaylarn mirasdr. Bu bakmdan Karaba sorunu da bariz rnek olarak ele alnabilir. XVIII. yzyldan balayarak Rusya, Kafkasya blgesinde kendi stratejik karlarn gerekletirmek iin aktif jeopolitik faaliyetlere giriti. Blgenin zengin doal kaynaklar, corafi ve jeopolitik konumu hakknda yeterince bilgiye sahip olan arizm, hanlklar arasndaki ekimelerden189 ustalkla yararlanm ve bazen de blgede cereyan eden sosyo-politik sorunlara mdahale etmi, antifeodal hareketlerin ve isyanlarn bastrlmasnda jandarma siyasetini yrtmtr. Bahsi geen dnemlerde Rusyann smrgeci politikasnn asl amac, sadece snrlarn geniletmek deil, istila edilmi blgelerde kendi siyasi gcn ispatlamakt. 1812 ylnda Fransaya kar elde ettii galibiyetten sonra Rusya, yava yava d politikasnda ak emperyalizme dayal devlet olarak ekillenmeye balyordu. Avrupada halk isyanlarnn bastrlmasnda Rus arizminin rol, bu devletin uluslararas nfuzunu geici de olsa belirli bir lde artrm, ona Avrupann jandarmas imajn kazandrmt.
189

O dnemlerde Azerbaycan hanlklar kendi aralarnda ekime ve sava ierisindeydiler.

60

Btn bunlara ramen Rus mparatorluunun asl amac Hazar Denizine kmak, burada askeri donanma kurmak, Kafkasya blgesine sahiplenmek olmutur. I. Petronun dncesine gre, askeri stratejik adan yeni topraklarn fethi iin Hazar Denizi byk neme sahipti. O, dou pazarlarnda da Rusyann konumunu glendirme politikasn her zaman n planda tutmutur. I. Petronun amac, ilk olarak Avrupa ile gerekletirilen ipek ticareti yolunu Volga190 Hazar ynne evirmek, Osmanl mparatorluunun hazinesine akan ipek gelirini eline geirmekti. nk o devirde Asyadan Avrupaya giden mallar ran ve Kafkasya zerinden gemekteydi. arlk makamna oturan I. Petro, d politikasnda Rus arizminin yaylmac politikasnn en nemli ksm olan Dou plann gerekletirirken ran, Hiva, Buhara ve Hindistan ile ticari ilikilerini geniletmeyi, Kuzey ve Gney denizlerinde Rus donanmalarnn yerletirilmesini ama edinmiti. Bu ise, her eyden nce, Rusyann Kafkasyada jeopolitik konumunu glendirmek, blgede yaylmac stratejisi iin reel sosyal s oluturmak olmutur. I. Petronun nl Vasiyetnamesi, Rus mparatorluunun Yakn Douya, dolaysyla Azerbaycana yaklamndaki stratejisini aka ortaya koymaktadr. Vasiyetname 1725 ylnda yazlm, fakat 1738 ylnda ilan edilmitir. Bu tarihi belgeyi aynen aktaryorum: Pek mukaddes ve ayrlmaz EKANM SELASE adna. Biz ki btn Ruslarn imparator ve otokrat Petroyuz, Rus milletinin afhadna ve Rus saltanat ve hkmetinin varislerine u vasiyeti yapmaktayz: Bizleri daima tenvir ve himaye eden, mevcudiyet ve tacmz baheden ulu tanrnn inayeti ile kaderin tecellileri hakknda yrttmz tahminlere gre, Rus milletini istikbalde btn Avrupann hakimi olarak kabul ve telakki etmemiz hususunda bize inan vermektedir. Bu fikir, Avrupa milletlerinin acele admlarla ke yakn bir ihtiyarlama devrine girmi olmalarna dayanmaktadr. Bundan kan mana, bu milletlerin kolaylkla ve emniyetle gen ve yeni bir millet tarafndan tekmil kuvvet ve kemale eritii zaman fethedilmeleri gerektii merkezindedir. Kuzeyden yaplacak mstakbel istilay bir zamanlar barbar istilasyla yeniden ihya olan Roma milleti gibi kaderin planlaryla neticelenen periyodik bir hareket olarak telakki ediyorum. Kuzey milletlerinin bu g hareketlerini, bir zamanlar Msrn fakirleen topraklarn zengin amurlaryla besleyen Nil nehrinin med hareketiyle kyaslayabiliriz. Rusyay seylapa benzer bir halde buldum. Onu byk bir nehir gibi brakyorum. Benden sonra gelecek varislerimin vazifesi, Rusyay, fakir den Avrupay bollua kavuturmaya namzet bir memleket haline getirmektir. Bu denizin dalgalar, bunlar nlemek iin kuvvetsiz eller tarafndan ykseltilen manialar amaldr. te bundan dolay, ben de burada varislerime Evamiri Aere191ile Musann tavsiye ettii gibi daimi surette gz nnde bulundurmalar lazm gelen aadaki hususlar nazar dikkate almalarn tavsiye ediyorum: * Varislerim ruhen hazrlkl asker yetitirmelidir. Bu askere ancak devlet maliyesinin dzenlenmesi, eslihann tamiri ve taarruz iin en mnasip zaman tayin etmek iin istirahat vermelidir. Rus milletini daimi harp iinde bulundurmaldr. Varislerim o ekilde hareket etmelidirler ki, mnhasran Rusyann artan bykl ve refah iin bar savan, sava ise barn kulu olsun. * Varislerim her trl arelere bavurmak suretiyle tm Avrupa devletlerinden Rusyaya sava esnasnda komutanlar, bar esnasnda ise alimler davet ederek sahip bulunduumuz imtiyazlardan faydalanmasn bilmelidir.
190 191

dil nehri On Emir

61

* Varislerim her vesile ile Avrupa ve yaknl dolaysyla bizi ilgilendiren Almanya ileriyle alakadar ve her eit anlamazlklara katlmaldr. * Varislerim Polonyay tekilatlandrarak, bu memlekette kargaalk ve daimi kskanlk hali bulundurmaldr. Altn sayesinde muhalif memleketlerde imtiyaz elde etmelidirler. Krallarn seimlerinde diyet meclislerinde tesir icra ve bu meclis yelerini satn almaldrlar. Taraftar krallarn seilmesini temin etmelidirler. Bu krallara Rus ordularnn o memleketlere girmelerini salamak iin yardm edilmelidir. Rus ordular ise bu memleketlerde daimi kalmak iin her frsattan yararlanmaldrlar. ayet komu memleketler glkler karacak olursa muvakkat bir zaman iinde bunlar teslim etmeli ve terk edilen imtiyazlarn tekrar elde edilmesi iin memleket paralanmaldr. * Varislerim sveten mmkn olduu kadar fazla arazi almaldrlar. Bu memleketi istila edebilmek iin Rusya taarruza urayan bir memleket halini almaldr. Bunun iin svei Danimarkadan ve Danimarkay da sveten tecrit ve bu iki devleti bir dieri aleyhine tahrik etmelidirler. * Aile balarn oaltmak, menfaatleri yaknlatrmak ve ayn zamanda artan nfusumuz neticesinde Almanyay Rus davasna katmak iin varislerim daima Rus prensleri iin Alman prens ailelerinin arasnda e aramaldrlar. * Ticaret iin tercihen ngiltere ile anlamaldrlar. Bu devlete, donanmas iin byk ihtiyacmz vardr. Donanmamzn genilemesi iin bu devlet bize faydal olabilir. Varislerim odun ve dier mallarmz ngiliz altnlar ile deitirmelidirler. ngiliz denizci ve tccarlar ile bizim tccar ve denizcilerimiz arasnda irtibat meydana getirmelidirler. * Varislerim Rusya devletinin hudutlarn Avrupadan kuzeye Baltk Denizine, gneyden ise Karadenize kadar geniletmeli ve muhafaza etmelidirler. * Rusya devleti, bakenti Asya ve Avrupa hazinelerinin anahtar olan stanbul olduu takdirde dnya devleti olabilir. Sk sk ve yerli yerinde plan yapp alarak stanbula sahip olan ah dnyada ilahi ah olacaktr. Bu amacn gerekletirmek iin her zaman Trkiye ve ran arasna nifak sokmak, kargaalar karmak gerekecektir ve yaplmaldr. Bu ama urunda Snni ve ii mezhepleri arasndaki ihtilaflar byk keskin silah ve baslmaz ordudur. Rusyann Asyada nfuzunu artrmak iin Snni ii ihtilaflar iyi bir aratr. Trkiye ile ran devletleri arasndaki muvazeneyi fitne ve fesatla ylesine bozmak ve onlar arasna ylesine nifak sokmak lazmdr ki, onlar hibir zaman bir birileriyle irtibat kuramasnlar ve kesinlikle bir araya gelemesinler. Hem rann, hem de Trkiyenin Avrupa halklar ile temasta bulunmalarna frsat vermemeli. Eer bu lkelerin Mslman kesimleri gz ap kendi hukuklarn anlasalar ve talep etseler bu bize byk bir darbe olur. Bunun iin hem Trkiyenin, hem de rann ulemalarn ele almak ve onlarn araclyla Snni ii ihtilaflarn kztrmak en byk silahmzdr. GZL KALSIN Bizim ruhanilerimizin bugne kadar devlet ilerine mdahale etmesi Rusya devletinin terakkisine mani olmutur. Ben kendi yetki istiklalimi izhar ederek, onlar devlet ilerinden uzaklatrdm, ruhanilerin devlet ilerine mdahalesini reddettim. imdi onlar sradan bir dereceye inmiler ve el-kol aamyorlar. Ben bu i iin ok byk bir emek sarf ettim. Ruhanilerin devlet ve millet ilerinden ellerini ksaltp, onlar kiliselerde snrl tuttum. * Dier bir taraftan, ran lkesinin her geen gn parasz, ticaretsiz ve sefalet iinde kalmasna almak lazmdr. Ksacas, ran daima tenezzle sevk edip, kendine baml klmak lazmdr ki, Rusya devleti amac icab gerekesiyle istedii zamanda aba

62

harcamadan kolay bir ekilde onu ldrmeye hakim olsun. Ama Trkiye devleti mahvedilmeden rann cann almamz uygun deildir. * Grcistan lkesi Kafkasya hududunun, yani rann ah damardr. Rusyann tesellt neteri u damara ularsa fil-fevr kalbinden zayf kan alacak ve onu ylesine halsiz edecektir ki, bin Eflatun bile gelse de onu kurtaramaz. O zaman ran lkesi Rusya ahlarna deve gibi tabi kalacaktr ve Trkiyenin sonuncu nuru snecektir. * Maddi ihtiyalar blgesi olan Trkiyenin iini bitirdikten sonra ran zorlanmadan mahvetmek ve kafasn kesmek mmkndr. Bu yzden siz zaman harcamadan Grcistan ve Kafkasyay igal ederek ran valilerini kendinize tabi ediniz. Ondan sonra dnyann ambar olan Hindistana ilerlemek lazmdr. Bu hedefe ulald gn, Rusyann ngiliz altnna ihtiyac kalmayacaktr. Hindistann anahtar Trkiyenin bakentidir. Amacnza ulamak iin Krgz, Hiva ve Buhara taraflarndan ilerlemeye aln. Zaman kaybetmeyin, ayn zamanda acele de etmeyin. *Varislerim dikkatle Avusturyann ittifakn temine uramaldrlar. Bu memleketin Almanya zerindeki mstakbel egemenlik haklarn destekler gibi grnmelidirler. Fakat dier taraftan prenslerin kskanlk hisleri el altndan tahrik edilmelidir. O ekilde hareket etmelidirler ki, her iki taraf Rusyann yardmna mracaat etsin ve bu ekilde memleket zerinde mstakbel hakimiyetimizi hazrlayacak bir himaye usul meydana getirilsin. * Avusturyaya kar Avrupa ktasn, eski devletler tarafndan birini tahrik etmek veya bu devlete, ele geirilen topraklardan bir ksm verilmek suretiyle ki bu topraklar daha sonra tamamen geri alnabilir. Avusturya mparatorluunu, Trk Avrupadan kovmaya mecbur etmek ve stanbulu ele geirmek arzularndan vazgemenin arelerini bulmak iin varislerim uramaldrlar. * Varislerim, gerek Macaristan, gerek Gney Polonyada ikamet eden Skizmatik Yunanllar Rusyann etrafnda yer almalarn temin iin her areye bavurmaldrlar. Rusya bunlarn merkezi haline getirilmelidir. Varislerim bunlar desteklemeli ve dnyay egemenlik ve ruhani hakimiyet kurmak suretiyle daha nceden hakimiyet elde etmelidirler. Bunlar her dmann yannda bulunabilecek dostlar olacaklardr. * sve paralandktan, ran malup edildikten, Polonya esaret altna alndktan, Trkiye igal edildikten, ordularmz birletirildikten, Karadeniz ve Baltk Denizi gemilerimiz tarafndan kontrol edildikten sonra Versailles Kraliyetine ayr ve gizli olarak, daha sonra Viyanaya dnyann taksimi iin teklif yaplabilecektir. ayet iki hkmdardan biri teklifi kabul edecek olursa, ki ayet bunlarn ihtiras ve izzeti nefisleri iyi tahrik edilecek olursa, bu muhakkaktr. Dierini imha etmek iin varislerim bunlardan birinden faydalanmaldrlar. Sonunda bu son hkmdara kar sava almaldr. Yakn Dou ve Avrupann byk bir ksmna sahip olan Rusyann bu savatan galip kaca muhakkaktr. * ayet, - ki buna ihtimal verilemez, her iki taraf Rusyann teklifini reddedecek olursa, Rus mdahalesi vukuu buluncaya kadar bunlar kuvvetten drmek iin ihtilaflar meydana karlabilir. Bu ekilde Rusya yeni toplanan kendi kuvvetleri ile Almanyaya harekete geirilecektir. Dier taraftan, kuvvetli iki donanma Asyal srlerle dolu olarak biri Azak Denizinden, dieri Arhangelsk limanndan, Karadeniz ve Baltk Denizlerindeki ordularn himayesi altnda harekete geerek, Akdeniz ve Okyanus istikametine doru ilerlemelidir. Bu kuvvetler bir taraftan Fransa, dier taraftan Almanyay istila edeceklerdir. Fransa ve Almanya malup edildikten sonra geri kalan Avrupa kolaylkla ve savasz esaret altna alnabilir ve alnmaldr. 192
192

Vasiyetname iin bkz; Fazil Rahmanzade, YOL, Tarihi Publisistik Geydler, s. 66, 68; Sava Yanar, Trk Rus likilerinde Gizli G: KAFKASYA, s.247-250; Tahir Tamer Kumkale, Tarihten Gnmze Trk-Rus likileri, s. 225ten sonra EK-B, B-1.

63

Grld gibi, bu Vasiyetnamenin arkasnda ne gibi amalarn bulunduu apak ortadadr. karlar uruna eitli devletleri birbirine drmek, douya ilerlemek, scak denizlere inmek, Karadeniz boazlarna sahip olmak, Asyadan Avrupaya giden ticaret yollarn ele geirmek, mezhep kavgalarndan yararlanarak baz Mslman devletler arasna nifak sokmak ve bu ama uruna eitli etniklerden yararlanmak Rusyann karlarna hizmet etmektedir. Bu konuda Rus tarihisi E. A. Pahomov eserinde, Rusyann Kafkasyadaki faaliyetlerini, bu blgeyi ele geirmek iin yrtt bir siyaset olarak deerlendirmitir. O, Byk Petronun Kafkasyaya seferi hakknda unlar yazyordu: ...I. Petro rana ve Hindistana giden ticaret yollarn ele geirmek amacyla Azerbaycana yrd193 ve baz Azerbaycan hanlklarn istila etti. Amerikal tarihi M. Atkin, Rusyann Kafkasyay igalini, tarihin doal kanunlarndan kaynakland eklinde deerlendirmi, XVIII. yzyln ikinci yarsnda Rusyann gl askeri bir devlete dntn ve Rusya asndan yeni topraklar fethetmenin kanlmaz olduunu belirtmiti. O, Rusyann Kafkasyaya mdahalesini, orta alarn Mslman dnyasna kar Hal Seferleri ile kyaslama yapmtr.194 ngiliz tarihisi W. E. D. Allen, Rusyann Kafkasyaya mdahalesini stratejik bir gereksinim olarak deerlendirmi, 1826-1828 Rusya-ran ve 1828-1829 Rusya-Trkiye savalarnda Rus ordusunun baarlarnn blgenin Ermeni nfusunun aktif yardmlar sayesinde mmkn olduunu izah etmitir.195 G. Stephenson, ise Rus ordusunun baarlarnn sebeplerini yle aklamaktadr: Petersburg ynetimi, Kafkasyay ele geirmekle ran ve Trkiye ile direkt snr oluturacan, bunun ise imparatorluun gelecek planlar asndan byk neme sahip olduunu ok iyi anlyordu. Bu yzden, Rusya btn askeri-politik gcn Kafkasyay istilaya yneltmiti196 Amerikal tarihi M. Raeff, eserinde ...Kafkasyann igali, Rusyann ayn zamanda Orta Asyaya almasna ve blgeye sahip olmasna zemin oluturmutur... ,197demekteydi. Grld gibi, I. Petrodan sonraki devirlerde de Rus arlar, Petronun ilkelerinden hareketle emperyalist politikalarn devam ettirerek Azerbaycana seferler dzenlemilerdir. Onlar Azerbaycan istila etmekle bundan sonraki yaylmac politikalarn ok kolay bir ekilde gerekletirebileceini dnmlerdir. nk Azerbaycan, M. A. Volkovun da ifade ettii gibi, Yakn Douya alan kapyd198 / gnmzde de kap olarak kalmaktadr. Eskiden olduu gibi, Rusya bugn de Azerbaycan elden brakmak niyetinde deildir. Rus milli ideolojisinin en mhim amac douya almak, denizlere inmek, Karadeniz boazlarna sahiplenmek olmutur ve imdi de ayndr. XVIII. yzyldan balayarak tm Kafkasyaya sahiplenmek amacyla geni apta bir askeri faaliyette bulunan arlk Rusyas, bu amacna XIX. yzyln birinci yarsnda ulaabilmiti. 1812 tarihinde balayan Rus-ran sava, 12 Ekim 1813 tarihli Glistan Anlamasnn imzalanmas ile sona ermitir. Bu anlamaya gre, Bak, Gence, irvan, Guba, Karaba, eki ve Tal hanlklar Rusya mparatorluu topraklarna katlyor, bununla da bir btn olan Azerbaycan ikiye blnyordu. ran bir trl buna katlanamyor, Rusya ise tm Gney Kafkasyann tek sahibi olma iddiasndan vazgemiyordu. Bundan dolay, ran ve Rusya Temmuz 1826da tekrar savaa girdiler. Sava srasnda Rus ordusu Azerbaycann gney topraklarna sokularak Tebriz, Urmiye ve Erdebili ele geirdi. Durumun arlndan
E. A. Pahomov, Kratkiy Kurs storii Azerbaydjana, s. 21 M. Atkin, Russia and ran 1780 1828 195 W. E. D. Allen, Gaucasian Battlefields, p. 67 196 G. Stephenson, Russia from 1812 to 1945, p. 278 197 M. Raeff, Patterns of Russian mperial Policy Towards the Nationalities: n Soviet Nationality Problems, p. 28 198 M. A. Volkov, Znaeniye Kavkaza v Vostonm Voprose, Den
194 193

64

dolay ran 10 ubat 1828de Tebriz civarnda bulunan Trkmenay kynde Rusya ile ar artlara dayanan bar anlamasn imzalamak zorunda kald. Bu anlamaya gre, sava srasnda ele geirilen Erivan ve Nahvan hanlklar Rusyaya verildi. ran tarihisi Sait Nefisi, eserinde XIX. yzyln ilk otuz ylnda Rusya ran ilikilerinden bahsederken Trkmenay anlamasn, Rusyann ran krfezine inmek iin asl amacna doru atlm byk bir adm olarak deerlendirmitir.199 Bylece, XIX. yzyln balarndan itibaren Rusya Azerbaycann igalini hzlandrd. Azerbaycan ikiye blnd: Kuzey ve Gney Azerbaycan mefhumu olutu. unu belirtelim ki, birinci ve ikinci Rusya-ran savalar zaman Azerbaycan, savaan taraflar arasndaki atmalarn merkezi konumunda idi. Bu iki sava sonucunda Kuzey ve Gney Azerbaycan kendilerine balayan Rusya ve ran kazand. Kaybeden ise Azerbaycan halk oldu. kiye blnm halk uzun sre kendi bamszln, Gney Kafkasyann ve Orta Dounun mhim stratejik blgesinde nemli ekonomik ve politik adan gl bir devlet kurma perspektifini kaybetti. arizmin blgede emperyalist siyasetini artran etkenlerden biri de Ermenilerin Rusyann st dzey yetkilileri ile ibirlii idi. Ermeni milliyetileri, byk siyasetlerine atlrken Trkiye Ermenistannda (?) Bamsz Demokratik Cumhuriyet, Denizden denize Byk Ermenistan Devletini kurmay asl ama edinmilerdi. Gereklemesi mmkn olmayan bu siyasi topyay Ermeni dnrleri daha eskiden tebli etmeye balam, siyasetlerinde ok ince metotlardan yararlanmlardr. rnein; 1608 ylnda ran Devletinin ah ah Abbasn danman Hoca Sefer200 Roma Papasna, spanya kralna, Venetsiya dojuna elinde ahn mektuplar olduunu belirtmi, o devrin nfuzlu devletlerinin dikkatini mazlum Ermenilerin problemine ekmiti.201 Bu, Ermeni milliyetilerinin Avrupaya atklar ilk siyasi pencere oldu. Ama bu ideolojik admn atlmasnda Ermeni tccarlarnn da etkisi byk olmutur. unu da belirtelim ki, dnyann nfuzlu lkeleri ile ran devleti arasndaki ticari ilikilerde Ermeniler mstesna rol oynam ve bunun sayesinde bir hayli mali gelir elde etmilerdi. Bu sermayeye dayal Ermeni milliyetilerinin topik devletilik dncesinin gereklemesinde diplomatik misyonu kilise stleniyordu. Mbalaasz diye biliriz ki, Ermeni birliinin oluturulmasnda birletirici unsur olan kilise, ayn zamanda devletilik fonksiyonunu da stlenmitir. Ermeniler arasnda milliyetiliin yaylmasnda Ermeni din adamlarnn ve Ermeni Kilisesinin roln zel olarak vurgulayan V. Mayevski yle yazyordu: ... Onlarn202 dinle ilgili faaliyeti ok snrldr. Fakat bunun karlnda onlar her zaman milliyetilik idealarn himaye etmek uruna ellerinden geleni yaparak gayretle almlardr. Ermeniler arasnda milliyetilik idealar yzyllar boyunca birbirilerinden uzak, fakat saysz manastrlarn himayesi altnda bulunmutur203 Ama hem zelliklerine, hem de corafi konumuna gre, eitli tutumlar sergileyen ve ikili oyun oynayan Ermeniler, Avrupa devlet yneticilerinin sevgilerini kazanamaynca Rusyaya ynelmek zorunda kalmlard. Rusyada arizmin Kafkasyadaki jeopolitik karlar iin Ermenilerden yararlanabileceini ilk kez anlayan I. Petro olmutur. Rus bilim adam S. N. Glinka, Moskovada Lazarevlerin matbaasnda yaynlanm olan Azerbaycan Ermenilerinin Rusya Topraklarna Grlmesinin Tasviri adl eserinde yazyor: ...Birinci Petro Ermenileri gzden karmak istemiyordu. O, Ermenileri Rusya asndan faydal ilere ekmek niyetindeydi. Byk slahat Petro ran seferinde Ermeni halknn krlmaz sadakatinin
199 200

Sait Nefisi, Tarih-e Ectemaye ve Siyase ran der Dovreye Muaser, s. 226 ah, rann d politika meselelerini ve Avrupa ile temasa geme yetkilerini ona havale etmiti. 201 V. A. Bayburtyan, Armyanskaya Koloniya v Novom Djulfe v XVIII veke, s. 34; ve ayrca bak: V. K. Voskanyan, Armyano Russkiye Otnoeniye v XVII v., 202 Ermeni papazlar kastediliyor. 203 Rusyann Van ve Erzurumdaki Bakonsolosu Mayevskinin Hatralar, s. 11

65

ahidi olmu ve sonradan sadk Ermenileri yararl vatandalar olarak Rusyaya davet etmiti Yazar ayn zamanda, Kafkasyada Rus ilerini dzene sokmak, aslnda ise Ermenileri politik-psikolojik adan etkilemek amacyla General Paskevie binba Lazarevi204 Kafkasya alayna davet etmesi iin emir verildiini de belirtmektedir. nk Lazarevin Ermeniler arasnda gzkmesi Ermenilerin liyakatli oullarna Rus sevgisinin gstergesinin ifadesi anlamna geliyordu.205 Siyasetlerinin bu gne kadar asl mekanizmalar olan rvet ve terrden ustalkla yararlanan Ermeni dnrleri, Rusya ile ilk diplomatik temaslara da bu ekilde baladlar. Tarihi belgelerde, Rusyaya yaklamda ve ranla Rusya arasndaki ticari ilikilerde Ermeni tccarlarnn byk rol oynad gsterilmektedir. Onlar ticaret siyasettir ilkesine sadk kalarak, Rus memurlarn pahal hediyelerle, rvet usul ile ele alp gelecekteki politik ilikilerin, diplomatik temaslarn reel temelini oluturuyorlard.206 Ticari ilikilerinden ve biriktirdikleri sermayeden diplomatik kaynak olarak yararlanma sayesinde, 28 Austos 1660 tarihinde, Rusyada ran ipei ticareti ile uraan sfahan tccar Hoca Zakar Sarhadyan, pahal hediyeleriyle ar Aleksey Mihailovile grmtr. Bu hediyelerin biri, halen Moskovada Kremlin silahlar blmesinde bulunan Elmas Tahttr. Bundan baka, B. Saltanyana ait, zerinde Leonardo da Vininin Srl Gece resminin sureti baslm bakr tabloyu da Rus arna hediye etmiti207. Yine kaynaklarda, 3 Aralk 1669 tarihinde sfahanda yaayan Ermenilerden Stepan Misekyann ve Bogdan Saltanyann Rus ar adna Moskovaya hediyeler gtrdkleri de yer almaktadr. Bir sre sonra ilikilerini daha da glendirmek isteyen Ermeniler, sfahandan tccar Stepan Romadamski araclyla Rus arna 9062 Ruble deerinde ssl ve kymetli hediyeler gndermilerdi208. Bylece, Ermeni Devletinin kurulmas yolunda ilk admlarn atan ran Ermenileri, Rusya ile Dou lkeleri arasnda kurulan diplomatik ilikilerden kendi amalar dorultusunda yararlanmaya altlar. unu da belirtelim ki, Rus Ermeni ticari ilikileri, Ermeni dnrlerinin Rusyann st dzey yetkilileri ile irtibat kurmalarnda kilit bir rol oynamtr. Kaynaklardan da anlald gibi, Ermeni milliyetileri Rus st dzey yetkilileri ile sk irtibat kurarken Hristiyan faktrnden ustalkla yararlanm, Trkiye gerekleri konusunda saptrm olduklar bilgilerle Rus dnrlerinin bilincinde zavall Ermeni grnts izmeye balamlard. te bu sebepten dolay Ermeni siyasetileri, ara yakn memurlar araclyla Petronun nfuzunu ve sevgisini kazanmlard. Bu bilgiler, S. M. Solovyovun da eserinde yer almaktadr:209 Byk Ermenistan Devleti lks uruna ama aralara hak kazandrr prensibini ilke edinen Ermeni siyasetileri ve dnrleri, Rusya ile ittifak uruna casusluk unsurunu da ara edinmilerdi. Rus tarihisi A. Yezov yazmaktadr: ... Rus sarayna gelen Ermeni elileri, ar memurlarna Mslmanlarn210 Kafkasyada yerleen askeri birlikleri hakknda bilgi szdryorlard211 Ermenilerin Ruslara iten ve yakndan gsterdikleri yardmlardan baz Rus tarihileri, kendi eserlerinde byk bir vgyle bahsetmilerdir. Rus tarihisi N. F. Dubrovin yazyor: ... Tatarlardan212 500e yakn insan galiplerden213 saklanmak amacyla mescitte
204 205

Kken itibariyle Ermeni idi. Fzuli smaylov, Garabah Konflikti AB-n Global Siyaseti Kontekstinde, s. 17 206 Nazim Mustafa, Ermeniler z Dvletlerini Yaratmag n Ne Geder Rvet Vermiler / Yeni Azerbaycan gazetesi 207 Sobraniye Aktov Otnosyaihsya k Obozreniyu storii Armyanskogo Naroda, s. 328 208 A. g. k., s. 328 209 S. M. Solovyov, teniye i Rasskaz po storii Rossii, s. 717 210 Azerbaycan Trkleri kastediliyor. 211 G. A. Yezov, Snoeniya Pyotra Velikogo s Armyanskim Narodom, Dokument, s. 26 212 Azerbaycan Trkleri kastediliyor. 213 Ruslar kastediliyor.

66

bulunuyorlard. Bir Ermeni bizim askerlere onlarn yerini syledi ve btn mescittekilerin lmne sebep oldu 214 Dier bir tarihi Potto, ... Etraf blgeleri ok iyi bilen Vani adnda bir Ermeni, General Karyagine klavuzluk yapyordu. Rus kumandanl Ermenilerin bu hizmetlerini karlksz brakmyordu. Sisianov, Vaninin hizmetlerine karlk onu ylda 200 gm ruble deerinde maaa balad, diye eserinde belirtmektedir.215 Dier bir eserinde de ran Veliahd Abbas Mirzenin Rusyann randaki Bykelisi A. S. Griboyedovu Ermeniler konusunda uyard yer almaktadr: ...Siz bize kar Ermenileri kullanyorsunuz. Bunu katolikos Nersesin Petersburga gnderdii mektubu da ispatlamaktadr.216 ...Ermenilere Rus subaylar daha ok gveniyorlar. nk onlar dmana arkadan darbe indirmeyi birka kez kantlamlardr, diye P. Zubov da eserinde Ermenilerin Ruslara sadk olduklarn zellikle vurgulamaktadr.217 Dier Rus tarihileri gibi P. . Kovalevski de Ermenileri vmekten geri kalmyor ve unlar yazyor: ... Rusya igalden ziyade Ermenileri de savunmalyd. nk her eyden nce Ermeniler Hristiyand, ayn zamanda onlar akll, alkan, blgenin tarm ve sanayisini ellerinde bulunduran insanlardr. Ermeniler Rusyaya ne kadar meyilli iseler, Rusya da Ermenilere bir o kadar yaknlk gstermelidir.218 kinci Rus ran savanda Tatarlar219 birlik oluturup Ruslara kar savatlar, Ermeniler ise 1500 kiilik bir birlikle Ruslarn safna getiler220 Rusya ran sava zaman Ermenilerin Rus ordusuna yardmlarn Ermeni tarihisi Haatur Abovyan, Ermenilere yakr ekilde anlatmaktadr: ... ranllarla savata Ermenilerin ne yaptklarn bilmeseler de talar buna ahittir221 Z. T. Grigoryan da bu yardmlardan ve Ermenilerin uzun sre birlikte yaadklar yerli Mslman nfusa ihanetinden bahsetmi, ama onlarn bu ihanetini kurtulu yolunun aranmasna balamtr.222 Bu bir gerektir ki, Ermeniler Ruslara iyi igalci ve Hristiyanln ve Ermenilerin kurtarcs gzyle bakmlardr. Dier bir Ermeni tarihisi A. Arakelyan, bu konuda yazyor: ... I. Petro devrinden balayarak Karaba Melikleri,223 Karaba zerinde Rusyann nfuzunu ve hakimiyetini kurmaya alyorlard. Dncelerine gre, onlarn dman Ruslarn da dmandr. Rusya, Trkiye ve ran Karabaa sahip olabilmek iin aralarnda savayorlard. Rusya, Karaba zerinde say itibariyle stnlk tekil eden Dou igalcilerinin datc saldrlarna kyasla blge iin en iyi igalci devletti224 Rusya ran sava srasnda Rus ordusunun ba kumandan General Feldmareal Graf van Fyodorovi Paskevi, Mays 1827 tarihinde Ermeni asll binba Grigori Davudovi Lazarevi Sankt Petersburgdan alarak Tebrize kale muhafz grevine ataynca bu haberi duyan Azerbaycan hanlklarnda yaayan Ermeniler, Tebrize gelerek G. Lazarevden Rus arna Ermenilerin, ar hazretlerinin devletinde yaamaya ve lmeye ok sevinirlerdi!, isteklerini dile getirmesini rica etmilerdi. Hoy Ermenileri ise, Biz rann ekmeinden vazgeerek Rusyann otunu yemeye hazrz!,225 demekten ekinmemilerdi.

N. F. Dubrovin, Zakafkazye ot 1803-1806 goda, s. 230 V. A. Potto, Pervye Dobrovolts Karabaha v Epohu Vodovoreniya Russkogo Vladiestva, s. 15, 16 216 V. A. Potto, Kavkazskaya Voyna v Otdelnh Oerkah, Epizodah, Legendah i Biografiyah, s. 367 217 P. Zubov, Podvigi Russkih Voinov v Stranah Kavkazskih s 1800 po 1834 g., s. 19 - 35 218 P. . Kovalevskiy, Zavoyevaniye Kavkaza Rossiyey s. 81 219 Azerbaycan Trkleri kastediliyor. 220 P. . Kovalevskiy, Zavoyevaniye Kavkaza Rossiyey, s.243 221 Haatur Abovyan, zbrannye Soineniya, s. 143 222 Z. T. Grigoryan, Uastiya Armyan v Russko Persidskih Voynah Naala XIX veka Vopros storii, s.16, 25 223 Karaba Melikleri: ah tarafndan sonradan Azerbaycana gelen gmen Ermeni zenginlerine ve nderlerine verilen takma isim. 224 A. Arakelyan, Prisoyedineniye Karabaha k arskoy Rossii, storieskiy jurnal, s. 53 225 S. N.Glinka, Opisaniye Pereseleniya Armyan Adderbaydjanskih v Predel Rossii, s. 128
215

214

67

Rus arizminin Gney Kafkasyada jeopolitik karlarnn gerekletirilmesi iinde Ermeni siyasetinin tebliinde n kazanm baz Ermeni ileri gelenleri, zellikle, Rus ordusunda hizmet eden Ermeni asll generaller Valeri Madatov, Osip Bebudov, van Lazarev gibileri ve din adamlar - katolikoslar, yepiskoposlar, papazlar mhim rol oynamlard. Onlar Rus st dzeylerince Dou meselesinin tartlmasnda aktif faaliyetlerde bulunmu, Rus yetkililerini randaki ve Gney Kafkasyadaki durum konusunda bilgilendirmilerdi. General van Lazarev ve yepiskopos osif Argutinski, Ermeni Rus anlamasnn metinlerini hazrlamlardr ki, bu metinlerin de ierisinde Ermenistann gelecekteki devlet kurma tasars yer almaktayd. Bu, sonralar Kuzey Program ad ile Ermeni dnrlerinin Mslman halklarn topraklarnda, zellikle Azerbaycan topraklarnda topik Byk Ermenistan lksnn gereklemesine zemin oluturdu. Genellikle, Ermenilerin Kafkasya blgesinde devletleri olmad konusuna az deinilmemitir. Fransz bilim adam Jorj de Molevil, Ermenistann mevcudiyeti konusunda unlar belirtmektedir: ... ngilterenin iradesiyle ar mparatorluunun harabeleri zerinde kurulup ksa bir mr (1918-1920) sren Ermeni Cumhuriyeti, btn tarihi boyu mevcudiyeti kaydedilen tek bamsz Ermeni Devleti idi...226. Ermenilerin Gney Kafkasyaya, zellikle de Azerbaycana 1828 Trkmenay anlamasndan sonra geldikleri, daha kesin sylersek, grldkleri tarihi bir gerektir. Ermenilerin bir ksmnn yerletirildikleri Erivan ve Nahvan hanlklar 1828 ylnda Ermeni vilayeti denilen yeni bir devlet idari birimine dntrlmt. II. Nikolayn 21 Mart 1828 tarihli emrinde yle denilmektedir: ran ile yaplan anlama gereince, randan ayrlarak Rusyaya iltihak edilen Erivan ve Nahvan hanlklar bundan byle Rusya btnl iinde Ermenistan Vilayeti olarak biline227 ok ilgin olan mesele u ki, arizm revan hanln ortadan kaldrarak yerine revan kuberniyasn oluturmakla Azerbaycan topraklar hesabna hanlkta nfusun kk bir ksmn tekil eden ve hibir devlet kuruculuu olmayan Ermeniler iin gelecekte kurulacak Ermenistan devletinin temelini atm oldu. Ermenilerin bulunduklar blgeye sonradan geldikleri konusunda Rusyann Tahrandaki tam yetkili murahhas ve Rus bilim adam St. Petersburglu yazar Nikolay Shavrov, yazm olduu eserinde dncelerini ak bir ekilde yle ifade etmitir: ...Biz kolonilemeye Zakafkasyaya Ruslar deil, dierlerini yerletirerek baladk. 1826-1828 savandan sonra, 1828-1830 yllar arasnda iki senede 40.000den fazla ran Ermenisi ve 84.000 Trkiye Ermenisini, Ermeni nfusunun az olduu Gence ve Erivan vilayetleri ile Tiflis vilayetinin Boral, Alhaltsikhe ve Akhalkalalaki blgelerinde en iyi kamu topraklarnn olduu arazilere yerletirdik. Yerleimleri iin 200 bin desiat devlet arazisi ayrlm ve 2 milyon Ruble deerindeki ahsi arazi Mslmanlardan satn alnmtr. Gencenin dalk kesimi ve Gke gl kysna Ermeniler yerletirildi. Kabul etmek gerekir ki, resmi olarak yerletirilen 124.000 Ermeninin dnda gayri resmi olarak yerletirilenlerle beraber saylar 200.000 (bana gre) gemektedir. Bu yzyl banda Zakafkasyada 1.3 milyon olan Ermenilerin 1 milyondan fazlas belirtilen kaynaklar dorultusunda bu blgenin yerli halk olmayp, bizim tarafmzdan yerletirilenlerdir228 Ermeni tarihisi M. G. Nersesyan, Trkmenay anlamasndan sonra revan ve Karaba blgesine ran ve Trkiyeden Ermenilerin grlmesi gereini dorulayarak yazyor: XIX. yzyln 20li yllarnn sonunda bu blgelere229 40.000den ok, Trkiyeden ise 90.000 Ermeni grlmt230
Jorj de Molevil, Armyanskaya Tragediya 1915 goda, s. 15 Sobraniye Aktov Otnosyaihsya k Obozreniyu storiyu Armyanskogo Naroda, s. 178, 179 228 Nikolay Shavrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstavaya Rasporyadka Mugani narodtsam, s. 63 229 Onun fikrince, Dou Ermenistana 230 M. G. Nersesyan, z storii Russko-Armyanskih Otnoeniy, s. 227
227 226

68

A. P. Liprandi de eserinde Ermenilerin bu blgeye sonradan geldiklerini belirtmi,231 onlarn Kafkasyaya grlmesini ise Rusyann bu blgede yrtt emperyalist politikasnn bir paras olarak deerlendirmitir232. Grlme politikas ile ilgili bilgiler . K. Yenikolopovun233, S. V. Shostakoviin,234 Ermeni tarihileri . P. Agayann,235 G. A. Galoyann236, V. A. Parsamyann237 eserlerinde ve ariv materyallerinde238 de yer almaktadr. Birinci Dnya Sava sralarnda bir tarihi, resmi makamlara sunduu raporunda yle yazmt: Transkafkasya ve Azerbaycan n Asyadaki Trklerden ayran Ermeniler, Trk topluluklarnn arasna sokulmu bir tampondur. Biz bu tamponun yok olmasna ve onun yerine bize dman olan Mslman bir kitlenin gelmesine msaade edemeyiz239 Grld gibi, Ermenilerin Kafkasyann eski ve yerli sakinleri olmadklar, sonradan buralara geldikleri, zellikle 1828 tarihinde ranla Rusya arasnda yaplan Trkmenay anlamasndan sonra grldkleri Rus ve Ermeni tarihilerinin eserlerinde de mevcuttur. Bugn Trkmenay anlamasnn maddelerini yle bir gzden geirirsek, ada Azerbaycann birok sorunlarnn bu anlamadan kaynaklandn grebiliriz. Bu, her eyden nce Karaba Sorunu denilen problemle ilikilidir. Eer o zamanda Rusyann blgede yrtt yaylmac politikasnn bir paras olan grlme faktr olmasayd, bugn Azerbaycan, iinde bulunduu sorunla - Karaba Sorunuyla - yzlemezdi. Problemin aratrlmasndaki en mhim etkenlerden biri, Azerbaycanda Rusya ve rann stratejik ve jeopolitik karlarnn gereklemesinde Ermeni milliyetilerinin roldr. Yine de konumuz asndan byk bir nem arz eden Azerbaycann jeopolitik mekana dnmesi, ran Rusya savann (1826-1828) sosyo-politik sonularndan ustalkla yararlanan Ermenilerin Azerbaycan topraklarna grlmesi planl ve amaca uygun bir siyaset olarak gerekletirilmitir. unu da belirtelim ki, Trkmenay anlamasnn XV. maddesi gereince Ermenilerin randan Rusyaya grlmesi hukuki adan onaylanmt.240 Ermeni tarihisi V. Parsamyan, kitabnda Ermeni dnrlerinin daha Trkmenay anlamasnn imzalanmasndan nce Ermenilerin Rus topraklarna, daha kesin sylersek, Azerbaycan topraklarna grlmesi iin Rusya st dzey temsilcilerine ricada bulunduklarn itiraf etmektedir. Kitabnda yazyor: Ermeni ileri gelenlerinden N. Atarakatsi, 9 Kasm 1827 tarihinde Tebrize zel misyon olarak gnderilmi Ermeni asll binba Lazareve yazyordu: Ben, btn Ermeni milletinin sadk savunucusu olan A. S. Griboyedova oralarda ve dier yerlerde yaayan Hristiyanlarn kudretli Rus hkmetinin bayra altna kabul edilmelerini unutmamas iin ricada bulundum241 9 Mart 1828 ylnda sonuncu Rus askerleri Tebrizden ktktan sonra rann eitli yerlerinden Ermeniler byk lde Karabaa akn yaptlar. Bu aknn yaygnlamasn S. N.

A. P. Liprandi, Kavkaz i Rossiya, s. 46 A. P. Liprandi, a.g.e., s. 133 233 . K. Yenikolopov, Griboyedov i Vostok, s. 137 234 S. V. Shostakovi, Diplomatieskaya Deyatelnost A. S. Griboyedova, s. 154 235 . P. Agayan, Rol Rossii v storieskih Sudbah Armyanskogo Naroda, (k 150 letiyu prisoyedineniya Vostonoy Armenii k Rossii), s. 220 236 G. A. Galoyan, Rossii i Narod Zakavkazya (oerki politieskoy istorii ih vzaimootnoeniy s drevnih vremen do pobed Velikoy Oktyabrskoy Sotsialieskoy Revolyutsii), s. 176, 178 237 V. A. Parsamyan, Kolonialnaya Politika arizma v Armenii 238 Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi, f: 524, l: 1, i: 57, v: 3 239 J. Kirokasyan, Zapadnaya Armeniya vo Vremya I. Mirovogo Voyna, s. 411 240 S. N. Glinka, Opisaniye Pereseleniya Armyan ... s. 92, 94 241 V. A. Parsamyan, storiya Armyanskogo Naroda, 1801-1900 goda, s. 49
232

231

69

Glinka ok ilgin bir tarzda deerlendirmitir: ...Ermenilerin randan Rus topraklarna242 grlmesi meselesi dnya salnamelerinde bugne kadar grlmedik bir hadisedir.243 ran Ermenilerinin Karabaa grlmesinde rol oynam Lazarevin General . F. Paskevie sunduu raporunda son derece dndrc bir nokta ve hatta ok cesaretle syleyebiliriz ki, sonradan Ermeni milliyetilerini Karaba bizimdir mitolojisine srkleyen dnceler de vardr. Binba Lazarev, vatan244 iin faydal olan alkan Ermenilerin randan Rusya topraklarna245 grlmesi iini yerine getirmitir.246 Kafkas ordular kumandan Mareal Kont . F. Paskevie sunulan raporu aynen aktaryorum:247 1827 senesinde Kafkas ordularnn kazand parlak zafer esnasnda, Rus Silahl Kuvvetlerinin zaferine olaanst katklar olan Ermenilerin sadakat ve teslimiyeti mahede edilmitir. Ben Tebrize geldiimde, sizin talimatnz zere bu halkn g ettirilmesi ii ile megul oldum. Ermenilerin Rus hkmdarnn kutsal adna kar duyduklar derin sayg ve sevgiyi ise birok defalar nezdinizde dile getirdim. 1828 senesinde akdedilen ve Rusya iin fevkalade anl olan bar antlamas akabinde, anavatanmzn karlar iin sizce ortaya atlan bu ok faydal plann tatbikat tarafma havale edildi. Yani, ran topraklarndaki Hristiyanlarn, Rusya tarafndan yeni ele geirilen Nahvan ve Revan mntkalarna grlmeleri ki, buralar imdi arn inayeti ile Ermeni Provinzi adyla anlmaktadr. Ermenileri ve onlarn kiliselerini yaklak 400 yl bask altnda tutan boyunduruktan sonra bu halkn Rus idaresi altnda bir araya getirilmesi byk bir olaydr ve btnyle de sizin eserinizdir. Tarafnzdan bu erefli vazifeye ifa ile tavzif edilen bizlere, bu i eref vermi, Ermenileri ise tamamen mesrur etmitir. Balangta, hem benim, hem de dierleri iin byk zorluklarla karlamak sz konusu olmamtr. zellikle, daha bar antlamalarndan nce, baz Ermeni ve Nesturiler kendiliinden ve arzuhallerle size gelmiler ve kendilerinin Rus topraklarna g ettirilmelerini rica etmilerdi. Ancak bunlar, alkan, baba ve atalarnn evlerini, mezarlarn, bunlarn miras olarak braktklar mnbit ve geni topraklar terk etmek zorunda kaldklar, uzun seneler boyunca kendilerine hazrladklar bu rahat hayat, hali hazrn gvenliini istikbalin belirsiz karanl ile deime vakti geldiinde, zorluklar kendini gsterdi. nce Nesturiler geride brakacaklar mal ve mlklerinin deerleri tutarnn hemen denmesini talep ettiler, bundan sonra da Ermeniler, yeni yurtlarnda kuracaklar ilk evler ve yaplacak inaat iin hi olmazsa terk ettikleri tanmaz mallar deerinin bir miktarnn denmesini rica ettiler. Btn bu zorluklara ramen, randan 8000den fazla Ermeni ailesi Rusyann yeni fethettii Ermeni blgesine g ettirilmitir. Nesturilerin de g etmeleri iin devaml bir gayret iinde bulunmama ve onlara altn paralarla destek olmama ramen, yalnz Sarho ve Alverdi adl sz geen iki Nesturi Melikini (sz geen Muhtar) ge tahrik edebildim. nemli desteklerime ramen Azerbaycanda ok sayda meskun olan Nesturilerden ancak 100 aileyi grmeye muvaffak oldum. Nesturiler terk edecekleri tanmaz mallar iin Rus hkmetinin deerini karlayan tazminat almadka katiyyen yerlerinden kmldamayacaklarn ifade etmilerdir. Btn bu zorluklarn stesinden gelme ve gn serian gerekletirilmesi baarsn, Ermenilerin gsterdikleri gvene ve yanmda bulunan ve
Azerbaycan topraklar kastediliyor. S. N. Glinka, Opisaniye Pereseliniya Armyan ... s. 40 244 Rusya kastediliyor. 245 Azerbaycan topraklar kastediliyor. 246 Bu konuda bkz; AKAK (Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissi) Kafkasya Arkeografi Kurulu Aktlar, 1866, cilt: VII, belge: 592. 247 Raporun asl iin bkz; C. F. Neumann, Geschichte der Ubersiedlung von vierzgtausend Armeniern Welche im Jahre 1828 aus der persischen provins Adarbaidschan nach Russiand aus Wanderten, Leipzig 1834.
243 242

70

her emrimi harfiyen ifa eden karargah erkanna borlu olduumu bildirmeyi bir vazife addederim. 26 ubat 1828de Ermenilerin ve Azerbaycandaki dier Hristiyanlarn Revan ve Nahvan blgesine g ettirilmeleri ile ilgili Talimatnamenizi tebell ettim. Bu talimatname uyarnca, hemen karargah erkann tespit ederek tasdikinize sundum. Gmenlerin desteklenmesi iin tahsis buyurulan 16 bin Dukann sekiz bini ksa zamanda elime geti ve hemen bana havale edilen ie mbaeret ettim. 41. Avc Alay Yarbay Prens Melikov, Urmiyye ve evresindeki Ermenilerin g ettirilmesi iine bakacak, Grusin Grenad Alay Yarbay Prens Argutinski Dolgoruki ise Tebrizde kalacak ve buradaki ve havalesindeki Ermenilerin grlmesi iini yrtecekti. Kendisine pek ok subay braklm olup; fakir gmenlerin desteklenmesi iin de para verilmitir. Yanmdaki dier pek ok subaylarla beraber ben de 29 ubatta Meragaya giderek, orada 1 Marta kadar kaldm. Btn bu zaman iinde Ermenilerin gleri, iae ve ibadetleri annda eitli ran ve ngiliz memurlar hep yanmda olmulardr. Grlme ise u ekilde gerekleti: Her eyden nce Ermenilerin g etme arzularnn shhatinin tayini iin ahsen pek ok yerleri, zellikle Ermenilerce meskun kyleri dolatm. Dolatm yerlerde en liyakatli ve kabiliyetli olanlar setikten sonra bunlardan her birine g edeceklerden bir gruba bakanlk etme grevini verdim ve emirlerine gen subaylar tahsis ederek muhtalarn da ihtiyalarnn karlanmas iin para braktm. Semi olduum bu kiiler, g etmeyi arzu eden ailelerin listelerini kartacak ve paralar ihtiya sahiplerine makbuz karlnda datacaklard. Herhangi bir grup g etmeye hazr hale geldiinde, balarna tayin edilen bu kii, duruma gre ya bizzat, ya da gen subaylardan birini grevlendirerek bunlar yola kartacakt. Her gruba kazaklardan ve piyadelerden bir refakati verilmekteydi. Bunlarn tedarik edilmedii durumlarda ise gmenlerden oluturulan silahl bir koruma ktas bu vaziyeti grecekti. Ben hemen hemen her kafilenin yola klar annda hazr bulundum veya onlar yol esnasnda tefti ettim. Sofiyani kasabasnda tarafnzdan alm olduum ifahi emir mucibinde parasal sarfiyatta kendi ihtiyarmca davranabilme salahiyetini ahzetmi idim. Bu yzden, gmenler arasnda kendilerine bir hayvan tedarik edemeyecek kadar ihtiya iinde olan aileler grdmde, bunlara gereken yardmda bulundum ki, yapm olduum olaanst masraflarn ou bu gibi ihtiyalarn karlanmas iin sarf edilmitir. Bakan olarak belirlenen kii, kendisine teslim edilen kafileyi intizam ve disiplin iinde Rus snrlarna kadar gtrecek ve orada, bunlar Rus yetkililerine teslim edeceklerdi. Bu yetkililer ise daha evvel haberdar edilmi olacaklard. G eden ailelerin listeleri ve sarf edilen paralara dair makbuzlar ise bu kiiler tarafndan daha sonra bana teslim edilecekti. (randan grlen Ermenilerin /HANE/8.249/ /genel yekunu /K/ 41.245/, Osmanl resmi kaytlarna gre /HANE/ 4.230/, Erzurumdan grlen Ermenilerin yekunu /K/ 21.150 /, toplam olarak Dou Anadoludan /HANE/ 20.000 / grlen Ermeniler /K/ 100.000) e giritiimde karma byk engeller kt. Ermeniler her ne kadar samimi olarak g etmeyi arzulasalar da, tm zenginlikleri evlerden, meyve bahelerinden ve gayet iyi ekimli tarlalardan olumaktayd. Btn bunlar terk ederek geride brakmak zorunda kalacaklarndan, Rus hkmetinin brakacaklar bu mallarn yksek deerini gz nne almasn ve bunlarn tanzim edilmesi gerektiini, bylece daha rahatlkla Rus snrna geebileceklerini ve yeni yurtlarnda kendilerine lzumlu olan eyleri tedarik ve ina edebileceklerini dnmekteydiler. Siz ise g edecek olan Ermenilerin tanmaz mallarn geride kalan Hristiyan ve Mslmanlara satabileceklerini dnmekteydiniz ve igal altnda tutulan yerlerden acele bir tahliye gerekecek olursa, buralarda yetkili vekiller braklmasn emretmi bulunuyordunuz. Ancak bu gereklememitir. ran

71

hkmeti gizliden gizliye tebasnn bu gibi mlkleri satn almasn yasaklam ve bylece Ermenilerin g etmelerinin engellenebilecei umulmutur. Eer bunda muvaffak olamazlarsa, o zaman da Ermenilerin her eyi brakp gitmeleri sz konusu olacandan, nemli lde bir servete havadan sahip km olacakt. Baz ranllarla Ermeni mlkleri iin fiyat hususunda anlalm, ancak bunlardan satlarn gereklemesi aamasnda vazgemilerdir. Ktalarmzn korumacl altnda olduu halde Ermeniler bu konularda hibir ey yapmadklarna gre, tahliyemiz akabinde ileri yrtmekle vazifeli yetkili vekillerin pek de fazla bir ey yapabilecekleri dnlemez. Ermenilerin terk etme durumunda olduklar mal ve mlkleri ok yksek deerde olup; kendilerine yardm olarak verdiimiz ise , ancak her aile iin on gm rubleyi amayacak kadard. Talimatnz harfiyyen ifa edebilmek iin Ermenileri bo vaatlerle aldatmadm. Bilakis randa braktklarnn hepsine Rusyada bir kalemde sahip olamayacaklarn aka syledim.248 Ancak kendilerinin ve ocuklarnn her zaman hayrhah bir Hristiyan idaresi altnda rahat ve gven iinde yaayacaklarn da ifade ettim. Bu ikazlar yanmda bulunan subaylar tarafndan da yaplm olup; fevkalade baarl sonular vermitir. yle ki, nce Meragadaki Ermeniler ve daha sonra Azerbaycanda yaayan dier Ermeniler, her eylerini brakmak pahasna Rus topraklarna g etmeye karar vermilerdir. Hatta en uzak mntkalardan, mesela Kazvinden bile, askeri bir koruyuculuumuz olmakszn gelip glere katlanlar olmutur. Bu duyulmam fedakarlk Ermenileri bir anda fakir bir duruma drd ve parasal desteklere muhta bir hale soktu. Her trl yardmda bulunmaya gayret etmekle beraber gayet mktesit davranmaya mecbur olduumdan, her bir aileye vermek durumunda kaldm para, ortalama be gm rubleden daha az olmutur. Meraga Ermenileri fedakarane teslimiyetin ilk rneini vermilerdir. Ancak Mart balarnda toprak hala karlarla kaplyd ve muhacirlerin davarlar, yem ktl yznden yollarda telef olacak diye korkuyordum. Bu durum beni, bunlarn hemen yola karlmalarnn tehir edilmesine zorlad. Ve ahsen Tebrize gelerek size malumat arz etmeye karar verdim. Her trl gerekli tedbirleri aldktan ve Meraga Ermenilerinin g ilerini Hamasov ve Kurmay Yzba Voinkova havale ettikten sonra 7 Martta Meragay terk ile ayn sonunda Sofianiye vararak size mlaki oldum ve orada sizin tarafnzdan her trl icraatimin tamamen tasvip edilmekte olduunu grmekle mftehir oldum. 10 Martta Tebrize geri dndm. Oradaki Ermenilerin g ettirilmesi iin gerekli nlemleri aldm ve emirlerini vererek Salmasa doru yola ktm. Bu sralarda gler artk balam bulunuyordu. Azerbaycann eitli yrelerinden ok sayda kafileler yola kmlar ve Arasa doru yol almaktaydlar. Mslmanlar, g edenlere kar duymakta olduklar nefreti dile getirmekte yolcular aalayc ifadelerle uurlamakta, hatta talamaktaydlar. Kafilelerin balarndaki bakanlar ise atmalara yol amamak iin daima grubunu tekil ederek kontrol altnda tutmular ve bylece, kanlmaz gibi grnen kan dklmelerine meydan vermemilerdi. ran hkmetinin bu gibi davranlara kar herhangi etkili bir nlem aldn sylemek ise zordur. Hatta bu kaytsz tutumu ile belki de Ermenilerin g etmekten vazgeebileceklerini ummaktayd. 21 Martta Dilman kalesine vardm. Ermeni kylerini dolatm. Her yerde tarifi zor cokunlukla, alk ve byk gven gsterileriyle karlandm. Ancak yanmda subay bulunmad iin Salmastaki Ermenilerin listesini kartma iini Patrik Enocha havale ettim. 22 Martta tekrar yoluma devam ile 23 Martta Urmiyeye geldim.
Oysa ki, Lazarev, Ermenilere yapt 30 Mart 1828 tarihli Beyannamesinde, burada kaybettikleri czi eylere karlk Rusyada daha fazlasna nail olacaklarn ilan etmekteydi.
248

72

Burada Prens Argutinski Dolgorukiye, Tebrizden gelerek Selmastan g edecek olan Ermenilerin evkiyle uramasn emrettim. Ayn zamanda General Pankratyev ile irtibata getim. Kendisinin pek ok defalar yardmna ihtiya duymu olup, her seferinde imkanlar dahilinde elinden geleni yapmaya daima komutur. Urmiye Ermenilerinde de ayn heyecan ve gveni mahede ettim. Tehcirin baar ile gereklemekte olduunun ahidi olan ran hkmeti ise elinden geldiince engeller kartmaktayd. ran hkmeti btn tahminlerin aksine hemen hemen btn Ermenilerin g etmekte olduklarn grmekte ve alkan ve almay seven byle byk saydaki bir ahalinin grlmesiyle doacak zararlarn bykln de hissetmekteydi. Bu yzden eitli blgelerin yetkilileri yaplm olan anlamaya ramen Ermenilere gelerek onlara Rusyaya g etmelerinin ne kadar hatal olacan telkin etmeye baladlar. Bunlar Ermenilere Rus topraklarna ayak basar basmaz topraa bal Rus kle kylleri haline getirileceklerini ve rahat bir hayat srme imkanlarndan mahrum olacaklarn ve genlerin en iyilerinin hemen askere alnacan temin eden izahlarda bulundular. Buna karlk randa kalmaya devam edecek olurlarsa, uzun bir mddet vergilerden muaf tutulacaklar kesindi. Ermenileri vatanlarndan ayrmamak iin ran yetkilileri, benim verebileceimden ok daha fazla para etmekteydiler ki, bu hususu o zaman tarafnza da arz etmi idim. Btn bunlara ramen gerekli tedbirleri almaya devam ettim ve Ermeni halk da g etme niyetlerinden vazgemediler. Urmiyeye geldiimde Rus ktalarnn neredeyse tm ekilmi vaziyetteydi. Bu mntkalardaki Ermenilerin grlme iini Meragadan dnm bulunan Hamasova havale ettim. Yalnz bu blgedeki drt kyn nakillerini Prens alikov yrtecekti. Rus snrna yakn olan Hoy kalesi Ermenilerinin ge hazrlanmas iini de stemen sskritskiye havale ettim. Meragadan Krtlerin meskun olduu yerlere gvenilir adamlar gnderilmesi ok daha evvel yapmtm. Bunlar, karlatklar byk tehlikelere ramen, buralardan da baz ailelerin g ettirilmelerinde baarl olmulardr. Fakat bylece ok kt bir ekilde Krtlerin damarlarna baslm oluyordu. Bunlar gpegndz kk kafileler halinde g etmekte olan Ermenilere saldrdlar, bunlar yamalayarak g etmelerine engel oldular. Bu durumda ben de General Pankratyeve mracaat ettim ve bu haydutlarn cebbarane hareketleri bir nebze olsun nlendi. 5 Nisanda General Pankratyeve, ranllarn harp tazminat olarak demek zorunda olduklar mebla Tebrizde teslim ettiklerini bildirdim ve 20 Nisanda Rus ktalar Urmiyeyi tahliye etmeye baladlar. Bu gelime, beni g ilerini daha byk bir sratle yrtmeye sevk etti. ran hkmeti ise bu durum karsnda son areye bavurdu: Mahmut Tahir Han, Abbas Mirzann bir mektubu ile kageldi ve 400 aileden mteekkil bir Ermeni kafilesinden bizzat duyduunu iddia ettii, Ruslarn bunlar zorla g etmeye icbar ettiklerine dair olan ifadelerini ikayet yollu bildirdi. Bu yalan ortaya karmak zere Askar Hann oullarndan birini de yanma alarak 12 Nisanda Hoydan ktm. Bir mddet sonra ge icbar edildiklerini syleyen Ermeni kafilesine vardk ve durumu tahkiken onlardan sordum. Hepsi de mttehiden serbest iradeleriyle g etmekte olduklarn temin ettiler. Askar Hann oluna ise, Biz ran ekmei yemektense Rus otu yemeyi tercih ederiz dediler. Bu ifadeyi yazl olarak kaydettim. 13 Nisanda Hoy kalesine geri dndm. Gerekli tedbirleri alarak, takibini Binba Prens alikova ve sskritskiye havale ile 18 Nisanda Dilman kalesine avdet ettim. 20 Nisanda ran veliahd Abbas Mirzann kahyas Mirza Mesut Dilmana geldi. Kendisi Salmandan g edecek olan Ermenilerin muhaceretlerinde hazr bulunacakt ve bana Abbas Mirzann bir mektubunu iletti. Bu mektubunda veliaht beni Ermenileri ge zorlamakla itham

73

etmekteydi. Hemen verdiim cevapta, memurlarnn kendisine yanl haber ve beyanlarda bulunduklarn ifade ile delil olarak da Askar Hann olunun bizzat ahidi olduu olayn belgesini yolladm. Mirza Mesut ahsen, benim icraatimin adil olduuna kanaat getirmi bulunuyordu. almalara enerji ile devam etmek iin daha fazla paraya ihtiya duyduumdan, General Pankratyevden 3000 Duka bor aldm ki; bunlar sizin tahsis ettiiniz mebladan tekrar iade edilerek denmitir. 20 Nisanda Rus ktalar Urmiyeden tamamen ekildiler. lerini bitirmedikleri iin hala randa kalan aileler, hkmetin baz basklarna maruz kaldklarndan ikayet etmekteydiler. Bu durumda Salmas ve Hoydaki gmenlerin hemen tehcirleri iin almalara hz verdim. Bylece, bir grup bir dierini takip etmeye balad. Neticede Azerbaycann nfusu dikkati ekecek oranda azald. Ermeni vilayeti geici hkmeti benden iinde bulunduklar zaruretten tr gelmekte olan gmenlere gerekli yardm yapacak durumda olmadklarn ve bu yzden g iine hasat mevsimine kadar ara verilmesini rica ettiinde, 5000 aile Arasa oktan yaklam bulunuyordu. 8 Maysta, 24 Nisan tarihli talimatnz aldm. Burada bana gmenlerin byk bir ksmnn ve zellikle fakir olanlarn Karabaa ynelmelerine ikna edilmeleri emrediliyordu. Orada bunlarn her trl ihtiyalar daha iyi karlanacakt. Ancak bu gmenlerin kendi imkanlar ile g edemeyecek olanlarn yerlerinden kaldrlmamalar emrediliyordu ki, ben bu emri g etme arzusu iinde olmalarna ramen paralar olmayanlarn, parasal yardm grmemeleri eklinde icra ettim. 9 Maysta Dilman kalesini terk ile 10 Maysta Hoy kalesine vardm. Ayn anda General Pankratyev, Urmiye, Salmas ve Hoyda mevcut Ermenilerin korunmalar iin drt Kurmay subay ve dier gvenilebilecek memurlarn braklmasna dair olan talimatnz bana iletti. Hemen g edecek Ermeniler iinden henz yerlerinden kalkmayanlara haberler salarak Prens Argutinski Dolgorukiye emir vererek Ermeni kafilelerin yola kmalarnda acele etmeyerek harman vaktinin beklenmesi lazm geldiini bildirdim. Bu arada Nahvandan gelen bir haberden, oraya vasl olan Ermenilerin kamplarda olduklar ve her trl zaruret iinde bulunduklar bildiriliyordu. Acaba ahsen orada bulunmam, bunlarn kaderlerini olumlu ynde etkileyebilir mi, diye dnerek, 17 Maysta Hoydan hareketle 19unda Nahvana geldim. Gmen kamplarn tefti ettikten sonra Hamasovu Revana gndererek Ermeni vilayeti yetkililerinden Ermeni muhacirlerine belirli yerler gstermelerini ve en ksa zamanda bunlara yardma kolmasn rica ettim. Nahvanda miri arazi mevcut olmadndan pek ok Ermeniyi Revan ve Karabaa yerlemek zere ynelmeleri iin ikna etmeye altm. Ancak Nahvandaki kafileleri tamamen aresiz grdmden aralarnda bllmek zere bunlara 2000 Duka verdim. 21 Maysta Nahvan terk ile 22 Maysta tekrar Hoya vardm. Talimatnza mmkn mertebe uymak amacyla, pek ok Ermeninin grlmesini, Rus ktalarnn tamamen geri ekilmelerine kadar tehir ettim. almann sonuna gelindiini grdmde, sizinle ifahi olarak baz ayrntlar grmeyi arzu ettiimden geri kalan ilerin maiyetimdeki mstait zabitandan Prens Argutinskiye havale ederek, 29 Maysta Hoyu terk ile Revan ve Nahvan zerinden yola ktm ve 18 Haziranda Kars nlerindeki Rus ordusuna katlma emrini aldm. Ahska Kalesinin fethinden sonra Revana dnmem emredilerek faaliyetlerim ve sarfiyatlarmla ilgili olarak geni bir rapor yazmam istenildiimden, hastalma ramen yola koyuldum. Tiflise vardmda hastalmn seyri arlamt ki, hala iyilemeyi beklemekteyim. almalarma 26 ubat 1828de baladm ve 11 Haziranda son verdim. Bu arada ise g etmek isteyen 1500 aileyi memleketlerinde brakmak zorunda kaldm. Btn bu zaman ierisinde tarafnzdan 14.000 Duka ve 400 Gm Ruble tahsisat aldm ve bu para ile 8249 aileyi g ettirdim. Yalnzca Nahvandan g edeceklere 2000 Dukadan fazla masraf edilmitir. Tamamen uhdeme tevdi edilen bu

74

parann tamamn Yzba Durebankaya teslim etmi idim. Bu zat olaanst faaliyet, dikkat ve disiplin ileri tedvin etmitir. lave edilen vesaitten de grlp anlalaca zere maiyetimdeki her zabitin ne kadar aileyi g ettirdikleri ve bunlar iin ne kadar para harcadklar ve dier fevkalade masraflar grlebilmektedir. Btn faaliyetlerimi dile getiren bu ayrntl raporumda zikretmeye mtecasir olduum dier bir husus, yeni ele geirilen yerlerde devlet iin yeni zenginlik kayna olacak olan, alan ve faal 8000den fazla ailenin iskan edilmesi erefinin tarafnza ait olduudur. Sarf edilen para ne kadar byk olursa olsun, bu ok ksa bir zamanda ve fazlasyla tekrar devlet kasasna geri gelecektir. Eski ve byk Ermenistann hali hazrdaki orak durumu zerinde zengin kyler ve belki ehirler ykselecek ve buralar alkan mesleki faaliyeti kesif ve hkmdarlarna muti ahali ile enlenecektir. Ermenilerin Rusya iin katlandklar eitli fedakarlklarn ve teslimiyetin ahidi olduumdan, yeni kurulan blgelerin hamisi olarak sizi, derin hrmetkarlkla selamlamakta olduklarn iletmekle mtefahhirim. Hkmdarnza yapacanz kayrc szlerle, gmenlerin durumlarn iyiletirici, onlara faydalar getirecek etkilerde bulunacanza inanyorum. Bana eref veren bu vazifenin ifas hayatmn en nemli devresi olmutur. Maiyet efradmn taltif ve takdirlerinin ve ayrca g esnasnda canla bala yardmc olan Ermeni Yksek Ruhbannn, randa sahip olduklarna denk decek bir ekilde haklarnn kollanmasn istirham ederim.249 Bu rapordan anlald gibi, Binba Lazarevin gerekletirdii, daha dorusu, ona havale edilmi pragmatik grevin arkasnda srf topik ve kurnaz Ermeni devleti lks durmaktayd. Olaylarn perde arkasna gz atnca, yle bir durum ortaya kmaktadr: Ermenilerin Karabaa ve Azerbaycann dier topraklarna grlmesinin asl organizatrleri kimler olmutur? Bu iin ilhamclar bata ar I. Nikolay olmakla Rus st dzey temsilcileri General Feld Mareal . F. Paskevi, Graf Nessllrode, A. S. Griboyedov ve dierleri olmutur. Ermeni ileri gelenleri250 ise onlardan yararlanmlardr. Ama bir daha hatrlatalm ki, arizmin sadk memurlarn bu ilerde ideolojik adan hazrlayanlar, daha Byk Petronun zamannda Rusyann bakentini sk sk ziyaret eden Ermeni tccarlar ve papazlar olmulardr. unu belirtelim ki, ister Trkiyeye yaklamda, isterse de Ermeni Meselesinde Batnn faaliyetlerini ve yrtm olduklar siyaseti aamal ekilde izlemek mmkn deildir. Yrtlen bu faaliyetlerin ve politikann sadece konumuzla ilgili hususlarna deinmeyi uygun gryoruz. Bu bir gerektir ki, Karaba jeopolitiine gidilen yol, Trkiyede yaayan Ermeni milliyetilerinin, zellikle de Kilisenin faaliyetlerinden balamaktadr. Siyasi tarih asndan ele alrsak, 1870li yllara dein ne Rusyann, ne de dier byk Avrupa devletlerinin Ermeni Meselesine ilgi duymadklar aka gzkmektedir. Daha geni anlamda ifade edersek, byk devletlerin politik tutumlarnda Ermeni Meselesi olmamtr. Hemen belirtelim ki, Byk Devletler anlayn bo yere kullanmyoruz. lk olarak bu yzden ki, genellikle byk devletlerin politik tutumlar ve diplomatik mdahalesi olmadan hibir milli problem kresel mesele seviyesinde dikkati ekmez. kincisi, Karaba Sorununun balamas ve gnmze ulamas, problemin uluslararas arenaya kmas Rusya da dahil byk devletlerin blgede milli karlarnn artmas sayesinde mmkn olmutur. Gemie dnersek251 Rusya, Balkanlarn ksa tarihi sre ierisinde kendisi asndan stratejik rol oynayamadn anlaynca252 Trkiyeye kar yeni planlar hazrlamas iin
Tayfun Atmaca, XX. Yzyl Sonunda Azerbaycan Trkiye Mnasebetleri (1993-1998), s. 110-119 V. G. Madatov-yan, V. O. Bebudov-yan, . Lazarev-yan ve Ermeni papazlar kastedilmektedir. 251 Balkan lkelerinin Osmanl mparatorluundan ayrlarak bamszlklarn kazandklar devirler. 252 nk Balkanlarn Osmanllardan ayrlmas sebebiyle Rusyann Osmanllara sava amas iin bahanesi kalmamt.
250 249

75

politikideolojik metotlar olan geleneksel Ermeni kartna bavurdu. Daha kesin bir deile, Ermeni Meselesine kendi jeopolitik planlarnda zel bir yer ayrmay amalarna ve karlarna uygun grd. Bu kez Rusya, geleneksel Ermeni Kilisesi kart ile birlikte, ksa bir sre sonra kurulacak olan Ermeni komitelerinden yararlanmaya alt. Dier bir deile, Rusya, Ermeni isyanlar ve kargaalarn karmakla Avrupaya ve orada cereyan eden olaylara mdahale etme yollarn aramaktayd. ngiltere ve Fransa da, eer Trkiye topraklarnda Ermeni Devleti kurulursa, bu Rusya ile Asya arasnda tampon roln oynayabilir ve bylece Rusyann Douya yaylmasna engel olur dncesinden yola karak Ermenilere himayelerini kabullenmeleri iin nerilerde bulundular. Grld gibi, Ermeni Meselesi ile ciddi ekilde ilgilenen byk devletler, aslnda kendi siyasetlerinde Ermenilerden bir ara olarak yararlanmaya stnlk vermilerdir. Dnya kadar eski olan bl ve hkmet ifadesinin bilinlerine hakim kesilen ngilizlerin ok nl diplomatlarndan Lord Curzon, zellikle bunu dorulamaktadr: Trkiye Mslmanlar ile dier dou lkeleri Mslmanlar arasnda tampon bir devletin oluturulmas kanlmazdr. Sorunun ortadan kalkmas iin yeni Ermeni Devleti tezahrnde Hristiyan bir topluluun oluturulmas arttr.253 Ermeni Meselesinin byk devletlerce abartlmas, antitrk igdsnden beslenen Ermeni milliyetilii iin bugne kadar mhim manevi siyasi atmosfer yaratmtr. Ayrmclk anlayndan yararlanmak Ermeniliin tarihi geliimi mantndan dosa da daha ok Ermeni milliyetiliinin ayrlmaz parasna dnmtr ve bugn de bu halkn ovenist milliyetilerinin bilincini beslemektedir. unu belirtelim ki, Byk Ermenistan lksn Ermeni milliyetiliinin mental elementi olarak ekillendiren eitli Ermeni tekilatlar ve partileri de Avrupa lkelerinde ve Rusyada ortaya kmtr. Rusyann Dou Meselesinde nemli yer tutan Gney Denizlerine Alma siyaseti, Rusya asndan gerekli sosyal sse dnm ve bu yolda Ermeniler milli siyasi metot olarak kullanlmtr. Gney Kafkasya Valisi . . Vorontsov Takov, ar Nikolay Romanova yazd 10 Ekim 1912 tarihli mektubunda, I. Petro dneminde temeli atlm olan siyasete bir daha geri dnmenin gerekliliini hatrlatarak ezeli Rus siyasetine geri dnerek Trkiye Ermenilerine hamilik etmenin zaman gelmitir254, diye aka belirtmiti. ubat 1917de Rusyada gerekleen devrim sonucunda Gney Kafkasya halklar bir nevi kendi kaderlerine brakldlar. Ama Ermeni hkmeti bu bamszla o kadar da sevinmemekteydi. nk bamsz olmayan bir lkeden toprak koparmak o kadar zor bir mesele deildi. Ama Azerbaycann bamszln kazanmas meselenin ciddiyetini artrmaktayd. Bu bir gerektir ki, cumhuriyetten - Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan sadece Ermenistan ciddi silahl bir gce sahipti. nk Trkiyeye kar savaan Rus ordusundaki 35 bine yakn Ermeni silahl birlii ve onlara katlan Rus asker ve subaylar Ermeni milli ordusunun temelini oluturmaktayd. stelik, Ermeniler Rusyaya sadakatleri sayesinde Kafkasyada bolevizmin de gvenilir dayanana dnmlerdi. Aslnda bu sadakat gerek bir sadakat deil, mevcut durumdan yararlanarak amalarna ulamak iin edinmi olduklar siyasi bir metottu. Bu sadakatleri sayesinde tarihte ilk kez devlet kuracak ve daha ok toprak taleplerinde bulunacaklard. nl Rus tarihisi V. Veliko, Ermeni siyasetini u ekilde tanmlamtr: ... Ermeniler tarih boyunca devaml surette efendilerini deitirmilerdir. Roma, Bizans, ran,

Lord Djordj, Pravda o Mirnh Peregovorah, s. 427 z Pisem . . Vorontsova Dakova Nikolayu Romanovu. //Azerbaycan Tarihi Senedler ve Nerler zre, s. 119 (Rusa).
254

253

76

Rus, ngiliz, Fransz, Trk... Tarih sahnesine her defasnda yeni efendi ktnda Ermeniler eski efendilerine isyan etmi ve onlar sistematik olarak satmlardr255. B- Sovyet Rusyas Dnemi Son zamanlara kadar lkenin sosyo politik hayatnda ba gstermi deiiklikler sonucu bir takm tarihi olaylara bu veya dier metodolojilerden uzak, bilimsel adan doru, objektif deer vermek iin ok az frsat bulunmaktayd. imdi Azerbaycan tarihileri ve aratrmaclarnn milli vatandalk borcu, tarihi gereklerden uzak olan Marksizm Leninizm metodolojisi kalbna uygun dncelerden, yrtlm bilimsel genelletirme ve karlan Marksist neticelerden kurtulmak ve herhangi bir tarihi olay ve gerei kamuoyuna olduu gibi aktarmaktan ibarettir ve bu yolda da bir takm baarl admlar atlmtr. Azerbaycan tarihine yeniden baklmas gereken yzlerce byle meseleler vardr. Bu meselelerden biri de arlk Rusyasnn devrilerek yerini Sovyet Rusyasna brakmas ve 1920 ylnda XI. Kzl Ordunun Azerbaycana girmesi meselesidir. XX. yzylda Sovyet ordusu Moskovann emriyle iki kez Nisan 1920de ve Ocak 1990da Azerbaycana silah gcyle girdi. Hepimiz onun sonuncu geliinin canl ahidi olduumuz iin burada gdlen amac ve sonucu arivlerden renmeye ihtiya yoktur. anl Kzl Ordunun Nisan 1920de Azerbaycana girmesi meselesine gelince, Sovyet Azerbaycan tarihiliinde byle bir tez hkm srmekteydi: Azerbaycanda hakimiyet urunda verilen mcadeleye XI. Kzl Ordunun mdahalesi yalnz dnya proletarya prensibinden domutur. Yani Rusyada siyasi iktidar ele geirmi olan ii snf bununla da yetinemezdi. O, cra blgelerde yaayan snf kardelerine de bu yolda btn vastalarla, hatta gerekirse silah kullanarak yardm etmeyi ama edinmiti. Tarihi belgeler, XI. Kzl Ordunun yukarda belirtilen tez dorultusunda Azerbaycana geli sebebini, gerekte Rusyann igaline hak kazandrmak iin uydurulmu bir bahane olduunu aa karmaktadr. Ekim devriminden sonra V. . Leninin dili ile dersek, dvlerek yarm can hale salnm ve koltuk deenekleriyle bile yrmesi phe altnda olan Rusyann sosyo politik, ekonomik ve askeri durumu, yukarda gsterilen tezin doruluunu aka reddetmektedir. Bilindii gibi, Ekim devriminden sonra i ve d kuvvetler birleerek gen Sovyet hakimiyetine kar vahit cephede ayaa kalkmlard. Rusyada Sovyet hakimiyetinin varl phe altnda idi. ve d kargaalarn olduu, Rusyann siyasi ve askeri imkanlarnn kstl olduu bir dnemde, dzenli ordunun sadece ulusal birlik namna Azerbaycanllarn devrim mcadelesine yardmda bulunmak iin Azerbaycana gnderilmesi ya ocuk safl, ya da siyasi Don Kiotuluk olurdu. Tarihi belgeler, Sovyet Rusyasnn kendinin kritik bir dneminde byle bir tedbire bavurmasn birok sebeplerle birlikte, ayn zamanda ekonomik kalknma ve smrge asndan Bakye olan ilgisiyle bal olduunu aa karmaktadr. Aksi takdirde Rusya hibir ey yapamaz, ekonomik adan kt duruma derdi. Bylece, Azerbaycan halknn yardmna acele eden XI. Kzl Ordu, Azerbaycana girmekle Rusyann petrole olan ihtiyacnn giderilmesine kolaylk salad. Azerbaycan petrol endstrisi, SSCBnin oluturulmasndan sonra Rusyann ekonomik ssne dnt. Azerbaycan, Rusyann petrole olan ihtiyacn fazlasyla karlamasnn yan sra Sovyetler Birliinin sermaye birikimi iin de tkenmez bir kaynak oldu. 1922 1937li yllarda Azerbaycan petrolnden elde edilen gelir, ortalama 50 milyar Manattan daha fazlayd. Bu mebla, bahsi geen yllarda orta hesapla nfusun her kii bana saysyla llrse ne az, ne ok, tam 197.350 Manat, yani ylda 13.157 Manat derdi. Grld gibi, Rusya, XI. Kzl Orduyu Azerbaycan halknn yardmna gnderirken ne ekonomik, ne de politik bakmdan yanl yapmamt.
255

Vasili Veliko, KAVKAZ. Russkoye Delo i Mejduplemennye Vopros, s. 75

77

Sovyet Rusyas asndan Bak petrol byk bir nem arz etmekteydi / bugn de yledir. XI. Kzl Ordunun 28 Nisan 1920de Azerbaycana girmesi ve 23 aylk Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin bamszlna son vermesi sonucu Azerbaycan, daha dorusu onun bakenti Bak Sovyet Rusyasnn ekonomik ssne dnt. Rus iilerinin genel toplantsnda Vladimir li Lenin, ...Bakden aldmz habere gre, Sovyet Rusyasnn durumu gittike iyiye doru gitmektedir. Haber aldmza gre, Bak proletaryas ynetimi eline geirmi ve Azerbaycan hkmetini ykmtr. Bu da demektir ki, btn ekonomimizi glendirebilecek bir ssmz vardr. Bylece, tatlarmz ve sanayimiz petrol madenlerinden ok byk faydalanacaktr...256, diyerek Azerbaycann bakentinin Rusya asndan ne gibi nem tadn vurgulamtr. Aratrmann arlk Rusyas Asndan Azerbaycann Jeopolitik nemi ve Ermeni Faktr ksmnda belirtildii gibi, arizmin blgede, yani Gney Kafkasyada emperyalist siyasetini artran metotlardan biri de Ermenilerdi. Bu metot Sovyetler dneminde de aynen uyguland. ar Rusyas tarafndan gerekletirilmek istenen, ama yarm kalan Ermeni planlar Sovyet Rusyas dneminde gerekleti. Azerbaycanda st dzeylere Ermeni asll yneticiler getirildi ve bylece, lke kritik bir duruma srklendi. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 28 Nisan 1920de Rus Ordusu tarafndan igal edildikten sonra yaanan politik gelimeler sonucu, halkn Boleviklere olan nefreti artt. st dzeylere Ermeni asll yneticilerin getirilmesiyle Azerbaycann tannm aydn kesimleri Pantrkizm iddiasyla lme ve srgne mahkum edildiler. Ayrca, Ermenilerin Azerbaycan topraklarn kendi topraklarna katma pahasna arazilerini geniletme talepleri yeniden gndeme getirildi. Bu sorunlara hibir yant vermeyen Boleviklerin bu hareketlerine karlk lkeyi halk isyanlar sard. Ama isyanlar kanl ekilde bastrld. Herkes Azerbaycanda Bolevik hakimiyeti kurulunca, Ermeni taleplerine son verileceini dnyordu. Ama tarih insanlarn yanlgya dtn aa kard. 1920lerde Karabaa, Nahvana, Zengezura ve Azerbaycann dier blgelerine Ermeni askeri saldrlar devam etmekteydi. Bu saldrlara karlk Trkiye ordusu ie karnca Rusya, Ermenilere yardm elini uzatt. Topraklarn Azerbaycandan kopararak geniletmek isteyen, ayrca Dou Anadoluyu da igal etme niyetinde olan Ermenistan Trkiyeye sava ilan etti. Kazm Karabekir Paann komutas altndaki Trk ordusu Ermeni Tanaklarn ksa bir sre iinde darmadan etti ve Ermenistann byk bir ksmn gzetim altnda tuttu. Aleksandropolda imzalanan anlamayla Ermenistann yzlm 10.000 km. kare olarak belirlendi. Bu, Ermenistann reel devletilikten mahrum edilmesi anlamna geliyordu. Byle bir durumda, Rusya Ulusal Yardm amacyla Ermenistana yrd. Bu yry, Ermenistan Trklerden kurtard. Burada da bolevikler iktidara geldi ve Trkiye ile yaplan anlama yrrlkten kaldrld. Kk bir blgeye sahip olan Ermenistan, 29 Kasm 1920de Rusya Bolevizmi tarafndan sovyetletikten sonra tarih boyu Azerbaycann snrlar iinde bulunan Zengezur, Gke, Dereleyez, Karakoyunlu blgelerini ve dier Azerbaycan-Trk topraklarn da snrlar ierisine ald. Bylece, eski Azerbaycan topraklarnn kucanda 29, 8 km. karelik bir iz alarak yapmack Ermenistan Devleti kuruldu. Bu, Azerbaycan devletine ve halkna kar yaplan en byk tarihi ihanet idi. 1921 yllarnda gndemde olan mesele ise Karaba Meselesi idi. Karaban Ermenistan topraklar ierisine katlmasn savunan Ermenistan ynetimine kken itibariyle Azerbaycan Trk olan komnistler kar karak onlarn bu iddialarn reddettiler. Ama yaplacak bir ey yoktu, btn itirazlara ramen Karaba, Ermenistan snrlar ierisine katlmasa da Ermenilerin ounlukta bulunmas sebebiyle ona muhtariyet verildi. Gerekte ise muhtariyet, Federasyon ierisinde devleti olmayan etniklere verilir. Ama kendi devletleri olduu halde Azerbaycanda muhtariyet elde etmeleri Byk
256

Vladimir li Lenin, Azerbaycan Hakknda, s. 168

78

Ermenistan lksnn yava yava gereklemesi yolunda kazanlan bir zafer olarak nitelendirilebilir. Sra Nahvana gelmiti. Byk Ermenistan haritas ierisine alnan Nahvan da tarihi Ermeni topra (?) eklinde lanse edilmekteydi/edilmektedir. ddia edilen bu grlerin kknden yanl olduunu ispat eden ok sayda tarihi belgeler mevcuttur. te yandan, Ermenilerin bu blgeye 1828 ylnda Trkmenay anlamasndan sonra getirildiklerine dair materyaller ve ilk elden kaynaklar mevcuttur ki, bunlar da bir nceki blmlerde ele almtk. Ermenistan Kafkasya kanunlarn deil, ok farkl bir felsefeyi benimsemitir. Bu devlet uluslararas kanunlara kar gelerek Azerbaycann baz blgeleri, zellikle de Nahvan zerinde hak iddia etmektedirler. Gerekte btn bunlar bir fantezi olarak grlebilir, ama durumu srf bir fantezi olarak deerlendirmek de doru deildir. Bir zamanlar Ermenistan devletinin kurulaca da fantezi olarak grlrd. Ama gnmzde Ermenistan isimli bir devlet mevcuttur. Bu iddialar yeni deildir, kk biraz eskilere gitmektedir. Ermeniler toprak iddialarn gerekletirmek iin ve ayn zamanda kendileri tarafndan iddia edilen adaletin yerini bulmas iin Nahvanda katliamlar ve cinayetler yapmlardr. Bu blgeye olan iddialar, daha 1917 ylnda inzibati snrlarn Petersburg tasars tertip edilirken Ermeniler tarafndan ne srlm, Rus brokrasisinin Ermeni yanls kesimleri tarafndan desteklenmiti. Kendilerini Rusyann toprak btnlnn savunucular olarak gsterdiklerinden dolay, Ermenilere Bolevik merkezi tarafndan destei de temin edilmekteydi. Ksa bir sre ierisinde Nahvan ele geirmek isteyen Andranik, 14 Temmuz 1918 ylnda Nahvan eyaleti hakknda 1 nolu bir bildiri duyurdu. Bildiride bunlar yer almaktayd: 1. Bugnden itibaren ben, kendi birliimle birlikte Rusya Cumhuriyeti Merkezi Hkmetine ballm ilan ediyorum. 2. Brest-Litovsk anlamasna gre, Nahvan Rusyann ayrlmaz topradr. 257 Nahvana olan Ermeni saldrlarn deerlendiren Azerbaycan Cumhuriyeti Diler Bakanlnn yazm olduu raporda gsteriliyordu: 1905 olaylar daha byk apta ve tamamen yeni artlar altnda tekrar balamaktadr. Eer arlk rejimi dneminde uluslararas husumetler, bizim cra blgeleri Rusyay bryen ihtilal hareketlerinden uzaklatrmak isteyen brokrasinin eliyle ortaya karlyorduysa, 1918 ylndaki atmaya bizim topraklarmzdaki Rus hkmetinin k ve Rus ordusunun topraklarmzdan karlmas sebebiyet tekil etmiti. Ruslardan kalan silah ve her trl askeri malzemeyi ele geirmi Ermeniler, Mslmanlar Trklere rabet beslemekle ve silahl isyan giriimlerinde bulunmakla itham ederek btn gleriyle saldrya getiler.258 Azerbaycan Cumhuriyeti Diler Bakanlnn vermi olduu bilgilere gre, yaz aylarnda Ermeniler, sulu ve susuzlar ayrt etmeden 400den ok Mslman kylerini kltan geirmi ve yakmlardr. Vermi olduklar hasar ve yapm olduklar katliamlar insan hayrete dryordu. Evleri yakyor, ahalinin emlakini ellerinden alyor, insanlara acmyor, ocuklar, kadnlar ve yallar kesiyorlard... Yakn dnemlerde ieklenen kyler harabeye dnmt.259 ster XX yzyln balarnda, isterse de 1918-1920 yllarnda Nahvan, erurDereleyez, Culfa ve Ordubadda cereyan eden sosyo-politik olaylar lesine korkun bir ekil almt ki, btn bunlar Gney Kafkasya erevesinden karak uluslararas bir probleme dnmt. Tarihi Nahvan meselesi 1918 ylnda birka kez Gney Kafkasya seyminde, 1918-1920 yllarnda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin ve Ermenistan Cumhuriyetinin parlamento ve Milli Konseylerinde, Trkiye Cumhuriyetinin parlamentolarnda, 1919 ylnda Paris konferansnda, 1919 1920 yllarnda Ermenistan ve Nahvanda olan ABD temsilciliinde, 1920 1921 yllarnda Azerbaycan ve Ermenistan Sovyet Cumhuriyetleri ihtilal komitelerinde, 16 Mart 1921 ylnda RK(b)Pnin Siyasi Brosunda, 1920 1921 yllarnda RSFCB Halk Komiserleri Sovyetinde mzakere edilse de,
257 258

D. Kirokasyan, Zapadnaya Armeniya v God Pervoy Mirovoy Voyn, s. 226 SPHTA, f.277, l. 2, i. 58, v.15 259 ayn kaynak

79

Nahvann gerek anlamda tarihi kaderini, onun Azerbaycann snrlar ierisinde zerk bir blge olarak kalmasn 1921 ylnda yaplan Moskova ve Kars anlamalar belirledi. 16 Mart 1921 yl Moskova anlamasnn 3. ve 13 Ekim 1921 yl Kars anlamasnn 5. maddesi srf Nahvan hakkndadr. Moskova antlamasnn 3. maddesinde kararlatrld gibi, Batl Taraflar, Antlamann 1(C) Ekinde belirlenen snr iindeki Nahvan kesiminin, koruyuculuk hakkn nc bir devlete brakmamak koulu ile, Azerbaycan koruyuculuunda zerk bir blge oluturulmas konusunda anlamlardr.260 Kars antlamasnn da 5. maddesinde kararlatrld gibi, Trkiye Hkmeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Hkmetleri, ibu Antlamann III sayl Ekinde belirtilen snrlar iinde olmak zere, Nahvan blgesinin Azerbaycann koruyuculuunda zerk bir lke oluturulmas konusunda anlamlardr.261 Ariv belgeleri ve kaynaklarn vermi olduklar bilgilere gre, 1929 ylna kadar Nahvan zerk Cumhuriyetinin yzlm 5988 km. kare idi, ama gnmzde 5363 km. karedir. Yani 625 km. kare klmtr. Ermenistan daha o devirlerde Moskova ve Kars antlamalarn hie sayarak Nahvana ait baz topraklar farkl yntemlerle ele geirmiti. 18 ubat 1929 ylnda Trkiyenin onay ve haberi olmadan Gney Kafkasya Merkezi cra Komitesi Nahvana ait dokuz kyn erur reyonunun Haik, Koradiz, Ordubadn Karevan, imdiki ahbuz reyonunun Obun, Sultanbey, Ako, Ses, Almal, tkran kylerinin Ermenistan SSC ile birletirilmesi ynnde kararlar kardlar.262 Bu bir gerektir ki, Azerbaycan Trkleriz yaad vatanlarndan imdiki Ermenistandan - drt kez kovulmulardr. Hibir tarihi kaynakta Azerbaycan tarafndan Ermeni topraklarna yaplan saldrlara rastlanamaz. Ama ar Rusyasnn bir zamanlar Gney Kafkasyay, Orta Asyay zaptetmeleri btn dnyaya malumdur. Bu topraklarda kendi egemenliini pekitirmek iin Rusyaya sadece Rus gmenleri yeterli deildi. arizm zaten Polonya, Sibirya ve Trkistandaki gcn pekitirmek iin ok sayda Rus gmenlerine ihtiya duymaktayd. ran ve Trkiyede saysz sermaye biriktiren Ermeniler, baml bulunduklar devletlere ihanet ederek ve ayn zamanda kilise tarafndan ynlendirilerek dikkatlerini ar brokrasisine yneltmilerdi. Para, rvet karlnda ar generalleri ve valilerinin yardmyla Trkiyeden ve randan Ermeniler Gney Kafkasyaya ve Azerbaycana grlmlerdi.263 Bu gerekleri dorulayan ok sayda tarihi belgeler vardr.264 Sonraki dnemlerde de XX. yzyln balarnda kendilerini Kahdaanlar olarak tanmlayan Ermeniler, nfusunun ou Azerbaycan Trklerinden oluan Gorus, Mehri, Kafan, iraz, Dereleyez, Uluhanl ve dier blgelere yerletiler. 1905 1906 yllarnda Tanaklarn provokatrl altnda Azerbaycan Trklerini yaadklar blgelerden ge zorladlar. Bylece, binlerce Azerbaycan Trk vatann terk etti. 1930 yllarnda Ermenistanda yerli Trk nfusunun sktrlp karlmasnn yeni bir safhas baland. Btn bunlar devlet dzeyinde gerekletiriliyordu. 9 Eyll 1930da, Ermenistan SSCnin yeni toprak inzibati paylam zamannda Azerbaycan kylerinin birbirinden koparlmas, Ermenilerin aznlkta bulunduu blgelere Ermenilerin yerletirilmesi, tarihi yer adlarnn deitirilmesi ve buna benzer eitli giriimler balatlmt. 3 ubat 1935ten itibaren Trk meneli toponimler deitirilmi ve Ermeniletirilmitir. Ermenistan Yksek Meclisinin karar ile gerekletirilen
Anlamann tam metni iin bkz: Dokument i Vneney SSSR, Tom: 3, Belge no: 342, s. 597-604; smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 32-38 261 Dokument i Vneney SSSR, C. IV, Belge no: 264, s. 420-429; smail Soysal, a.g.e. s. 41-47 262 S. Sadgov, Hegigeti Bilmeli Nahvan 1920-ci llerin Burulannda, Direli no: 1, s. 40-56; Nahvan hakknda daha ayrntl bilgi iin yedinci blme baknz 263 Azerbaycan Respublikas DTA, f: 524, l: 1, i: 57, v: 3 264 Bykeli A. S. Griboyedovun Ermenilerin randan Karabaa yerletirilmesi hakkndaki 1828 tarihli 338 numaral mektubu, N. P. Pankratovun . F. Paskevie 1829 yl 10 Ocak tarihli raporu, . Lazarevin . F. Paskevie gnderdii mektubu, Vasili Velikonun, lya avavadzenin eserleri ve dier tarihi belgeler.
260

80

bu aksiyon, tam 56 yl sonra tamamen sona erdi. 1930lu yllarn malum repressiyonlar265 da Ermenistanda Azerbaycan Trklerine kar takip ve bask iin Ermeni yneticilerinin elinde bir ara oldu.266 Mahkum edilmi Azerbaycan Trklerine kar, 1930lu yllarda gayri Trklerden, zellikle de Ermenilerden oluan yarglama komitesi tarafndan uygulanan ikenceler ve memleketin aydn kesimlerinin Pantrkizm sebebiyle tutuklanmas Azerbaycan tarihinde ok nemli bir yeri igal etmektedir. Azerbaycan Trklerinin Ermenistandan kovulmalarnn nc safhas, kiiye tapnma Stalin dnemine, yani II. Dnya Savandan sonraki dnemlere aittir. Ermenistanda 1918 1920 yllarnda Azerbaycan Trklerine kar yaplan katliamlara ve 1930 1938 yllarnda repressiyon aksiyonunun gerekletirilmesine ramen Ermenistann Trkiye ve ran hudutlar ve de Azerbaycan ve Grcistan snrlar boyunca Azerbaycan Trkleri yaamaktayd. Ermenistan ynetimince yaplmas gereken en nemli grev, bu blgelerde yaayan Azerbaycan Trklerini terke zorlamakt. Bu iin gereklemesi iin Moskovann onay gerekiyordu. D lkelerde yaayan Ermenilerin Ermenistanda yaamak istediklerini, ama onlar yerletirmek iin topraklarn yetersiz olduunu Stalinin dikkatine sunmak gerekiyordu. Yaplmas gereken grevler, sadece Azerbaycan Trklerini ge zorlamakla snrl deildi. Trk igali altndaki Ermenistan kurtarmay ieren teklif ve talepler de Moskovaya sunuldu. Bu amala, SSCB Dileri Bakan Molotovla irtibat kurulmu ve Ermenilerin Anavatana dn meselesinin Sovyet ynetimince onaylanmas rica edilmiti. Sovyet ynetimi de Anavatana dn projesine scak baktklarn belirtmiti. Aslnda, daha kesin bir ifadeyle sylemek gerekirse, bu projenin arkasnda bizzat Moskovann bulunduu bir gerektir. Sovyetlerin amac, uzun vadede Trkiyeyi Sovyet etki alanna almakt ve bu ynde Ermenileri kendi amalar iin kullanyordu. Anavatana dn projesi erevesinde, Sovyet Ermenistanna getirtilen Ermenilerden Sovyetler, Trkiyeye kar yararlanacakt. nk Moskova, Trkiyeye saldr hazrl ierisindeydi ve zaman gelince Ermenileri n saflarda kullanacakt. Belirtilen bu grleri, Irak Tanak Parti lideri Leon Paa, Antilyas (Kilikya) Katoligosu Karekin Hovsepyan gibi baz Ermeni ileri gelenleri de savunmaktaydlar. Onlar Sovyet karlarna hizmet edecek olan ge katlma projesine tepki gsterdiler.267 Tartma gtrmeyen gerek budur ki, Sovyetler hem boazlardan, hem de Basra Krfezinden scak denize inmek iin bu g kampanyasn ve Trkiyeden istenilen toprak taleplerini desteklemitir. Endie verici olan durum, diasporada yaayan Ermenilerin Trkiye Devletinden toprak kopararak Moskovaya stratejik stnlk salamaktan te bir amac olmayan Rus isteklerinin masumiyetine inanmalaryd. Aslnda Sovyetler, Ermeni halk iin Trkiyeden talep ettii toprak, daha ziyade Moskovann Ortadou ve Dou Akdenize ulama isteklerinin manifestosunu oluturmaktayd. Bu anlamda, Sovyet politikasnn asl amac, Ortadou petrollerine ulamak iin bir atlama tahtasna ihtiya duymakta ve bunun iin de Ermenilere vatan arama bahanesiyle blgede kendi politik emellerini gerekletirmeye almaktayd. 7 Haziran 1945 ylnda Molotov, Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarpere, Birinci Dnya Sava srasnda Trkiyeden bir buuk milyon civarnda Ermeninin srldn ve bunlarn tekrar Anavatanlarna dnmelerinde kendilerine yurt olarak

265 266

repressiyon - ceza tedbirleri, ceza Aziz Alekberli, Eski Trk Ouz Yurdu Ermenistan, s. 11 267 Foreign Office (FO) 195/2597, no. 5467, 120/1/484, The Report of the British Embassy in Ankara on Dashnak Opinion, 20 Austos 1946 ve FO 195/2597, no. 121/399-26/46/46, Levant States-Political: Armenian Repatriation, 2 Temmuz 1946

81

verilmek zere, daha nce Ermenilere ait olduunu iddia ettii Kars ve Ardahann Sovyet Ermenistanna iade edilmesi eklinde bir istekte bulundu. 268 Trkiyeden toprak taleplerinin ilk olarak Ermeniler tarafndan m Moskovann gndemine getirildii, ya da Moskovann m Ermenileri byle bir talep iin harekete geirdikleri konusunda tereddtler vardr. Ancak Balkanlar, Ortadou ve zellikle de Potsdam Konferans srasnda, olay byk devletlerin gndemine getiren Amerikadaki Ermeni faaliyetlerinin Sovyet destekli olduu aktr.269 Aslnda Sovyetler, Ermeni kartn kullanarak Trkiye zerinden tavizler koparmak peindeydi. Ermeniler lehine Ankaradan toprak talebi de bu adan bakldnda anlam kazanmaktadr. Ermeni Kilisesi ve baz Ermeni kurumlar, Rusyann destei ile 1945lerde Kars ve Ardahann Sovyet Ermenistan Cumhuriyetine verilmesi iin byk devletlerle temaslarda bulunmulardr. Moskovadan ilham alan ABD, Ortadou ve Balkanlardaki Ermeni Diaspora organizasyonlar, 1945 ve 1946 yllarnda uluslararas toplantlara memorandumlar sunarak bu topraklarn Sovyet Ermenistanna devredilmesini, Ermenistan SSC dnda yaayan bir buuk milyon Ermeninin Anavatanlarna dnmeleri iin gerekli kolayln salanmasn istediler. 270 Ermenilerin Birinci Dnya Savanda tilaf Devletlerinin yannda yer almasna ve bunun sonucunda Trkiyede yaayan milyon silahsz Ermeninin hunharca katledilip, ya da evlerinden ayrlp yabanc lkelerde mlteci durumuna drlmesine ramen kendilerinin Batl devletlerce Trkiye karsnda tek balarna brakldklar, Ermeniler tarafndan iddia edilmektedir. kinci Dnya Savanda da Nazi Diktasna kar Sovyet Ermenistan ordusu ierisinde yer alarak ngiliz ve Amerikan ordularn glendirdiklerini de belirterek kendilerinin bu kadar bedel dedikten sonra Trkiyenin elinde bulunan tarihi topraklarnn Sovyet Ermenistan ile birletirmesi ve bir nceki savata uradklar hakszlklarn giderilmesi iin uluslararas toplantlarda, Batdan ellerinden gelen btn yardmlar kendilerinden esirgememelerini de istediler. Bu istekleri kabul edilirse, 1.500.000 Ermeniye yurt salanm olacan da vurguladlar.271 Msr ve Lbnan Ermeni Milli Meclisleri de 1946 yl balarnda, Birlemi Milletler Genel Kuruluna telgraf gndererek Kars ve Ardahann Sovyet Ermenistanna ilhak edilmesi kampanyasna destek verdiler.272 Ermenilerin bu iddialarnn ve faaliyetlerinin dnya kamuoyuna duyurulmas iin Sovyet basn ve yayn organlar gerekli destei verdi. zellikle, bu iddialara olan destekler, gazete ve radyolarda ska haber olarak geildi. Bir yla yakn kamuoyu oluturma ve destek bulma almalarndan sonra Ermeni kampanyasnn ikinci safhas olan Anavatana dn projesine geildi. Bunu gerekletirmek iin de Sovyet Ermenistan Hkmeti tarafndan bir komisyon oluturuldu. Papken Asvatzadoryan bakanlndaki bu komitenin yeleri Sahag Karapetyan, Haigaz Marzanyan, Mardiros Saryan, Ardaes Melik Adamyandan oluuyordu. Bu komitenin oluturulma amac, yelerini Balkan ve Ortadou lkelerine gndererek Sovyet Ermenistanna g organize etmekti. Temmuz 1946 ylnda Yunanistandan Ermenistana, yani Anavatana dn projesi gndeme geldiinde, bu g organize etmek iin Sovyet
Public Record Office Foreign Office (PRO FO) 371/48795, R 1689/11137/44, Wright (Washington) to Southern Department, no. 1388/16/45, 26 Eyll 1945 269 PRO FO 371/59227, R 12306, Roberts (Moscow) to Foreign Office, no. 2714, 20 Austos 1946 270 PRO FO 371/48795, R 12420/11137/44, Roberts (Moscow), no. 3268, 23 Temmuz 1945. The Armenian National Committee Bakan Trumana, 22 Eyll 1945 ylnda tekrar bir memorandum sunarak yukardaki isteklere ek olarak Trkiyeden Birinci Dnya Savanda uradklar zarar iin tazminat talebinde de bulundular. PRO FO 371/48795, R 1689/11137/44, Wright (Washington) to Southern Department, no. 1388/16/45, 26 Eyll 1945 271 Ayrntl bilgi iin bkz; FO 371/48795, President of the Committee for the Vindication of the Armenian Rights in Greece to Attlee, 10 Eyll 1945 272 PRO FO, 371/59246, R 1150/145/44, Roberts, no. 297, 22 Ocak 1946
268

82

Ermenistanndan Kourken Kevorkyan ve Serko Manusyan adlarnda iki temsilci Atinaya gitti. Yunanistandan yaplacak bu g, Yunanistan Ermenileri Halk rgt (Peopels Organisation of Armenians in Greece) finanse edecekti. Bu organizasyon, politik anlamda Komnist eilimliydi. Bakan, Atina Ermenilerinin Bapiskoposu Mazlumyan idi. Mazlumyan, uzun zamandr Yunanistandaki Ermeni rencilerini Sovyet ya da Ermenistan SSC niversitelerine eitim amacyla gnderme iini de organize ediyordu. Anavatana dn plan erevesinde, yaklak olarak iki bin kiiden oluan ilk kafile, 1946 Temmuzunun sonlarna doru Yunanistandan yola kt. Yunanistandan g iin kayt yaptran Ermenilerin toplam says ise 5.000 civarndayd. Bu seferin kii bana maliyeti 50 Amerikan Dolar idi ve bu para, Yunanistan Ermenileri Cemiyeti (Greek Armenian Community) ve ABDdeki Ermeni Yardm Cemiyeti (The Armenian Benevolent Society) tarafndan karlanyordu. 273 Bir bakma, bu g projesi Yunanistann da iine geliyordu. Zira, Yunanistandaki Ermenilerin byk ounluu komnist eilimliydi. Onlarn komnist gerillalara katlmlar ya da onlara herhangi bir ekilde destek vermeleri de ihtimal edilebilirdi. Bu yzden, Yunan hkmeti, bu proje erevesinde Ermenilerin Yunanistandan ayrlmalarn ho karlayarak onlara her trl kolaylklar salad. B. a. Anavatana Dn Projesi Anavatana dn projesi, Ortadouda Hemayeg Haruntiyan ve Hemareg Haaturyan adnda iki Rus delegesinin ban ektii Kevork Babayan, Dr. Cebeciyan, Paster Dikran Helopyan, Harotun Makyan ve Harotun Madoyan adl yerel komnistlerin desteiyle kurulan Halep Yurda Dn Komitesi (Aleppo Repatriation Committee) ile ilevsellik kazand. Sovyet Konsolosu Klimov da bu komiteye katld. Anavatana dn projesi erevesinde, Ortadoudan Sovyet Ermenistanna ilk konvoy, 1 Haziran 1946da Halepten Beyruta giderek Sovyet gemisi Garciaya binmek zere yola kt. 1946 yaz sonuna kadar bin kadar Ermeni, iki ayr seferde Sovyet Ermenistanna ulat. 274 Sovyetlerin dnya genelinde balattklar, Ermenilerin Anavatana dn projesi erevesinde, 1946 ylnda Suriye, Yunanistan, Lbnan, ran, Bulgaristan ve Romanyadan 50.9 bin, 1947 ylnda Filistin, Suriye, Fransa, ABD, Yunanistan, Msr, ran ve Lbnandan 35.4 bin Ermeni kabul edilerek Ermenistana yerletirilmiti.275 Genel olarak, 1946 1948 yllarnda d lkelerden Ermenistana yaklak olarak 100.000 Ermeni grtlmt.276 Bu proje kapsamna alnan Ermenilerin hepsinin anavatan olarak belirlenen corafyaya g etmek iin gnll olduklarn sylemek doru bir ifade olmayacaktr. 1948lerden sonra Stalinin emriyle, d lkelerden gelen Ermeniler Ermenistana yerletirildi. 150.000den fazla Azerbaycan Trk ise Ermenistandan terke zorlanarak hayat tarznn olduka ar olduu Azerbaycann Mil Muan llerine yerletirildi. Ksa bir srede binlerce insan yazn scaktan ve hastalktan, kn ise souktan ve alktan telef oldular. SSCB Dileri Bakan V. M. Molotov, II. Dnya Sava devrinde, ekonomik zarara uradndan dolay rana yardm (?) amacyla, o blgede yaayan Ermenilerin Azerbaycana
FO 195/2597, BCIS (Greece) HQ LF (G), Special Report, no: 195, 26/53/46, 19 Temmuz 1946, Armenian Affairs 274 FO 195/2597, BCIS (Greece) HQ LF (G), Special Report, no: 195, 26/53/46, 19 Temmuz 1946, Armenian Affairs 275 storiya Armyanskogo Naroda, s. 365 276 A. g. e. s. 365
273

83

grlmesi fikrini ortaya att. Ama Harutyunov(yan) Stalin anlamasnda bu fikir deitirildi ve randan gelen Ermenilerin Ermenistana, Ermenistanda yaayan Azerbaycan Trklerinin ise Azerbaycana grlmesi meselesi gndeme getirildi. Azerbaycan Trklerinin Ermenistandan kartlp Azerbaycana yerletirilmelerindeki ama, d lkelerden gelen Ermenileri Ermenistana yerletirmekti. D lkelerden Ermeniler, Ermenistanda fazla tutunamadklar iin onlarn bir ksm geri dnmek zorunda kaldlar. Hatta yle bir durum ortaya kt ki, geri dnmeye kalkanlarn n kapatld. Ermenistandan ge zorlanan Azerbaycan Trklerinin yaad yerlere ve evlere 100.000den ok Ermeni yerletirildi ve bylece, demografi Ermenilerin lehine deiti. Tarihi kaynaklarn verdii bilgilere gre ve 1897 ylndaki nfus saym itibariyle, Erivanda yaayanlarn %43.1i Ermenilerden, %42.8i Azerbaycan Trklerinden olumaktayd. 1926 ylnda Erivann nfusunun %88.7si Ermenilerden, %7.7si Azerbaycan Trklerinden, 1979 yl saymna gre nfusun %95.8i Ermenilerden, %2si ise Azerbaycan Trklerinden olumaktayd. Dier bir taraftan, 1939 ylnda Ermenistanda 139.000 Azerbaycan Trk yaamaktayd, nfus art dikkate alnrsa, u anda Ermenistanda en azndan 400.000 Azerbaycan Trk yaamalyd. Ama maalesef, Ermenistanda yaayan 210.000 Azerbaycan Trknn hepsi Azerbaycana gelmitir. Peki sonu nedir? 1926 ylnda Ermenistanda Ermeniler nfusun %84.5ini oluturmulardysa, 1970 ylnda %88.6sn, 1979 ylnda ise %93.3n oluturmulardr. Ermenistandan kovulanlar sadece Azerbaycan Trkleri deildir, on binlerce Mslman Krt de kovulmutur. 1927-1936 yllar arasnda Ermenistandan 120.000 Krt, 1988 ylnda ise 18.000 Krt kovulmutur.277 Sovyetlerin dnya genelinde balattklar Ermenilerin anavatana dn projesi ve bu ynde yrtlen faaliyetler, elbette bununla da snrl deildi. Trkiyeye kar kulland Ermeni kartndan umduunu yeterince bulamayan Sovyet Rusyas, Trkiyeye kar Krt kartn kullanmay denedi. 1946 yaznda uluslararas platformlarda Trkiye, ran ve Sovyet snrndaki Krtlere otonom devlet kurma hakknn tannmasn gndeme getirdiler. Aslnda Moskova, Krt kartn oynamakla Ermeni olaynda olduu kadar da bir kazanm elde etmesi sz konusu deildi. Asl ama, Trkiye zerinde kurduu psikolojik harbi devam ettirerek Ankaray keye sktrmak istiyordu.278 Sovyetlerin, Ermeni halk iin Trkiyeden talep ettii topraklarn, daha ziyade Moskovann Ortadou ve Dou Akdenize ulama isteklerinin manifestosunu oluturduunu belirtmitik. Bu anlamda, Sovyet politikasnn asl amac, Ortadou petrollerine ulamak iin bir atlama tahtasna ihtiya duymakta ve bunun iin de Ermenilere vatan arama bahanesiyle blgede kendi politik emellerini gerekletirmeye almaktayd. Aslnda Moskovann bu politikas, hem ngiliz, hem de dnya gc olan Amerikann da karlarn tehdit etmekteydi. Amerikan ynetimi, Sovyetlerin blge politikalarna kar Truman Doktriniyle de somutlaan

Komnist gazetesi, 25 Mays 1989 Aslnda, Sovyetlerin Krtler zerinde propaganda faaliyetleri, kinci Dnya Savann ilk dnemlerinde balad. Sovyetler, illegal yollardan yaklak bin kadar Trkiyeli genci lkelerine gtrp onlara Rusay reterek Komnizmi aladlar. Bundan baka, Sovyetler isiz Krtlerden bir ksmn Rusyaya gizlice gtrerek onlara i vereceklerini vaad ederek, onlara belli oranlarda yardmda bulundular. Bu propaganda sonucunda, Sovyet snrna yakn Krtler, Rusyay kendilerine dost olarak grdler. Savan sonlarna doru Sovyet propaganda faaliyetleri Trkiyedeki Krtler zerinde de younlat. Ana tema, Trkiye Krtlerinin Byk Krdistan kurmak iin savaacak olan Kzl Orduya yardm etmeleri gerektii, eklindeydi. Kzl Ordunun Trkiyeye girib girmemesine bakmakszn kendilerine iaret verildii zaman her hangi bir tereddt geirmeden harekete geecekti. Kzl Ordudaki Krtler serbest braklp Trkiyeye gnderilecek ve partizan olarak faaliyete geecekler, eklinde propaganda yaplyordu. PRO HS 3/221, Chastelain to Directorate of SOE, no. 1734/13/18, 8 ubat 1943: PRO FO 195/2595, Soviet propaganda in Eastern Turkey, no. 18/8256, 24 0cak 1946.
278

277

84

tavrn koydu. Dolaysyla, ABDnin devreye girmesiyle Rusyann Trkiye aleyhine genilemesi nlenmi oldu.279 Souk Sava dnemi boyunca NATO yesi olan Trkiyenin snr gvenlii mttefiklerinin garantisi altndayd. Dier bir deile, Trkiye Sovyetlerin saldrsndan NATOya girmekle kurtulmutu. Dolaysyla, her hangi bir direkt Sovyet tecavz daha zor olacakt. Bu yzden amacna ulamak iin Moskova, daha farkl hesaplar yapmak durumundayd. 1975 ylnda Ermeni Terr rgt ASALA280 ortaya kt ve 1945 1946 yllarnda Sovyetlerin talebinde benzeri toprak talebini yineledi. Bu noktadan hareketle, 1973 ylndan itibaren Trk diplomatlarna ve Trk kurum ve kurulularna ynelik terr eylemlerinde bulunan ASALA, faaliyetlerini Sovyet destei ile yaptna inanld. Zira her faaliyet neticesinde Trkiyenin ilikileri olayn getii lke ile zora giriyordu ki, bu da ASALAnn gerek amalarndan biriydi. Carter ynetiminin Milli Gvenlik Konseyi yesi olan Paul Henze, elde ettii bilgiler nda, Sovyetlerin Trkiyeyi ASALA terryle kargaa iine itmek istediini ve Vietnamdan sonra da Trkiye zerinde de yatrmlar yaptn iddia etti.281 NATOnun gneydou kanadndaki en nemli mttefikini zor durumda brakmakla, sadece ASALAnn toprak talebi karlanm olmayacak, ayn zamanda Sovyetler Trkiye engelini aarak scak denizlere alabilecekti. Bu itibarla, ASALA terr faaliyetlerinin Sovyet destekli olduunu iddia etmek mmkndr. Ama bu konuda kesin delil bulmak, elbette zor. Ancak bu, Sovyetlerin kendine potansiyel dman grdkleri lkeye kar uygulam olduklar geleneksel bir oyundu. * *

* SSCB snrlar ierisinde, Azerbaycan Ermenistan arasnda ilikilerin normal bir ekilde devam ettiini sylemek pek doru olmayacaktr. Grtlme politikasn takiben, Ermeniler tarafndan Dalk Karaba meselesi yeniden ortaya atld. Bilindii gibi, 1950 yllarnda Bakde Azerbaycan bakenti olmasna ramen Azerbaycan Trkleri aznlktaydlar. O zaman Azerbaycan Merkez Komitesi Birinci Sekreteri mam Mustafayev dneminde endstrinin hzla geliimi, yeni i kurumlarnn almas, Azerbaycann dier blgelerindeki, zellikle kylerdeki genlerin Bakye akn sonucu bakentte Azerbaycan Trklerinin says bir hayli artt. mam Mustafayev lkenin ekonomik bamszlna, ayn zamanda Azerbaycan dilinin resmi devlet dili statsne geilmesi yolunda da ok ciddi almalar yapmtr. Bahsi geen yllarda, Azerbaycan Trklerinde milli kimliin uyan ve canlanmas kendini ak bir ekilde gsteriyordu. 1959 ylnda . Mustafayevin milliyetilik sulamalaryla grevinden alnmasna ramen, lkede Azerbaycan Trklerinin gerek milli
Anavatana Dn Projesi ksmnda, Yrd. Do. Dr. Sleyman Seydinin Sovyetler Birliinin Ermeniler in Balattklar Anavatana Dn Projesi makalesinden byk lde yararlanlmtr. 280 ASALA 1975 ylnda kuruldu. 6-7 yeden oluan kurucular ierisinde terr rgtnn en hareketli iki yesinden biri olan Agop Agopyan, rgtn bilinen lideriydi. kincisi ise, cinayet eylemlerini bizzat gerekletiren terr olaylarnn faili bulunan, Agop Agopyann yokluunda rgtn ayakta kalmasn salayan Agop Tarikiyan idi. Tarikiyan 1981 ylnda ld. Agop Agopyan ise rgtn lideri olarak kald. ASALA, Ermeni topraklarnn kurtarlmas iin temel yolun, devrimci iddet eylemlerinden getiini kabul ve ilan ediyordu. Programna gre, ASALA, stn snflarn hegemonyasn reddedenleri destekleyecek ve uluslararas devrimci harekat iinde koalisyonlar kurup glenmesine alacakt. Bunun iin iddet ve terr asld. Temmuz 1983te ASALA ikiye ayrld. Agop Agopyann liderliindeki grup, Yunanistan ve Ortadouya yerleti. Trk ve gayri Trk ayrm yapmadan terre devam etti. kinci kol ise, Bat Avrupada ASALA Devrimci Harekat ismini ald. Grubun lideri Ara Toparyan, daha lml ve yalnz Trk hedeflerini esas alyordu. ASALA, 1984 ylndan sonra iini PKKya havale ederek devreden ekilmitir. 281 Michael M. Gunter, The Armenian Terrorist Campaign Against Turkey, s. 473 - 74
279

85

kimlie dnnden Ermeniler ve Ruslar endie etmeye baladlar. Dikkati baka yne ekmek iin Moskova, halk bir nevi korkutmak ve cezalandrmak iin Ermenistan ve Karaban Ermeni nfusunu yeniden kkrtt. Ermenistanda Azerbaycan dilinde eitim veren niversiteler ve yksekokullar kapatld. Ermeniler de Ermeni asll A. Mikoyann SSCB Yksek Meclisi Bakan grevini yrtmesinden yararlanarak 1915 Ermeni Soykrmnn 50. yldnmnn Ermenistanda anlmasn karara balamaya muvaffak oldular. 1963 ylnda A. Mikoyann Ermenistan ziyareti sonucu Nahvana gelen su kanaln kapattlar. SSCB Bakan N. S. Kruovun imzalad karar sonucu Gke glnde282 suyun azald bahanesiyle Arpa Sevan tnelinin ekilmesine baladlar. 1964 ylnda Ermenistann ak ana antitrk propagandasndan hareketle gazete ve dergilerde Ermeniler lehine yazlar yaynlad. Btn Ermenistan Ermenistan yeniden birletirilmelidir sedalar sard. Karaba Komitesinin ad Ermenistan Yeniden Birletirme Komitesi olarak deitirildi. 24 Nisan Ermeni Soykrm Gn yaklatka bu komite yeni programlarn ne srd. Program aadaki neri ve taleplerden olumaktayd: 1915 ylnn intikamn almak, btn Trkleri Ermenistandan karmak, Dalk Karaba ve Nahvan Ermenistana birletirmek. SSCBden Ermeni halknn bu isteklerinin gereklemesi talep edilsin! Btn bu talepler pankartlar eklinde halk arasnda yayld. Pankartlarda bu yazlar dikkat ekmekteydi: Ermeniler! 1915 ylnn intikamn alma zaman gelmitir. Birlein!. 24 Nisan Soykrm Gnnn 50. yldnm anld ve bu, Ermenistanda yaayan Trklerin kovulmas iini hzlandrd. 24 Nisan Soykrm Gn sadece SSCBde deil, dnyann baz lkelerinde de anld. Ermeni Cismani Meclisi ile anlan heyet, 1965 Nisan aynn, byk yaygaralarla Trkiye aleyhine bir propaganda ay olmasna karar verildi. Soykrmn 50. yldnm dnyann her tarafndaki kiliselerde anlacakt. Enformasyon merkezi dnyann drt bucana tehcir srasndaki hadiseleri, Thomas Wilsonun teklifini ve Sevr Anlamasn bastrarak sevk etti. Adana ve civar Ermenilerinin Halk Temsilcilii oluturuldu ve bahesine bir dua yeri yaptrld. Ermeniler her Pazar gn gelip burada tehcir srasnda lenler iin dua edeceklerdi. Dini trenler siyasi propaganda havas ierisinde yrtlyordu. Ermeni okullarnda tarih dersi olarak okutulan tehcir bahsi geniletilip n plana karlacak ve Trkiyedeki Ermenistan gsteren haritalar bastrlp datlacakt. Bunlarn hepsi yapld. Fakat bu kadaryla da kalmad. Lbnann 100.000 kiilik Kamil amun stadnda byk bir dini ayin tertiplendi. Tannm Lbnan gazetelerinde yazlar yazdrld. Gazete ilaveleri hazrland, afiler bastrlp duvarlara asld. Glbenkyan salonunda, insan kasab olarak tannan komiteci Andranikin adn tayan bir temsil oynand. Propagandann Lbnan cephesinde bunlar olurken Fransada, ngilterede, ABDde ve Brezilyada almalar hzlandrld. Trkiyenin Franszlar tarafndan igal edilen blgelerinden gnll olarak savamaya gelip ve hayatta kalanlarn kurduklar Eski Ermeni Muharipler Dernei nce Pariste bir basn toplants tertipledi. Sonra Ermeni kilisesinde bir ruhani ayin yapld. Ayn akam eski muharipler Paris sokaklarnda yrye geti. Mehul asker abidesine elenk konuldu. Londrada da yry tertiplendi. Yrye katlanlar ellerinde pankartlar tayarak Trk Bykelilik binasnn nnde gsteriler yaptlar. Pankartlarn birinde Trkler 1915 ylnda 1.500.000 Ermeniyi katlettiler gibi szler yazlyd. Brezilyada da yryler, tiyatro gsterileri ve dini ayinler tertiplendi. Fakat en byk faaliyet merkezi olarak Amerika Birleik Devletleri seilmiti. 24 Nisan 1965 tarihli New York Times gazetesinde, Amerikan vatanda olarak tannm 82 Ermeninin imzas bulunan byk bir ilan yaynland.283 24 Nisan 1915 Bir Milletin lme Mahkum Edildii Gn baln tayan ilanda allageldii zere Ermeni katliamndan bahsediliyor,
282 283

imdiki Sevan Gl bkz; New York Times gazetesi, 24 Nisan 1965

86

hak ve adalet isteniyordu. Cumhurbakan Cevdet Sunayn Amerika Birleik Devletlerini ve Fransay ziyaret srasnda da Ermeni komitecileri bo durmamlar, gazetelere ilanlar vererek, beyannameler yaynlayarak, kendi gazetelerinde yazarak Trkler aleyhindeki propagandalarn hzlandrmlard. Antlar dikilerek, dualar edilerek alan kampanya, C. Sunayn gezilerinden sonra da devam ettirildi. Washingtondaki Trkiye Bykeliliinin nnde patlatlan bombann failleri yakalanamad. lk Ermeni Cumhuriyetinin, Beyruttaki bir hastanede yatan bakan Simon Vratziyann szlerine Ermeni yanls gazetelerde tesadf edildi: Birlemi Milletler, bamsz Trk topluluklarn da iine alan bir Ermenistan vcuda getirmeliydi. Babakanl srasnda ABDyi ziyaret eden Prof. Nihat Erimin bu gezisini frsat bilen Ermeni komitecileri yeni hazrlklar yaptlar, 1915 yln ancak Dou Anadoluda Ermenilere yer verilirse unutabileceklerini bildiren beyannameler dattlar. 1972 yl yaznda Los Angeles Trkiye Bakonsolosluuna saldran Ermeni komiteciler konsolos levhasn indirdiler. Los Angelesteki mahalli basnda Trkler aleyhine yaynlar artrld. Nihayet, Santa Barbara cinayeti ve Marsilyadaki Ermeni antnn al... Sistemli, ard arkas kesilmeyen, bilinli bir faaliyet. Ermeni komitecileri komitecilik ruhunu nesillerden nesillere aktarmak gayretinde grnyorlar. Yazk ki, kilise de onlarla beraber ve hatta onlarn banda.284 Ermeni Soykrmnn anlmas iin yaplan faaliyetler tabii ki, sadece bu devletlerle snrl deildi. Zaman getike dnyann daha birok yerinde bu ynde faaliyetlerini srdrecek, soykrmn tannmas ve tazminat iin daha ok iler yrtecek ve taleplerde bulunacaklard. Tekrar SSCB asndan ele alrsak, bunu da vurgulayabiliriz ki, Soykrmn anlmasnda gdlen asl ama, 1915 ylnda lenlerin hatrasn yaatmak deil, tarihi Ermeni topraklarn Ermenistana birletirmekle Byk Ermenistan (?) diriltmekti. ok ilgin olan bir husus da u ki, Soykrmn 50. yldnm komite yelerinden Andranik Ozanyann doumunun 100. yldnm ile ayn tarihe denk getirildi. O zamana kadar susup frsat kollayan Ermeni milliyetileri Andranikin yldnmnn Anastas Mikoyann SSCB Yksek Meclis Bakanln yrtmesi dolaysyla resmi ekilde anlmasna izin aldlar. Ermeni milli kahraman olarak lanse edilen Andranik hakknda yazlan makaleler Sovyet Ermenistan gazetesinde yaynland, sonra da resmi basld. Merkezin bizzat yardm ile 1960l yllarda Azerbaycanda gl bir Ermeni lobisi kuruldu. Ermeni milliyetileri ak ekilde faaliyete getiler. Moskova bu tr hareketlere sessiz kald, hatta Moskovann emir ve basksyla 2.000 hektardan ok Azerbaycan toprann285 Ermenistana verilmesi ynnde kararlar kartld. Ama ksa bir sre sonra Azerbaycan Komnist Partisi Birinci Sekreterliine getirilen Haydar Aliyev dneminde bu kararlarn uygulanmasna izin verilmedi. Aliyev bulunduu mevkiden yararlanarak ynetim sistemini glendirmeye, Merkezde st ynetim dzeylerinde Azerbaycann nfuzunu artrmaya, bundan kendi halknn lehine ynelik almalara yneldi. O, ister Azerbaycanda olsun, isterse de Moskovada byk bir nfuza sahipti. Ermeniler sert milliyetilik propagandalarn glendirseler bile H. Aliyev dneminde geni ak gsteriler ve toplantlar dzenleyemiyorlard. Moskovada 1980 yl ortalarnda SSCB Bakanlar Kurulu Bakan Yardmcs grevine getirilen Haydar Aliyev gibi bir politikacnn yksek bir mevkiye sahip olmas Ermeni faaliyetlerini kstlamt. Dolaysyla, siyaset meydanndan uzaklatrlmaya allan H. Aliyev 1987 ylnda grevinden istifa etti. Ermeni Meselesi tekrar gndeme geliyor, ama SSCB sisteminde de rme derinleiyordu. Sovyetler Birlii hzla ke doru ilerledi. C- SSCB- nin k Sebepleri .
Altan Deliorman, Trklere Kar Ermeni Komitecilii, s. 314, 315 Landa Karagl yayla, Gubadlda ayzemin sahas, Kazakta Kemerli ky, Kelbecerde Zod altn madenleri vb.
285 284

87

Bamsz Devletler Topluluunun BDTnin Oluumu Kafkasya, tarih boyu byk devletlerin ilgi alannda olmutur. SSCB gibi byk bir imparatorluk daldktan sonra ortaya km bamsz devlet - Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan - zgrlklerini kazandktan hemen sonra dnya devletlerinin dikkatini kendine ekti. Avrupa ve Asyann ayrmnda yerlemi, corafi bakmdan elverili tutuma, zengin doal kaynaklara sahip bu blgede cereyan eden olaylar, elbette ki, dikkat merkezi tesinde kalamazd. Azerbaycan, Kafkasyada ilgili devletler asndan byk bir nem arz etmektedir. Elverili jeopolitik ve jeostratejik konumuna, doal kaynaklarna gre o, byk devletlerin, ilk olarak ezeli rakipler olan Rusya, ran ve Trkiyenin daima kar ve ilgilerini yaymaya alt blge olmutur. Bamszlk sonras bir takm objektif ve subjektif zorluklarla karlaan Azerbaycann d politika hatt blgeye daima ilgi gsteren yakn ve uzak byk devletlerin stratejik karlarn dikkat merkezinde tutmaya mecburdur. Eer lkenin doal kaynaklarnn temeli petrole dayalysa, o devlet gerek bamszlk ve zgrlk yolunda admlarn ll atmal, drst ve akll bir siyaset yrtmelidir. ncelikle, bu konuya gemeden nce XX. yzyln sonlarnda dnyada cereyan etmi gelimelere ve deiikliklere bir gz atalm. nk bu gelimelerin ve deiikliklerin, zellikle SSCBnin ve Komnizmin knn konuyla sk balants bulunmaktadr. 1989 1990 yllarnda Orta ve Gneydou Avrupa lkelerinde cereyan etmi radikal ilerleyiler sonucu yeni ok partili hkmetler inzibati - amirlik sistemlerinin demontajna baladlar, umumbeeri deerlere dayal demokratik ve hmanist cemiyete geii, planl ekonominin pazar ekonomisine geiini duyurdular. M. S. Gorbaovun teebbs ile hazrlanm ve Komnist Partisi ynetimi altnda hayata geirilmeye balanm yeniden yaplanma siyaseti neticesinde, eski SSCBde cereyan etmi buhran daha da derinlemi ve artmt. Buhrann esas sebepleri toplumun urad deformasyonlar olmutur. Toplumun terakkisi parti devlet sistemi tarafndan yavalatlm, devlet hakimiyetinin itibar sarslm, manevi, ahlaki deerler bozulmu, cinayetler artmt. Yeniden yaplanma siyasetinin aktif savunucular olan dnya devletleri, Sovyet Cumhuriyetlerinde pazar ekonomisinin tatbikine nem veriyorlard. 1980li yllarn sonunda ABD, Bat Avrupa ve Japonyann ekonomik kalknma seviyesi arasndaki denge bozuldu. Bat Avrupa ve Japonya, Amerikal hamilerini btn alanlarda sktryorlard. Bat Avrupann endstriyel bakmdan gelimi lkeleri, ABDnin Avrupadaki askeri politik ve ekonomik egemenliine kar kyorlard. Sosyalizm kamplarnn ve Varova Paktnn dalmas Almanyann birlemesini hzlandryordu. Bu ise, yeni ada Avrupann kurulmas demekti. Byle bir durumda SSCBnin politik ve ekonomik adan k kanlmazd. Dnyann dier blgelerinde de gl kalknma sreleri srp gitmekteydi. Japonya bata olmakla Asya Pasifik Okyanusu havzasnda in, Tayvan, Malezya, Singapur, Endonezya gibi ada teknolojiye sahip hzla gelien devletler ortaya km ve dnyann birok yerlerinde sat pazarlarn ele geirmilerdi. Bylece, 1990l yllarn balarnda dnyann siyasi manzarasna gz atarken, ister glenmi Bat Avrupann, isterse de oradaki tutum ve karlarn zorluklarla da olsa koruyan ABDnin yeni kar alanlarna, ucuz doal kaynaklara ve ii gcne, hem de kazanl sat pazarlarna gerek duyduklar grlmektedir. Elbette ki, bu tr kar blgeleri Dou Avrupann ekonomik adan biraz geri kalm lkelerini ve eski SSCBye bal cumhuriyetleri kapsyordu. Dier taraftan, yukarda ad geen Asya kaplanlarnn, az gelimi lkeler bir tarafa, Avrupaya ekonomik mdahalesi, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ekonomik kriz kazannda boulan, ama gl bir askeri nkleer potansiyele sahip Rusyann geleneksel

88

etki alanlarn koruma gayreti, Kafkasyada ve Orta Asyada slam faktrnden karlarna uygun ekilde yararlanmak isteyen ran, genel Trk dncesini nihayet ki, gerekletirmek iin frsat bulduunu anlayan Trkiyenin diplomatik aktiflii uluslararas ekimeleri daha da artryordu. Bu ekimelere gemeden nce ok nemli bir husus zerinde de durmak isterdim. alma esnasnda kafam megul eden bir takm sorular oyalayp durmaktayd. Bu ekimelere sebep olan nedenler nelerdir? Zaten SSCBnin mevcut olduu dnemlerde bu ekimeler bahis konusu olamazd. Ve de Sovyetler Birliinin dalma sreci! Acaba, dnyaya meydan okuyan sper glerden biri, SSCB nasl oldu da dald, ayr ayr cumhuriyetlere paraland, ekime ve atma alanlarndan birine dnt? Malum olduu zere, Komnizm ile SSCB zdelemi ve bir sebep - sonu btnl oluturmutu. Komnizm mi SSCBnin dalmasn hazrlad? Yoksa, SSCB mi Komnizmin kne sebep oldu? Cevab zor bir soru. kisinin de birbirilerinin sonunu hazrlad gr herhalde en doru tespit olur. Bu sebepleri amaya alalm. Sovyetler Birliinin ve Komnizmin k srecini hzlandran sebeplerden biri, Sovyet toplumunun iflas idi. Gerekten de XX. yzyln sonlarnda Sovyet modelinin bir zamanlar takdir edileceine inanmak ok zordu. Ama unutmamal ki, nceleri Sovyetler Birliinin baarlar milyonlarca insan hayrete drmt. Sovyetlerin iflasa uramasnn sebeplerini aratrrken ilk olarak Marksizmin Rusyada gereklemesi tecrbesi zerinde durmak gerekiyor. Mahiyet itibar ile Marksizm Bat kuramdr. Bu kuramn temeli bir Alman Yahudisi olan Karl Marks tarafndan atld. Bat topranda kkleen bu kuram, sonralar uzak Avrasya mparatorluuna, yani Rusyaya getirildi. Bu iin de bayapmcs bir takm mecmua ve brorlerin yazar, tarihin cerrah olarak ne kmak isteyen Rus devrimcisiydi. Rus Marksistlerinin en radikal fraksiyonunun lideri, saysz nutuklarnda ve konumalarnda demokratik srecin taraftarlarn keskin ekilde eletiriyordu. Onun dncesine gre, Rusya sosyalizm iin hazr durumda deildi ve bu yzden de lkede sosyalizm yukardan, proletarya diktatrl araclyla kurulacakt. Bu diktatrln zei ise sk disipline sahip profesyonel devrimcilerin tekilat olan Bolevik, sonralar Komnist Partisi olmalyd. Bu tekilatn kurulmasnda V. . Leninin mstesna roln zellikle vurgulamak gerekiyor. Genel olarak, parti hakknda talim, Leninin Marksizme en byk hediyesi olarak deerlendirilebilir. Leninin siyasi irsinin iki korkun yolu vard: Siyasi hakimiyetin bir grup insann eline gemesi ve lkenin ynetiminde terre bavurulmas. Birinci yol, btn ynetimin parti brokratik aparatnn eline gemesi demekti. Bu aparat toplumun btn alanlarn sk disiplin altna ald. Terre bavurmak ve bundan geni bir ekilde yararlanmak ise kitlesel ikencelerin nce siyasi, sonra da ekonomik ve hatta kltrel meselelerin zm iin esas araca dnmesine yol at. Hakimiyete gelmezden nce ve hakimiyete geldikten sonra Lenin, kendini terrn ve gcn taraftar olarak gsteriyordu. 1901 ylnda o yazyordu: ...Biz hibir zaman terrden vazgemedik ve vazgemek dncesinde de deiliz. Lenine gre, demokrasi proletarya diktatrlnden olumaktayd. Kendi dncesini V. . Lenin u ekilde ifade etmekteydi: ... Bizi bir partinin diktatrlne gre eletiriyorlar. Biz ise diyoruz, evet, bir partinin diktatrl! Bu bizim yolumuzdur ve bu yolumuzdan asla dnmeyeceiz!.286 Lenin tarafndan oluturulan sistem, Stalin gibi bir diktatrn siyaset meydanna kmasna zemin oluturdu. Ama Leninin esas baars Stalinizmi yaratmakta deildi: Lenin lkeyi yle bir duruma getirdi ki, herhangi bir muhalefetin ortaya kmas ve yahut kma ihtimali sfra indi. Esas baar buydu...
Ayrntl bilgi iin bkz; V. . Lenin, Eserlerinin Klliyyat, s. 23-336; yine onun; Devlet ve nklap, Bak, 1969, Proletar nklab ve Hain Kautski, Bak, 1952
286

89

Stalinin dehas da bundan ibarettir ki, o, Lenin irsinin mahiyetini, Leninizmin ieriini herkesten iyi anlamt. Stalin devrinde devletin ve diktatrln gc en yksek zirveye ulat. lkede ynetim ve idare terr sistemi esasnda kuruldu. Bu yle bir sistemdi ki, hatta diktatrn en yakn silah arkadalarn bile yok edebilirdi. Byk bir ihtimalle, Stalin repressiyonlarnn veya kurbanlarnn saysn kimse hibir zaman kesin olarak bilemeyecek. Ama cesaretle diyebiliriz ki, bu rakam 20 milyondan az deildir, belki de yaklak 40 milyondur. Bu ekilde, Stalini insanlk tarihinin en byk ve en acmasz cellad olarak da tanmlamak mmkndr. Kurbanlarnn saysna gre o, hatta Hitleri de geride brakmt. Yapt ilere ramen Stalin, Sovyet eliti ve vatandalarnn byk bir ksmnda lke byk baarlara imza atyor gibi farkl bir dce oluturabilmiti. Srf bu yzdendir ki, bugn de baz eski Sovyet vatandalarnda Stalin devrinin toplumsal terakki devri olmas inanc kalmaktadr. Stalin, yapt ilere beraat ve hak kazandrma iinde byk baarlar kazanmt. O, dnya kamuoyunu ylesine artmt ki, hatta Batnn bir ok siyasi liderleri Rusyann sanayilemesi iinde Stalinin roln takdir etmi, terrnden ise hi bahsetmemilerdi. Onlarn bu ekilde dnmelerinde belirli anlamda bir hakikat vard. Gerekten de Stalin devrinde Sovyetler Birlii gl endstriyel bir devlete dnt. Ama bu endstriyelleme sreci insanlarn hayatn ok az iyiye doru gtrd. Komnizm fenomeni tarihi trajedidir. Sabrsz idealizmin rn olan Komnizm, daha adaletli ve hmanist bir toplum oluturmak istedi, ama sonuta terr ve lm cinayetleri ba gsterdi. Komnizm hem ideolojik, hem de sistemli bir nitelie sahip derin buhran yaad. Bu buhrann d tezahr Komnist sisteminin zayfl idi. Yaklak ayn sosyo-ekonomik seviyede olan Komnist ve gayri komnist lkeleri Polonya ile spanyay, Macaristanla Avusturyay, Yugoslavya ile talyay, inle Hindistan kyaslarsak hibir Komnist rejimin mallarnn dnya pazarnda rekabeti ile, kii bana den milli geliri ile vnemedii aka grlebilir. Sadece in Hindistan geride brakt, bu da sadece ekonomik alanda Marksist ideolojisinden uzaklama neticesinde mmkn olabildi. 1960 yllarnda SSCBnin milli geliri Japonyadan oktu. Ama son yllarna kadar (1991e kadar) Japonya Sovyetler Birliini katna geti. Tarih boyu teknik stnlk yerine say stnl ile kendisini kabul ettirmi olan Rusya, son yllarn en nemli teknik stnln oluturan robot, bilgisayar, lazer, optik, telekomnikasyon teknolojisinde byk bir gerilik ierisine dmt. Dviz yetersizlii ve destek vermek iin benzer malzemeyi, gerekte teknolojik bakmdan Batnn ok gerisinde kalm olan Dou Avrupa lkelerinden alyordu. Bu teknik gerilik askeri ara ve gerelere de yansmaya balamt. Gelimeler SSCByi hammadde satan, mamul madde alan gelimekte olan lke durumuna getirdi. Silah, geim ve bymenin ayn zamanda gerekletirilemeyecei kesinlik kazand. Bu elikilerden kurtulma ans da kalmad. Geri gidii durdurmak iin 1980 ve onu izleyen ilk yllarda nokta zerinde duruluyordu: Komnist lkeleraras askeri ibirliini, ekonomik ibirliini ve ayrlklar nlemek iin parti ileri gelenleri arasndaki ibirliini artrmak. Bu tarihlerde ksr bir dng ierisine girildii karardan da anlalyor. 1980 yllarnda askeri gcn artrlmas iin SSCB tarafndan mttefiklerine youn telkinlerde bulunuluyordu. Grld gibi, yakn tarihe kadar geri kaln sebepleri de yanl yerlerde aranyordu. Hr dnya ile ilikiler ister istemez artyor, medyann nne dikilen engeller yetersiz kalyordu. Batnn hayat standard renilmeye balanmt. Sonu olarak, zellikle Dou Avrupa lkelerinde toplum geliiyor, komnizm toplumun gerisinde kalyordu.

90

Ruslar, Komnizm uygulamasna in yneticileri kadar dahi esneklik veremediler. Rus kltr ortam esnek davranmaya uygun bir gelime gsterememitir. Grld kadaryla, btn sosyal, ekonomik, politik ve askeri yapy ynlendirmeyi amalayan ideoloji, hayallerine ulaamam ve bekleneni verememitir. Komnizmin yaps, kendisini yenileme esnekliine sahip olmad iin deimeler evrim ve devrim eklinde ve hzla gerekleti. SSCBde gelime ihtiyacn byk lde Afganistan harbi duyurdu. Afganistan yenilgisi baz sonular su yzne kard: 1. Dnyaya propagandas yaplarak inandrlmaya allan SSCBnin bar ve zgrlk ncl, Macaristan ve ekoslovakyaya mdahaleleri ile yaralar ald, Afganistan olay ile bu propaganda inandrcln btn ile yitirdi. 2. SSCB ekonomisinin gszl aa kt ve zor durumlara dt. 3. SSCBnin yenilmezlik grnts bozuldu. 4. Bu gelimeler Dou Avrupa lkelerinde ve kendi ierisindeki etnik Cumhuriyetlerde yeni oluumlar hazrlad. Saylan bu nemli sonularn her birisi bal bana, bir geriye saymann ke ta deerindedir. Son Afganistan saldrs SSCB tarihinin, daha uygun deimi ile Rus tarihinin geriye dn noktas olarak anlabilir. te yandan, politik yaama gelince, unutmamal ki, Sosyalist lkelerde tek parti konumunda olan Komnist partilerin287 hi biri iktidara demokratik seimler sonucu gelmemitir. Hatta Komnist rejimi halkn bu sistemde yaamak isteyip istemediklerini dile getirmelerine bile izin vermemekteydi. Komnist sistemini demokrasi imtihanndan geirme korkusu abes deildi. Komnist liderleri onlarn sisteminin insanlarn maddi refahn ykseltmek iinde ok az eye muvaffak olduklarn ok iyi biliyorlard. Bu yzden de demokratik seimlerin ne ile sonulanacan grmek o kadar da zor deildi. Komnizm kmtr, bu artk herkese malumdur. Uzun yllar boyu Sovyet sistemine totaliter sistem dediler. Bu, iki eyden kaynaklanyor birincisi, toplum tamamen Komnist sistemin basks altnda idi; kincisi, toplumun hayat ideolojik talepler esasnda kurulmutu. Komnizmin iflas aadaki ekilde sralanabilir: toplumun en yetenekli yelerinin fiziksel mahv, toplumda normal politik yaamn yok oluu, ifrat derecede merkezletirilmi ekonomik sistemin yava yava tenezzle uramas, sosyal teminatn gittike ktye doru srklenmesi, bilim ve kltr alanlarnda ideolojik disiplin sisteminin hkmranl. Marksizm Leninizm, insan doasn yanl anlayarak bir takm byk baarzslklarla karlat. Btn pratik yanllarn sebepleri yanl kuramdr. Bylece, yanl kuram gz nnde bulundurulursa, Komnizm uurumunun entelektel, zihni uurum olduu kansna varlabilir. O, kendini yeniliki bir sistem olarak gstermesine ramen toplumda mevcut olan btn yenilikleri mahvetti. Marksizm Leninizm, XX. yzyln simasn ekillendiren faktrleri anlayamad. Milli unsurun ve milliyetiliin ada dnyada roln gremedi veya grmek istemedi. Belki de bu yzden Komnist devletler arasnda yaanan gerginlikler288 dnya komnizmini ok durumuna soktu. Komnizm, dinin cazip gcn de anlayamad ve Komnist rejimine kar dine dayal mukavemeti kramad. Bu sre, zellikle Polonyadaki Katolizme ve Sovyetler Birliindeki slam intibahna aittir. SSCB ve Komnizmin knde insan haklar meselesi mstesna rol oynad. nsan haklar nazariyesi XX. yzyln btn devletleri tarafndan kabul edilmi tek siyasi konsepsiyondur. nsan haklarn ideal bir sembol olarak ilke edinen Bat lkeleri (bu, her ne kadar doruysa?) Komnist rejimlerinin bu alandaki btn hatalarn knamlardr. Ama bu meseleyi eletirme alanna dntrmek bizi farkl boyutlara ynlendirebilir. nsan haklarnn daha byk, daha kresel bir nemi vardr. Btn dnya, ok partililik prensibine dayal
287 288

Zaten Komnist Partisi dnda hibir parti mevcut deildi ve olamazd. 1947 Sovyet-Yugoslavya gerginlii, 1960 Sovyet-in; in-Vietnam gerginlikleri.

91

sistemin olmad ve de bu sistemde eitli tutumlar savunan medyann olmad bir ortamda insan haklar olamayacana tank oldu. Btn dnya kamuoyuna belli oldu ki, Komnist rejimli lkelerde insan haklar olmamtr ve olamazd. Bu bir gerektir ki, Demokrasi ve Komnist rejimi, yahut Sosyalizm anlaylar birbirine zt anlaylardr. Sosyalizm olan yerde demokrasi olamaz. Gerekte, dnya insan haklarndan sz eden lkeler emperyalist lkelerdir ve emperyalist karlar uruna faaliyet alanlarn daha da geniletiyor ve bu yolda baarlarna imza atyorlar. zgn deimiyle, gl ve zayf mefhumu hakimdir. nsan haklar ile ilgili Batnn basklar altnda bir gerek vardr. nsan haklar ile Batnn karlar zdelemitir. Batnn amac, stratejiye uygun hat zerinde kontrol gvenilir bir biimde ve kullanlabilir seviyede elde tutma hareketidir. Peki, emperyalizm sadece Batyla m kapsamldr? ncelikle, unu belirtelim ki, emperyalizm konusu anlalmadan, onu iyi bilmeden ve irdelemeden Rusyann d politikasn anlamak ve deerlendirmek mmkn deildir. nk emperyalizm, dnyadaki gl ve zengin lkelerin gsz ve fakir lkeleri (ayn zamanda zengin doal kaynaklara sahip gsz kk lkeleri) smrme aracdr. Bu nedenle, emperyalist sistemi kurmak ve korumak, byk ekonomik ve askeri harcamalar gerektirir.289 Genelde emperyalizmin temel amac vardr:290 Birincisi, bir dnya imparatorluu kurmak, yani stn / baat bir g tarafndan durdurulmadka, mmkn olan her eyi ele geirmek ya da nfuz altna almaktadr. kincisi, ktasal stnlk salamak ve nemli kontrol noktalarn elinde tutmaktr. ncs de yerel stnlk salamaktr. Emperyalizmin ana yntemi de askeri, ekonomik ve kltrel emperyalizm eklinde ortaya kar.291 Askeri olann hedefi askeri ynden fetih, ekonomik emperyalizm dier uluslar smrmek iin yaplr. Kltrel emperyalizm ise kendi kltrn ve deerlerini tekilere hakim klmak ister. Hedefe ulamak iin bu yntemler tek tek, ya da birlikte kullanlabilir / kullanlmaktadr. Emperyalizm, blp paralamay bir smrme vastas olarak kullanmaktadr. Bl, parala, ynet yntemi birok lke zerinde kullanlmtr. Byle bir yaklamdan yola karak Rusyann da emperyalist devlet olmas kansna varlabilir. Rus emperyalizminin baz blgeleri ele geirmek gibi srekli yapt giriimler, geleneksel amalarna hizmet edecek ve yerel stnlk salamaya ynelik giriimlerdir. Zaten arlk Rusyas zamannda uygulanan ve Sovyetler dneminde srdrlen emperyalist politikalarn Rusya Federasyonu tarafndan kullanlmayacan zannetmek, eer saflk saylmazsa uluslararas ilikileri ve bu ilikiler erevesinde Rusyann roln hi ama hi anlamn tar. Evet, konumuzun dna kmadan kaldmz yerden bahsimizi takiben hemen unu belirtelim ki, SSCB ve beraberinde getirmi olduu Komnizm kt, ama Byk Petronun vasiyetlerine sadk Rusyann geleneksel yaylmac ekspansiyonlar tezisi halen hkm srmektedir. SSCBnin kmesine ve eski Sovyetler Birliine ait cumhuriyetlerin bamszlklarn kazanmalarna ramen Rusya geleneksel etki alanlarn korumaya alyor ve bu topraklar kendi stratejik kar blgesi olarak gryor. Rusya, bu topraklardan vazgemeyecei gibi imparatorluunu ve etkisini yeniden kurma ve kazanma dncesiyle yeni bir sistem kurdu. Ksa ad BDT olan Bamsz Devletler Topluluu, 8 Aralk 1991de Beyaz Rusyann bakenti Minskte bir araya gelen Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, Ukrayna Devlet Bakan Leonid D. Kuma ve Beyaz Rusya Devlet Bakan Stanislav Shuskevich tarafndan
289 290 291

Emperyalizm konusunda geni bir inceleme iin bkz; Mehmet Kocaolu, Uluslararas likiler, s. 65-102. H. J. Morgenthau, Uluslararas Politika, s. 56, 57. H. J. Morgenthau, a.g.e., s. 72, 91.

92

SSCBnin daldn bildiren kararn ardndan, katlmc devletlerin egemen eitliine dayanan bir ortaklk olarak kuruldu. SSCBnin dalmasna eitli nedenlerden dolay kar olan Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, yeni oluumun dnda kalmamak ve kurucu ye sfat kazanmak isteini belirtince ikinci bir toplant yapld. Almatda 21 Aralk 1991de yaplan bu toplantya Baltk Baltk lkeleri292 katlmad; o dnemde i karklk yaayan Grcistan ve Azerbaycan ise toplantya gzlemci gnderdiler. SSCByi oluturan bakiye 10 lkenin293 Devlet Bakanlar 21 Aralk 1991de yaptklar toplantda yeni tekilat biimlendiren anlamalar imzaladlar. Bylece, SSCBnin yerini devletlerin egemenliklerinin tannd yeni birlik ald ve SSCBnin son lideri Mihail Gorbaov istifa etti. Bu gelimenin ardndan Kremlinde SSCB bayra indirildi ve yerine Rusya bayra ekildi. Bylece, SSCB tarihe karm oldu ve onun yklndan sonra mirass Rusya oldu. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde daha nce SSCBnin elinde olan daimi yelik koltuu ve nkleer silahlarn denetimi Rusyaya geti. Gnmzde, bu toplulua Baltk Cumhuriyetleri dndaki btn eski Sovyet Cumhuriyetleri yedir. Azerbaycan bamszln kaybedecei kukusuyla uzun bir sre bu toplulua ye olmamtr. Fakat Rusyann basklar glenerek 1993 yl yaznda en st dzeye ulat; lke iinde trajik gelimeler yaand, savata byk yenilgiler alnd. Sonuta Azerbaycan yeni bir darbe yaad ve BDT yeliini kabul eden anlamay imzalamak zorunda kald. Acaba, Azerbaycan BDTye yelii kabullenmede doru bir adm m att? Bu tr yaklamlar kantlamak veya yalanlamak mmkn deil. Ama bu bir gerek ki, ilk aamada bu yelii destekleyenler Rusyann Azerbaycana olan kzgnln merhamete evirerek Karaba Sorununu zmek amacndaydlar. Fakat bu ama bugne kadar gereklemi deildir. BDTnin belirsizlik ve tuhaflklarla zengin 10-15 senelik bir tarihi vardr. Bu sre ierisinde onlarca zirve grmesi, yzlerce toplant yaplm ve 500den fazla anlama imzalanmtr. Genellikle, BDTyi l domu bebek olarak nitelendirirler. Gerekten de olumlu hibir entegrasyonel gelime mevcut deil. Bu nedenle, yllar getike BDTnin nemi azalmaktadr. Bylece, Rusyann BDT araclyla Azerbaycana reel tehlike oluturamayaca dnlebilir. Oysa, BDTnin oluturulmas ve Moskovann bu yndeki srarc tutumu nemli amalarn varlndan haber verir. BDTnin Rusya tarafndan postsovyet devletlerini kendi etki alannda tutmak amacyla oluturduunu unutmamak gerekir. Sadece bu neden, BDTde olup bitenleri yabana atmamak gerektiini gsterir. Moskovann kendi kar stratejisini belirlerken, BDTnin mevcudiyetini dikkate alacan anlamak ok nemlidir. Bugn Rusyann BDTnin gelecei ile ilgili dncelerini anlamak ok nemlidir. Rusyann en nemli amacnn eski uydularnda kendi karlarn yeniden salamak olduu bir gerektir. Fakat Moskovann bu amacn saklamas, bunun yan sra bu amacn gerekletirilmesi baz artlardan dolay olanakszdr. Bu arada Moskovann eitli kar, ama ve doktrinlerin rekabetiyle zengin, geni alanda yrtt ok ynl politikay da dikkate almak gerekir. Rusyada i politik zddiyetlerin srmesi, sonuta BDTdeki kar atmasn da etkiliyor. Bu nedenle imdilik Rusya mmkn taktiki tehdit ve vaatlerle BDTnin hi olmazsa biimsel olan varln srdrmesini istiyor. Perspektifte ise uygun koullarn olutuu zamanda kendi amalarn gerekletirmeyi dnyor. BDT, Moskovaya eski uydularn kendi etki alannda tutmak ve onlar eitli taktik hedeflerini gerekletirmede kullanmak olana verir. Bu anlamda BDT, Rusyann hi olmazsa klm postsovyet mekanndaki karlarn koruyabilecek arac kurumudur. Doal olarak bu durum, Azerbaycann ve dier topluluk yelerinin bamszlnn tehdit esidir.
Estonya, Letonya ve Litvanya. Ermenistan, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan, Tacikistan, Moldavya, Beyaz Rusya, Ukrayna ve Rusya.
293 292

93

Moskova dnemsel olarak BDTdeki ortaklarn, zellikle Azerbaycan saygszl nedeniyle topluluktan dlamakla tehdit ediyor. Azerbaycan iin en nemli tehdit unsuru kolektif gvenlik ve BDT snrlarnn ortak korunmas projesidir. Aslnda bu proje direkt olarak arazisinde Rus ordusu bulunmayan Azerbaycan tehdit ediyor. Rusya BDT ismini kullanarak Azerbaycan kolektif gvenlik ve snrlarn ortak korunmas anlayn imzalamaya zorlama konusundaki srarc giriimlerini srdrr. Ksacas, Moskova ye lkeleri etki alannda tutmak iin BDTyi ara olarak kullanyor. Bu stratejik amac gerekletirmek iin ekonomik birlik, kolektif gvenlik ve snrlarn ortak korunmas, gmrk birlii ve benzeri giriimlerde bulunuyor. BDT iindeki bu tr entegrasyon giriimleri Azerbaycann bamszl iin tehdit unsuru olarak kalr. Herhalde Azerbaycan-Rusya ilikilerinin BDT iindeki gerginlii de bu nedenlidir. Azerbaycann BDT politikas, kazanlm bamszl btnlkle korumak ve Rusyay gereinden fazla kzdrmamak biiminde zetlenir. BDTnin varl sresince Rusya iin yeni federalleme giriimlerinde bulunma olasl da mevcuttur. BDT iinde ve dnda yalnz kendisinin imtiyaz hakkna sahip olunmas iin aba gsteriyor. Rusyann yarnn federatif statden yoksun dnmek mmkn deil. Bu nedenle Rusya kendi federatif statsnden doan sorunlar postsovyet mekannda yeni federalleme eilimlerinin geniledii bir ortamda daha baarl biimde zebilecei dncesindedir. Bunun iin daha fazla lkeyi federalletirmek gerekir. Moskovann denetimi altndaki etnik sorunlar bu amaca hizmet ediyor. Federalleme sorunu ile, ilk bata Rusyadan bamszla daha fazla gayret gsteren lkeler - Azerbaycan, Grcistan, Moldavya ve bir sre ncesine kadar Ukrayna - karlatlar. Rusya bu lkelere iki seenek teklif etmitir; ya federasyon, ya da devletin dalmasyla sonulanabilecek separatizm eilimlerinin glenmesi. Rusya, bu stratejisine direnen lkeleri separatizme mahkum etmitir. Grcistanda Abhaz separatizmi, Azerbaycanda ise Karaba separatizmi dnda Lezgi sorununusrekli gndemde tutmutur / tutmaktadr. Hatta 1993 yl yaznda Azerbaycanda baarszlkla sonulanan Tal Muan Cumhuriyeti ilan etme giriiminde bulunmutur. Grld gibi, Rusya niter Grcistan ve Azerbaycan federasyona evirmek senaryosunu yedekte tutmutur. Rusyann bu amalarnn nemli bir ksmn Kafkasya Evi (Kafkasya konfederasyonu, birlii ve benzeri) projesi oluturmaktadr. te yandan, SSCBnin BDTye geite setii hareket tarzlarnn aratrlmas, gelimelerin yn hakknda fikir verebilir. ABD strateji uzman Zbigniew Brzezinski Byk k isimli kitabnda SSCB ile ilgili muhtemel gelimeleri yle aklamaktayd:294 1. Perestroyka baarl olabilir. 2. Uzun vadeli ve sonusuz karklklar kabilir. 3. Perestroykann hzn kaybetmesi sonucunda yeni bir durgunluk balayabilir. 4. kinci ve nc ihtimale tepki olarak gerileme ve bask yanls politika uygulanabilir. 5. Yukardaki ihtimallerin bazlarnn birlemesi zerine SSCB dalabilir. Beinci madde gereklemitir. Peki, acaba BDT de dalabilir mi? Bu ihtimallerin deerlendirilmesinden, hatta ihtimallerin tespitinden nce BDTnin hangi dnce sisteminde karar klacann bilinmesi gerekir. Herhalde BDT yneticileri de ilk nce ideoloji konusunda kesin bir karara varm olmaldr. Tabii ki, toplumu tekrar eski komnizm kafesine sokmak herhalde artk mmkn olmayacaktr. Yoksa, yeni bir Rus mparatorluu mu kurulmak istenmektedir?
294

Zbigniew Brzezinski, Byk k, s. 122

94

SSCBde 1989 ve 1990 ylarnda deiiklik gruba farkl politikalar uyguland grlmektedir. Farkl politika uygulanan toplum gruplar unlard: 1. Varova Pakt yesi Dou Avrupa lkeleri. 2. SSCB bnyesindeki Cumhuriyetler. 3. Rusya veya daha uygun ifadesiyle Ruslar. SSCB ynetimi, bu grup iin deiik amalar semi ve her birisine kar deiik politikalar uygulamtr. SSCB, Dou Avrupa lkeleri ile kurduu birlii devam ettirmemi, byk lde onlar serbest brakmaya karar vermiti. BDT de kendi sorunlarn zemedii iin Dou Avrupadaki gelimelerle yakndan ilgilenmemektedir. Rusyann deiik politika uygulad ikinci grup lkeler Rusya Federasyonuna bal etnik cumhuriyetler ve eski SSCBye ait bugnk bamsz cumhuriyetlerdir. Rusya Dou Avrupa lkeleri iin dnd zgrl bu lkeler,295 yani eski SSCB cumhuriyetleri iin296 dnmek istememektedir. Perestroykann balangcnda SSCBye bal cumhuriyetlerin isterlerse bamszlklarna kavuacaklar gibi bir intiba verilmiti. Cumhuriyetler bu yolda eitli teebbslerde bulundular: Yeni partiler kuruldu, seimler yapld, bamszlklar ilan edildi, Batllardan, zellikle ABDden destek ve yardm istendi. Fakat henz ok az cumhuriyet, sadece Baltk cumhuriyetleri sonuca ulaabilmi durumda. 1917 ihtilalinde, arla bal toplumlarn bamszlklarn alabilecekleri eklinde bir propaganda ile komnistler byk kitleleri kendi tarafna ekmi, sonra da tek tek tekrar hepsini igal etmilerdi. 1990 ylnda da benzer bir uygulama iinde olup olmadklar ilgin bir soru. phesiz, Rusya Federasyonu ynetimi ile cumhuriyetler arasndaki bu gelimeler, ierisinde baz elikileri de bulundurmaktadr. Cumhuriyetleri Rus kltr etrafnda toplamaya, tarihin tand en byk zulm makinesi dahi baarl olamamtr. Bugn Rusya Federasyonu ynetimi ekonomik, sosyal ve politik adan zgrlkler vat ediyor. Rusya Federasyonunun varln korumas da gerekte bir lde zgrlkleri kabul etmesine bal bulunuyor. Ruslarn zgrlkleri ksmaya balamas, toplamaya baladklar hogry datarak tekrar souk savaa doru trmanmaya sebep olabilecektir. Rusya Federasyonu yneticilerinin bunu gze almalar ok kolay grnmyor. Buna karlk, zgrlk ynnde atlacak her adm cumhuriyetlerin kltr zelliklerini glendirecek ve Ruslarla aralarndaki uurum gn gn derinleecektir. Cumhuriyetler bamszla giden yolun en nemli aamalarn ekonomik, sosyal ve politik zgrlklerle aabilecekler. Bugnk iaretler, BDT iinde Ruslarla Cumhuriyetler arasnda zc olaylarn olabileceini gstermektedir. Bu noktada dnya kamuoyunu, konu ile ilgili olarak canl tutmak nem tayacaktr. Btn cumhuriyetlerin gerek anlamda bamszlklarn kazanmalar Rusyay XVII. yzyl snrlarna ekilmeye mecbur eder. Bu durumda, Rusyann hemen hemen btn d ticaret yollar zerinde yeni lkeler oluacak ve petrol, doalgaz gibi kaynaklardan yoksun olarak anssz bir iklimde, verimsiz topraklarda skp kalacaktr. Ruslarn byle bir sonuca kendi iradeleri ile raz olmayacaklar kesindir. SSCB Dou Avrupa lkelerini dlarken, bugnk Rusya eski SSCByi oluturan Cumhuriyetleri bir arada ve Rusya etrafnda tutmaya almaktadr. Cumhuriyetlerin dnda kalan Rusya Federasyonunun topraklar ksmen fakir ve stratejik kaynaktan yoksundur. Sadece kendi topraklarna ekilen Rusya BDTyi oluturan btn cumhuriyetlere muhta durumda olacak ve petrol, pamuk, doalgaz, tahl, altn gibi SSCBnin ayakta kalmasn salayan btn stratejik kaynaklar darda braklacaktr. Dier cumhuriyetlerdeki hammadde
295 296

Rusya, kendi Federasyonu ierisindeki etnik cumhuriyetlere kesinlikle izin vermez. Her ne kadar bamsz olsalar bile.

95

kaynaklarna baml olacak, hantal ve retim gcn yitirmi fabrikalar ile ba baa kalacaktr. te, btn bunlar gz nnde bulunduran Rusya, bile bile bu cumhuriyetleri elinden karmak ve byk problemlerle karlamak niyetinde deildir. Ksacas, unu syleyebiliriz ki, yeni BDTnin eski SSCBden farkl olaca kesin olmakla beraber niyet ve amalar deimemitir ve deimeyecektir. Aslnda, gereklere baklrsa bir devletin temeli ve gc onun ekonomisine dayaldr. Bir lde Rusya Uyuyan Deve benzetilebilir. Uyand takdirde eski imparatorluk topraklarn elde etmesi ve etki alanlarn geniletebilmesi iin zor kullanaca kesindir. Ancak uyanaca gne kadar, imdilik gnmzde blge zerinde zel bir hegemonya kurabilecek yeteri gce sahip olmadndan Gney Kafkasya zerinde ve yakn komularyla ilikilerinde blgesel konumunu istikrara kavuturma yoluna gidebilir. Tekrar vurgulamak gerekirse, imdilik Rusyann blge zerinde istikrar salama olasl yksektir, ancak unutmamal ki, gcn tekrar kazand takdirde komularn nemli lde etkileyecektir. D- Bamszlk Sonras Rusyann Gney Kafkasyada Stratejik Amalar SSCB daldktan sonra bamszlklarn kazanm devletlerle birlikte Azerbaycan Cumhuriyetinin siyasi ilikileri ierisinde Rusya kendine zg bir yer tutmaktadr. ok nemli stratejik bir konuma ve zengin doal kaynaklara sahip Azerbaycann ksa zamanda glenerek tam bamsz bir devlet olmas, bir takm byk devletleri, Azerbaycann kuzey ve gney komularn birbirine yaklatrmtr. Bu yzden byk devletler, milli zeminde ortaya kartlan Ermenistan-Azerbaycan atmasna ilk gnden gz yumarak onun blgesel sava seviyesine ykselmesine engel olmadlar. Rusya Azerbaycan Ermenistann eliyle, yahut Ermenistan Azerbaycann eliyle sktrarak yeni ittifaka girmeye zorlamak, Rus mparatorluunu siyasi bakmdan yeni ekilde korumak amac gtmekteydi. Aratrlan yllarda Rusyaya yaklamda Azerbaycandaki toplumsal dncede birlik olmad gibi, Azerbaycana yaklamda da Rusyada tek bir fikir mevcut deildi. Moskovada Azerbaycan bamsz devlet olarak deil, eyalet olarak grenler vardysa da, Azerbaycanda da Rusyay smrgeci ve karc bir devlet olarak grp ondan uzaklamak isteyenler bulunmaktayd. Azerbaycan devletinin Rusyaya yaklamndaki tutumu belirli anlamda dumanlyd. Rusya Azerbaycan kendi stratejik kar blgesi olarak gryordu. Rusya, 4 Nisan 1992 ylnda Azerbaycanla diplomatik ilikilerin kurulmas iin protokol imzalasa da Azerbaycan tam bamsz olarak grmek istemiyor ve siyasetini eitli yollarla buna uygun olarak kuruyor, Ermenistann Azerbaycana askeri tecavzn dolayl yollarla destekliyordu. Merkez, yani Moskova, mhim jeopolitik neme sahip blgelerde milli atma ocaklar oluturarak etki alann her ne pahasna olursa olsun korumaya alyordu. 1988 yl ubat aynda ak gsterilere geen Dalk Karaban Ermenistana birletirilmesi yolunda ayrmclk hareketlerinin senaryosu Kremlin kabinelerinde hazrlanmtr. Merkezin yardmyla 1988-1989 yllarnda 187 bin Azerbaycan Trk Ermenistandan, 15 bini ise Hankendinden kovuldu. Merkezin Ermenilere ynelik tutumuna Bakde kitlesel itirazn bildiren halk hareketi itirakilerinin bir ksmn Moskova, 1990 yl Ocak aynda, maharetle Ermeni soygunlar tekil etmeye yneltti ve bunu bahane ederek 20 Ocakta Bakye ordusunu yrterek 137 kiiyi katletti. 20 Kasm 1991 ylnda Dalk Karaban Sovyet ordusunun gzetiminde olan Karakentte, ierisinde Azerbaycann yksek rtbeli devlet temsilcileri bulunan helikopter ok bir muammal ekilde drld. 26 ubat 1992 ylnda Rusya Silahl Ordusunun Gencede konulanan 23. divizyonuna bal 366c alayn direkt katlm ile Hocal kasabas yamaland ve yaklak 600 kii ldrld. 8 Maysta

96

Azerbaycann tarihi ehirlerinden biri olan ua, 18 Maysta ise Lan igal edilerek Ermenistanla Dalk Karaba birletiren koridor ald. Hocal katliamndan sonra istifa etmek zorunda kalan Azerbaycan Cumhurbakan Ayaz Mutallibovu 14 Maysta yeniden greve getirmeye alan merkez Azerbaycan dize getirmeye alt. Rusyann iletiim aralar hep Azerbaycan hakknda yalan dolu yazlar yaymlyorlard. Btn bu olanlar, ister Azerbaycan st dzeylerinde, isterse de halk arasnda Rusyaya olan gvensizlii artrd. Haziran 1992 ylnda Azerbaycan temsilcilerinin Moskovada ynetim ile yrtt temaslarda onlarn Azerbaycanda etki alanlarn koruma arzularna ksa net cevap verilmemesi, Azerbaycann BDTden kenar, devletleraras karlkl iliki kurma istei Azerbaycan-Rusya ilikilerine olumsuz bir etkide bulunmu, hatta Azerbaycan Cumhurbakan Eblfez Elibeyin Ekim 1992 ylnda Moskovaya resmi seferi bile ilikilere scaklk getirmemiti. Azerbaycan d politikasnn antirusya hatt ylesine bir ortam oluturdu ki, bu ilikileri dzene sokmak iin her ne kadar gl admlar atlsa dahi, btn bunlar AzerbaycanRusya ilikilerini ksa srede normalletirme, yahut Moskova-Erivan ibirliini zayflatma iktidarnda deildi. 1993 yl Mays aynda Rusyann Gencede yerleen 23. Alaynn iki lke arasnda yaplm anlamaya zt olarak silahlarnn belirli bir ksmn Gencede brakarak zamanndan nce Azerbaycandan karlmas sonucu 2 Nisan 1993 ylnda Ermenistann Vardenis blgesinden hareket eden Rusya Silahl Ordusunun Ermenistanda barnan birliklerinin de katld Ermeni ordusu tarafndan Kelbecerin igali ve 4 Haziranda hkmet aleyhine isyan zaman Gencede braklan bu silahlarn iktidara evrilmesi ve Eblfez Elibey hkmetinin devrilmesi Rusya siyasetinin planl bir sonucuydu.297 Dalk Karaba atmasnda Ermenistana gizli ve ak yardm eden Rusyann karlar rann karlar ile uyumaktayd/uyumaktadr. Peki, ran ve Rusyay birletiren bu genel karlar nelerdir? Tacikistan hari, btn Orta Asya Cumhuriyetlerinde mevcut Trk dili, Trk medeniyeti birlii ve yaknlna gvenen Trkiye, daha kapsaml faaliyetlere balad. Trkiye Orta Asyada esas zmleyici rol oynamak grndedir. O, ekonomik yardm ve geni ticaretten baka Trk modelini Bat demokrasisine dayal slam devletini dnyevi bir vasfla birletiren toplum modelini savunmaktadr. Bu model elbette ki, Tahrann slam devrimi ihracndan daha stn olabilir. Bylece, iki d g ran ve Trkiye Orta Asya topranda kyasya bir rekabet ierisindedirler. unu da belirtelim ki, Trkiyenin arkasnda, slam temelciliinin Orta Asyaya yaylmasndan ekinen ABD ve Bat durmaktadr. ABD ve Bat Avrupa, eer Trkiyeye daha kapsaml bir yardmda bulunamazsa, rekabet ya bu, ya da br tarafa baar kazandracaktr. Ama Bat, Trkiyeyi Orta Asyaya doru ilerleyiinde kendi mttefiki olarak grmektedir. Bu yzden mali imkanlar ve siyasi tutumlar rana gre daha yksek olan Trkiyenin blgede baar salamas daha reeldir. Dier taraftan, ran Gney Azerbaycan konusunda endie etmektedir. Karaba atmasnn bitmesiyle ran iin yeni problem Kuzey Azerbaycann Gney Azerbaycanla birlemesi meselesi ortaya kabilir. ran genellikle, Karaba Sorununun devam etmesini istemekte, bu ynde Ermenistan desteklemekte ve diplomatik ilikilerinde Rusyaya ncelik vermektedir. Stratejik adan rann ve Rusyann karlar elimektedir. rnein; her ikisinin stratejik karlar bu blgeyi etkisi altna almaktr. SSCBnin mevcut olduu dnemlerde ran zaten bu konuda dnemiyordu. Ama Sovyetler Birliinin kmesinden yararlanarak ran
Geni bilgi iin; Azerbaycan-Ermenistan likilerinde Bitmeyen Kavga: Karaba Sorunu, Politik Gelimeler blmne baknz.
297

97

slam faktrnden hareketle blgede etkisini artrma grndedir. Yani, Rusyann bu blgede etkinliini kaybetmesi rann glenmesi anlamna gelmektedir. Uyuan karlarna gelince, bamsz ve gl Azerbaycan Devleti her ikisi iin de elverili deildir. nk bamsz Azerbaycan Devleti Batyla sk ibirlii ierisindedir. Petrol konusunda Batya daha ok stnlk verilmesi bu iki devleti birbirine yaklatrmaktadr. te yandan, Azerbaycann bir kutuptan Rusyadan ayrlp dier kutba - Trkiyeye hzla yaklamas zaten yakn olan Rusya, ran ve Ermenistan birbirine daha da yaklatrd. Rusya Azerbaycan Ermenistan karsnda aciz ve zayf brakmakla ona ders vermek grndeydi. Byle bir durumda Trkiyenin Ermenistann saldrsna kar askeri operasyonlara balamasn, silahl g tatbik etmesini talep eden baz gler de vard. Onlarn dncesine gre, Trkiyenin mdahalesi Ermenistann saldrlarna son koya ve Azerbaycana fayda getirebilirdi. Mlahazalarn gereklerle uyuup uyumadn renmek iin aratrlan yllardaki uluslararas ilikilere, Ermenistann Rus d politikasnda sahip olduu neme ve Ermenistan ordusu tarafndan Azerbaycan topraklarnn igal edilmesine Bat devletlerinin yaklam ciddi ekilde aratrlmaldr. Denildii gibi, Ermenistan Kafkasyada Rusyann yaylmac politikasnn yrtlmesinde ve milli bamszlk hareketinin bastrlmasnda, halklarn esaret altna alnmasnda bir ara idi. Bunun karlnda Ermenistan Rusyadan istediini almaya alyordu. Ermenistanla Rusya arasnda yaplan askeri yardm ve dier amalar tayan anlamalar da ite bunlara hizmet ediyordu/etmektedir. te yandan, Rusya-Ermenistan ibirliinden bahsederken bu iki devleti stratejik ibirliine gtren dier nedenleri de sralamakta yararl gryoruz. Kafkaslardaki istikrar sorununun en nemli boyutunu enerji politikalar oluturmaktadr. Rusyann Bat ile bu yndeki ilikilerinin seyri Ermenistan ile ittifaknn temel dayanak noktalarndan birini oluturmutur. Azerbaycanda var olan enerji kaynaklar ve bu kaynaklarn dnya pazarna ulatrlmasnda Kafkaslarn boru hatlarnn gei gzergah zerinde bulunmas, Batnn ve zellikle Amerikann ilgisini Azerbaycann ve dier blge lkelerinin Rus nfuz alanna girmesini engellemeye ekmitir. Buna karlk Rusya, btn yabanc nfuzu blge dnda tutmak iin blgedeki petrol ve gaz zerinde bir monopol oluturmaya, Azerbaycan ve Grcistan abluka altnda tutmaya almtr. Yine Kafkaslarn artan uluslararas politik ve ekonomik sisteme entegre olma eilimlerine karlk, yukarda da belirtildii gibi, Moskova oluturduu Bamsz Devletler Topluluu araclyla blgede kaybettii mevzileri yeniden kazanmay hedeflemitir. Bunu yaparken ekonomik bask unsurlarndan yoksun olmas onu blgede var olan askeri slerini yenilemeye ve glendirmeye sevk etmi ve bunlar araclyla etkin olmak istemitir. Rusyann blgede hegemonyasn yeniden kurmasna ynelik politikalar Ermenistan gibi bir destek noktasna her zaman ihtiya duymaktadr. Batl devletlerin Rusyay durdurma politikas, Rusya asndan Ermenistann jeopolitik nemini artrmtr. Her iki lkenin Bat tarafndan gerekletirilecek olan petrol ve doalgaz kaynaklarnn dnya pazarna ulamasn salayacak boru hatlar projelerinden dlanm olmalar ortak noktalardr. Enerji boru hatlarn Gney Kafkasya zerinden geirmek isteyen Bat lkeleriyle birlikte Trkiyenin Ermenistan, Rusya ve rann bu projelerden dlanmasn karlarna uygun bulmas, sz konusu lkelerin aralarnda zel ilikiler gelitirmelerini kolaylatran unsurlardan biridir. Ne var ki, Batl petrol irketlerinin bugn grnd kadaryla kendilerine jeopolitik gndem ve enerji politikalar adna dayatlanlara eskisinden daha eletirel yaklayor olmalar, Ermenistan ve Rusyann Kafkaslarda ortak karlar adna ortaya koyduklar politikalarn uygulamalarn kolaylatrmaktadr. Blgenin var olan etnik problemler ve ayrlklar da Rusyaya onlardan faydalanarak blge lkeleri zerinde bask oluturabilme frsat verebilmektedir. Karaba, Osetya veya

98

Abhazya sorunu; bunlar Rusyann tahrik ettii sorunlardr ve amac da ad geen blgelerdeki lkelerin Rusyaya bamlln srmesidir. Blge lkelerinin ordularndaki mevcut silahlarn Rus yapm olmas da Rusyaya bunu blge lkeleri zerinde bask arac olarak kullanma olanan salamaktadr. Moskovann Ermenistan ve Grcistandaki askeri slerinin varl, Ermenistan-Trkiye snrnn Rus snr kuvvetleri tarafndan denetlenmesi, Ermenistanda Hava Savunma Sistemlerinin konulandrlmas ve Ermenistann dier iki blge lkesinin katlmad kolektif Hava ve Kara Savunma Anlamalarna katlmas Rusyann sz konusu politikalarnn unsurlarn oluturmaktadr. Erivann Karaba savayla birlikte iyice derinleen Ankara ile sorunlar karsnda Trkiyeden gelebilecek herhangi bir askeri tehdide kar Rusya gibi bir askeri sper gcn korumasna ihtiya duymas da bir dier etken olmutur. Ermenistann d politikas, byk oranda Dalk Karaba ve bu savan politik gereklerine uygun bir seyir izlemektir. Ermenistan-Rusya ibirliinin domasnda buraya kadar sralanan birok d etkenin yan sra Ermenistann i sosyo-politik ve etno-psikolojik durumundan kaynaklanan etkenler de mevcuttur. Bu etkenler; Ermeni toplumunun bilincine hakim olan, tarihte Trkler tarafndan yenilgiye ve soykrma uratlm olduklar dncesi, yine bunun sonucunda gelenek haline gelen Trkiyeye kar arazi iddialarnn toplum bilincindeki hakimiyeti, tarihsel gvensizlik duygusunun mevcutluu, Ermenistandaki politik gruplar ve partiler arasndaki derin anlamazlklardr. Sz konusu etkenler, Ermenistann Rusya ile ibirliini, bamszln tehlikeye drecek ekilde oluturmasyla dorudan ilgilidir. Yukarda sralanan etkenler, Ermenistan-Rusya stratejik askeri ve ekonomik ibirliini dourmu, bu ibirlii ise ilk olarak Ermenistann Azerbaycana kar yrtt Karaba savanda ifadesini bulmutur. Ermeni kuvvetleri Rusyadan ald silah desteiyle igal ettii Azerbaycan topraklarn halen kontrolnde tutmaktadr. Rusya ile girdii stratejik ibirlii Ermenistan asndan eitli olumsuz sonular dourmutur. Bu sonular; Trkiye ve Azerbaycan tarafndan uygulanan snr ambargosu, Azerbaycan ile askeri atma, Trkiye ile diplomatik ilikilerden yoksunluk, ekonomi, askeri ve enerji konularnda tmyle Rusyaya bamllk* eklinde tezahr etmektedir.298 Rusya bu ilikiden daha fazla kazan salamaktadr, nk Ermenistan Gney Kafkasyada uzun sreli bir s olarak kullanabilecei pek ok anlama imzalamtr. Bu ibirlii Moskovann Grcistana Trkiyeye ve Azerbaycana bask yapmasna imkan vermektedir. Ancak tarihte grld gibi, Ermenistan kendisini terk edebilecek olan Rusyann nemli lde insafna kalmtr ve sahip olduu alternatiflerin azlndan dolay Erivan bugn Rusya ile yapt anlamalar ve Ermenistandaki Rus askeri sleri sayesinde gvencede olduunu dnmektedir. Bu ibirlii kesinlikle Rusyaya byk fayda salarken, Moskovann, Grcistandaki askeri slerin durumu ve eenistanda halen sonulandrmad sava gibi dier politik fikasyolar, artk blge zerinde zel bir hegemonya kurabilecek yeteri gce sahip olmadn ve belki de Azerbaycan, Trkiye ve Grcistan zerinde blgesel konumunu istikrara kavuturmak iin Erivan terk edebileceini gstermektedir. Erivan, kendisi asndan gten baka bir politika seeneini benimsemede isteksiz grnmektedir ve bylece blgeyi istikrarszlatrmaya devam etmektedir. Fakat uzun dnemde istikrarszlktan baka herhangi bir kazan salayamayaca bir gerektir. Ermenistanda Robert Koaryann 1998de Devlet Bakanlna seilmesinin ardndan d politikada, Rusyann artan arln dengelemek amacyla Batya ynelik eitli admlar atmtr. Bu tarihten sonra ABD ile de ilikilerini gelitirmeye alan Ermeni
* Ermenistan, enerji retiminin % 40n salad Metzamor Nkleer Santralini var olan borlar yznden Rus Enerji irketine devretmek zorunda kalmtr. 298 Nazmi Gl ve Gken Ekici, Stratejik Ortaklar Arasnda Bir Sorun mu Var? Putinin Ermenistan Ziyareti ve Moskova-Erivan likileri, Stratejik Analiz, s. 36, 37

99

ynetimi, NATOnun Bar in Ortaklk Programna katlm, eitli askeri ve ekonomik ibirlii anlamalar imzalama yoluna gitmitir. Fakat Ermenistann komularyla var olan sorunlar, Orta douda ve Kafkaslarda Trkiye, Azerbaycan ve Grcistann stlendii rollerin ABD asndan nemi ve bu lkelerin kar alglamalarnn birbiriyle rtmesi gz nne alndnda, uzun dnemde Erivan-Washington ilikilerinin zorlaacan syleyebiliriz. Ermenistan, Rusya ile var olan ilikileri ve Rusya-ran ibirliinde oynad arac lke rol yznden zaten ABDnin kresel politikalarn tehdit eder durumdadr. Bu yzden Ermenistann komular ile sorunlarn gidermeden, zerindeki artan Rus arln ABD ile kuraca yeni ilikilerle dengeleme istei, ABD ile platonik mttefiklik dzeyinde kalmak zorundadr. Ermeni politikas Trkiye ve Azerbaycana kar tarihi nyarglarla hareket ettii ve Dalk Karaba sorunu kendi diasporasnn arlklaryla belirlendii srece, gvenlik politikasnda ok az esneklie sahip olacak ve Moskovaya baml kalmak zorunda olacaktr.

100

ALTINCI BLM RAN A- ran Asndan Azerbaycann nemi ve Ermeni Faktr Tarih boyu Ortadouda rol oynam ve gemiinin anlar ile hala kibirli ran, Arap olmayan Mslman lkelerden biridir.299 slam, Araplar kanal ile geldii iin baz ranllar onu daha ok fazla Sami karakterli bir inan sistemi olarak grmlerdir.300 ran tarihinde her dnemde byk manevi akmlar yer alm olup Zerdt, Mani, Mithra ve Mazdek ranl dini nderlerdir. ran mistisizminde Bat ve Hint etkilerini bulmak mmkndr.301 nsanlk tarihinde nemli yeri olan ran, ayn zamanda Genel Trk tarihinde nde gelen bir konuma sahiptir. M. . III. bin ylda ran corafyasnda ykselen Elam uygarl, blgeyi o dnemin uygarlk merkezi durumuna getirmitir. Bir dnem dnya uygarlnn merkezi konumuna gelen ran, daha sonraki dnemlerde de dnya tarihinde nde gelen bir konuma sahip olmutur. sadan nce 2000li yllarda balayan Med dnemi rann dnya tarihinde daha da ne gemesine neden olmutur. nce Medler, daha sonra da Persler dnemi rann kendi snrlarnn tesine tamasna yol am, Med ve Pers mparatorluklar ran merkezli byk devletler olarak hem rana, hem de rann evresindeki lkelere egemen olmulardr. Ahemeni Hanedannn kurmu olduu Pers mparatorluu ise rann kendi evresini egemenlik altna aldktan sonra, tm Anadoluyu igal etmi ve Ege Denizine kadar olan alanda uzun sre hkmranlklarn srdrmlerdir. Hindistana kadar egemenlik alan kuran Pers mparatorluu, Byk skenderin Hindistana kadar uzanan alanda kendi devletini kurmas ile sona ermitir. Byk skender kendi arkasndan Helenistik kltr ran topraklarna da tamtr. Milat sonras yllarda Romallarn Anadolu ile beraber Orta Dou topraklarn da egemenlikleri altna almasyla hem Helenistik kltr, hem de Perslerden gelen etkilere bu blgelerde son verilmitir. rann yeniden gl bir devlet olarak ortaya k Sasani mparatorluu dneminde gereklemitir. Sasaniler kurduklar devlet ve Orta dou ve Anadolu blgelerinde Romallarn komusu dzeyine geldiler. Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden sonra ortaya kan Bizans mparatorluu dneminde de Sasaniler gl bir devlet olarak varlklarn srdrdler ve Bizans yenerek Karadeniz kysndaki topraklara sahip oldular. Sasani-Bizans ekimesinden yararlanan Araplar ise yeni dinleri slamn gc ile giderek Orta dounun eitli blgelerinde yaylma ans elde ettiler. Arap-slam ynetimi randa bir devlet yaps kurdu ve ran halknn Mslmanlamasn salad. Emevi ve Abbasi mparatorluklar dneminde ran halk tmyle Mslmanlat. slam mparatorluklarna kar rann yerli halk arasndan Saffariler, Tahiriler ve Samanilerin bulunduklar blgelerde kendi hanedanlarn oluturma abas iine girdikleri grlmtr. Bveyhi Hanedan rana egemen olmaya alrken, Seluklu mparatorluu kurulmu ve btn ran uzun bir sre bu imparatorluun ynetimi altnda kalmtr.302 Seluklu mparatorluunu takiben ran blgesi 1925 ylna kadar hep Trk Hanedanlar tarafndan ynetildi. Ama ok nemli bir hususun altn zellikle izmek isterdim. ran, Trk Hanedanlar tarafndan ynetilse de, siyasi iktidar Trklese de kltr hayat Trklememi, Seluklular ve dier Trk Hanedanlar Fars
Mehmet Atay, ran slam Devriminde: Tarihsel Sre, zgn artlar, ve D Dinamikler, Avrasya Dosyas, s. 125. 300 Tomas Ballantine rving, slam Dnyas, s. 106 301 Mehmet Atay, ran slam Devriminde: Tarihsel Sre, zgn artlar..... s. 125 302 Anl een, Bir ran Deerlendirmesi, Avrasya Dosyas, , s. 343.
299

101

kltrnn hamisine dnm, Fars dili devlet, eitim ve edebiyat dili olmu, baz hakan ve sultanlarn kendileri bile Farsa iirler yazmlardr. Acemi diriltmek iin Farsa yazan Firdevsi Sultan Mahmutun sipariini yerine getirmi, mer Hayyam Seluklu Melik ahn sevdii kii olmu, Sadi ve Hafzn ykselmeleri Trk Hakanlarnn iktidarlar dnemine denk gelmitir. Ayrca Azerbaycan Trklerinin bir takm gzde temsilcileri303 klasik Fars edebiyatnn oluumu ve geliimine hizmet etmilerdir. Azerbaycann dahi nderi, bilim ve siyaset adam Mehmet Emin Resulzade, siyasi iktidar ele geiren Trk Sultanlarnn idari ilerde Arapa dnda baka bir dili kullanma zarureti karsnda Trkeyi deil, Farsay tercih ettiklerini ifade ediyordu.304 lhaniler dneminde durum nemli lde deimitir. M.E. Resulzade durumu yle ifade ediyordu: slamiyetin acmasz bir dman gibi saldran Moollar ilk dnemlerde Arapa ile beraber Farsay da yasaklayarak onun yerine Moolca ve Uygur Trkesini koymulardr. lhanllardan Kazan Han dneminde Moollar slamiyeti kabul edince her ne kadar Farsa tekrar ehliyet hakk kazanyorsa da kendisi ile beraber Trke dahi ilerliyor ve durumu salamlatryorlard.305 Teymuriler, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dnemlerinde de Trklk ve Trk Edebiyat glenmeye balamtr. Trk Dilinin devlet yaamnda, edebiyatta ve bilimde rol artmtr. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann emriyle Kuran-i Kerimin Trkeye evrilmesi de bu dnemde gereklemitir.306 Bu gelimelerin Safevi hkmdar ah smail Hatayi dneminde de devam ettiini grmekteyiz. Robert Hillenbrand The Shah - Nama-yi Shahi adl eserinde, sarayda ran ahnn Trkenin bir lehesini307 konutuunu ve fermanlarn bu dilde yazldn belirtmektedir.308 Ama zamanla Safevi Devleti Trklkten Fars brokrasisine ve Kzlbalktan ii teokrasisine ynelmitir. Askeri bakmdan Trk airetleri tarafndan kurulan Safevi Devleti Farslamtr. Merkezi Fars lkesinin kentlerinden toplanan elemanlarn oluturduu yerel brokrasiler hkmet makinesinin esas unsurunu oluturmutur. Safevi Devleti o devrin kamu hizmetlerini yrtmek iin ulemaya ve brokrasiye ihtiya duyduka Kzlba airetlerinden kopmu, askeri alanda gulam309 denilen devirmelere310brokrasi alannda eskiden beri bu ileri yapmakta olan kentli Farslara dayanm ve kurumlama srecinde ii karakteri ar basmtr.311 Gerekten de Farslarn ta slam ncesinden gelen derin bir brokrasi kltr ve gelenei olduunu itiraf etmeliyiz. Safevi hkmdarlarndan I. ah Abbasn stratejik sebeplerle bakentini Osmanl snrna yakn Kazvinden daha ierilerdeki Fars kltrnn egemen olduu sfahana tamasyla Fars kltrnn devlet zerindeki etkisi daha da artm ve devlet yazmalarnda eskiden Trke hakimken giderek Farsa ar basmtr.312 Bu ekilde geleneksel Fars brokrasisi ran Devletini oluturmu, 12 mam iilii, randa ortak bir milli inan ve hukuk sistemi haline gelmi, Safevi devletinin Trk rengi solarak Fars rengi egemen olmutur. Bylece bugnk ran yaratmak zere tarih iki temeli hazrlam oluyordu: iilik ve Fars idaresi... Safevilerin 12 mam iiliini resmi mezhep ilan edip toplumun byk ounluuna zorla kabul ettirmeleri ve merkezi hkmet kurumunu glendirmeleri ran milli kimliinin olumasnda en nemli tarihi etkenlerden biridir.
303 304

Eblla Gencevi, Mehseti, Feleki, Hakani, Nizami vb. Memmed Emin Resulzade, Azerbaycan airi Nizami, s. 17, 18 305 Memmed Emin Resulzade, a.g.e., s. 19 306 Nesib Nesibli, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, s. 134 307 Azerbaycan Trkesi kastediliyor. 308 Taha Akyol, Osmanllarda ve randa Mezhep ve Devlet, s. 70 309 Kul 310 Bu devirmeler Ermeni, Grc ve dier milletlerden olumaktayd. 311 Taha Akyol, a.g.e. s. 95. 312 Taha Akyol, a.g.e. s. 102.

102

imdiki aamada da ii Mslman fikrinin arkasnda Fars ovenizminin asimilasyon siyaseti saklanmaktadr, yani iilik Fars milliyetilii ile zdelemitir. Nadir ah Afar (1736-1747) mezhep ihtilaflarn ortadan kaldrmak nerisiyle stanbulla grmelere balamasna ve lke iinde ii ulemalarnn roln snrlamasna ramen bu soruna bir zm getirememitir. XVIII. yzyln balarnda Nadir ah ynetimi ile idare olunan ran, daha sonra Zend Hanedan, Kacar Hanedan ve Pehlevi Hanedan dnemlerini sra ile yaamtr. Bu hanedanlar sresince ran zaman zaman Rusya ile savat ve Kafkaslar blgesini Rusyaya brakmak zorunda kald. Ruslardan sonra ngilizlerle kar karya kalan ran, XX. yzyln balarnda da Alman istilas tehlikesine maruz kald. Birinci Dnya Sava yllarnda ngilizAlman ekimelerine sahne olan ran, bir dnem Rus igaline urad; topraklar zerinde iki bamsz devlet kuruldu. Daha sonra byk emperyalist devletler arasndaki rekabet nedeniyle yeniden eski tek devlet yapsna dnld. ngilizlerin destei ile greve gelen bir Fars Hanedan olan Pehleviler, randaki Trk hanedannn ynetimine son verdiler ve bylece emperyalizm iki komu byk devletin Trkler tarafndan ynetilmesini nlemi oldu. Eer randa eskisi gibi bir Trk Hanedan ynetimi devam etseydi, gnn birinde blge d emperyalist devletlere ya da glere kar iki Trk devleti bir araya gelebilir, ok byk bir g oluturabilirlerdi. Emperyalizm bu ihtimali nlemek zere, randaki Trk ynetimine son vererek Fars kkenli bir hanedann ibana gelmesini salamtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda ibana gelen Pehlevi hanedan Souk Sava dneminin sonuna kadar grevde kalm ve Sovyetler dalmadan nce yeil kuak politikas dorultusunda randa slam Devrimi gerekletirilmitir.313 ii hareketi, zellikle ahn gidiinden sonra bir anlamda slam iindeki Arap kalplarnn reddi anlamna gelmektedir, bir nevi Arap slamna kar rani bir cevaptr.314 ii Mslman fikrinin arkasnda yukarda da belirtildii gibi, Fars ovenizminin asimilasyon siyaseti ve zdeleen ii-Fars milliyetilii saklanmaktadr. Peki, iilii Fars milliyetilii ile zdeletiren nedenler nelerdir, bu ii ran kimlii kendinde neleri ihtiva ediyor? Acaba, iilie olan sevginin temelinde neler bulunuyor? Bu sorulara cevap ararken, daha eskilere, yani slamn ortaya kt ve yayld dnemlere kadar inmek gerekecektir. iilik her eyden nce ve ncelikli olarak Hz. Muhammedin amcasnn olu ve kendisinin damad olan Hz. Alinin ve Onun soy zincirinden gelenlerin mamln ve Halifeliini kabul edenlerin, destekleyenlerin, Onu ve soyundan gelenleri kalpten byk bir sevgiyle sevenlerin oluturduu kesimdir. Hz. Ali, btn Mslman dnyasnca tannan ok nemli bir ahs, Peygamberin ok sevdii, erefli grevler verdii bir yakndr, amcasnn oludur, kz Fatimenin (veya Fatmann) kocas olup damaddr. O, savalarda byk kahramanlk gstererek Allahn aslan sfatn kazanmtr. Hz. Muhammed (570-632) drt Halifeden Hz. Ebubekirin kz Aye ve Hz. merin kz Hafsa ile evlenmi, Hz. Osmana da nce kz Rukiyeyi, onun lmyle de (M. S. 614) br kz mm Glsm e olarak vermitir. Hz. Aliyi de kz Fatime ile evlendirmitir. Bylece, Hz. Muhammed ilk iki halifeye damat, son iki halifeye de kaynpeder olmutur. Hz. Muhammed M. S. 632 ylnda 62 yanda vefat ettiinde Hz. Ebubekir 60 yanda, Hz. mer 50 yanda, Hz. Osman 55 yanda, Hz. Ali 32 yanda idi. iilikte Hz. Aliye, olu Hz. Hseyine ve Onun soyundan gelenlere ar derecede sevgi, sayg ve ballk sz konusudur. ncelikle, Hz. Alinin kendisi ve sonuncusu da (on ikincisi) Mehdi adn tayan imamlar, Hz. Alinin soy zinciri olup On ki mam olarak anlmaktadr. iilikte onlara kar olaanst sevgi, ballk, tutkunluk, dknlk gze
313 314

Anl een, Bir ran Deerlendirmesi, s. 343, 345 Vahap Kaya, Toplumsal Deime Asndan KARZMANIN DDET: Atatrk, Hitler, Humeyni, s. 258

103

arpmakta ve bu olay ran corafyasnda daha ok younlamaktadr. Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edilmesi ar matem trenleriyle ve ikence gsterileriyle anlmaktadr. Hz. Muhammedin ailesinden (soyundan) olanlar iine alan Ehl-i Beyte, onun iinden en ne km Hazreti Aliye ve ocuklarna ar dknlk dikkat ekicidir. Ancak, Hz. Hseyine gsterilen ilgi daha ar basmaktadr. O olduka farkldr, ranllar ve iiler nezdinde ok farkl ve sekin bir deeri vardr. Dnen herkesin zihnine baka Halifeler de var iken niye Hz. Aliye veya Hz. Alinin baka ocuklar var iken ve bunlardan ikisi daha Hz. Hseyin ile birlikte Kerbelada ehit dmken niye ille Hz. Hseyin, niye Ali Zeynel Abidin, niye Muhammed Bagir, niye Caferi Sadk? Ve bunlar kapsayan biimde niye On ki mam?... sorular ister istemez taklmaktadr. Hele Kerbelada 10 Ekim (Muharrem) 680de Hz. Hseyin ile birlikte ehit den Kamer-i Beni Haim ile Bab-l Havai namyla anlan Ebl-Fazl Abbas isimlerinde iki kardei, yani Hz. Alinin anneleri Hz. Hseyininkinden ayr iki olu daha var iken matem gnlerinde onlarn ad niye anlmaz? Onlar niin gariban kalmtr? Bunun gereki aklamas, Hz. Alinin rann Sasani Hkmdar Yezdigerd III.nn dnr, Hz. Hseyinin de Yezdigerdin damad ve Farslarn ortak siyasal enitesi olmasdr. Dier bir deile, Farslar tarafndan Tanrlarn soyundan veya yeryz Tanrlarndan kabul edilen Sasani Hkmdar Yezdigerd III.nn kz olan ehribanunun Hz. Alinin gelini ve Hz. Hseyinin hanm, drdnc mam Ali Zeynel Abidinin annesi olmasdr. Bu sebepten, halk iin kutsal olan Sasani hkmdar ve onun ahsnda ran ahalisi, rann Mslman Arap lkesine gnderdii en kymetli temsilcisi ehribanu vastasyla Hz. Ali ve onun nesilleriyle shri hsm olmu ve imamlk veya halifelik konusunda Hazreti Aliye ve Onun nesilleri olan On ki mama arka kmtr. Bundan dolay, iilik (ve Alevilik) Hz. Alinin halife ve soyunun imam315 olmasn savunan, onlar ycelten, hatta smailiye, Galiye, Batniye hareketi iinde ok daha ileri giderek onlar kutsallatran bir siyasi hareket zellii tamaktadr. Yukarda iaret edildii zere, ok dikkat edilirse, ran kesiminden ran halknn kymetli temsilcisi ehribanudan- kaynaklanan ok gizli bir soyluluk ve shri hsmlk, mezhepilik olaynda kendini gstermektedir. iilikte byk nem tayan On ki mam hatrlanmak istendiinde: 1. mam Hazreti AL, 2. mam Hazreti HASAN, 3. mam Hazreti HSEYN, (Sasani Hkmdar Yezdigerd III.nn kz ehribanunun kocas, Farslarn enitesi), 4. mam Ali Zeynel ABDN, (Hz. Hseyin ve ehribanudan domadr, hanm Hz. Hasann kz Fatmadr. Dedesine (Hz. Aliye) atfta bulunularak kendisine Hz. Ali de denilmektedir), 5. mam Muhammed BAGR, 6. mam Cafer SADIK, 7. mam Musa KAZIM, 8. mam Ali RIZA, 9. mam Muhammed Ali Rza el-Cevat -(Muhammed TAK), 10. mam Ali el-HAD- (Ali NAK), 11. mam Hasan el-ASKER, 12. mam Mehdi (Hasan el-MEHD, Muhammed bin Hasan el-MEHD)

315

Din ve devlet bakan

104

olarak sralanmaktadr. Hz. Hasann arkasndaki Hseyinden sonra gelenlerden her biri bir sonrakinin babasdr. Hz. Ali Zeynel Abidinden itibaren ad geen mamlar Hz. Alinin ranl Fars gelini ehribanunun kann tamaktadrlar. randa 1979 ylnda dini ihtilal yapp ii din devleti dzeni kuran dini lider Ayetullah Humeyninin yedinci mam Musa Kazmn soyundan geldii de belirtilmektedir. Ayetullah szyle ii kesimince Allahn szcs olduu kabul edilen Humeyninin ihtilali baarmasnda bu iliki -soy ilikisi- ran zerinde son derece etkilidir. Nitekim, imam Humeyninin Hazreti Ali soyu ile ilikisi olduundan kutsal bir kiilii veya kimlii temsil etmektedir. Dou kltrnde kan hsml ve shri hsmlk olduka kuvvetli ba tekil etmektedir. Doal olarak dnrlk, enitelik bunu da aan ok kuvvetli bir badr. ok nemli bir hususu da kaydetmek gerekirse, yukarda da denildii gibi, Muharrem ay trenleri sadece veya genellikle Farslarn enitesi saylan Hz. Hseyin zerine cereyan etmektedir. Bu durumda Farslarca ve ranl mollalarca Muharrem aynda halkn kitlesel hipnoza tabi tutularak halkn basiretinin balandnn, bu yolla gizli ranclk, ran rkl yapldnn ve bunun Fars soyundan olmayanlarn316 sindirilmesi iin kullanldnn dnlmesi uygun dmektedir. iilik olaynn kuvvet kazanmasnda veya Hz. Ali ve ocuklarnn br Halifeler karsnda tercih edilmesinde, Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osman dneminde Arap veya slam ordular rana seferler yapmlar, ran darmadan etmiler, yamalamlar ve ele geirdikleri zenginlikleri byk tantana ile Arabistana tamlardr. Bu yamalamalarda ran halk byk ac ve perianlk ekmitir. Hz. Alinin dnr ve Hz. Hseyinin kayn pederi Yezdigerd III. bu savalardan birinde lm (M. S. 651) ve Sasani devleti de tarihe karmtr. Dolaysyla, ran halk iin ikinci nemli bir sebep olarak, Hazreti Aliden ve soyundan herhangi bir zarar, ac grmemitir.317 Hemen burada iilii ksa ekilde ele alrsak, yle bir deerlendirme yapabiliriz: iilik de Snnilik gibi eriatdr, Peygamber soyu ile anlamda olan Ehl-i Beyte deer verir. iilik Hz. Aliyi ve Onun soy zincirini Halife (mam) olarak kabul etmektedir. Milli dile ve milli kltre baldr. ii hareketi slam dnyasnda Araplardan ayrlmak iin oluturulmu bir hareket, bir mezheptir. Ayn zamanda iiliin arkasnda gl bir Fars milliyetilii saklanmaktadr. iilik perdesi altnda Fars olmayanlar, zellikle Azerbaycan Trklerini eritme potas altna sokmay, mmetilik anlayyla asimilasyona tabi tutmay ve dier unsurlar hedeflemektedir.

Azerbaycan Trkleri ve randa yaayan dier etnikler kastedilmektedir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; Cemal Bardak, Alevilik, Bektailik, Ahilik, s. 19; Cemal Sofuolu, Avni lhan, Alevilik Bektailik Tartmalar, s. 23-64; Muzaffer zda, Trk Aleviliinin Ykselii, s. 4, 5, 21; Vecih Kevserani, Osmanl ve Safevilerde Din-Devlet likileri, s. 163; TRK ANSKLOPEDS, SASANLER, s.171;
317

316

105

B- Fars Milliyetiliinin Azerbaycan Politikas ran, okuluslu bir imparatorluk olarak varln srdrme abasndadr. Bugn iin kontrol altna alnm gibi grnse de etnik paralanma tehlikesini tam anlam ile aabilmi deildir. Bu durum ran resmi literatrnde de son dnemde tartlan bir husustur. randa etnik sorunun temelini Fars-Krt elikisinin oluturduuna dair bir imaj var ise de Gney Azerbaycan Trkleri de Farslk ile ciddi bir eliki iindedir. Konumuzdan uzaklamadan ran kavram zerinde durmamz ve bu hakknda bahsetmemiz yerinde olacaktr. Tarih boyu ran adl somut bir corafi arazi ve devlet var olmamtr. Hibir tarihicorafi kaynakta ran ad, ran hudutlar gsterilmemitir.318 Yaklak bin yl nce mitolojik bir kavram olarak ortaya km ve yalnz XIX XX. yzyllarda kesinlik kazanmtr. Bazen, ran adnn mevcut olma tarihi M. S. V. - VI. yzyllarda Sasaniler zamannda kaleme alnm Avestadaki mitolojik ranvi ad ile balantlandrlmtr.319 Ancak Avesta uzman, yllardan beri bu abideyi aratran ve ran niversitelerinde Avesta Pehlevicesinin hocaln yapan Prof. Dr. Hseyin Dzgne gre, ranvi gnmzde uydurulmu yapay bir kelimedir ve Avestada byle bir isim yoktur.320 ran ad aslnda slamn yayld devirde ortaya km folklorik-mitolojik bir kavram olup, Fars ovenizminin babas Firdevsi tarafndan kaleme alnm bir efsanedir. Fars milli ruhunu ykseltmek iin Firdevsinin mitolojiye dayanarak, bazen de kendi hayal gcnn rn olarak yazd ahname efsaneleri, ran-Turan savalarn yanstmaktadr. Fakat her iki kavram, yani ister ran, isterse de Turan somut deildir; buna gre de aratrmaclar bazen Farsistan ran, Azerbaycan Turan saym, bazen de Farsistan Pakistan ve Afganistan, Tacikistanla birlikte ran, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri de (Trkistan) Turan hesap kabul edilmitir. Oysa, gerei yanstmadna gre eski tarihi-corafi kaynaklarn hi birinde ne ran, ne de Turan adlar gsterilmemi, onlarn snrlar izilmemi, kimi kaynaklarda onlardan sadece mitolojik bir kavram olarak321 bahsedilmitir. rnein, Firdevsiden bir dnem sonraya ait Mahmut Kagarlnn Divan Lgat-it-Trk (XI. yzyl) eserine ilave edilmi, dnyann bilinen ilk Trk haritasnda Azerbaycan, Horasan, Kirman, Fars, hatta Cabarka322 gsterildii halde ne ran, ne de Turan ismi gememektedir. Peki, neden haritada Azerbaycan ve Fars var, ama Turan ve ran yoktur? Oysa ki, Mahmut Kagarl kendi devrinin en byk adamlarndan biri olup Trk dnyasn ok iyi tanyordu; dolaysyla Turan da bilmeli ve haritada buna yer vermeli idi. O srada, Divan Lgat-it-Trkn elimizdeki nshasn XIII. yzylda eken Mehmet bin Ebubekir Saveli Azerbaycann Save kentindendi, yani ran da tanmal ve tantmalyd. Ama haritada ne ran var, ne de Turan; nk bunlar o devirde bir mitolojik kavram olup ne siyasal, ne de corafi bakmdan gerei yanstmyorlard. Gerek, haritada gsterildii gibi... Antik devirden kalma bir gelenek olarak Avrupallarn Persiya / Persian dedikleri devlet /lke XIX. yzyla kadar ran olarak adlandrlmamtr; hatta Glistan antlamasnn (12.10.1813) Rusa metninde Persidskoye Gosudarstvo323 yazlm, Farsa metninde ise Doulet-e ahenahi324 ad gemitir.325
318 319

Eblfez Elibey, Btv Azerbaycan Yolunda, s. 69 Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, s. 69 320 Arif Rehimolu, Satran Tahtasnda Azerbaycan ve Farsistan, s. 344 321 Farslarn yaad yer, Trklerin yaad yer gibi 322 Japonya 323 Persiya Devleti 324 ahlk Devleti 325 vket Tayeva, Ekrem Rehimli, Semed Bayramzade, Gney Azerbaycan, s. 20

106

Kacarlar devrinde ahaliyi kendi etrafnda toplayp btnletirecek bir kavram gibi, corafi temele de nem verilmeye balanld. Bir sre Memalik-i Mahruseyi-ran326 ve Memalik-i Mahruseyi-Azerbaycan327 kavramlar eanlaml olarak kullanld; fakat yava yava ran ad ve buradan da btnletirici ranllk kavram stnlk kazanp ne geti; Artk XIX. yzyln ikinci yars XX. yzyln balarnda mensupluk bildiren bir ran tebaas, ranl kavram mevcuttur. Gelimenin byle bir ynde olmasnn nedenleri ayrca aratrlmaldr. imdilik burada birka meseleye ksaca deinmek yeterli olacaktr. 1. O dnemde ranllk Farslarn deil, Trklerin baat rol oynad bir toplumu ifade ediyordu. Eer Osmanl Devleti yerinde Trkiye Cumhuriyeti kurulduu gibi, Kacar Devleti yerinde de Azerbaycan Cumhuriyeti kurulsayd veya randa Rza Hann darbe giriimi nlenip de Trklerin baat rol korunsayd imdi hem Kacar, Afar, Safevi devletleri, hem de ada ran Devleti tartmasz bir Trk Devleti saylacakt. Fakat Kacar Devleti yerinde bir Fars Pehlevi Devleti kuruldu ve tarihteki Azerbaycan Devletleri de kastl olarak Farslara verildi; 2. Farslk anlamnda ranllk, Merutiyet (1906-1911) dneminde ortaya km ve Trklerin baat rolnn 1924te darbe nedeniyle deimesinden sonra ranllkta Farslar en stn mevkiye getirilmitir; 3. Fars Pehlevi Devleti, ahalisini etrafnda toplayp btnletirecek bir kavram olarak ilk nce Ari rk efsanesini ileri srd ve onu Fars ovenizminin maskesi olan Panranizmin temel dayana haline getirdi. Pan-ranizm, randaki dier etnik gruplarn ve milletlerin ayr varln yadsyan, hepsini Ari rknn bir paras olarak gren ve ran topraklarnn asl sahibinin Farslar olduunu ileri sren ideolojidir. Fars ovenizmi, bu ideolojiye dayanarak gl, merkeziyeti bir devlet ve ortak milli bilince sahip bir ran milleti yaratabilmek iin Fars olmayan halklar, zellikle Azerbaycan Trklerini asimle etmek, zorla Farslatrmak siyaseti yrtmtr. te bu siyaset Fars milli kimliinin milletst ran kimlii ile zdeletirilmesinde nemli rol oynad. Devlet /lkenin Persiya/ Persian deil, ran olarak adlandrlmasna ynelik Rza Pehlevinin 21 Mart 1935te verdii fermandan sonra hem ran ad tam olarak resmiletirildi, hem de ranllk=Farslk forml yaygnlatrld.328 ranllk ve ranl kimlii btn farkllklar kendinde eritmeyi amalamtr ve st kimlik olarak btn etnik, dilsel ve dinsel farkllklar yadsmtr. nk byle bir durumda tebaalar birletirip btnletirmek ve devletin varlk nedenini belirginletirmek iin milli kimlik bilinci deil, aksine milletst kimlik bilinci daha nem tayor ve milletst Osmanl kimliinde olduu gibi milletst ranl kimliinde de Trk varl arka plana itiliyordu. Fakat bu, Osmanly bir Trk Devleti olmaktan alkoymad gibi Kacar Devletinin bir Trk Devleti olmasn engellemiyordu. Bu konuyla ilgili M. E. Resulzade yazyordu: randa Trkler, ne Rusyada olduu gibi mahkum, ne de Trkiyede olduu gibi hakim bir millettir. ran Trkleri, Farslarla hukukta eit vatanda statsnde bulunuyor: Ayn haklara, ayn ayrcalklara sahiptiler; yabanclk sz konusu deil... iilik ran Trklerini o kadar Farslatrmtr ki, imdi onlar kendilerini Trklemi Fars, yani aslen ranl olarak grrler!.329 XIX. yzyln sonlarna doru rann yar-koloni durumuna dmesi ve bunun oluturduu tepki ran milliyetiliinin ortaya kmasna neden oldu. Baz Trk asll aydnlar330 Farslarla beraber rann btnlnn korunmas iin eitli fikirler ortaya attlar. M. Genizade adl bir ran Trk Roueni Beye Cevap adl eserinde randaki Trklerin Ouz neslinden deil, Ari rkndan olduunu, onlarn asrlar boyunca Farslarla beraber ran
326 327

Korunan ran Memleketleri Korunan Azerbaycan Memleketleri 328 Arif Rehimolu, Satran Tahtasnda Azerbaycan ve Farsistan, s. 348. 329 Mehmet Emin Resulzade, ran Trkleri, Trk Yurdu ve Sebilrread, s. 17, 18 330 Arif Gezvini, Mahmut Afar, Ta Erani, Ahmet Kesrevi ve benzerleri.

107

ynettiklerini, aralarnda hibir farkn olmadn belirterek, ayn millet, ayn memleket, ayn edebiyat, ayn ahlak ve tre ve ayn mezhep ve dnceye sahip olan bizlerde ayr-seki hi olmad, demektedir.331 ran tarihilerinden Ahmet Kesrevi de Azerbaycan Trklerinin Ari rkndan olduunu ispatlamaya almtr. O, Azeri ya Zeban-e Bastane Azerbaycan adl eserinde Azerbaycan Trklerinin Trk olmadklarn, Azeri adl ayr ulus oluturduklarn ileri srmtr. Kesreviye gre, Azeri Dili ran kkenli bir dildir ve Azeriler Seluklularn rana gelmesi ile Trklemeye balamlardr. Ahmet Kesrevi, Kuzey Azerbaycan isminin Albaniya-ye Kafkaz olduunu syler. Kesreviye gre, tarih boyu Kuzey Azerbaycan hibir zaman Azerbaycan ismini tamamtr. O blgeye Azerbaycan ismi M. E. Resulzade tarafndan verilmitir. Kesreviye gre, rann terkibinde olan gerek Azerbaycan, yani Gney Azerbaycan ise tarih boyunca her zaman Azerbaycan olarak adlandrlmtr. Ahmet Kesrevi, Fars dilinin bata Arapa olmak zere yabanc kelimelerden arndrlmasn savunmu ve bunu temiz dil politikas diye adlandrmtr. Kesrevi rann en byk sorununu dilsel, dinsel ve kabilevi eitlilik olarak nitelendirmitir. randa, belki de doudaki geri kalmln temel nedeni ayrmclk ve toplumdaki eitliliktir. Kesreviye gre, byk slahatlarn sonusuz kalmasnn temel nedeni toplumun farkll ve para para oluudur. Grupuluu ortadan kaldrmalyz. Dinsel, dilsel ve blgesel farkllklar ortadan kaldrmalyz. Bu i sadece milli bilincin olumas ile olabilir. ran milli bilincini yaymak gerekir.332 Dr. Mahmut Afar ise randa kan Ayende dergisinin birinci sayfasnda unlar sylemekteydi: rann milli birliini korumak ve mkemmelletirmek idealimiz ve toplumsal isteimizdir. rann milli birlii ne demektir? rann milli birlii lke snrlar ierisinde yaayan insanlarn ahlaki, toplumsal ve siyasal birliidir. rann milli birlii, siyasi bamszl ve toprak btnln gerektirir. Milli birlie nasl ulaabiliriz? Fars dili lke apnda yaylsn. Blgesel farkllklar, rnein, kyafet ve ahlak farkll ortadan kaldrlsn. randa yaayan etnikler her biri baka dilde konumasn. Dil, ahlak, kyafet ve tre birlii olmad srece siyasi bamszlmz ve toprak btnlmz her zaman tehlikede olacaktr. randa yaayan farkl kabileler ve etnikleri benzerletiremediimiz, yani ranllatramadmz zaman geleceimiz tehlikede olabilir. rann btnl her zaman tehlikede olacaktr. rann btn blgelerinde, zellikle Azerbaycanda Fars dili yaylsn; Farsa olmayan corafi isimler deitirilsin.333 Bu tr rneklerin sayn artrmak mmkndr. Farslatrma politikasnn ideolojikpropaganda temelini glendirmek iin A. Kesrevinin, Y. Zeka, E. Kareng, R. Gennadiyan, M. Mrtezavi, M. Tebatebayi ve bakalarnn vard sonular ve Azerbaycan toplumunun eski ve mevcut diline adanm zel eserlerin yannda Azerbaycan konusundaki genel eserlerin temel iddialar, Gney Azerbaycan toplumunun konutuu dilin, Trkiye, Kuzey Azerbaycan ve dier lkelerde konuulan dille ayn olmadyd, onu Trke deil, Farsann yerel bir lehesi veya Azerbaycann imdiki dili diye adlandrmak gerekiyor biiminde ortaya konmaktayd. Baz yazarlara gre ayn iddia randaki Trklerin ortak kkeni iin de geerliydi. ran Trkleri ve Kuzey Azerbaycandaki toplum farkl etnik gruplard.334

Nesib Nesibli, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, s. 153. Emre Bayr, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycanda Milli Direni Hareketi,. 107, 108. 333 Emre Bayr, a.g.m. s. 108 334 Ayrntl bilgi iin bkz; Nesib Nesibli, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu; vket Tayeva, Masir ran Burjua Tarihnaslnda Azerbaycan Halknn Etnik Birliinin nkar Edilmesi Hakknda, Azerbaycan Tarih ve Medeniyetinin Burjua Sahtalatrlmasna Gar; Cevat Heyet, Azerbaycann Ad ve Snrlar, Avrasya Ettleri.
332

331

108

Fars milliyetilerine gre Ari rkndan olan ran halklar tarihsel sre ierisinde baka dilleri benimsemilerdir. rnein; Azerbaycanda yaayan halk Trklemitir. Onlara gre, Azerbaycanllar sadece Trke konumaktadrlar, ama etnik kken itibar ile Trk deillerdir. Modern Fars milliyetilerinin Trkl ve slam en byk tehlike olarak grmeleri tarihsel bir anlaytan kaynaklanmaldr. Modern Fars milliyetiliine gre randa uygarln temelini Ariler atmlardr, ama bu uygarlk doal gelime srecinden Araplar ve Trkler tarafndan uzaklatrlmtr. Dier bir ifade ile, Ari uygarl bu saldrlara uramasayd, ran dnyann en gl devleti olabilirdi. Fars milliyetileri Ari rknn doal gelime srecinden uzaklatrlmasn tarihsel buhran olarak adlandrmaktadrlar. Tarihsel buhran toplumun btn alanlarnda krize ve bunalma neden olmutur. Tarihsel buhran sonucu ran toplumunun gelimeye uygun salam dokusu bozulmutur. Fars milliyetileri tarihsel buhranlar yle sralamaktadrlar: a) Makedonya buhran: Yunan dili ve skender vastas ile, b) Arap-slam buhran Arap dili ile, c) Trk (Seluk) buhran Trk dili ile, d) Mool buhran Trk dili ile,335 e) Timur buhran Trk dili ile, f) Bat uygarl buhran ngiliz ve Fransz dili ile;336 Modern Fars milliyetilii ilk nce adalama ihtiyacndan ve Batya tepki olarak ortaya km, ancak ksa srede ngiliz emperyalizminin ideolojik aracna dnmtr. Modern Fars milliyetilii gelime srecinde Masonluk, Hindistanda yaayan Fars kkenli Pars oligarisi, Siyonist evreler ve Ermeni Tanak tekilat tarafndan da desteklenmitir.337 Kacarlar dneminde Azerbaycan rann ticaret ve sanayi merkezi olarak tannmaktadr. Azerbaycan nce ekonomik, sonra da ikinci siyasi merkezidir. Yani Kacar veliahtlar Tebrizde vali olarak grev yaparlard. Rza Hann ekonomi politikalar Azerbaycana byk zarar vermitir. Rza Hann politikas sonucu kitlesel yoksulluk ortaya kt ve Azerbaycan Trkleri, zellikle de esnaf Tahrana g etmek zorunda kald. Rza Hann bilinli politikas sonucu Tahrann ekonomik merkeze evrilmesi Azerbaycana byk hasar vermitir, nk Azerbaycan gelimi dzeyde sanayi merkezidir. Tahrann ekonomik merkez olmas Azerbaycanda iadamlarn yoksullatrm ve Tahrana g etmek zorunda brakmtr. Merutiyet dneminden balayarak Azerbaycanda aydn kesim olumutur. Azerbaycan Trkesini seven ve bu dilde edebi almalarda bulunan kesim ortaya kmtr. Rza ahn Trk diline yasak koymas byk apta rahatszla neden olmutur. Trke konumak yasaklanmtr. Bu yasan kapsam o kadar genilemitir ki, yas meclislerinde Trke at sylemek su saylmtr. Trk dilinin mahv dorultusunda byk apta kltrel ve psikolojik sava balatlmtr. Merutiyet dneminde Azerbaycanl olmak ayrcalk idiyse de Pehlevi dnemi aalk konumuna getirilmeye alld. Kltrel-psikolojik sava Azerbaycan Trkln milli kimliinden uzaklatrmay amalamtr. Trklk aalanrken Azerilerin Trk olmad vurgulanmtr. Azeri Trkleri konutuklar iin aalanmlar ve etnik olarak Ari olduklar sav ile yceltilmilerdir. Bu ikili ve karmak politika, e zamanl aalamayceltme politikas olarak nitelenebilir. Tahran, bu aalama-yceltme politikasn eitim sistemine de yerletirmitir. Baskc uygulamalarn temel amac, Gney Azerbaycan Trkln psikolojik ve kltrel olarak

335 336

Farslara gre, Moollar da Trk saylmaktadr. Emre Bayr, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycanda ...., s. 110 337 Emre Bayr, a.g.m. s. 111

109

asimle etmektir. Azerbaycan Trklerine getirilen Farsa konumak zorunluluu dnda Trke yer, blge ve insan isimleri deitirilmi ve Trke isim koymak yasaklanmtr338. Fars milliyetilerinin Azerbaycanda yaptklar btn basklarn temelinde blge insannn Trk olmas gerei vardr. Trk olmak, Azerbaycanllar iin ben ve teki ayrmn kolaylatrmaktadr. randa kurulan Fars ynetimleri Trk-Fars ayrm yaplmasn istememektedirler. randa, grnrdeki milliyet iilik ile btnlemitir. Zahirde ise Fars, Trk, Arap, Beluci, Krt, Bahtiyari ve s. deil, ranllk vardr. Gerekte ise, Fars kltr ve emelleri ile ii-Caferilik birleip Fars milliyetiliini meydana getirmitir. rann resmi bak asna gre, Sasaniler, Safeviler, Afarlar, Zendiler, Kacarlar gibi ynetimde bulunmu hanedan aileler ile Gazali, Ebu Reyhan, Biruni, Nesireddin Tusi, bn Sina, Sadi, Hafz, Mevlana, ah smail, Nadir ah Afar ve s. gibi sahalarnda kendilerini tescil etmi isimler ran Dnyasnn, ran corafyasnn rnleridir. Ksacas, milletst ranllk, ranl kimlii vardr. Oysa, Azerbaycan Trk kimlii ranl kimliini aan bir kimliktir. Gerek olan u ki, Rus ovenizminin kendini Sovyetler Birlii ismi arkasnda saklad gibi Fars ovenizmi de kendini ran ad altnda gizlemitir. randa yaayan halklarn gelecekte bamsz bir ulusal egemenlik isteyecek siyasal gelimeye ynelebilmeleri tehlikesi karsnda lkesel birliini ve btnln koruyabilecek iki alternatifi beliriyordu: Bunlardan birincisi otorite, ikincisi de dindi.339 Bunlardan otorite yolunu Pehlevi Hanedan denedi ve milletst ranl kimliini biimlendirebilmek iin yapt zorbalklarla ok felaketlere yol at. Din yolunu ise slam Cumhuriyeti denedi. ii Mslman kavramyla bir sre birletirici rol oynayabildi. Fars-Trk elikisi Humeyni devriminden hemen sonra patlama yapm, ancak devrim sonrasnda uygulanan bask ve iddet politikalar ile kontrol altna alnmtr. Kuzey Azerbaycann bamszln kazanmasyla Gney Azerbaycann da milli istekleri glenmitir. Bu durum ran olduka endielendirmekte ve rahatsz etmektedir. 18 Ekim 1991 ylnda Azerbaycan SSCB ile yollarn ayrd ve bamszln ilan etti. Tereddtlerden sonra 25 Aralk 1991 ylnda Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszln tanyan ve 12 Mart 1992 tarihinde diplomatik ilikiler kuran ranla mnasebetler Azerbaycan devletinin d politikasnn tartmal meselelerinden birine dnt. Aslnda bu meseleye yaklamda Azerbaycanda iki kesim mevcut idi: Birincisi, Gney Azerbaycandaki Azerbaycan Trklerinin durumunu ve blnm Azerbaycan gereini temel hedef eklinde benimseyerek rana kar sert tavrlarda bulunma taraftarlar; ikincisi, Azerbaycann imdiki aamada bulunduu reel durumdan yola karak ranla samimi bir komuluk ibirliine ynelme taraftarlar. Kendi apnda ran, Azerbaycann bamszln tehlike olarak deerlendirmi ve onu tanmakta zorlanmt. ran Dileri Bakan Ali Ekber Velayeti, Kasm 1991 ylnda Moskovaya seferi zaman vermi olduu demete, Biz Azerbaycann bamszln tanmak niyetinde deiliz. Bu Cumhuriyet ile ilikilerimiz Sovyetler Birlii erevesinde geliecektir340, diye belirtmiti. rann bu resmi tutumu tarihi geleneklerine dayanmaktadr. 28 Mays 1918 ylnda Azerbaycann devlet bamszl ilan edilince ran onu soukkanl, aslnda negatif karlamt. Cumhuriyetin banilerinden M. E. Resulzade stanbuldan Azerbaycan Dileri Bakanlna ektii telgrafnda, stiklaliyet Beyannamesinin bir kopyasn ran konsolosluuna gnderdiklerini, ama Konsolosun bunu bir zarfn iinde geri gnderdiini belirtmekteydi. Ayrca, Konsolos yazm olduu bir katta da Azerbaycan adnda devletin bamszln tanmadklarn da zellikle vurgulamt. M. E. Resulzade, telgrafnda unlar belirtmekteydi: ... Ben Dileri Bakanlnda rendim ki, konsolos ltimatom vererek Azerbaycann gya rann blnmez paras olduunu
338 339

Emre Bayr, a.g.m. s. 112 Anl een, Bir ran Deerlendirmesi, s. 346 340 Musa Gasmov, Azerbaycan Beynelhalk Mnasebetler Sisteminde (1991-1998), s. 74

110

bildirmitir, bu ekilde bizim bamszlmzn aleyhine tutum sergilemektedir.341 Dier bir rnek; 16 Kasm 1918 ylnda Azerbaycann Dileri Bakan Alimerdan bey Topubaova, stanbuldaki grnde ran Bykelisi Mirza Mahmut Han yle demitir: Siz devletinizi Azerbaycan adlandryorsunuz. Bu ne demektir? Bu, ran hudutlarnda yerleen imdiki Azerbaycana iddialarnz m demektir?. ran Bykelisi Kuzey Azerbaycanda Trklerin yaamadn da iddia ederek onlarn hepsini Fars olarak tanmlamaktayd. Dier bir ifadesinde, Siz kendinizi Azerbaycan Trkleri olarak grmektesiniz. Ama bilmelisiniz ki, sadece Azerbaycanda deil, btn Kafkasyada bile Trk mevcut deildir, her yerde Trk aramak Trk siyasetilerinin iidir,342 diyerek Azerbaycan sulayacak kadar ileri gitmiti. ran, ister 1918-1920 yllarnda, isterse de 1991 ylnda tereddtler iinde kalsa da Azerbaycan tanmak zorunda kalmt. Ama diplomatik politik manevralar, gizli niyetler hkm srmekteydi.

C- rann Azerbaycan ve Ermenistan Politikas SSCBnin dalmasndan sonra Kafkasya jeopolitik sahnesinde kyasya mcadeleler gereklemeye balad. Karmak tehdit ve frsat alglamasna sahip olan ran, Avrasya corafyas zerinde ciddi nfuz kazanma peinde ve kendine stratejik mttefikler aray ierisindedir. SSCB dneminde ran Azerbaycan ve Ermenistan ile yan yana yaamalarna ramen, aralarnda siyasi ve ekonomik alanda hibir ilikileri olmamtr ve olamazd. ran slam Cumhuriyeti, slam dnyasnn halklarndan biri olan Azerbaycan halknn da Mslman olmasna, tarihi ve kltrel yaknlklar olmasna ramen Azerbaycann bamszln tanmakta zorlanm,343 Ermenistann Azerbaycana kar olan askeri tecavzn Azerbaycan savunmamann yan sra st kapal ve bazen de ak ekilde desteklemitir. Att admlar Azerbaycann bamszlna kar ynlendirilmi ve Azerbaycan-Ermenistan anlamazlndaki tutumu srekli Ermenistann lehinde sonular dourmutur. Ermenistann Azerbaycana toprak iddialar zaman lkenin gney ksmndaki soydalarndan manevi yardm uman, Aras zerinden snr tellerinin gtrlmesi talebi ile haykran halkn ok keskin durumunda ran diplomasisi kendi i yzn amt. D politikas bir hayli aktiflemi, Tahran-Moskova hatt glenmitir. Daha 1989 yl 20-23 Hazirannda ran slam Cumhuriyeti slam Konseyi Meclisi Bakan Haimi Rafsancani SSCBye sefer etmi, Kremlin Bakan ile defalarca sohbetlerde bulunmu ve baz anlamalar imzalamtr. ran ve SSCB Bakanlarnn imzaladklar anlamada taraflarn kendi arazilerinde hibir snr deiikliklerine ve dier milli kurumlarn ortaya kmalarna yol vermeyecekleri belirtilmitir. Bir sonraki dnemlerde de lkeler arasnda seferler dzenlenmi ve eitli anlamalar yaplm, Tahran-Moskova ilikilerinde yaklamlar glenmitir. Grmeler, her iki taraf Azerbaycann blnmesi ve mahv konusunda atlan admlarla birletirmekteydi. nk
341 342

Azerbaycan Respublikas, MDA, F: 970, L: 1, : 30, V: 1 Alimerdan Topubaov, Diplomatieskiye Besed v Stambule (1918-1919 gg.), s. 53 343 Aslnda tanmak istememitir.

111

Azerbaycann bamszl hem Tahran, hem de Moskova iin elverili deildi ve olamazd. Bu, Tahran iin belli bir sre sonra Gney Azerbaycann talebi, Moskova iin de Kafkasyadaki emperyalist siyasetine vurulan darbe olurdu. Grld gibi, Azerbaycan meselesinde Moskova ve Tahrann tutumlar karlar uruna uyumaktadr. Ama bu, Moskova ve Tahrann dost olmalar anlamna gelmez, kesinlikle byle deildir. Onlar birbirileriyle daimi dost ve dman deillerdir. Sadece olarak bu iki devletin Azerbaycan meselesinde karlar ve tutumlar ayndr. SSCBnin dalmasnn rann jeopolitik karlarna aykr olduu da dnlebilir. Dini, tarihi ve kltrel farkllklarna ramen, Azerbaycan meselesinde ran Moskovay gvenilir mttefik olarak grmektedir. Ermenistan meselesine gelince, 1991 yl Eyllnde Ermenistann bamsz bir lke haline gelmesinin ardndan 25 Aralk 1991de ran slam Cumhuriyeti resmen Ermenistann bamszln tandn aklam, bu tarihten sonra ran, Rusyadan sonra Ermenistan ile siyasi ve askeri sahadan ekonomik boyuta uzanan her alanda yakn ilikiler kuran ikinci lke olmutur. ran blgede ciddi nfuz kazanma ve kendine stratejik mttefik aray ierisinde Ermenistana byk stnlk vermitir. Stratejik ittifakla doru ilerleyen iki lke ilikilerinin mahiyeti btn blge lkelerini dndrmektedir. Sz konusu durum eitli sorularn sorulmasn beraberinde getirmektedir: ran ve Ermenistan stratejik mttefik olabilirler mi? Ermenistan neden rana bu kadar yaknlamak istemektedir? ran ve Ermenistan ilikisini stratejik ittifakla doru iten faktrler nelerdir? Nfuz mcadelesi erevesinde ran-Ermenistan ilikileri u ana noktalar zerinden gelimekte ve rann Ermenistan politikasn u faktrler ekillendirmektedir: * Gerek rann, gerekse de Ermenistann birbirilerini hem politik, hem de ekonomik adan d dnyaya alan bir kap olarak grmesi, * ki lke arasnda, zerlerinde youn olarak allan ve bir blm hayata geirilen stratejik deerindeki projelerin gerekletirilmesi, * Ermenistan ile Azerbaycan arasnda yaanan Dalk Karaba probleminde rann tutumu, * ran-Azerbaycan arasndaki Gney Azerbaycan sorununun ilikilere yansmas, * Trkiye ve Azerbaycann her alanda artan entegrasyon abalar ve Trkiyenin blgedeki pozisyonu dengeleme gerei, * Gney Azerbaycan ve Kuzey Azerbaycanda artan birleme eilimleri, * Azerbaycann enerji kaynaklarn dnya pazarlarna ulatracak projelerin ran ve Ermenistan darda brakacak ekilde izilmi olmas, * Blge lkelerinin Batya var olan eilimlerini ve entegrasyon abalarn engelleme amac, * Kresel lekte ran aleyhinde faaliyette bulunan Yahudi lobisine kar Tahrann, Amerika ve Avrupadaki gl Ermeni lobisinden faydalanma amac. eitli vesilelerle Azerbaycan ve ran arasnda yaanan gerginlikler, zellikle son dnemlerde hem Gney, hem de Kuzey Azerbaycanda artan Btv Azerbaycan fikrini engellemek iin kullanld kadar ran-Ermenistan ilikilerinin gelimesinde de son derece etkili olmutur. Ayrca blge jeopolitiinde Trkiyenin artan etkinlii, Azerbaycan ve Grcistann Trkiyeye yaklamlar, Trkiye ile Ermenistan arasndaki anlamazlklar ranla Ermenistan birbirine yaklatrmaktadr. Uygulamada rann blge politikas, Azerbaycan ve Grcistan karsnda Ermenistann glendirilmesini gerektirmektedir. nk ran tarafndan bakldnda Ermenistan, Bat ve Kuzey ran Trklerin etkisinden koruyan bir engeldir ve doal olarak

112

ran da Kafkasya politikasn kendi amalar ve tehdit alglamalar dorultusunda oluturmaktadr. Erivann Karaba sava ve soykrm iddialaryla birlikte iyice derinleen Ankara ile sorunlar, Azerbaycan ile halen teknik olarak askeri atma halinde bulunmas, ekonomik, askeri ve enerji konularnda tmyle Rusyaya baml kalma tehlikesi, Trkiye ve Azerbaycann Ermenistana uygulad snr ambargosu ile blgesel ulam projelerinden ve ilikilerinden tecrit edilmi olmas gibi nedenler Ermenistann ran ile ilikilerini hzla gelitirmesinin balca noktalarn oluturmaktadr. Denize k bulunmayan kapal bir lke olan Ermenistann d dnyaya alma noktalarndan birisi randr. Bu Ermenistann bulunduu corafyann zorunlu kld deimez bir gerektir. Ermeni Bakan Rouben Yegoryan, ran-Ermenistan ibirliini, ...ran bizim iin geleceimizdir. En nemli ncelik, ran balantl kara ve deniz yollarn gelitirmektedir. Bu durum bize rann pazarlarna ve Basra Krfezindeki limanlara giri-k imkan salayacaktr,344 eklinde izah etmitir. rann Karaba sava srasnda Ermenistana yapt silah yardm ve de onun Hint Okyanusuna dolays ile dnyaya alan kaps olmas, Ermenistana Trkiye ve Azerbaycann uygulad ekonomik ambargoya dayanabilmesi iin byk bir olanak salamtr. ran, Karaba sava sresince Ermenistana silah ve enerji bakmndan lojistik destekte bulunmutur. rann yakndan takip ettii Karaba sorunundaki tutumu srekli Ermenistann lehinde sonular dourmutur. Gnmzde ran, Kafkaslarda ve kendi snrlarnda istikrar bozabilecek byk savalarn kmasndan ekiniyor olsa da Karaba sorununun bitmesini pek de arzulamamaktadr. Tam aksine sorunun srekli devam etmesini, Azerbaycan ve Trkiyeyi srekli oyalayan bir faktre dnmesini, karlar asndan daha uygun grmektedir. Sorun Azerbaycan-Ermenistan arasnda rana arabuluculuk yapma frsat da yaratm ve Kafkasyadaki olaylarda dorudan etkinlik kurabilmesi ansn da vermitir.345 Dalk Karaba sorunu karsnda Trkiye ve Rusya gibi arabuluculuk giriimlerinde bulunan ran, zellikle Karabadaki atmalarn younluk kazand Mart 1992 ylnda savan taraflara silah ambargosu uygulayarak dier blge devletlerini ayn Trkiyenin Azerbaycana kar tercihli yaklamndan ekinen Ermenistan memnun etmitir. rann arabuluculuk giriimleri Ermenilerin balatt youn saldrlar sonucu Karabadaki son Azeri yerleim yeri uann Ermenilerin eline gemesiyle son bulmutur. Azerbaycan, ran ne zaman arabuluculuk yapsa bunu Azerbaycann byk apta toprak kaybetmesi ile sonulandn syleyerek sulam, Ermenistann ise ran arabuluculuk grmelerine alet ederek askeri manevralar iin zaman kazanmada bir taktik olarak kulland ortaya kmtr.346 ran Ermenistana yaklatran dier bir neden Ermenistann rann tek Hristiyan komusu olmasdr. Hateminin Medeniyetler Diyalogu tezine uygun olarak rann Ermenistan ile oluturduu iyi ilikiler, slamn ve Hristiyanln rnek kardelii olarak dnyaya gsterebilecei nemli unsurdur. Ermenistan ile ilikiler, ran fundamentalizminin lml grnmesini salayabilir.347
Mesut an, ran Silahl Kuvvetleri, Avrasya Dosyas, s. 48; Ayrca Ermenistan ile ran arasndaki ticaret hacmi 2000 ylnn ilk dokuz ay itibaryla 80 milyon ABD Dolardr. rann Ermenistana ihracat 58 milyon ABD Dolar, Ermenistann rana ihracat ise 22 milyon ABD Dolardr. 345 Nazmi Gl ve Gken Ekici, Ortak Tehdit Alglamalar ve Stratejik ttifakla Doru lerleyen ranErmenistan likileri, s. 40. 346 Konu ile ilgili bkz: Vefa Guluzade, Gelecein fgleri, s. 42; Ercan Durdular, rann Azerbaycan ve Ermenistan Politikas, Avrasya Dosyas, s. 129 347 Nazmi Gl ve Gken Ekici, Ortak Tehdit Alglamalar ve Stratejik ttifakla Doru lerleyen ranErmenistan likileri, s. 40.
344

113

Ermenistan ve Rusya arasndaki geni ibirlii ve rann Ermenistan ile iyi ilikileri, Rusya ran ilikilerinde Ermenistan arac lke konumuna oturtmutur. Bylece denilebilir ki, belirtilen stratejik karlar ve tehdit alglamalar sonucunda Ermenistan ve ran her alanda iyi ilikiler kurmulardr. rann Azerbaycan ve Ermenistan politikasn, Ermenistanla aralarndaki stratejik ibirliini, ona olan yaknln anlatrken, bunun kknde duran sebepleri aratrmaya altk. Aadaki ekilde zet olarak ele alrsak, bu sebepler rann Azerbaycann yeni bamszl dolaysyla bunun kendi ulusal btnln etkilemesinden duyduu endieyle, dier bir ifadeyle Azerbaycan Trk ulusal karkl endiesiyle, kan ba dolaysyla Trkiyenin randaki Trkleri, zellikle rann kuzeyindeki Azerbaycan Trklerini kkrtaca endiesiyle pekimitir. Ayrca Trkiyenin Kafkaslardan Orta Asyaya doru yaylma hzn kesmek iin bu tr ibirliine ynelmitir. te yandan, ran Ermenistana yaklatran dier bir neden Ermenistann rann tek Hristiyan snr komusu olmasdr. ran bu yaknl slamn ve Hristiyanln rnek kardelii olarak lanse etmeye almaktadr. Btn bu sylenenler erevesinde rann endie ettii bu durum, Birleik Azerbaycan lks, Kuzey ve Gney Azerbaycann birlemesi gerekleebilir mi? Kesin olarak net bir tarih ( be yl, on yl veya yirmi yl) sylenemez. Ksa veya uzun vadeli bir dnemde doal sreler erevesinde gereklemesi mmkn olabilir. zellikle, Kuzey Azerbaycann tam bamsz devlet olmas, Trkiye ile her alanda ibirliine gidilmesi Gney Azerbaycan Trkln jeopolitik mekanna dntrmekte ciddi yardmc rol stlenebilir. Bu yzden de Gney Azerbaycan kurtulu harekatnn d politika ynnde iki devletin: Trkiye ve Kuzey Azerbaycann her alanda daha ileri seviyelerde karlkl gven ortamnda konfederatif merhaleye kadar ykselmeleri gerekmektedir. Kanmca, bu lkeler gelimeseler Gney Azerbaycann kurtuluu bir hayal olarak kalacaktr. ABDnin mttefiki olan Trkiyenin ve ABDnin tedricen byk mttefiki olma haline gelebilecei dnlrse Kuzey Azerbaycan, dolaysyla Gney Azerbaycann kurtulu davas kresel bir probleme dnebilir. Ama bu, Batnn, zellikle byk devletlerin rann paralanmasn arzu etmeleri ve Birleik Azerbaycan idealinin gereklemesinde yardmc olmalar anlamna da gelmez. Kanaatimce, rann her ynyle zayflam olmas ve rejimin deitirilmesi istenebilir, ama blgede gl bir Azerbaycann veya iki gl Trk devletinin -Trkiye ve Azerbaycann- ortaya kmas byk gler asndan ok nemli bir endie kayna arz eder. Gl bir Azerbaycan devletinin ortaya kmas Trkiyeden Orta Asyaya uzanan yaylmac bir Trk kuann da gereklemesini hazrlayabilir ki, bunun da Batnn d politikas asndan ne derecede nem tad deerlendirildiinde anlalr.

114

YEDNC BLM TRKYE A- Jeopolitik Adan Kafkasyada Trkiye-Rusya, Trkiye-ran Rekabetleri Trkiye - Rusya: Dnyann akn baklar altnda ken SSCBnin dalmasyla yeni yeni Cumhuriyetlerin ortaya kmas Avrasyada muazzam bir boluk yaratt. Byle bir ortamda Trkiyenin jeopolitik verilerinde nemli ve baz alanlarda kkl deiiklikler olutu. Bunlarn balcalar kresel ve blgesel boyutlarda yeni kuvvet dengeleri, Avrupada yeni siyasal oluumlar, Rusyann siyasal, ekonomik ve askeri gcnn klmesi, Orta Asya ve Kafkaslarda Trkiye ile etnik, tarihi ve kltrel balar bulunan lkelerin bamszlklarna kavumalar, Kafkaslardaki etnik gerginlikler, savalar vs. gelimelerdir. Kafkasyann tarihi, demografik, kltrel ve siyasi gelimelerinin yan sra Trkiyenin Kafkasya ve blgedeki lke ve topluluklarla ilikilerini gelitirmesini ya da ilgilenmesini gerektiren yaknlk ve de corafi yaknlk, ayn zamanda SSCB sonras blgede meydana gelen oluumlar itibaryla gndeme gelen artlar nedeniyle daha fazla nem kazanmtr. Kafkasya, tarihin en eski alarndan itibaren Dou ve Bat arasnda bir kpr vazifesi grm ve eitli milletlerin mcadele alan olmutur. Kafkasya, gnmzde de bu nemini korumakta ve Trkiye ile Orta Asya Trk Cumhuriyetleri arasnda bir kpr grevi yapmaktadr. Bu kprnn ortadan kaldrlmas durumunda Trkiyenin Sovyet dneminde olduu gibi Trk dnyas ile irtibat kopacaktr. Komnist sistem sresince Kafkas Cumhuriyetleri (ayn zamanda Orta Asya Trk Cumhuriyetleri) ve Trkiye arasnda SSCB dalncaya kadar herhangi bir ba kurulamamtr ve kurulamazd. Komnist rejimin iflasndan sonra Dou Avrupa lkeleri ve eski Sovyetler Birliini oluturan cumhuriyetler, Rus Sovyet mparatorluu tesirinden uzaklamaya baladlar. 1991 yl Austos ayndaki baarsz darbe giriimi sonrasnda SSCBnin dalmasyla Kafkasyada ve Orta Asyada bamsz devletler kurulmutur. Rusya, yakn evre diye adlandrd eski Sovyet Cumhuriyetlerini kendi nfuz alanlarnda olduunu ileri srerek, bu lkelere dolayl ve dolaysz mdahalede bulunarak varln devam ettirmek istemektedir. Trkiye, SSCBnin dalmasyla ortaya kan Trk Cumhuriyetleriyle iyi ilikiler kurma yoluna gitmise de, bir nevi bu devletlere hamilik etmek istemise de bu yolda byk rakiplerinden biri olan Rusyayla kar karya gelmitir. Trkiye ve Rusya, aslnda Sovyetler Birlii arasnda varolan snrlarn Souk Sava sonras ortadan kalkmasna ramen, yakn evre politikas ile eski snrlarn yeniden ina edilmesi, iki lke arasndaki gven bunalmna neden olmutur. Blgesel sorunlarn zmnde inisiyatifi ele geirme abalar iki lkeyi yeniden kar kamplara itmi, Rusya yakn evresinde, zellikle Kafkasya ve Orta Asyada Trk nfuzunu ve Trk modelini nemli bir tehlike olarak grmeye balamtr. Bu model erevesinde Trk Cumhuriyetleri ve Trkiye arasndaki yaknlama Rusyay tedirgin etmi, bu lkeler arasnda gelien ibirliini kendi gvenliine bir tehdit olarak alglamtr. Bir nevi blgede Pantrkist ve Panislamist akmlarn kuvvetlenmesi, Batnn bu lkeler iin Trkiyeyi model gstermesi ve bu ilikiyi desteklemesi Rusyada endie yaratmaktadr. Olaylarn geliim srecine bakldnda Rusyann Kafkaslardan Orta Asyaya uzanan bir Trk kua ile evrilmesinden korktuu ortaya kmtr. Bu veya dier nedenler yznden Kafkasya Rusya iin byk bir nem arz etmektedir. Nedenleri biraz daha aalm:

115

Bilindii gibi, Rusyann byk bir dnya gc olmaya balad yllardan beri takip ede geldii scak denizlere inme siyasetinin daima aya var olagelmitir. Bunlardan birincisi, Balkanlar yoluyla stanbul ve Boazlar blgesine inerek Ege Denizi ve Akdenize alan kylara hakim olmak; ikincisi, Kafkaslar bir harekat ss olarak kullanmak suretiyle Dou Anadoluyu ele geirerek skenderun Krfezine ve dolaysyla Akdenize inmek; ve ncs de yine Kafkaslar harekat ss olarak kullanarak ran zerinden Hint Okyanusuna ulamak... Kafkasya, Rusya iin Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs olmasnn yannda, Karadeniz ve Hazar Denizine kysnn olmas sebebiyle, Rusyann KaradenizBoazlar-Akdeniz yolu ile Svey kanalna inebilmesine imkan salamas yznden de Rusyann stratejik karlar asndan son derece nemli bir jeopolitik blgedir. Kafkasyann Rusya iin ayrca iki zellii bulunmaktadr. Bunlardan biri Asyadaki rakipleri Trkiye ve ran ile buluma noktas olmas, ikincisi de Kafkasyann Orta Asyaya alan kap durumunda olmasdr. Kafkasyann ayrca Ortadou yolu zerinde bulunmas nemli bir faktr olarak grlmelidir. Rusya Federasyonu, eski Sovyetlerin mirasna konan bir sper g olarak varln devam ettirmek ve kendisine ynelebilecek tehditlere kar koymak iin Kafkasyay kontrol altnda tutarak bir tampon blge oluturabilmektedir. Kafkasya, Rus ekonomisi iin tam anlamyla bir hammadde kaynadr. Azerbaycan Cumhuriyetinin sahip olduu petrol yataklar Rusyann ilgi alanndadr. Ayrca, Kafkasyada mevcut zengin doalgaz, altn, gm, demir, alminyum, bakr, inko, kurun, uranyum, kobalt, kmr vs. gibi yer alt kaynaklar Rus hkmetleri tarafndan Rus milletinin kalknmas iin smrlmtr. Petrol ve doalgaz rezervleri asndan Kafkasyann Rusya iin nem arz etmesi yannda, Hazar petrollerinin batya ulatrlmasnda dnlen boru hatlarnn zerinde yer almas sebebiyle Kafkasya Rusya iin paha biilmez deerdedir. Blgede ayn zamanda petrol rafinelerinin ve petrokimya tesislerinin yer almas Rusya iin stratejik ve ekonomik nem tamaktadr. Rusyann Kafkasya politikasn onun genel stratejisinin bir paras olarak grmek ve deerlendirmek gerekir. Kafkasya, zellikle Azerbaycan Trkiye ve ran ile buluma noktas, Orta Asyaya alan kapdr. Petrol zenginlii ise belki hepsinden de nemlidir. Nihayet, Rusya bu blgeyi Trkiyenin etki alanna brakarak, dier Orta Asya Cumhuriyetlerine rnek tekil etmesini istememektedir. Rus d politikas bu dorultuda oluturulmaktadr. Bu nedenle Kafkaslar blgesinde kendi yaratt siyasi trmanmalar bahane ederek mevcut uluslararas antlamalarn hilafna Kafkasya blgesine yeniden Rus glerini ymaya almakta olduu bilinmektedir. Ermenistanda Rus askeri slerin mevcudiyeti ve bu slerin bask sonucu Grcistan tarafndan da kabul348 Trkiyeyi olduka rahatsz etmitir. Rusya, bu slerin kabullenmeleri iin Grcistan ve Azerbaycanda bir i sava balatm, sonunda devlet rehberlerini lkelerini BDTye ye yapmak zorunda brakmlard. Dnemin Grcistan Devlet Bakan Eduard evardnadzenin Kasm 1993te Abhazya dtkten sonra istemediim halde BDTye katlmak tek seenekti aklamas349, Rusyann blgedeki dengeleri kendi lehine ne kadar ok zorladnn somut bir kantdr. Rusya Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistanda s istediini, bu lkede Rus askeri bulunduracaklarn ve Grcistandaki n birliklerinin Trkiye snrnda olmak istediklerini /olacaklarn belirtmitir. Rusya bu suretle hukuk d bir ekilde, ran ve Trkiye ile yeniden eskiden olduu gibi hudut haline gelmi olacaktr. Gdlen birinci ama, Orta Asya kaplarn kontrol etmek, Trkiyeyi kapatmak ve Trkiye ile ran bask altnda tutmaktr. Rusya
348 349

Rusya, bu konuda Azerbaycana da bask yapmakta, Azerbaycan ise kesinlikle buna kar kmaktadr. J, W. Lepingwell, Russian Military and Security Policy in the Near Abroad, s. 76

116

Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerini artan bir ekilde bask altna almakta kendine balamaya, darya kar kapatmaya almaktadr. Rusya, bu tr genileme teebbslerini Balkanlara da gtrm, Batnn gafleti karsnda Srplarla ittifak kurmu, Bosna Herseke Rus askerleri yerletirmitir. Bu hareketi de byk lde Trkiyeye ynelik olarak grmek ve deerlendirmek gerekir. Rusya Trkiyeye Balkanlarn yolunu kapatmak, Trkiyeyi Kafkasya-Balkan kskac iine almak istemektedir. SSCBnin dalmasndan sonra eski Sovyet corafyasnda kontrol artrmaya alan Rusya Federasyonunun (RF) bu yndeki faaliyetlerinin merkezi olan Kafkasya blgesinde Grcistan ve Azerbaycan ncelikli yer tutmutur. Rusya Federasyonu, BDTye katlmay reddeden bu iki lkeyi separatizm gibi etnik, ekonomik ve siyasi bask uygulamalar ile BDTye katlmaya zorlamtr. Bu arada blgedeki tarihi ve tek mttefiki olan Ermenistan ile de ilikilerini gelitirerek bu lkelere kar varln glendirmitir. zellikle, Ermenistan ile imzalad Savunma Anlamas, RFye blgede Rus askeri gcn konulandrma iznini vermi ve RF tekrar eski slerine kavumutur. Rusyann Ermenistan ve Grcistandaki kazanlar Azerbaycana basklarn arttrmasn kolaylatrmtr. Kafkasya ve dolaysyla Azerbaycan kontrol altna alacak bir Rusya, Ermenistan da Trkiye aleyhine kkrtarak Trkiyenin yeni ortaya kan Trk dnyas ile irtibatn kesebilir. Bu durum Trkiyenin ekonomik ilerlemesine set ekebilecei gibi Rus etkisi altna girmesine de yol aabilir. Aslnda Rusyann blgesel baarlar kendi gcnden deil, muhataplarnn gszlnden kaynaklanmaktadr.350 Kafkasya (ve de Orta Asya) Rusya asndan ne kadar nemli ise Trkiye asndan da bir o kadar neme sahiptir. Bir kere Kafkaslardaki Trk topluluklar ile ister dilsel ve dinsel, isterse de corafi adan yaknlk ve de Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile dil ve din yaknl Trkiyeyi bu lkelerle ilikilerini gelitirmeye ve ilgilenmeye sevk etmitir. Trkiyenin ok ynl olarak ilgilenmek zorunda olduu Kafkasya Dou Anadolu blgesinin savunmas ve gvenliinin salanmas, Orta Asya ve dil-Ural blgesindeki Trk ve Mslman lke ve topluluklar ile ilikilerini glendirmesi, ou Trk ve Mslman olan ve genel olarak Trkiyeye yaknlk duyan blge halk ile sosyo-ekonomik ve politik ilikiler kurulmasnn temin edilmesi, stratejik yer alt zenginlikleri ve petrol yataklar nedeniyle uygun hammadde ve Pazar olana oluturmas, Rusya Federasyonunun gneye, scak denizlere ulamasnn engellenmesi ve Trkiye iin tehdit olmaktan kartlmas gibi temel konularda avantajlar salayabilecek bir blgedir. Sovyetler Birliinin mirasna konan Rusya Federasyonu, btn gc ve yaylmac idealleri ile Trkiyeye en byk tehdidi oluturmaktadr. Kafkasya blgesi Trkiye ile Rusya arasnda bir tampon blge olarak nemini giderek artrmaktadr. Kafkasyann bamsz ve huzurlu devletlerden oluan bir yapya kavumas Trkiyenin de gvenlik iinde olmasn salayacaktr. Trk kimliinin, Trk kltrnn gelecee ynelik evrensel deer ve arl Kafkasyadaki gelimelerle dorudan ilgilidir. Daha nce ayrntlaryla bahsedilen Rusya Federasyonunun Kafkasyaya ynelik politikalar ve blgenin sahip olduu jeopolitik ve jeostratejik neminin yan sra Trkiye, Kafkasya blgesiyle u nedenler yznden ilgilenmek zorundadr: a) Blge ve blge halk ile olan blgesel, tarihi, kltrel ve ekonomik balar: Kafkasyada bamsz bir Trk varlnn bulunmas her eyden nce Trkiye iin byk bir moral kaynadr. Tarihi balardan kan bana kadar uzanan ortak unsurlar Azerbaycan Cumhuriyetini Trkiye iin vazgeilmez zel bir siyasi varlk konumuna getirmitir.
350

Can Snmez, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, s. 208

117

b) Rusyann blgede tekrar glenmesi ve bu nedenle dou snrlarnn gvenliini salama mecburiyeti: Blgedeki istikrar ortamna Ermenistann da katlmasnn salanmas ile Trkiyenin gvenliine ynelik Rus yaylmaclna kar tam bir tampon blge oluturabilecektir. Bu istikrar ortam rann Trkiyeye ynelttii irticai tehdide kar da bir set oluturacaktr. c) Orta Asya ve dier blgelerdeki Trk ve Mslman lke ve topluluklar ile ilikilerin glendirilmesi: Kafkasya blgesi, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile Trkiye arasnda bir gei kapsdr. Bu kapnn en nemli kilidi ise Azerbaycan olmakta ve Trkiye ile birlikte corafi konumu ve ive yaknl nedeniyle daha abuk uygulama ve sonu alma avantajn vermektedir. d) Trkiyenin blgesel ve uluslararas alanda ekonomik ve siyasi arlnn arttrlmasnda nemli yer tutan byk projelerin hayata geirilmesi: Kafkasyann, zellikle Azerbaycann tabii kaynaklarndan, en ok olarak da petrolnden karlkl ve dengeli ekonomik ilikilerle yararlanacak olan Trkiyenin enerji ihtiyac garantili olarak karlanabilecektir. e) Blgede Rusya dnda, ran veya dier lkelerin g kazanmasnn engellenmesi: Trkiye ile Azerbaycan arasndaki yaknlama sonucunda ortaya kan imkanlardan faydalanmak isteyen Grcistann da iyi ilikiler iine girmesiyle blgenin istikrar salanabilecek ve blgedeki olumsuz Ermeni politikalarnn tesiri azaltlabilecektir. f) Blgesel bir g olarak Trkiyenin yerine getirmek zorunda olduu insani sorumluluklar ve grevler: Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Karaba sorununun zme kavuturularak Ermenistann yaylmac siyasetinden vazgeilmesiyle tam bir istikrar ortamna kavuacak olan blgede Trkiye ile Azerbaycan arasnda Ermenistandan geen en ksa yol Trk ekonomisinin Kafkasyaya tam olarak almasn salayacaktr.351 Trkiye, d politikasnn eklini, ieriini ve kapsamn deitiren Kafkasya ve Orta Asyada ortaya kan bamsz cumhuriyetlerin ortaya kn byk bir cokuyla karlamtr. Trkiyenin nne kan bu yeni jeopolitik ortam, gerekte uluslararas alanda Trk kimliinin arln hissettirebilecek bir olgu olmutur. Bu balamda Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya blgelerindeki lke ve topluluklarla kltr, dil, tarih, soy birlii n plana kmtr. Bu yeni alan Trkiyenin yan sra ABD, Bat Avrupa lkeleri ve baz Orta Dou ve Asya lkelerinin de d politika nceliklerinde nemli bir yer igal etmeye balamtr. Ancak Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asyada aktif bir politika yrtme arzusu her zaman Rusya ile Trkiyeyi kar karya getirmitir. Trkiye ve Rusyann blgesel politikalarnn varlnn yan sra ayrlk terrn varl iki lke arasnda gerilimi trmandran en nemli konulardan biri olmutur. Rusya Trkiyeyi eenlere, Trkiye de Rusyay PKKya, ayn zamanda Kbrs Rum kesimine destek vermekle itham ederek birbirilerini toprak btnlne mdahale etmekle ve i ilerine karmakla sulamlardr. lk olarak, Rus Trk ilikilerini ciddi ekilde etkileyen konulardan biri eenistan sorunudur. Rusyann Kafkasyaya mdahaleleri asndan eenistan sorunu ok nemli bir yer tekil etmektedir. Zira Rusyann tek tarafl olarak bamszln ilan eden eenistana kar 11 Aralk 1994te giritii askeri mdahale, birbiriyle ok yakn ve birbirine dorudan yansyan birok faktrn grlmesini kolaylatrmaktadr. Bunlar arasnda yer alan 3 husus dierlerine oranla n plana km olup, ksaca Rusyann Kafkasyadaki tehditleri ortadan kaldrmak ve bu karlar korumak; Kafkasyann Rusyann nfuz alan iinde olduunu vurgulamak; blgeye ynelik planlarnda kendisini de dikkate almalar gerektiini ortaya

351

Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli G: KAFKASYA, s. 80

118

koymak ve Trkiyenin, Kafkasya ve Orta Asyadaki etkinliini ortadan kaldrmak eklinde zetlenebilir. Rusyann Kafkasya ve eenistana mdahalesinde etkili olan bu faktrler, doal olarak Trkiyeyi dorudan ilgilendirmektedir. Zira Trkiye, Kafkasya ve Kafkasyadaki gelimelerle sadece blge ile olan corafi, siyasi ve kltrel yaknl ve balar asndan deil, bunlarn yan sra gvenlii ve gelecei asndan da ilgilenmek zorundadr. Belirtildii gibi, eenistan Sorunu Trk-Rus ilikilerini ciddi ekilde etkilemitir. ki lke arasnda en nemli sorun, hi kukusuz, her iki devletin toprak btnln tehdit eden eenistan ve PKK sorunlar ile bu sorunlarda karlkl tavrlar oldu. PKK boyutu 1999da sona ermi grnrken, eenistan boyutu 1999da balayan savala yeniden gndeme geldi. Rusya Federasyonunda sorun, daha SSCB dneminde 2 Kasm 1991de eenistann bamszln ilan etmesiyle balad. 1994 yaznda Dudayev yanllar bakent Grozniyi ele geirdiler. 21 Nisan 1996da Dudayevin bir fze saldrs lmesinin ardndan bara giden yol ald ve RF birliklerinin ekilmesiyle 12 Mays 1997de imzalanan anlama sonucu sorun 31 Aralk 2001e dein ertelendi. RF eenistana boru hatt gei paras demeyi kabul etti ve ekonomik yardm vaadinde bulundu. lk sava RFye 6 milyar Dolara mal olmu ve baarszlkla sonulanmt. 1999 yazna gelindiinde, bu kez Basayev ve Hattab nderliindeki kkten dinciler Dastan topraklarnda bamsz birimler oluturmaya baladlar. Moskova, bu giriimlerden een ynetimini sorumlu tuttu. Eyllde Dastanda balatt operasyon eenistann imhasna neden olurken, Putine bakanlk yolunu at. eenistan Rusya iin pek ok adan nem tamaktadr: 1)Ekonomik: Petrol ve doalgaz boru hatlar buradan geer; stelik Groznide bir de rafineri vardr; 2)Stratejik: eenistann ayrlmas Kafkaslarda denetimin Rusya Federasyonunun elinden kmasna neden olabilir; 3)Toprak btnl: RF ierisinde farkl etnik kkenlere ye 30 milyon insan yayor. Ayrlk dierlerine kt rnek olabilir; 4)Gvenlik: een gerillalarn eylemleri giderek terrizme kayyordu ve terr RFnin dier blgelerine yaylabilir; 5)Dinsel: Artan kkten dincilik RFnin bana dert aabilecei gibi, Ortodoks fanatizmini krkleyerek RFyi paralanmaya gtrebilir; 6)Toplumsal: Afganistann ardndan toplumda bir de eenistan sendromu balamt. Oullarn yitiren aileler, topluma geri kazandrlamayan yarallar huzursuzluklar yaratmaya balam, savan bir biimde sona erdirilmesi ynnde kamuoyu olumutu. Rusya Federasyonu Trkiyeyi eenlere topraklarn kullandrmakla, Trk vatandalarnn eenistanda RF birliklerine kar savamasn ve blgeye gnderilen para yardmn nlememekle, ayrca eenistan savanda eenlere silah ve malzeme vererek Rusyann btnln tehdit ettii iddias ile sulad. Ocak 1996da Avrasya feribotunun karlmas byk sorun yaratt. Kafkas halknn zgrl iin feribotu karan eenler ve Trkiyeli yandalar gemi karmaktan deil, geminin rotasn deitirmekten yarglanmaya alld. Daha sonra hkm giyen korsanlarn cezaevinden kamalarna gz yumuldu. stanbulda bir parka Dudayev Park ve Ankarada Beevlerdeki meydana Dudayev Meydan adlar verildi. Dudayev Ankarada Babakan dzeyinde iki kez kabul edildi. Trkiye, gelimeleri lkesindeki een ve Kafkas kkenli sivil toplum rgtlerinin giriimleri olarak deerlendirdiyse de, bunlar engellemek yle dursun, basnn da etkisiyle bunlara aka gz yumuldu.

119

Rusyann PKK sorununa yaklam ile Trkiyenin eenistana yaklam arasnda bir paralellik kurulabilir. Hkmet dzeyinde karlkl yaklamlar temkinliydi. Ama yaptrm gc olmayan Duma daha tepkisel davrand. Dumann giriimleri sonucunda nce 22 ubat 1994te Moskovada Krdistan Tarihi konulu bir konferans dzenlendi. Ardndan, 25 Ocak 1995te Moskovaya 300 km uzaklktaki Yaroslavda Krt evi ald. ubat 1995te Ankaraya gelen RF yetkilileri Trkiyenin eenistana verdii destei ekmesini, silah ve gnll gidiini engellemesini, Kafkas-een dayanma derneklerinin kapatlmasn istediler. Yetkililer, RFde yaayan 500.000 dolayndaki Krt kkenli vatandalarna dikkat ektiler. Trkiye bu istekleri yerine getirmede gnlsz davrand. Bunun zerine Rus Dumasnn izniyle 30 Ekim 1 Kasm 1995te Srgndeki Krt Parlamentosu nc toplantsn Moskovada yapt. Trkiye bu gelimeyi protesto etti. Duma bununla da kalmayarak 1997de iki Krt konferansnn Moskovada toplanmasna nayak oldu ve 26 Eyll 1997de yapt bir aklamayla Trkiyeyi Krtlere kar soykrm uygulamakla sulad. PKKnn ikili ilikilerde yaratt sorun rgtn lideri Abdullah calann 17 Ekim 1998de Suriyeyi terk etmesinin ardndan RFye gelmesi, snma hakk istemesi ve Dumann 4 Kasmda ald bir kararla snma hakknn tannmas iin dnemin Rusya Bakan Boris Yeltsine bir arda bulunmasyla dorua ulat. Fakat, Trkiyenin duyarl tutumu zerine 12 Kasmda calann RFden ayrlarak talyaya gitmesi, burada ak biimde kabul grmesi ve srecin sonunda yakalanmas, RF ile Trkiye arasndaki ilikilerin daha fazla zedelenmesini engelledi.352 Ksacas, Trkiyenin eenistan sorununa mdahalesine cevap olarak Rusya PKK kartn oynamtr. PKKnn Rusyada ve zellikle Moskovadaki gsterilerine, PKK yanls Krt rgtlerinin faaliyetlerine, bu rgtlerle resmi kimlie sahip kiilerin iliki kurmalarna ve Krt Parlamento toplants dahil eitli Krt konferanslarna izin verilmesi Trkiyeye bir uyar niteliinde olmutur. Dier taraftan, eenistan engelinin ortadan kaldrlmasn Rusya iin zorunlu klan nedenlerden birisi de Bak Ceyhan Boru Hatt gzergahna kar Bak Novorissiysk Boru Hatt alternatifinin ne srlmesidir. Trkiyenin ve Batnn nerdii Bak Ceyhan Boru Hatt gzergahnn kabul edileceinden korkan Rusya, askeri mdahaleye girimitir. Bu adan Kafkasyadaki atmalarn nemli bir ksmnda Rusya Federasyonu ile Trkiye arasnda bu mcadele etkili olmutur ve olmaktadr. Bu ayn zamanda blgenin RFnin ve Trkiyenin hatta uluslararas gvenlik, jeopolitik ve ekonomik geleceini dorudan etkileyecek bir sre olarak grlmektedir. SSCBnin dalmasndan itibaren Trkiyeyi kendisi iin en nemli engellerden biri olarak gren RF, boru hatt gzergahnn Trkiyeden geme olaslndan byk bir tedirginlik duymaktadr. Bu nedenle Trkiyenin nerdii Bak Ceyhan gzergahnn gereklememesi iin bir yandan kendi alternatifi olan Bak Novorissiysk hatt zerindeki sorunlar353 ortadan kaldrmaya alan Rusya, dier yandan da Trkiyenin nerisinin Batl lkeler tarafndan kabul edilmemesine almaktadr. Bak petrolleri zerinde etkili olabilme ynnde ncelikle Hazar Denizinin statsn tartmaya aan RF, ayn zamanda Bak-Ceyhan gzergahnn gvenlii konusunu gndeme getirmitir. Bu tezi dorultusunda, kontrol altndaki eski Sovyet Cumhuriyetlerindeki Krtler ve Krt tekilatlar araclyla, PKK terr rgt ile mevcut ilikilerini younlatrm ve zellikle Kafkasya blgesinde bu terr rgtne salad destek sonucunda, bu tarihlerde
bu konuda bkz; TRK DI POLTKASI, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt:II, 1980-2001, s. 545; Tahir Tamer Kumkale, Tarihten Gnmze Trk-Rus likileri, s. 165; Duygu Bazolu Sezer, Trk-Rus likileri: Dmanlktan Fiili Yaknlamaya, TRKYENN YEN DNYASI, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, s. 144, 145. 353 eenler kastediliyor.
352

120

Trkiyenin kuzeydou snrlarnda art gsteren terrist saldrlarn, zellikle Bak-Ceyhan gzergahnn gemesi planlanan blgelerde younlamas dikkat ekmitir. Bir dier yandan da bata Rusya olmak zere, yeni dnya dzeninde Trkiyenin jeopolitik neminin artmasndan rahatsz olan lkeler, Ceyhan alternatifini zayflatmak iin; -Petroln geebilecei yerlerde PKK terrn desteklemek; -Ermenistann Karaba igali ile Azerbaycann -ini kontrol etmesini salayarak Bak-Ceyhan hattnn Grcistan zerinden geirilmesini engellemek, -Trkiyenin sorunlar olduu komularna silah satarak Trkiyeyi gneyden kuatmak, -Hatay sorununu gndeme getirmeye almak, -Petroln akaca yere yakn bulunan Kbrsta etkinliklerini artrmaya almak gibi politikalar gelitirilmektedir.354 Ankarann ana hedefi Bak-Ceyhan hattnn uygulamaya geirmek olduundan, tm enerjisini bu ynde kullanmak zorundadr. nk bu hat, Azerbaycan kadar Trkiyeyi de petrol bakmndan stratejik hale getirecektir. Boru hatlarnn Trkiyeden gemesi ile Trkiye ekonomik ve politik bakmdan blgede tartlmaz lider konumuna girecektir. Rusya Trkiye ilikilerini gerginletiren dier neden ise Kbrs sorunudur. Genel olarak Kbrs, Trkiyenin yakn deniz havzasn dorudan ilgilendiren ve nemi hibir zaman azalmayan gndem maddelerinden biri olmu355 ve bu gndem maddesi Trkiye asndan byk bir nem tamtr. Kbrs sorununu sradan bir Kbrsl Trk-Rum etnik sorunu veya Trk-Yunan gerginlii deil, uluslararas bir strateji sorunu olduu ve bu nedenle perde arkasnda da birok aktrleri olduu yadsnamaz bir gerekliktir. Kbrs sorunu hem SSCBnin, hem de onun dalmasyla mirasna konan RFnin de gndeminde olmutur. SSCBnin Kbrs politikasnn balca amac, bata ABD olmak zere NATO yesi lkelerin adadaki etkilerini en alt seviyede tutmak, buna karlkl Kbrsn bamsz ve balantsz statsn korumak olmutur. 1950li yllardan itibaren SSCB, konuya Dou Akdenizdeki ngiliz (1960lardan sonra ABD) etkisini zayflatmak amacyla yaklam ve adann bamsz, balantsz ve Bat kart bir ynde ilerlemesi iin her trl hareketi desteklemitir. Trkiye ve Yunanistann NATOya girilerinin ardndan ise SSCB Kbrs sorununu NATOnun gneydou kanadn zayflatmak iin kullanlabilecek bir taktik ara olarak grmtr.356 1974 ylnda Trkiyenin gerekletirdii harekatlara kar sert bit tutum sergileyen SSCB, Kbrs sorununun kendisinin de yer ald BM Gvenlik Konseyinde zlmesinden yana arln koymu, BM Genel Sekreterinin giriimlerini desteklemi, alnan BM kararlarnn uygulanmas Kbrs Cumhuriyetinin bamszlnn, egemenliinin, birliinin ve toprak btnlnn korunmas arsnda bulunmutur. Bu dnemlerde ABD iin Trkiyenin neminin daha da arttn dnen Yunanistann, bu durumu Trkiye ile ilikilerinde SSCByi devreye sokarak dengelemeye almas zerine, SSCB yeniden Kbrs sorununun iine ekilmitir. Tpk Yunanistan gibi, Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY) de Rusyay kendi taraflarna ekerek Trkiyenin karsnda daha gl grnmek istemilerdir. SSCB dneminde GKRYye olan yaklam SSCBnin dalmasndan sonra onun mirasna konan Rusya Federasyonu dneminde de devam ettirilmitir. 1997 ylnda GKRYnin Rus yapm S-300 PMU-savunma sistemini satn almaya karar verdii
Havva Kk, Gnmzde Trkiye-Rusya likileri ve Hazar Petrolleri Konusu, ada Trk Diplomasisi: 200 yllk Sre, s. 616 355 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, s. 169 356 Faruk Snmezolu, Trkiye-Yunanistan likileri ve Byk Gler, s. 94
354

121

aklanmtr. Bu durumun Rusya iin ok nemli iki gerekesi vardr: Ticari kayglar ve stratejik hesaplar. Rusya, bu fze satmyla nemli bir mali kazan salamay357 amalamtr. Rusyann S-300 sat vastasyla izledii stratejik hesaplar ise birka maddede zetlenebilir: *Blgede yeni gerginlikler kartlmas sayesinde Dou Akdeniz blgesini istikrarszlatrarak, Hazar petrol ve doalgaz havzas ve nakil yollar konusundaki pazarlklarnda kendisi lehine nemli bir diplomatik manevra alan kazanmak, *Kbrs sorununu alevlendirip Yunanistan ve Trkiyeyi bir kez daha kar karya getirerek NATOyu sabote etmek, *S-300 sat ile hem Batya, hem de Trkiyeye hala gl olduunu ispat etmek. (nk NATOnun genileme kararyla batdan, Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asyada ki, Rusya buralar arka bahesi addetmektedir izledii politikalarla gneyden sktrld hissine kaplmtr). *Dou Akdenizde, Transkafkasyada ve Orta Douda sz sahibi olmann bir arac olarak, fze satyla silahlanmay krklemek.358 Genellikle, Rusyann GKRY ile mevcut yakn ilikilerini srdrdn ve zm araylarnda Rum kesiminin yannda yer aldn grmekteyiz. Gemite Kbrs Rum kesimine geni apta silah satan Rusyann bu defa da S-300 fzeleri satmas Ankarada byk rahatszlk yaratmtr. Bu satn Kbrsl Rumlara siyasi destek anlamna gelmesinin yan sra, fzelerin Trkiyeyi vuracak bir menzile sahip olmalar da bu rahatszln dier bir nedenidir. Trk-Rus ilikilerinde yaanan bunalmlar ve gerilimleri u ana maddeler eklinde ele alrsak, yle bir liste ortaya kar: 1. Dalk Karaba yznden kan ve Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20ni igal etmesiyle sonulanan Ermenistan-Azerbaycan sava. (Rusya Kafkasyada arln koymak, gcn hissettirmek ve Trkiyenin yaylmasn, ayrca bu blgeden Orta Asyaya geiini engellemek amacyla Ermenistan desteklemektedir, ama Rusyann Ermenistana gsterdii destei Trkiye Azerbaycana belirli nedenlerden dolay verememektedir). 2. Rusyann 1990 Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Anlamasnda (AKKA) ngrlen snrlar aarak gney Kafkasyaya askeri tehizat yerletirmesi. 3. Her iki devletin toprak btnln tehdit eden eenistan ve PKK sorunlar ile bu sorunlarda alnan karlkl tavrlar. (Rusya Trkiyenin eenistan savanda eenlere silah ve malzeme vererek Rusyann toprak btnln tehdit ettii iddias ile Trkiyeye kar PKK kartn oynam, PKK yanls Krt rgtlerinin faaliyetlerine, Moskovada gsteri dzenlemelerine, Krt Parlamento toplants dahil eitli Krt konferanslarna ve s. izin vermitir). 4. SSCBden beri devam eden Rusya Federasyonunun Gney Kbrs Rum Ynetimine (GKRY) verdii destek, askeri dengeleri kknden deitirecek olan S-300 hava savunma sisteminin Kbrs Rum kesimine satlmas. 5. Boru hatlar konusunda da aralarnda yaanan gerginlikler. Trkiyenin Bak - Ceyhan gzergah nerisine karlk Rusya Bak Novorissiysk gzergahn desteklemektedir. Bu listenin de ortaya koyduu gibi gerilim nedenleri blgesel ve uluslararas gelimelerle de etkileerek ikili ilikilerin kesin snrlarnn tesine gemektedir. Her iki lke de karlkl olarak birbirini ayrlk hareketleri desteklemekle sulamaktadr.
yaklak 400-600 milyon dolarlk bir kazan Filiz Yldz akar, Trkiyenin Geleneksel Gvenlik Sorunu: Kbrs, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, s. 333, 334
358 357

122

Trkiyenin blgesel sorumluluklar stlenecei dnlse de Trkiye Rusyayla tek bana mcadele edebilecek bir gce sahip olmadnn farkndadr. Bir Rus analistin yazd gibi, Krizde olsa da, eski Sovyet Cumhuriyetlerinin kaynaklarndan ve desteinden mahrum kalsa da Rusyann hala byk g olduuna ilikin dnce, Trk hkmetini ar ihtiyatl davranmaya zorlamaktadr.359 Trkiye - ran: ranla ilikilerine gz atld zaman benzer jeopolitik zellikler nedeniyle stratejik adan birbirlerine baml olan Trkiye ve ran, kimi zaman anlamazla dseler de birbirlerini asla ihmal etmezler. Benzer tarihi ve corafi zellikler bu iki lkenin siyasi ilikilerini de etkilemitir. Tarihsel bir perspektiften bakldnda, iki lke arasndaki problemlerin ideolojiler,360 rejimler361 ve liderler362 tesinde, jeopolitik, jeostratejik ve jeokltrel sebeplerden kaynakland grlmektedir. Bir yanda Sadabad Paktyla balayp Badat Pakt, CENTO, RCD VE ECO izgisinde devam eden siyasi ve iktisadi (ve belli dnemlerde askeri) ibirlii / uzlama boyutu; dieri de Rza ah dneminden balayarak aznlklar ve kltrel / ideolojik meseleler zerinde oluan bir rekabet /ztlama boyutu. Trkiye-ran ilikilerine ulusal gvenlik asndan baktmzda ortak alanla karlayoruz: Irak ya da Kuzey Irak; Kafkasya ve Orta Asya; Devrim hrac / Terr ve Trk-srail likileri. Kuzey Irak ve PKK: ran Irak sava boyunca Kuzey Irakta meydana gelen gelimeler ve Trkiyede ayn dnemde PKK hareketinin ortaya k, Trk-ran ilikilerini etkilemitir. 1983 ylndan itibaren ran ordusunun Kuzey Iraka girerek cephe amas ve Badata kar Irakl Krt gruplarla ibirliine girmesi Trkiyeyi rahatsz etti. zellikle, 1986 ylndan itibaren bir yandan Kuzey Iraktaki btn Krt gruplarn birleerek rann kontrol altna girmesi, dier yandan da ran ordusunun Kerkke yaklaarak Kerkk-Yumurtalk petrol hattn tehdit etmeye balamas Trkiye asndan endie verici olmutur. Trkiye-ran ilikilerinde byk bir gerginlik yaanrken, Trkiye Irak snrnda bir takm askeri tedbirler alma yoluna gitmitir. Trk-ran ilikilerinde gerginlik yaratan dier bir konu ise, 1984 ylndan itibaren PKK eylemlerinin balamasyla birlikte PKK militanlarnn ran snrn kulland iddialar olmutur. rann PKKya yardm ettii phesi Trkiyeyi endielendirirken, Trkiyenin PKKya kar Kuzey Irakta balatt askeri operasyonlar Kuzey Irakl Krtlerle ittifak iinde olan ran rahatsz etmitir. Fakat ayn zamanda Trkiyenin tarafsz konumunu srdrmesini karlar asndan hayati bulan ran, Kasm 1984te bir antlama imzalayarak kendi topraklarnda Trkiyenin gvenliini tehdit eden faaliyetlere izin vermeme taahhdne girmitir. Genel olarak rann bu taahhdne uyduu, sava boyunca az sayda ran kaynakl PKK saldrs gerekletii gzlenmitir. Austos 1990da Irakn Kuveyti igaliyle balayan Krfez Krizi srasnda ve sonrasnda meydana gelen hadiselerle hem blge dengeleri deimi, hem de Trk-ran ilikilerine yeni boyutlar katlmtr. 2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igali ran iin dnm noktas oldu. ran bandan beri Kuveytin igalini kesin dille knayarak Irakn hemen geri ekilmesini ve meru Kuveyt hkmetinin geri gelmesini ngren BM kararna olumlu oy kulland. Ama ayn zamanda sorunun bar yollardan zlmesini savundu. ran bu ekilde hem Arap dnyasnda, hem de Batda krlm imajn dzeltmeye alt. Zira kacak bir savan sonucunda ne Irakn, ne de ABDnin bu iten galip kmasn istemiyordu. Ama rann bar zm beklentisi gereklemedi. Sava 500 bin Amerikan askerini rann yan bana getirdi; sava sonrasnda

Alexei Vassiliev, Turkey and ran in Transcaucasia and Central Asia, Editr: Anoushiravan Ehteshami, From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game, Exeter, s.132 360 Laik ya da slamc 361 Monari ya da Cumhuriyet 362 ah ya da Humeyni

359

123

blgede ran dorudan ilgilendiren kargaa ve ayaklanmalar363 meydana geldi. Beklenenin aksine ran btn bu olup bitenlere temkinli davransa da o dnemde ran rahatsz eden meseleler de olmutur. Bu meseleler Amerikann blgede askeri varl364 ve Trkiyenin Kuzey Irakta PKKya kar gerekletirdii askeri operasyonlar. Kafkasya ve Orta Asya: Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Batda yaygn gr Sovyetler sonras boluun Kafkasya ve Orta Asyada bir Trk modeli ve ran modeli rekabetine yol aacadr. ki lke balangta bu ortamdan etkilenseler de ksa srede hem blge lkeleriyle olan ikili ilikilerini, hem de bu ilikilerdeki blgesel boyutu realist bir temele oturtarak, bir yandan belli alanlarda, rnein kltrel gibi bir rekabeti srdrmekle beraber dier yandan belli temel alanlarda, rnein ticaret, yatrm gibi zaman ierisinde ibirliini ne karmlardr. Bunun en temel gstergesi 1992de ECOya btn Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycann katlmas olmutur. Trkiye ve rann aktif ye olarak yer aldklar ECO, bugn 7 milyon km. karelik bir alanda 300 milyonluk bir pazar oluturmaktadr. Beklenen rekabetin niin yaanmad konusunda eitli faktrler saylabilir: a) Rusyann umulduu gibi blgeden hemen elini ekmemesi ve byle bir rekabetten honut kalmayacan belli etmesi; b) Bu lkelerin kendine zg pek ok siyasi, iktisadi ve stratejik sorunlar olmas ve bunlara Trkiye ve rann tek balarna zm bulacak kapasitede olmamalar; c) Sovyet modelinden yeni kurtulan bu lkelerin Trk ya da ran modeli arasnda bir tercih yapmaya niyetleri olmamas mevcut uluslararas ortamda blgesel devletler arasnda karlarn maksimuma karacak bir aray, bir denge siyasetini benimsemeleri; d) Amerikann ekonomik ambargosu ve evreleme siyasetine maruz kalm bulunan rann Rusyay endielendirecek hareketlerden kanmak istemesi; e) Amerikay endielendirmek istemeyen blge lkelerinin rana temkinli davranmalar. Kafkasyada ise durum Trk-ran ilikileri asndan Orta Asyadaki kadar kolay deildir: a) Azerbaycann gerek Trkiyeye, gerekse de rana olan etnik, dilsel, kltrel, dinsel yaknl; b) Blge lkelerinin kendi ilerinde ve birbirileri arasndaki atmalar; c) Byk glerin blgeye Orta Asyaya kyaslanamayacak ldeki ilgisi ve mdahalesi Kafkasyay Trk ran ilikilerinde gerginlik yaratan bir konu haline getirmitir. zellikle Eblfez Elibey dneminde (Haziran 1992 Haziran 1993) ran kart ve Trkiye yanls Azerbaycan milliyetiliinin ne karlmas ilikileri gerginletirmi, ayn zamanda ran Ermenistan yaknlamasn hazrlamtr. Karaba sorunu, Hazar Denizinin stats, Azerbaycan petrolleri ve boru hatlar, Trkiyenin kurduu Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatna (KET) kar rann kurduu Hazar Denizi birlii Tekilat (HDT) ve Trk-Amerikan-ran ilikileri gibi konular blgede iki lke arasnda rekabet boyutunu ne karmaktadr. Devrim hrac / Terr ve Trk srail likileri: ran Devriminin hemen ardndan balayarak bugne kadar srekli devam eden en nemli meselelerden biri bu iki rejim arasndaki ideolojik ztlama olmutur. Bu ztlama bir yandan iktidar ve muhalefetteki siyasiler tarafndan eitli demeler ve tavrlarla ifade edilirken, dier yandan ok sk tekrarlanan basn / medya savalar yoluyla dile getirilmitir. Bu simgesel souk sava genellikle Atatrk, Humeyni, Antkabir, barts gibi simgeler etrafnda olmutur. Bu konuyla ilikili bir dier husus da Trkiyenin randan rejim ihrac endiesi, bu amala
363 364

Iraktaki Krt ve ii ayaklanmalar Huzur Operasyonu ve eki G

124

rann Trkiyedeki baz slamc rgtlerle ilikiye girdii, bunlara maddi destek salad phesidir.365 Buna karlk olarak ran da, Trkiyenin ranl rejim muhaliflerine kolaylklar salad iddialarn ileri srm ve pazarlk konusu yapmtr. zellikle, 1980lerin sonu ve 1990larn balarnda rann Trkiyedeki baz terr eylemlerine kart ynnde ciddi pheler vardr. Bahsedilmesi gereken dier bir nokta, 1990larn ortalarndan itibaren stratejik boyutlar kazanan Trk srail ilikileridir. ran kaynaklarna yansyan st dzey demelere baktmzda, gerek Rafsancani, gerekse de Hatemi dneminde rann Trkiye srail ilikilerinin her geen gn gelimesinden duyduu rahatszl her frsatta dile getirdiini gryoruz. rana gre, Trkiye sraille yaknlaarak kendisini Mslman dnyasndan uzaklatryor.*Tahran ynetimi Trkiyeyi srailin bir tr arka bahesi olmakla suluyor ve srailli uzmanlarn ran snrn gzlediini ileri sryor.366 Karaba sorunu,367 Gney Azerbaycan endiesi,368 Filistin Sorunu ve ABDnin evreleme politikas devam ettike ran ile Trkiye arasndaki ilikilerde sorunlar yaanacaktr. B- Trkiyenin Ermenistan Politikas SSCBnin dalmas sonucu ortaya kan yeni devletlerden Ermenistann Trkiye ile ilikileri pek iyi dzeyde deildir veya bir dier deile, hi iyi dzeyde deildir. Ermenistann Kafkaslardaki btn komular ile ilikileri son derece tutarsz ve istikrarszdr. Azerbaycan ile olan Karaba meselesi ve Azerbaycan topraklarna ynelen Ermeni yaylmacl Azerbaycan ile bu lkenin ilikilerinde daha uzun yllar derin izler brakacak gibi grlmektedir. Ermenistann Grcistan ile de ilikileri pek iyi saylmaz.369 Btn komular ile ilikilerinin yeterli dzeyde olmamas dolaysyla, Azerbaycan ve Grcistann aksine BDTnin yeni oluturulduu dnemlerde Ermenistan bu toplulua dahil olmu ve bu suretle Kafkaslardaki pozisyonunu Rusya Federasyonuna dayandrma yoluna giderek bir lde kendini gvence altna almtr. Ermenistann gerek Trkiye ile, gerek Grcistan ve Azerbaycan ile ilikilerinin bu durumu dolaysyla bu kk devlet, d politikasnn dayanaklarn daima d glerin desteinde aram ve bunun sonucu olarak da Kafkaslar blgesinde d faktrleri eken ve blge politikasn daha karmak hale getiren bir lke olmutur. Bu karmak politika blge devletleri ve ayn zamanda Trkiye ile ilikilerini zedelemi durumdadr. Ermenistann bu karmak politikasnn balca unsurlar u ekilde belirtilebilir: a) Ermenistan, bamszl ile beraber gemiten gelen ideolojinin verasetini de stlenmi bulunmaktadr. Bu da Trkiye Cumhuriyeti topraklar zerindeki Ermeni emelleridir. Gerek Osmanl Devleti zamanndaki Ermeni istekleri, gerekse de bir sonraki
ran, ayrca bu slamc rgtlerin yan sra ASALA, PKK ve benzeri rgtleri de desteklemitir. * rann bu endiesine karlk ran Ermenistan ilikileri de gz nnde bulundurulmal, Azerbaycan ve Trkiye tarafndan her frsatta dile getirilmelidir. Oysa, ran Ermenistanla olan ilikilerini slam ve Hristiyanln rnek kardelii olarak dnyaya lanse etmeye almaktadr. 366 konuyla ilgili bkz; Daniel Pipes, Ortadouda ki Takm, s. 244, 245; Gkhan etinsaya, ran ve Gvenlik Alglamalar, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, s. 155-159; Nihat Ali zcan, rann Trkiye Politikasnda Ucuz, Ama Etkili Bir Manivela: PKK, s. 335. 367 ran ak ve gizli ekilde Azerbaycan Ermenistan atmasnda Ermenistan belirli sebeplerden dolay desteklemektedir ki, bunlarn da sebepleri bir nceki blmlerde ele alnmtr. 368 ran, Trkiyenin rann kuzeyindeki Trkleri, bir dier ifadeyle Gney Azerbaycan Trklerini kkrtacandan endie duymaktadr. 369 Ermenilerin Grcistann Cavaheti blgesinde de etkin olduklar bilinmektedir. Samtshe-Cavaheti Vilayetinin Grcistandan ayrlmasna ynelik abalarn en nemli destekisi olan Tanak partisi bunu programna da eklemitir.
365

125

dnemlerde ortaya atlan toprak iddialar370 bugnk Ermenistann Trkiye politikasnn karakteristiini tekil etmekte ve bu da Trk-Ermeni ilikilerinin nne duvar gibi dikilmektedir. Trkiye, Ermenistann bamszln tand halde, Trk topraklar zerindeki hayalci iddialarndan resmen vazgetiini beyan etmedii iin iki lke arasnda diplomatik ilikiler halen yeterli dzeye getirilememitir. Trkiye, 16 Aralk 1991 tarihinde Ermenistann bamszln tanm ve bamszlnn ardndan ekonomik glklerle karlaan Ermenistana insani yardmda bulunmutur. Trkiye ayrca, topraklar zerinden Ermenistana insani yardm malzemesi gnderilmesini de kolaylatrmtr. Ermenistan Trkiye tarafndan Karadeniz Ekonomik birlii rgtne (KE) kurucu ye olarak davet edilmi, bununla birlikte Trkiye Ermenistann Azerbaycanla aralarndaki ihtilaf sebebiyle, Ermenistann izledii tutum ve Azerbaycan topraklarn igal altnda tutmas sebebiyle Ermenistanla diplomatik iliki tesis etmemitir. Azerbaycan-Ermenistan atmas ve bu iki devlet arasndaki sorun Trkiye iin ciddi endie kaynadr. Trkiye, Karaba Azerbaycann ayrlmaz paras olarak grmekte ve Ermeni birliklerinin igal altndaki Azerbaycan topraklarndan geri ekilmesini istemektedir. Trkiye, ihtilafn zm halinde Ermenistanla ilikilerini ve ibirliini gelitirme hususunda siyasi istee sahiptir. Trkiyenin Ermenistanla diplomatik temaslara gememesinin sebebi sadece Azerbaycan Ermenistan atmas ve aralarndaki Karaba sorunu deil. Trkiye Cumhuriyeti, kendisi de Ermenistanla, Ermeni lobisi ve diasporasyla kar karyadr. Ermenistann Trkiye ve Azerbaycana kar sergiledii sert tutumu bu iki devleti birbirine daha da yaklatrmtr. Trkiye ile Ermenistan arasndaki soukluun, dier bir ifadeyle, ihtilafn kk biraz eskilere dayanmaktadr. Bu ihtilaf da 1915 ylnda Osmanl hkmetinin Ermenileri tehcire tabi tutmasndan, Ermenilerin tabiriyle 1915 Ermeni Soykrmndan kaynaklanmaktadr. Osmanllarn tarih sahnesine klarnda ne kendilerine ait bir lkeleri, ne de bamszlklar bulunan ve Osmanl topraklarnn tamamna dalm, hibir blgede ounluk oluturmayan ve dolaysyla Osmanllar tarafndan ellerinden alndn iddia edebilecekleri bir yreye sahip olmayan bu topluma Osmanl Devleti, tarihin daha eski dnemlerinde bir huzur ve rahat hayat imkan hazrlam, onlar devletin esasn tekil eden Trklerden bile daha mmtaz bir mevkiye getirmiti. Bu dnce, bizim ahsmza ait olmayp baz Ermeni dnrlerinin de eserlerinde yer alan bir husustur.371 Buna karlk kendilerine her trl imkan salanan Ermeni toplumu, bir taraftan d tahriklerle, lke dnda kurulan rgtlerin ie karmasyla, Kilisenin de entrikalaryla huzur ve rahatlklarn kaybetmi, 1882-1908 yllar arasnda bir isyanlar dnemi yaam, Birinci Dnya Sava ktktan sonra da toplumun belirli bir ounluu fiilen arlk Rusyas yannda yer almtr. Osmanl Devleti, bu gibi ahvalde her devletin yapm ve yapmakta olduunun aynsn yapm, isyanlar srasnda bunlar bastrmak, sava srasnda da Rus cephesindeki ordularn geri gvenliini salamak amacyla o blge halkn gneye nakletmek zorunda kalmtr. Ama Ermeni toplumu, Ermeni kitlesi bu yer deitirme olayn Ermenilerin soykrm eklinde tanmlamaktadrlar. kinci Dnya Savanda Yahudi Soykrm facias yaandktan sonra da bu olay, dnyadaki ilk soykrm olarak takdim edilmeye balanmtr. Ama baz objektif dnen Ermeni dnrleri, rnein Dikran Kevorkyan, bir makalesinde ... Devlet, bu kadar tahamml gstermekte kendini hakl grmekteydi. Zira Ermenileri Hristiyan tebaas
370 371

Sovyetler Birlii zamannda da Dou Anadoluya ilikin iddialar ortaya atlmt. Kaynak olarak bkz; Eremya elebi Kmrciyan, stanbul Tarihi, XVII. Asrda stanbul, stanbul, 1952

126

arasnda kendine en sadk vatandalar olarak benimsemiti. Ne var ki, hsn niyetli bu anlay ve yaplan btn ikazlara ramen komiteciler faaliyetlerini grlmemi ekilde devam ettirmeye kararlydlar372, diye belirtmektedir. Amerikadaki Ermeni Profesr Hovannisyan da, 1982 tarihinde Mnihte yaplm olan Dnya Ermenilerinin Problemleri Kongresinde, Ermeni soykrm ispatlanamamtr. Soykrm hukuken geersizdir ve zaten zaman amna da uramtr373, ifadesini dile getirmitir. Ermenilerin genosit, Trklerin de isyan, vatan ihaneti ve Trk katliam olarak tanmladklar olay gnmzde Ermeni Trk gerginliine, ilikilerin bir trl dzelmemesine sebebiyet tekil etmektedir. Ermenistan Trkiye ilikilerinde rol oynayan en nemli unsur, tarihin ne inkar, ne de tahrif edebilecei bir gr olan tarihten gelen mirastr. Konuyu biraz daha aalm: Rusyann Kafkasya politikas, dou ynne genileme, scak denizlere inme, boazlara ve denizlere hakim olma giriimleri bir nceki blmlerde ele alnmt. Bu giriimlerini ve politikasn gerekletirmek iin kullanlacak tek unsur Ermenilerdi. Genel olarak ele aldmzda, Rusya her zaman istekleri gerekleecei takdirde Ermenileri Birleik ve Bamsz bir Ermeni Devleti kurulaca vaadiyle cesaretlendirmitir. Byk Ermenistan zihinlerde yer alm ve milli ideolojilerinin esas unsuruna dnmtr. lk dnemlerinde Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde huzur iinde yaayan Ermenilerin byle bir giriimlere girimedikleri tarihten malumdur. Ermenistan Devletinin olumas dncesi, ilk defa 1878 ylnda Asyada yaayan Ermeniler tarafndan ortaya atlmtr.374 Bu dncenin sahibi olarak, Vandaki okullardan birinin mdr olan Portukalyann ad gemektedir. Bu dnceyi gerekletirmek iin o, Armenistov isimli bir parti kurmak amacndayd. Fakat Portukalyan, Vanda amacna ulaamad iin Marsilyaya g etti. -drt yl sonra da Armenistov tekilat ve bu tekilatn ayn isimli gazetesi kuruldu. 1896 ylnda bu partinin bakan Avetisyan Terlimazyan, kendi plann tm Ermenilerin Katalikosuna sundu. Daha 1893 ylnda Tifliste dier bir gizli Ermeni rgt almaktayd. Hnak olarak adlanan bu rgt programnda, Trkiye Ermenilerinin durumunun ok ar olduunu, bu nedenle kurtuluun bamszlk mcadelesine balamaktan, sosyal birlik kurmaktan getii dncelerine yer vermekteydi. Hnak rgt almalarnda ana hedefi temel almt: 1. Trkiye Ermenilerinin bamszlna kavumas, 2. Ardndan Rusya ve ran Ermenilerinin bamszlna kavumas, 3. Sonu olarak bamsz Ermeni ittifaknn kurulmas, sosyal adaleti temel alan bir cumhuriyet kurulmas.375 Fakat rgt, Tifliste uzun sre alamad ve 1893 yl sonlarnda Londraya yerleti. 1895te Hnakn Gencede, uada, Aleksandropolda, Karsta, Batumda, Ahalskta, Bakde, Borjomda, Vladikafkasta gizli komiteleri almaktayd. 1890l yllarn balarnda iki Ermeni rgt daha oluturulmutu. Bunlar, merkezleri Avrupada bulunan, fakat Trkiye ve Kafkasyada yerel komiteleri bulunan Krv ve Droak rgtleri idi. Ekim 1896 Londra, 13 Ocak 1897, 7 Ocak 1898 Tiflis kurultaylarnda Armenistov, Hnak, Krv, Droak rgtleri birleerek Ermeni Devrim Komitesini, Tanakstyunu kurdular.376
Dikran Kevorkyan, Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri, s. 300 373 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s. 142 374 SPHTA, F: 276, L: 8, : 33, V: 5 375 SPHTA, F: 276, L: 8, : 33, V: 2 376 Ayrntl bilgi iin bkz; Emin Arifolu haliyev, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, s. 72-76.
372

127

Gizli Ermeni rgtlerinin hepsi: * Dnya Ermenileri arasnda dostluk, dayanma propagandas yrtmekte, * Ermenilerin yaadklar tm blgelerde dernekler kurmakta, * Silahl isyanlar hazrlamakta idiler. Ermeniler tm dnyada yaamakta olan zengin Ermenilerden para toplayarak gazeteler basmakta, silah almakta, askeri birlikler kurmakta idiler. Sadece Armenistov rgtne bal askeri birliin binden fazla yesi vard. Ermeniler arasnda, zellikle gen kuak, kentliler ve Ermeni Papazlar arasnda ulusu duygular belirgin biimde gelimeye balamt. Bu duygular ou kez alacak kadar ak biimde ifade ediliyordu. Birinci Dnya Savann balamasyla beraber, zellikle Trkiye dndaki Ermeni tekilatlar Ermenileri Osmanl Devletine kar tilaf Devletlerinin yannda savaa ardlar. Ermeniler bu arlara uyarak hem tilaf ordularna katldlar, hem de kendini savunmaktan yoksun olan Anadoluda isyanlar kartarak katliamlara giritiler. Osmanl Devleti, ilk balarda isyanlar blgesel nlemlerle yerinde bastrmay ve savunmada kalmay tercih etti. Bu arada stanbuldaki Ermeni Patriine sava srasnda asayiin temini iin gerekli miktarda jandarma bulundurulamayaca, dolaysyla Ermeniler tarafndan bir karklk kartldnda, lke savunmasn salamak amacyla sert nlemler almak zorunda kalnabilecei anlatld. Osmanl Meclisindeki Ermeni milletvekilleri de ayn ekilde uyarldlar. Devlet bu kadar tahamml gstermekte kendini hakl grmekteydi. Zira Ermenileri Hristiyan tebaas arasnda kendine en sadk vatandalar olarak benimsemiti. Ne var ki, hsn niyetli bu anlay ve yaplan ikazlara ramen komiteciler faaliyetlerini grlmemi ekilde devam ettirmeye kararlydlar.377 Ayrca, Ermeni Kilisesi de onlar desteklemekte ve ynlendirmekteydi. stanbul Ermeni Patrii kendisi de apak Ermenistann (?) Osmanl mparatorluundan ayrlmasn desteklemekteydi.378 Eer bir devletin ordusu cephede savarken ayn devletin vatandalar dier devletlerle ibirlii yaparak cephe gerisinde faaliyetlere giriirlerse devletler hukukuna gre bu, ihanet kapsamnda saylr. Byle bir durumda Trk ordusunun cephe gerisinin daha fazla ypratlmasn nlemek amacyla o blgedeki bozguncu unsurlarn hareket alanlarndan ve yurt iinin kritik blgelerinden karlmas iin hazrlanan Tehcir Kanunu ile Dou ve Gneydou Anadoluda yaayan ve devlete kar gelen halk blgeden uzaklatrlmtr. Bu kanunla Ermenilerin iddia ettikleri gibi onlarn katledilmeleri deil, iskan edilmeleri amalanmtr. Ama Osmanl Hkmetinin Ermenilerin genel isyanndan sonra askeri blgelerde bavurmak zorunda kald yer deitirme veya bir dier adyla tehcir tedbiri dnya kamuoyunda bir katliam grnm altnda verilmeye allmaktadr. Tarih kitaplarnn ounda, sadece Osmanlnn Ermenileri zorunlu ge karmasnn sz edilir. Tarihsel gelimeler, gemiinden soyutlanarak ele alnnca, Osmanllarn Ermenileri zorunlu ge tabi tutma karar elbette ki, akla aykr, sadece bir aznlk toplumuna kar duyulan nefretten kaynaklanm bir karar gibi grnr. Tarihsel gelimeler btn iinde Osmanl Ermenilerinin zorla ge tabi tutulmas akla uygundu. Dnyada yaanan tehcir olaylarnn tarihesini incelersek, tarihsel sre ierisinde bir blm olarak Ermenilere de uygulanan tehcir olaynn aklamasn bulabiliriz. Zorunlu g uygulamasna baz byk devletlerin de bavurduunu gsteren pek ok rnek vardr ve baz devletler sava koullarnn dayatmas karsnda vatandalarnn bir ksmn zorunlu ge tabi tutmulardr. rnein, Radikal Sosyalist Hkmeti Almanca konuan ve Fransann Almanya snrnda yaayan Alsazlar 1939-1940 knda Majino
377 378

Dikran Kevorkyan, Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler, s. 300 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, s. 127

128

hattnn dousundan alarak Fransann gney batsna, zellikle de Dordogneaya nakletmiti. Ayn ekilde Amerikan hkmeti de Japonyann gerekletirdii Pearl Harbour basknndan sonra Japon asll Amerikan vatandalarn Pasifik blgelerinden Missisipi vadisine g ettirmi ve kinci Dnya Sava sonuna kadar buradaki toplama kamplarnda barndrmt. ok daha eskilere gidersek, Sasaniler dneminde, Romallar dneminde, Bizans zamannda da Ermeniler zorunlu ge tabi tutulmulardr.379 Ayn ekilde bu tehcir uygulamas Osmanl Devletinde de uyguland. Ama bu tehcir olaynda katliam amac gdlmemitir ve de Ermenilerin iddia ettikleri gibi 1.500.000 civarnda Ermeni ldrlmemitir. Zaten o dnemde Osmanl mparatorluunda Ermeni nfusu 1.500.000 civarnda bile deildi. Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin nfusuna ilikin ok deiik iddialar mevcuttur. rnein, Osmanlda 1892de kurulan bugnk Devlet statistik Enstitsnn karl saylabilecek ada resmi dairenin ilk Genel mdr Nuri Beyden sonra bu ilerin bana geen Fethi Franco adl bir Musevi, ikincisi de 1897-1903 yllar arasnda grev yapan Mkrt nabyan adl Osmanl vatanda bir Ermeni idi. Ondan sonra da 1908e kadar bir Amerikal. 1893 tarihli nfus saymna gre, Osmanl topraklarndaki Ermeni nfus 1.001.465, 1906 yl saymna gre de 1.120.748dir. Hem Osmanl, hem de batl kaynaklardan konuya yaklaan Stanford J. Shaw, 1890 ylnda Osmanl Devletinde 12.585.950 Mslmana karlk 1.139.053 Ermeni, 1897de 14.111.945 Mslmana karlk 1.162.853 Ermeni, 1906da 15.518.478 Mslmana karlk 1.140.563 Ermeni ve 1914 ylnda da 15.044.846 Mslmana karlk 1.229.007 Ermeni nfusu olduunu belirtmektedir.380 O dnemlerin devletleri arasnda bu eit nfus bilgilerine sra gelince, en gvenilir rakamlar Osmanl Devletininkidir. nk Osmanlda Mslim ve gayrimslim ayrm birok bakmdan, zellikle de askerlik ve vergi baklklar asndan byk nem tar. 1915 olaylarnda 1.500.000 Ermeni ldrld iddiasna kar en salam ve somut kantlar da bunlardr. Dier bir taraftan, eer Trk hkmeti seferberlik ilan ediyorduysa demek ki, Trkiyede yaayan btn halklar, o bakmdan Ermeniler de bu emre tabi olmal idiler. nk her bir lkede orduda hizmet etmekten imtina etmek firarlk saylr. stelik hangi devlet kendi tebaalarnn ona kar silah ekmesine raz olurdu? Dier bir taraftan, ayet Osmanl Devleti, baz Ermeni tarihilerinin de iddia ettikleri gibi, Ermenileri bir soykrma tabi tutup kklerini kazmak isteseydi, sava halini bahane ederek bunu rahatlkla yapabilirdi. Ancak yaplabilecein en ehvenini seerek kendi snrlar iinde Ermenileri ge tabi tutmu ve lke dna bile srmemitir. Ermeni tarihilerinin rakamlar konusundaki tutumu da hayalleri veya propaganday brakp ilmi olanlar aramak olmaldr. Daha o dnemlerden gnmze kadar Ermeniler, 1915 ylnda Trklerin kendilerine soykrm uyguladklarn iddia ediyorlar ve bu ynde soykrmn dnya devletleri tarafndan tannmasna almaktadrlar. Szde Ermeni Soykrm hemen hemen her yl rutin olarak eitli devletlerin Kongre ve Parlamentolarnda senaryoya uygun olarak gndeme getirilmektedir. Bu soykrm meselesi baz devletler tarafndan tannmtr. Baz devletler de ekimser davranlarda bulunmulardr. te, bu tr faaliyetler ve hareketler, Ermenistan ile Trkiyenin ilikilerinin dzelmesine frsat vermemekte, aksine daha da gerginletirmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, Trkiye Ermenistan ile ilikilerini normalletirmek iin iki art ileri srmektedir. Bunlar Ermenistann soykrm iddialarn ileri srmekten vazgemesi ve Karaba sorununun zmdr. Ermenistann Trkiye Devletine kar
Bkz; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s. 100; Emin Arifolu haliyev, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, s.43, 45 380 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s. 19
379

129

izledii politika, tavr ve tutumlar iki ynde ele alnabilir: Levon Ter-Petrosyan dneminde izlenen politika ve Robert Koaryan dneminde izlenen politika. B. a. Ermeni Diasporas ve Ter Petrosyan Dnemi: Sovyetler Birliinin dalmasyla bamszln kazanan Ermenistann nemli bir zellii, gl bir Ermeni diasporasnn varl ve bunun Ermenistann d politikas zerinde etkili olmasdr. Diaspora partileri olarak da bilinen Tanakstyun, Hnak ve Ramgavar partileri Ermenistann bamszl kazanmasyla birlikte Ermenistanda aktif siyasi partiler olarak faaliyette bulunmaya baladlar. Ermeni diasporasnn bulunduu hemen btn lkelerde rgtlenmeye sahip olan bu partilerin Ermenistandaki faaliyetleri diasporann kendi gndemini Ermenistana tamasna neden oldu. Bu partiler vastasyla diaspora, Ermenistann d politikas zerinde de etkide bulundu. Ermenistan, Ermeni diasporas iin uzakta ve yardm edilmesi gereken kk bir lkeydi. Diaspora, Ermenistan ile Sovyetler Birlii dneminde de ilgileniyordu. Hatta Sovyetler Birliinin egemenlii altndaki Ermenistana ynelik izlenecek politikalar konusunda diaspora rgtleri arasnda sert tartmalar oldu. Tanaklar, Ermenistann bamszln savunurken, zellikle Hnaklar Sovyetler Birliinin rktlmemesi gerektii gryle bamsz Ermenistan fikrine scak bakmyorlard.381 Bu tartmalara ramen Ermenistann bamszlndan nce diasporann Ermenistana ilgisi belli bir evrenin dna kamad. nce 1988 ylnda balayan Dalk Karaba atmasyla Ermenistan haber bltenlerine tand ve diasporann dikkatini ekmeye balad. Ermenistann bamszln ilan etmesiyle birlikte diasporann bu lkeye ilgisi artt. Ermeni diasporas, Ermenistana dier lkelerden gelecek ekonomik ve insani yardmn devamn salayan bir ilev stlendi. zellikle ABDdeki diaspora hem bu lkeden Ermenistana yardm yaplmasnda, hem de Azerbaycana yaplacak yardmlarn nlenmesinde rol oynad. Ermenistan, srailden sonra nfusuna oranla en fazla ABD yardm alan lke oldu. Sadece 1992 1996 yllar arasnda Ermenistan 350 milyon dolar ABD yardm ald.382 Ermenistann ilk Devlet Bakan Levon Ter-Petrosyan, (16 Ekim 1991) iktidara geldii gnden d politika hedefi ortaya koydu. Bunlar; Ermenistann d ilikilerinin normallemesi, Rusyaya olan bamlln azaltlmas ve Karaba sorununa zm bulunmasdr. Aslnda d politika hedefi de birbiriyle balantldr. Ermenistann d ilikilerinin normallemesi iin Trkiye ile normal diplomatik ilikilerin kurulmas ve Azerbaycan ile de belirli bir anlama zemininin oluturulmas gereklidir. Trkiye ile ilikilerin normallemesinin artlarndan birisi ise, Ter-Petrosyann dier bir d politika hedefi olan Karaba sorununa zm bulunmasdr. Ter-Petrosyan, denize k olmayan Ermenistann ekonomik geliimi ve politik istikrar iin komularyla iyi ilikiler kurmas gerektiinin farkndayd. Ter-Petrosyan, Trkiye ile normal diplomatik ilikilerin kurulmasn istediini aklad. Soykrm iddialar ile ilgili olarak Ter-Petrosyan ve onun liderliindeki EUH (Ermeni Ulusal Hareketi) baz admlar atma iaretleri verdiler. O, Ermenistan Bamszlk Bildirgesine soykrm iddialarnn konmasna kar kt. Ancak milletvekillerinin ounluunun oylaryla bildirgeye Ermenistan Cumhuriyeti Ermeni Soykrmnn uluslararas alanda tannmas iin abalar destekleyecektir ifadesi kondu. Ter-Petrosyan ve EUH, diaspora partilerinin yan sra Ermenistan Komnist Partisi tarafndan da eletirildi. Bu partiler Ermenistann komular zerinde toprak iddialarnda bulunmakta ve Trkiyenin toprak btnlne tehdit unsur
ayrntl bilgi iin bkz; Gerard J. Libaridian, Ermenilerin Devletleme Snav, Bamszlktan Bugne Ermeni Siyasi Dn, s. 176-183 382 Svante O. Cornell, Undeclared War, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, s.7
381

130

tekil etmektedirler. rnein, Ermeni Liberal Demokrat Partiden bir lider Ermenistan Cumhuriyetini gelecekteki Byk Ermenistann bir ekirdei olarak deerlendirirken Ermenistan hkmetinin bunun gereklemesine kendisini adamas gerektiini ifade etmi ve Ermenistan Cumhuriyetinin hem Ermeni soykrmnn, hem de Ermenistann toprak iddialarnn uluslararas toplum tarafndan tannmas iin aba sarf etmesi gerektiini belirtmitir. Ter-Petrosyan ve EUH, zellikle Trkiye ile ilikilerde ve Karaba konusunda izlenecek politika ile gl bir muhalefetle karlatlar. Ter-Petrosyan, Trkiyenin Ermenistan iin bir tehdit oluturmadn ve Trkiye ile kurulacak ilikilerin Ermenistann yararna olduunu ifade etti. Onun danman Gerard J. Libaridiyan ise Trkiye ile kurulacak iyi ilikilerin Azerbaycann pozisyonunu zayflatacan ve Trkiye ile ilikilerin normallemesi halinde Ermenistann Hazar blgesi kaynaklarnn uluslararas pazarlara tanmasnda transit lke olaca yorumunu yapmtr.383 Ter-Petrosyann Trkiye ile ilikilerin normallemesi yolunda isteine ramen Ermenistann Dalk Karaba atmasna ynelik politikas iki lke arasndaki ilikilerin normallemesine engel tekil etmitir. O Karaba sorununa zm konusunda yeterince cesaretli olamam, bar iin yeterli giriimlerde bulunamamtr. 1997 ylnda AGT Minsk Grubu tarafndan ortaya atlan Karaba sorununda adm adm zm nerisine Ter-Petrosyann scak yaklam, Ermeni diasporasnn ve muhalefetin Ter-Petrosyan zerinde younlamasna neden oldu. Tanaklar, ABDdeki lobi aralar olan Amerika Ermeni Ulusal Komitesi (Armenian National Committee of America) vastasyla Petrosyana kar ABDde kampanya balattlar. Bu durum, Ter Petrosyan ynetiminin dardaki itibarn zayflatt. Ermenistanda da d lke temsilcilikleri nnde Petrosyan ynetimine kar gsteriler dzenlendi.384 Sonuta, diaspora destekli muhalefetin de basksyla, Kasm 1998 ylnda Ter-Petrosyan istifa etmek zorunda kald. Btn bu sylenenler erevesinde, Levon Ter-Petrosyann Azerbaycan ve Trkiyeye kar lml politika izledii kansna varlabilir. Dalk Karaba olaylarnn dalgasnda iktidara gelen Petrosyan, iktidarnn ilk dneminde temel amac Dalk Karaba savan kaybetmemekti. 1994 ylnda atekesin ilan edilmesiyle L. Ter-Petrosyan sava ve srekli savalar yapan bir millet ve lkenin Cumhurbakan gibi deil, geici barn bulunduu bir dnemin Cumhurbakan gibi dnme olana buldu. Ciddi ve srekli dnceli grnmtr. Ter-Petrosyann i elikileri, 1994 ylndan itibaren katld uluslararas toplantlar ve diplomatik grmelerde aka ortaya kmaya balad. Bunlar, zorla igal edilmi Dalk Karaban geleceine ilikin rahatszlklarn yansmalaryd. D politikadaki elikilerin dnda, i politikadaki baz gelimeler, zellikle Tanakstyunun lkede yasaklanmas ve militanlarnn gz altna alnmas Ermenistan Cumhurbakannn Dalk Karaban gelecei konusunda fazla iyimser olmadn gstermekteydi. Tanakstyuna ynelik nlemler, Dalk Karaba sorununda hibir tavizi kabul etmeyen Ermeni lobisi ile mesafeli ilikilerin gerginlemesi, yurt dndaki Ermenilerin Erivann politikasna etkisinin nlenmesi gibi abalar L. Ter-Petrosyann Haydat doktrininden uzaklatn ve baz durumlarda ona kar ktn gsteriyordu. 1994 ylndaki atekesten itibaren Erivann politik kursunda Dalk Karaba faktrnn etkisi azald ve lke ii sosyal sorunlar nem kazand. lke iinde durumun daha da ktlemesini frsat bilen Ermeni lobisi, Cumhurbakannn Haydat doktrininden vazgemesini nlemek iin Erivan ynetimine bask yapmaya balad. 21 Eyll 1996 ylnda yaplan cumhurbakanl seimlerinde muhalefetin sosyal sorunlar ne srerek L. TerBkz, Kamer Kasm, Ermenistann D Politikas: Ter-Petrosyan ve Koaryan Dnemlerinin Temel Parametreleri, Stratejik Analiz, s. 44; Gerard J. Libaridian, Ermenilerin Devletleme Snav, Bamszlktan Bugne Ermeni Siyasi Dn, s. 116 384 Joseph R. Masih and Robert O. Krikorian (eds.), Armenia at the Crossroads, s. 114
383

131

Petrosyan keye sktrmas, Cumhurbakannn seimleri kazanma uruna seimlerde anti demokratik yntemler kullanmasna neden oldu. Bu gelime muhalefeti daha da radikalletirerek lkede ciddi politik kriz yaratt. Ermenistanda bu krizin zlmesinde Dalk Karaba etkeni kilit roln stlendi. Dalk Karaba Ermenilerinin lideri Robert Koaryan, bu durumun Ermeni ulusal karlar bakmndan zararl olduu dncesinden hareketle iktidar deiikliine engel oldu. Fakat, L. Ter-Petrosyan iktidar kaybetmemek ve kuvvetlendirmek iin ite ve lobi arasnda nemli nfuza sahip Dalk Karaba lideri ile iktidar paylamak zorunda kald. 20 Mart 1997 tarihinde Robert Koaryan, Erivanda Babakanlk grevine balayarak iktidar zirvesine bir adm yaklat. Ermenistan politik hayatnda garip bir durum olumutu. Babakann Cumhurbakanndan kuvvetli olduu ok belirgindi. Bu durum, 1988 tarihinde Ermenistan Cumhurbakannn istifasyla sonuland. Levon Ter-Petrosyan, bu dnemde yazd Sava veya Bar: Dnme Zaman isimli makalesinde Dalk Karaba sorununda Ermenistann yalnz kaldn ve dnya birliine kar kmann anlamsz olduunu savunuyordu. Makalede, komularla entegrasyonun ve uluslararas yasalara uymann gerekliliine deiniliyor, herkese kar ve her zaman iddialar ne srme ilkesinin zararl olduuna dikkat ekiliyordu. Bu yaklam tarz Haydat doktrininin temel ilkelerinin reddi anlamn tayordu. B. b. Ermeni Diasporas ve Robert Koaryan Dnemi: Ermenistann diasporann mali desteine olan ihtiyac ve diaspora partilerinin hem organizasyon asndan etkili, hem de ekonomik adan gl olmalar gibi nedenlerle diaspora partileri Ermenistan politikasnda etkili olmaya devam ettiler. Ter Petrosyann Devlet Bakanlndan ayrlmasndan sonra etkileri daha da artt. Robert Koaryann Nisan 1998 tarihinde yaplan seimlerden sonra Ermenistan Devlet Bakan olmasyla birlikte diasporann Ermenistann d politikasndaki etkisinin artt sylenebilir. Koaryan, Tanaklarn desteini alarak seilmi ve ABDdeki en byk Ermeni rgt olan Amerika Ermeni Ulusal Komitesiyle de iyi ilikileri olan bir politikacyd. Koaryan, Dalk Karaba sorunu ve Trkiye ile ilikiler konularnda Tanaklara yakn bir izgideydi. Robert Koaryann Erivanda greve gelmesinin ardndan Tanakstyun Partisine konan yasak kaldrld. Gzaltna alnan militanlar serbest brakld. Bylece, Erivan ynetiminde Haydata dnn yeni aamas balad. R. Koaryann Cumhurbakan seilmesinin ardndan Ermenistanla Dalk Karaba ve dnya Ermenileri arasnda zayflam ilikiler Ermeni ortak karlar erevesinde glendi, ayn zamanda Dalk Karaba ile Erivan arasndaki siyasal snrlar da ortadan kalkt.385 Koaryan, Bakanlnn ilk yllarnda Rusya ile ilikilerin yansra, ABD ve Avrupa Birlii ile de yakn ilikiler kurma politikas izledi. Koaryann Bat ile yaknlama politikasnda diasporann nemli bir rol vardr. Diasporada, zellikle ABDde gl olan Tanaklarn faaliyetlerini askya alan ve diaspora ile ilikileri iyi olmayan Ter Petrosyann aksine, Tanaklarn desteine sahip olan Koaryan, diaspora vastasyla ABDye daha yakn bir izgiye yneldi veya yneltilmeye alld. Ancak Koaryann Batya ynelik almlarna ramen Rusya ile ilikilere zel bir nem verdii sylenebilir. Diaspora desteine sahip olan Ermenistan Devlet Bakan Koaryan, izledii d politikada diasporay hesaba katmak zorundadr. Srf bu yzden, Levon Ter-Petrosyandan farkl olarak Robert Koaryan, Trkiye ile ilikilerde mesafeli davranm, ona kar sertlik yanls bir politika izlemi, ayrca soykrm iddialarn gndeme tamtr. Koaryan tarafndan Ermenistanda faaliyetlerine yeniden izin verilen Tanakstyun Partisi d
385

Haleddin brahimli, Deien Avrasyada Kafkasya, s. 48

132

politikada rol oynamaya balam, bu durum Trkiye ile ilikilerin normallemesine set ekmitir. Diasporann ve diaspora partilerinin Ermenistann d politikasnda artan etkisi, mevcut Ermenistan hkmetinin soykrm iddialarn gndeme tamas Trkiyeye kar radikal bir politika izlemesi eskiden beri sregelen tarihi soukluun devam etmesine ortam hazrlamtr. 1974ten itibaren Trk diplomatlarna ynelen Ermeni terrnn, Trk milletinin hafzasndaki izleri de henz silinmemitir. Kart faaliyetler dolaysyla Trk kamuoyu, bugnk Ermenistana hi de sempati ile bakmamaktadr. Grld gibi, Ermenistan hkmetinin ve diaspora partilerinin Trkiyeye kar mevcut politikalarn deitirme niyetinde olmadklar herhalde aktr. zledikleri tutum ve davranlar sadece politik ilikilerle snrl deildir, sanat rnleri de propagandann bir paras olarak sklkla kullanlmaktadr. rnein, 1871-1872 tarihinde yaplan Rus ressam Vasili Vereshchagine ait tabloyu pek ounuz hatrlayacaktr. Da gibi ylm kuru kafalar ve zerinde karga srs! Bu tablo, yllarca Ermeniler tarafndan bir sembol olarak kullanld. Kartpostallar basld, altna katledilen Ermeniler yazld, yanna da bir iir yerletirildi: ehit millet, saygy hakediyorsun! ehit halk, senin kann, senin nefesin, senin gzyan saygy hakediyor! Senin imann ve inancn saygy hakediyor! Dikkat edilmesi gereken ey u ki, asl Moskovadaki Tretyakov Galerisinde bulunan, stelik 1871-72 tarihinde yaplan ve 1842-1904 yllar arasnda yaayan Rus ressam Vasili Vereshchagine ait bu tablo386 ile Ermenilerin iddia ettikleri 1915 Ermeni soykrm arasnda balant kurma giriimi acaba, ne derecede dorudur? Gerekler bilim adamlar tarafndan ortaya karlnca, Ermeniler bu sembolden vazgemek zorunda kaldlar. Filmlere gelince, ok sayda belgesel film mevcut olup bunlar, genellikle Nisan aynda, bata ABD, Fransa ve Lbnan olmak zere bir ok lke televizyonunda gsterilmektedir. 1915 ylna dair grsel malzeme ok az olduundan bu filmlerde kullanlanlarn bir ksm uydurma, bir ksmnn ise gereklii tartmaldr. Grsel malzeme hakkndaki bu hususlar, yine her yl Nisan aynda alan soykrm sergileri iin de geerlidir. Konulu filmlerden byk bteli olan ikisi zellikle dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi, Ermeni asll Fransz ynetmen Henry Verneuel (Aot Malakyan) tarafndan 1991 ylnda evrilen MAYRG (Anne) filmdir. Mayrig, szde soykrma temas etmekle birlikte, esas konusu Ermenilerin sevk ve iskan sonrasnda Fransaya gm bir ailenin yaam mcadelesidir. Son yllarda gcn artran Ermeni propaganda kampanyasnda younlukla kullanlmaya balayan sanat rnlerinin 1915te Trkler tarafndan soykrma uratlan Ermenileri konu edinen en son rnei ARARAT (Ar Da) adl filmdir. Ermeni diasporas ve Ermenistan hkmetinin de desteiyle 50 milyon Dolar akn bir bteye ulaan bu film tipik bir propaganda filmi olmasnn yan sra rk eler de tamaktadr. Olaya sadece bir film olarak yaklamak doru olmayacaktr. Sorun Ermeni sorunudur ve zm de daha genel ve daha derin dnlerek bulunulabilir. Bunun iin de ilk gerekli olan ey saduyudur. Grnen o ki, Ermenistan bu projeyi desteklemi ve Ermeni kkenli Kanadal ynetmen Atom Egoyanla bu tr filmlerin devam iin ibirlii anlamasna da varmtr. Bu tr rneklerin saysn artrmak mmkndr. Diyeceim, Ermenistan hkmetinin onu, mevcut iktidar destekleyen diaspora partilerinin bu veya dier ynl faaliyetleri Ermenistan Trkiye ilikilerini kmaza srklemektedir. Ermenistann blge politikasn karmak hale getiren dier bir unsur;
Tablonun yapld tarih 1871-72, Szde Ermeni soykrm 1915; dikkat ediniz, aralarndaki fark tam tamna 44 yl.
386

133

b) Ermenistan dolaysyla blgede meydana gelebilecek bir istikrarszl artran bir baka faktr de Rusya Federasyonudur. Rusya Federasyonu byk devlet roln oynamaya ve Sovyetler Birliinin brakt boluu doldurma hevesi iine girmi bulunmaktadr. Rusya, Kafkaslarn blnml karsnda, komusu ile mnasebetleri sorunlu olan Ermenistan kullanarak Kafkaslarda Rus stnln devam ettirme gayreti iindedir. Ermenistan da Rusyann bu politikasna destek vermektedir. Zira, bu devlet komusu ile anlamazlklar iinde olursa, elbette ki dardan bir kuvvete dayanma ihtiyacnda olacaktr. Bu sebepledir ki, Rusya Ermenistann d politikasnda nemli rol oynayan merkez konumuna gelmitir. Karaba sorununda Ermenistann Azerbaycanla uzlamaz tutumu Ermenistan Rusyaya ve askeri slerine daha da baml klmaktadr. Rusyann Ermenistana olan desteinin deimez olduu dncesi de Ermenistan ynetiminin dier alternatiflere ynelmesini engellemektedir. Rusyann yeni ulusal gvenlik doktrini ve Rusyann Kafkasyadaki etkisini arttrma stratejisi de Ermenistan Rusya ile yakn balar gelitirmeye zorlamtr. 14-15 Eyll 2001 tarihinde Rusya Devlet Bakan Vladimir Putinin Ermenistan ziyareti ve ziyaret srasnda imzalanan antlamalar iki lke arasndaki zel ilikiyi de teyit etmitir.387 11 Eyll terr eylemleri ve bunun Kafkasyaya etkilerinin de Ermenistan Rusya ilikilerine yansmalar olmutur. 11 Eyll terr eylemlerinden sonra ABDnin Kafkasyadaki etkisi artm ve ABD askerleri Grcistanda konulandrlmtr. Bunun yannda Azerbaycann ABD ile ilikileri de Azerbaycann ABDye terrle mcadelede verdii destekten dolay ilerlemitir. Bu gelimeler Ermenistann Rusya iin nemini artrmtr. Rusyann Ermenistandaki sleri blgedeki Rus stratejik rolnn en nemli gstergesi haline gelmitir. c) Ermenistan konusunda gz nne alnmas gereken iki d g daha vardr. Bunlar ABD ve Fransadr. Bu iki lkede mevcut Ermeni kitlelerinin, Ermeni lobisinin ve Ermeni diasporasnn Ermenistann politikasnn ekillenmesinde etkin olduklar bilinmektedir. ABD Faktr: 224 yllk gemii olan, aslnda ina edilen, imal edilen bir ulusa sahip Amerikada fikirler, diller o kadar birbirine kaynam ki, Amerikallk diye bir mefhum domu. Kendilerini Eritme Potas (melting pot) diye nitelendiren pota iinde yer alan Ermeniler, yani Ermeni kkenli Amerikallar Californiyada baz yerleim birimlerinde youn olarak bulunmaktadrlar. Amerikada bulunan Ermeniler, 1915 ylnda Trklerin kendilerine soykrm uyguladklarn iddia ediyorlar ve bu ynde karar karmak iin aba gsteriyorlar ve gstermektedirler. ABDdeki Ermeni lobisi 24 eyalette ders kitaplarna 1915 olaylarn soykrm olarak geirmeyi baarmtr. Kafileler halinde gidip yerel milletvekilleriyle, senatrlerle gryor ve adaylara ba yapyor, kampanyalarnda grev alyorlar. Kabul etmek gerekir ki, Ermeni lobisi bu konuda ok daha etkilidir. Yerel dzeyde az da olsa Amerikan genel politikasna tesir edebilirler, eyaletlerde ve hatta Temsilciler Meclisinde karar karabilirler. Aslnda bu durum Amerikan sisteminden kaynaklanyor. ABD sisteminde hangi lobi fazla para verirse onun dedii olmaktadr. Yani bu lkede lobitokrasi var. Amerikann ulusal gvenlii nedir, uluslararas siyaseti nedir, hi nemli deil. Babakanlk sistemi byle ilemektedir, yani ABDde iki bal bir ynetim var. Bir yanda yrtme, yani Bakanlk, te yanda da parann ve lobilerin rol oynad Kongre. Kongre zaman zaman devletin stne kabiliyor. Neticede yaklak 4 milyon nfusu olan Ermenistan, 60 milyon nfusa sahip Trkiyeyi mahkum edebiliyor.

Ayrntl bilgi iin bkz; Nazmi Gl ve Gken Ekici, Stratejik Ortaklar Arasnda Bir Sorun mu Var? Putinin Ermenistan Ziyareti ve Moskova-Erivan likileri, s. 32-38; Kamer Kasm, Ermenistann D Politikas: TerPetrosyan ve Koaryan Dnemlerinin Temel Parametreleri, s. 48

387

134

Ermeni Soykrm Tasars, Amerikadaki Ermeni aznlk iin ok nemlidir. nk bu tasar, onlar bir araya getiren, onlar eritme kab denilen pota ierisinde kimliklerini hatrlatan bir eydir. ABD Kongresinde Szde Ermeni Soykrm her yl rutin olarak ve senaryoya uygun olarak gndeme getirilmektedir. Temsilciler Meclisi ve Senato genel kurullarna kadar ulaan daha nceki Ermeni tasarlarnda u sonular elde edilmiti: 24 Nisan 1984 ylnda 247 sayl ortak kararla ABD Kongresine indirilen 121 imzal 24 Nisann insann insana vahetini anma gn ilann ve tm Amerikan vatandalarnn bugn de btn soykrm kurbanlar ve zellikle 1915 1923 yllar arasnda Trkiye tarafndan giriilen katliamda len 1,5 milyon Ermeniyi anmasn ngren tasar yeter say olan 218 imzaya ulamad iin yasalaamamt. 1985 ylnda Temsilciler Meclisi ve Senatoya resmi devlet politikas niteliindeki yasa tasars Haziran aynda Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna kadar ulaabildikten sonra te iki ounluk esasna dayanarak yaplan oylamada reddedildi. Dolaysyla tasar Senato aamasna ulaamad. Benzeri bir Ermeni tasars stlarak yine 1985 yl sonlarnda ortak yasa tasars olarak hem Temsilciler Meclisi, hem de Senatoya sunuldu. Tasar yine Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna ulatysa da dnemin Dileri Bakan George Schulzun abalarndan sonra oylamadan nce hazrlayclarnca geri ekildi. 1987 ylnda yeniden gndeme getirilen bir baka Ermeni tasars, Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna ulat, ama salt ounluk esasna gre yaplan oylamada reddedildi. Tasar, bylece Senatoda grlmedi. Szde soykrm konusunda Trkiye asndan en tehlikeli giriim, 1989 1990da oldu. Yine devlet politikasn belirlemek amacyla ortak yasa tasars niteliini tayan yeni Ermeni tasars, en byk baarsna ulaarak Temsilciler Meclisinde kabul edildi. Tasar, ardndan 1990 Ocak aynda Senatoya indi. 1990 ylnda Cumhuriyeti Partinin bakan aday olarak da gsterilen Ermeni yanls Senatr Bob Doleun nderlik ettii tasar, Demokrat Senatr Robert Byrdn engeline takld. Soykrm Tanma yasas karma giriimlerini Kongrede sonulandramayan Ermeni lobisi, sonraki yllarda taktik deitirerek abalarn eyalet meclislerinde younlatrd ve 24 eyalet meclisinden bu ynde karar karmay baard. Californiya Eyalet Meclisinin 1996 ylnda ald 24 Nisan Soykrm Anma Gn kararn daha sonra Virginia, Rhode sland, Georgia, Massachusets gibi eyaletlerin kararlar izlemeye balad. Daha sonra Ermeni Soykrm Tasars Eyll 2000 tarihinde ABD Temsilciler Meclisinin Uluslar aras Operasyonlar ve nsan Haklar Alt Komisyonunda kabul edildi. Birka ay sonra yaplacak bakanlk seimleri iin Ermeni oylarna gzn diken Temsilciler Meclisi Uluslar aras likiler Komitesinde ele alnan szde Ermeni Soykrm Yasa Tasars, 2 ekimser ve 11 ret oyuna kar 24 oyla kabul edildi ve Genel Kurula sevk edildi. ABDnin szde Ermeni Soykrm tasarsnn zeti yleydi: TASARININ ZET: Trkiyenin Ermeni Soykrmn 1915 1923 arasnda gerekletirerek insanlk suu iledii hkm veriliyor. Bylece yalnz 1915 tehciri deil, Kurtulu Sava da mahkum ediliyor. Atatrk de, ad verilmeden soykrm sulusu kapsamna alnyordu. ngiltere, Fransa ve Rusyann I. Dnya Savanda, Trkiyeyi insanlk suuyla itham eden ortak aklamalar hakl bulunuyordu .

135

 Sevr Bar Anlamasnn, Ermeni veya Yunan rkna kar Trkiyenin iledii sular, nsanlk suu kapsamna alan 230. madde hkm, rnek gsteriliyordu. Ermeni Soykrm sulular cezalandrlmad iin bu tr insanlk sularnn daha sonra ilendii vurgulanarak, ima yoluyla Krt soykrm sulamasnn ucu gsteriliyordu. Damat Ferit trnden ibirliki hkmetler, soykrm yargladklar iin vlyordu. ABD bakanlarnn bu iren suun yeniden ilenmesine kar tetikte bulunma arlar yineleniyordu. Ermeni mallarnn tazmini konusunun Trkiye hkmetinin nne konmas sz verildii belirtiliyordu. Clinton dahil ABD bakanlarnn Ermeni Soykrm n mahkum eden resmi aklamalar tek tek hatrlatlyordu. Ermeni Soykrm sulularnn cezalandrlmamasnn sonularna vurgular yaplarak, Trkiyeyi soykrmdan yarglamann yollar alyordu. BM, Avrupa Parlamentosu gibi uluslararas kurulularn Ermeni Soykrmn mahkum eden kararlar sralanarak, Trkiyeye uluslararas mdahalelerin hukuki zemini ina ediliyordu. ABDnin Ermeni Soykrm konusunu uzun vadeli politikann arac olarak grd, mahkeme kararna gnderme yaplarak belirtiliyordu. Politik Sunular bal altnda Ermeni Soykrmna ilikin uygulamalarn yrtlmesi sorumluluu, ABD bakanna, Dileri Bakanlna vb. veriliyordu. Ama ABD Temsilciler Meclisinde Genel Kurul aamasna gelen ve gemesine kesin gzyle baklan Ermeni Soykrm karar tasars 19 Ekim 2000 tarihinde gndemden ekildi. Bill Clintonun son ana kadar Ermeni karar tasarsna kar, bizzat tasary getiren Temsilciler Meclisi Bakan , Ermeni yanls Dennis Hastert tarafndan alnd. Meclis bakan Hastert konuyla ilgili yapt aklamada, Clinton, 19 Ekim 2000 tarihinde gnderdii mektubunda bu tasarnn Genel Kurulda grlmemesinin Amerikan gvenlii iin ciddi tehlikeler yarattn vurguladn ve Genel Kurmay Bakan Henry Sheltonun bu tasarnn ele alnmamasn istediini ilettiini dile getiriyordu.Bu tasary desteklediim gibi kendim Genel Kurul gndemine getirdim, diyen Hastert, Clintonun bu tasarnn kabulnn Ortadouda olumsuz sonulara yol aacana ve Amerikallarn hayatn riske edeceine inandn kendisine ifade ediyordu. Bunun bo bir talep olmadn vurgulayan Hastert, Ortadouda durumun olaanst gergin olduuna dikkat ekiyor ve Ortadouya olumsuz yansmalarn olacan vurguluyordu. ABD Bakan Bill Clintonun Temsilciler Meclisi Bakanna yazd mektuba bir gz atalm. ngilizcesi yle balyor: I am writing to express may deep concern ... dealing with the tragic events in eastern Anatolia under Ottoman rule in the years 1915 1923. Every year on April 24, I have commemorated Armenian Remembrabce Day, mourning the deportations and massacres of innocent Armenians during that era... imdi de Trkesine bakalm: Size Osmanl mparatorluu dneminde Dou Anadoluda 1915 1923 yllar arasnda gerekleen trajik olaylarla ilgili olarak (gndemdeki tasar hakknda) duyduum derin endieyi dile getirmek iin yazyorum . Her yl 24 Nisan Ermenileri anma gnnde onlar andm, o dnemde masum Ermenilerin srgn edilmesinin ve ldrlmesinin yasn tuttum. Ve her yl ... bu tr vahetlerin bir daha yaanmamas iin arda bulundum.... 136

Evet, Clintonun mektubu byle balyor. Mektubunda Dou Anadoluda trajik olaylardan, masum Ermenilerin ldrlmesinden sz ediyor. Sonrasnda 24 Nisan Ermeni Soykrm gnne deiniyor. Ermeni tasars geri alnsn diye yazd bu mektupta Ermeni tezine destek veriyor, onlarn iddialarn doruluyor ve byle vahetlerin bir daha olmamasn istediini vurguluyor. Sonra mektubuna devam ediyor: ...Ancak tasarnn ABD iin olumsuz sonular douracandan endie ediyorum. Dnyann bu sorunlu blgesinde Trkiye dahil nemli karlarmz vardr. Saddam, Ortadou, Orta Asya, Balkanlar, yeni enerji kaynaklar... Tasarnn bu hassas zamanda kabul ulusal karlarmz olumsuz etkiler... Grld gibi, konunun gndemden geici olarak ekilmesini salayan dnemin Amerikan Cumhurbakan Bill Clintonun ifadesi, Ermeni soykrmnn olmad eklinde deil, Ortadounun mevcut koullarnda Trkiyenin stratejik konumuna olan ihtiyac nedeniyle soykrm kararnn kmas ABDnin karlarn zedeler eklindeydi. Dolaysyla, bir kez daha Amerika ve dnya kamuoyu nezdinde Osmanlnn Ermeni soykrmn yapt teyit edilmiti. Sorunun Amerikada Kongre gndeminden drlmesi, Trkiye asndan bir zafer olarak deerlendirilmemelidir. Trkiye, Trkler soykrm yapmtr, ama blge dengeleri nedeniyle imdilik kstrlmemeli, diye bir sonuca bayram eder konuma dmse, demek ki, gerekten de zmesi ve hesaplamas gereken ok ciddi bir problemle kar karyadr. Tabii ki, byle bir gerekeyle ertelenen karar, kukusuz bir sonraki dnemlerde tekrar gndeme gelecektir. FRANSA Faktr: Btn bu kararlarn ardndan Fransadaki Ermeni lobisi de ataa geti. Ermeni Soykrm iddialarnn kabul edildii en son lke olan Fransada aslnda sre 1998 ylnda balamt. 29 Mays 1998 tarihinde Fransz Millet Meclisi soykrm iddialarn destekleyen bir kanun taslan kabul etti. Trkiyenin sert tepkisi zerine Fransz Senatosu tasary gndeme almay geciktirdi. Ancak 2001 yl seimlerinin yaklamas zerine Fransa Senatosu Bakanlk Divannn 3 Ekim 2000 tarihinde yapt toplantda szde Ermeni Soykrm gndeme geldi. Fransann 2001 yl Mart aynn yerel seimlerde iktidar isteyen politikaclar yznden Trkiye ile ilikileri olumsuz ynde gelimeye balad. 18 Ocak 2001 tarihinde tasar onayland. Fransa, Ermenilerin 1915 ylnda maruz kald soykrm tanr ifadesinin yer ald tasarnn gemii 1998 ylna kadar uzanr. Mecliste 1998 ylnda Sosyalist Parti milletvekillerinin giriimiyle gndeme gelen yasa tasars, Trkiyenin tepkisi zerine Senato gndemine getirilmemiti. Tasar, Senato Bakanlk Divan ve hkmetin gndeme almay reddetmesi zerine Marsilya Senatr Jean Claude Gaudin ve arkadalarnn bireysel giriimiyle 8 Ekim 2000 tarihinde yaplan oylamada 40 a kar 164 oyla kabul edilerek Ulusal Meclise gnderilmiti. Ulusal Mecliste 18 Ocak 2001de 577 milletvekilinden 51inin katld oylamada da oybirlii ile kabul edildi. Fransa Cumhurbakan Jaques Chirac, parlamento tarafndan 18 Ocakta oybirliiyle kabul edilen szde Ermeni Soykrm yasasn 28 Ocak 2001 tarihinde imzalayarak yrrle soktu. Ama iin ilgin taraf Fransz politikaclar anayasal su ilediler. nk 1958 Anayasasna gre, Fransz Meclisinin d politika konularnda yasa karma yetkisi yok. Anayasa, Meclisin d politika konusunda yalnzca yrtme yetkisi olduunu aka belirtiyor.388

Radikal gazetesi, 24 Eyll 2000; Radikal gazetesi, 20 Ekim 2000; Radikal gazetesi, 31 Ocak 2001; Hrriyet gazeteleri, 4-18-20-24 Ekim 2000; Hrriyet gazetesi, 31 Ocak 2001; Ortadou gazetesi, 17 Ekim 2000; Sabah gazetesi, 18 Ocak 2001;Yeni Avrasya Dergisi, Ekim 2000; Tarihten Gncellie Ermeni Sorunu, TahlilerBelgeler-Kararlar, s.53, 54; Ayrca bkz, mer E. Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, s. 10-22; Emin haliyev, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, s. 59-66

388

137

Btn bu olup bitenler iinde, zellikle biri emperyalist lkelerin, dieri de medyann tutumuna dair- iki noktann altn izmek isterim. lki, 1915in byk emperyalist lkelerin i politikalarnda ara olarak kullanlmasdr. Ermeni nfusun seim sonularn etkileyecek boyutlarda olduu lkelerde, zellikle ABD ve Fransada her seim dneminde hep ayn oyun sahnelenir, Siyasal partiler oylarn arttrmak iin soykrm tasarsn temcit pilav gibi gndeme getirirler. Bunun iin Ermenistann ya da ABDdeki etkin Ermeni lobisinin giriimlerine gerek duyulmad bile olur. Diyeceim odur ki, bu karar tasarsnn dorudan ABD ynetimince de gndeme getirilmi olma olasl yksektir. ABD, kendi kysn korumann en etkin yolunun kar kyy bombalamak olduunu en iyi bilen ve beceren lkedir. Bu olayda ABD, Ermeni soykrm karar tasarsyla Trkiyeyi bir eye iknaya alyor olabiliyor ve bu tasary bir silah olarak kullanyor olabilir. Gerek hkmet, gerekse de d politika uzmanlar karara dair deerlendirmelerinde ister gemite olsun, ister gelecekte, alt komitede kabul edilen karar tasarsnn, Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna gelmeden ABD ynetimince mutlaka engelleneceine olan inanlarn belirtmektedirler. Diyeceim, bu olay emperyalist lkelerin geri kalm lkelere uyguladklar gncel politik varyasyonlardan yalnzca biridir. Kedifare oyunu kesintisiz srmekte; deien, salt dekor ve sluplar olmaktadr. Emperyalist politikalar rnein, geride braktmz yzyla gre daha rafine uygulanmaktadr. Kaba politikalar, yerini demokratik sylemli ince politikalara brakmtr. Soykrm tasars, Ermenistan ynetimince de politik bir ara olarak kullanlmaktadr. Geleneksel iktidar manevradr: te sorunlar arlatnda kamuoyunun dikkati da ekilmeye allr. Bir lkede iler iyi gitmiyorsa, ekonomi rayndan kmsa, yoksullama ve isizlik artmsa, bilmeliyiz ki, hkmetin bir d dman yaratmasnn eli kulandadr. Ermenistan ynetimi de 1915i tam da bu anlamda kullanmakta, halkn yeni bir ruhla lke kalknmasna seferber etmesi gerekirken elinin altndaki kolay, ama halkna bir yarar olmayan arguman kullanarak, yoksulluu, isizlii ve bitmilii perdelemeye alyor. Bir yandan Trkiyeden kaplar amasn, kendisiyle diplomatik temas kurmasn talep ediyor, te yandan ABDdeki lobiyi seferber ediyor. Btn bu gelimelerin temelinde ise gnmz dnyasnn en temel gereklii olan ulusalc oluumlar yatmaktadr. Ulusal kimlik alncaya, buharlap nemini yitirinceye dein, dnyada bu yabanclama srecek, dmanca politikalarn sonu gelmeyecektir. Her aidiyet gibi ulusal aidiyet de insan kendine yabanclatrmaktan baka bir eye yaramamaktadr. d) Ermenistann Trkiye karsnda en zayf taraf, snrlarnn tamamen kara ile evrilmi bulunmas ve Karadeniz ile, yani Avrupa ile deniz balantsnn ancak Trkiye zerinden yaplabilecek olmasdr. Bu nokta, Ermenistann en hassas handikap iken Trkiyenin de her zaman elinde tutaca potansiyel bir gtr. Ermenistan, Trkiyeye kar mevcut politikasn deitirmedike ve bir takm iddialarn peinde komaktan vazgemedike Trkiye Karadeniz konusunda Ermenistandan stn olmaya devam edecektir. Grld gibi, bu faktrler izole edilmedike de Trkiye iin Kafkaslarda bir Ermenistan meselesi daima mevcut olacaktr. Ermenistan meselesi devam ettii srece de Kafkaslar blgesinde bir Ermeni Trk gerginlii eksik olmayacaktr. Bu ise blge iin devaml bir istikrarszlk demektir ve Trkiye, Kafkaslar politikasnda bu istikrarszl daima gz nnde tutmak zorundadr. Hemen unu da belirtelim ki, gerekte Trkiye, sadece Ermeni Meselesi ile kar karya deildir. Trkiye zaten sorunlar kskacndadr. Akas, birileri tarafndan istendii iin Trkiye bu sorunlar kskacnda yer almaktadr. Ksacas, Trkiye kmeye ve blnmeye

138

mahkum edilmek istenmektedir. Batllarn Trkiyeye gsterdikleri olumsuz ilginin giderek tehdit unsuru haline gelmesi, kanlmaz olarak Trkiyenin niter devlet yapsna ynelik somut politikalara dnmektedir. Bat bakentlerinden yaplan aklamalar ok ak ve nettir. Politikaclar, siyasal yorumcular ve medya; btnl olan bir sreklilik iinde Trkiye kart bir tutum iindedirler. Yaplmak istenen yalnzca Trkiyenin bask altna alnmas deil, bununla birlikte Bat kamuoyunun Trkiye ve Trk dmanlyla artlandrlmas ve olas bir mdahaleye hazrlanmasdr. Ayn oyun yaklak 80 yl nce de oynanmt. Almanya Dileri Bakan Hans Dietrich Genscher, Almanyann nemli gazetelerinden Sddeutsche Zeitunga 1992 ylnda verdii demete; Biz Yugoslavyada yeni bir model oluturduk, Trkler de Krtlerle, buna benzer bir model zerinde anlamaldrlar389 diyordu. Ayn gazete, alt yl sonra 19 Ocak 1998 tarihinde, Wolfgang Koydlun imzasyla yaynlad bayazda Trkiye hakknda unlar yazd: On yl iinde, Trklerin komusu olan gl politik sistem batt ve sessiz sedasz yok oldu. Bu sistemler, en az Trklerin kendi Kemalist modelleri kadar dayankl ina edilmi grnyorlard. randa ah monarisi, Sovyetler Birliinin Politbro Komnizmi ve Yugoslavyadaki federatif Balkan deneyimi. Rahatsz edici olan, her devlet de Trkiye Cumhuriyeti ile paralellikler gsteriyordu. Hepsi de dinsel veya etnik elimeler yznden ykldlar. stelik Trkiyede her ikisi de var: Politik slam ve Gneydoudaki Krtlerin ayaklanmas... Leninin devleti 73 yana basmt; Gney Slavlarnki 74 yandayd. Atatrkn Cumhuriyeti bu yl hayli kritik 75. yana geldi.390 Avrupa Parlamentosu seimleri ncesinde (Haziran 1999) Avrupa Birlii yesi 15 lkenin 11inde iktidarda olan ve ikisinde koalisyon hkmetlerine katlan Sosyalist ve Sosyal Demokrat Parti liderleri, 27 Mays 1999 tarihinde Pariste yaplan Avrupa Solu zirvesinde bir araya geldiler. Avrupallk kavramnn tartld zirvede, toplantnn mimar ve eski Fransa Kltr Bakan Jack Lang, unlar syledi: Avrupa Birlii yalnzca ekonomik karlar ve dzenlemelerden ibaret deildir. Demokrasi ve insanla verdiimiz deerleri yalnz snrlarmz iinde deil, snrlarmz dnda da savunacaz. Gelecekte ve gerekirse bugn, Kosovada yaptmz gibi Krt halkn da savunup koruyacaz. ABnin ne stratejik ve ne de ekonomik karlar diktatrlerle mcadelemizi nleyemez.391 400 bin trajl Stuttgart gazetesi Stuttgarter Zeitung yazar Adrian Zielcke, gazetenin 9 Ocak 1998 tarihli basksnda adeta Trkiyeye ynelik tehditlerde bulunuyordu: Trkiye, Krtlerin aznlk haklarn kabul etmeli ve sorunu politik olarak zmelidir... Ankara bunu kendisi yapmazsa Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye, Irak ve Suriye arasnda paylatrlan Krt sorununa zm bulmak iin uluslararas bask artacaktr.392 Basklar gerekten artmaktadr. Baskc anlayn en arpc ve kaba rneini Amerikal bir milletvekilinin szlerinde buluyoruz. ABD Temsilciler Meclisinde, ubat 1999da bir konuma yapan Californiya eyaleti milletvekili Brad Sherman unlar sylyor: Trk Devletinin Krdistana393 gnderdii askeri g, Slobodan Miloseviin Kosovaya gnderdii gten daha fazladr. Krdistanda Kosovadan daha ok insan ldrlyor. Umuyorum ki, ABD, Krtlerin korunmas iin daha ak ve daha kat bir tutum izler. Baskc rejimlere kar olan tutumumuz, bu lkelerin NATO mttefiki olmas ya da olmamas ile deerlendirilmemelidir. Trkiyedeki Krtlerin korunmas iin ABD, askeri g kullanarak devreye girmelidir.394
389 390

Metin Aydoan, BTMEYEN OYUN, Ttrkiyeyi Bekleyen Tehikeler, s. 117 Sddeutsche Zeitung gazetesi, 19 Ocak 1998, aktaran: Metin Aydoan, BTMEYEN OYUN, s. 117 391 Mine G., Krkkanat, Avrupa Deerlerini Silahla Savununuz, Milliyet gazetesi, 29. 05. 1999 392 Adrian Zielcke, Aegste von den Kurden, Stuttgarter Zeitung, 03. 01. 1998, aktaran: Metin Aydoan, BTMEYEN OYUN, s. 118 393 Gney ve Gneydou Anadolu Blgeleri kastediliyor. 394 Haksz Sulama, Cumhuriyet gazetesi, 12. 02, 1999

139

leri srlen grler, sradan gazete haber ya da yorumlar deil, Batl devletlerin gnmzdeki Ortadou ve Trkiye politikalarnn temel eksenidir. ran ve Irakn denetim d kalmasnn skntsn yaayan Avrupa ve ABD, oluumunu salad Kuzey Irak ve Gneydou Anadolu sorunlarn, kresel bir boyutta tutmann snrn amtr. Trkiye Orta Asya, Rusya ve Ortadou enerji kaynaklarnn kavak noktasdr; XXI. yzyln temel sorunu olacak olan zengin su kaynaklarna sahiptir; GAP herkesin itahn kabartmaktadr. Uygulamalar, dnyaya egemen klnmak istenen yeni dzen ideolojisinin politik sonulardr. Avrupa Parlamentosunun Trkiyeye yapt Kbrs, Ege ve Gneydou nerileri, Bat parlamentolarnda alnan Ermeni Soykrm kararlar, Blgesel bir ynetim birimi olarak Krt Federe devletinin kurulmasna ynelik Washington toplants, bu yndeki somut giriimler, srgndeki Krt ve Ermeni parlamentosu toplantlar, ABnin Abdullah calan tavr, G8lerin Kbrs karar vb., bu erevede deerlendirilmelidir. Bunlar laf ola cinsinden yaplan iler deildir. Bunlar somut bir hedefe ynelmedike, bu tr politik davranlar iine girmezler. Evet, bu faktrler izole edilmedike, deil Ermeni Meselesi, Krt Meselesi, Kbrs Meselesi ve dier sorunlar dahi daima mevcut olacaktr. B. c. likilerde Snr Kaps Sorunu Ermenistann bamszlna kavutuu gnden bugne, iki lke arasndaki ticaretin artrlmas ve bir snr kapsnn almas srekli olarak gndemde olmutur. Ermenistan, karlat ekonomik skntlar nedeniyle Trkiyeyi sulamakta ve snr kaplarnn almas sayesinde Ermenistan ekonomisinin dzeleceini iddia etmektedir. Ayrca Ermenistan, srarla ekonomisindeki bozulma nedeniyle Trk ambargosunu sorumlu tutmaktadr. Bu bask ve talepler incelendiinde, ekonomik karlarn nemli bir yer tuttuu anlalmaktadr. Corafi konumu ve komular ile olan bozuk ilikileri nedeniyle geen on yl iinde byk bir ekonomik buhrana urayan Ermenistan, ekonomik skntlarnn zmnde ve Batya almada Trkiyenin neredeyse tek k kaps olduunun farkndadr. Ermenistann iinde bulunduu skntlar sadece ekonomik nedenlerle aklanamaz. gal ettii topraklar ve dier rahatsz edici politikalar nedeniyle Ermenistan, d ilikilerinde byk skntlar yaamaktadr. Bu skntlar gidermenin nemli bir yolu da saldrdr. Dier bir deile, Ermenistan kendisini savunmak yerine dikkatleri baka noktalara ekerek hem zaman kazanmak, hem de eletirilerden kurtulmak istemekte, bu nedenle de kendisini hakl sayd bu konuyu, yani kendisine uygulandn iddia ettii ambargoyu bir ara olarak kullanmaktadr. Halbuki, Ermenistan ya da baka bir lke ile Trkiyenin ekonomik ilikilerini gelitirme isteinde bir sorun yoktur. Ancak Ermenistan2n Azerbaycan topraklarnn igaliyle sonulanan d politikas, Trkiyenin toprak btnln tanma konusunda izledii gven vermez tutumu ve yaklak bir asr nce olduunu iddia ettii soykrm olarak nitelendirme konusundaki srar Trkiye ile olan ilikilerini gelitirmesine engel olmutur. Trkiye ile Ermenistan arasnda balca sorun vardr. Bunlar, Ermenistann Trkiyenin toprak btnln ve snrlarnn dokunulmazln imdiye kadar tanmam olmas, Trkiyeye kar soykrm sulamalar ileri srlmesi ve Ermenistann Karaba ve Azerbaycana ait dier topraklar igal etmi olmasdr. Trkiye, Ermenistanla diplomatik iliki kurulmasn ve kara snrnn almasn bu sorunun zmne veya zm yoluna girmesine balamtr. Ermenistan ise Trkiye ile diplomatik iliki kurulmasn ve kara snrnn almasn ve bylece, ilikilerinin normalletirilmesini ok istemekle beraber, bu konunun nkoul olmadan gerekletirilmesinde srar etmektedir. Dier bir deimle,

140

Ermenistan, yukarda belirtilen sorun hakknda kendi tutumunu deitirmeden Trkiyenin tutumunu deitirmesini beklemektedir. Aslnda Trkiyenin talepleri anlamsz bir kaprisin sonucu olmad gibi, yerine getirilmesi imkansz bir dayatma da deildir. Aksine, sz konusu talepler son derece makul saylabilir ve her lkenin ilikilerini gelitirmede olmazsa olmaz sayaca temel unsurlardr. Ayrca, cumhuriyet dnemi incelendiinde, sz konusu taleplerin Trk d politikasnn temel ilkelerinin ve uluslararas hukukun gerekleri olduu da kolayca anlalmaktadr. Aslnda belirtilmemesine karn iliki kurmak isteyen her devlet buna benzer koullarn iliki kuraca devlete yerine getirilmesini ister. zetle, hibir devlet kendi topraklarn tanmayan, kendisini dnyann en byk suunu (soykrm suunu) ilemi olmakla sulayarak belki de en byk hakarette bulunan ve silah zoruyla snrlar deitirmeye alan bu devletle ilikiye girmek istemez. Ama btn bunlara ramen Ermenistan, Trkiyenin kendisiyle ekonomik ilikilerini gelitirmesi gerektiini, bu ama iin de en iyi aracn snr kaplarnn almas olduunu savunmaktadr. Bu gr aynen Trkiyede de baz gruplar tarafndan savunulmaktadr. rnein, Dou Anadolu hracatlar Birlii Bakan Cemil zdemire gre, snr kapsnn almas halinde Trkiyenin bu lkeye ihracat 600 milyon dolar aacaktr. D politika yazar Sami Kohene gre ise Trkiyenin ihracat 500 milyon dolara ulaacaktr.395 Baz iddia sahiplerine gre, Ermenistann ihtiya duyduu hemen hemen her ey Trkiyede vardr ve Trkiye, ulatrma ve retim maliyetleri asndan dier rakipleriyle kyaslanamaz avantajlara sahiptir. Ermenistann dier yakn komular olan ran ve Grcistanla kyaslandnda da byk bir standart ve kalite avantaj vardr. zetle, snr kaplar alrsa tm Ermeniler Trk mallarn tercih edeceklerinden Trkiyenin ihracat byk lde artarken Ermenistandan ithalat Ermenistann dk rekabet gc nedeniyle ok dk bir seviyede kalacaktr. Yukarda ismi geen Dou Anadolu hracatlar Birlii Bakan Cemil zdemir, snr kapsnn almas halinde 600 milyon dolarlk bir ihracat art beklediklerini belirttikten sonra ticaret bakadr, dmanlk bakadr demektedir.396 Snr kapsnn almasndan Trkiyenin kazanl kacan savunanlarn en nemli argmanlarndan biri de Ermenistan ile ticaret yoluyla Dou Anadolu Blgesinin kalknacadr. Bata Kars ve evresi olmak zere, blgedeki iadamlar Trkiyenin Ermenistan ile yaad sorunlarn blge halknca dendiini belirtmekte ve dmanlkla ticaretin ayr tutulmas gerektiini savunmaktadrlar. rnein, eski Idr Ticaret Odas Bakan Tayar Oral unlar sylemektedir: Bizim hedefimiz Ermenistan ile ticari ve ekonomik ilikiler kurmaktr. Bu nedenle iki lke arasndaki snrn almas bir zarurettir.397 Trkiyenin ekonomik anlamda kazanl kacan iddia edenlerin bir dier iddias da Azerbaycan petrollerini d dnyaya tayacak hattn Trkiyeye ulamas iin en ideal yolun Ermenistan olduu, Trkiyenin Ermenistan ile olan siyasi ve ekonomik ilikilerini gelitirmesinin bu konuda nemli bir katk salayacadr. Baz iddiaclarn hesabna gre, boru hatt iin en kestirme yol Ermenistandr. Hattn Ermenistan zerinden gemesi, maliyeti azaltaca gibi Trkiyenin Erivan zerinde daha etkili olmasn da salayabilir.398 Bu iddiaclarn bu konuda gz ard ettii nokta ise Ermenistan ile Trkiye arasnda bir gvenin mevcut olmad gereidir. ki lke arasndaki her hangi bir anlamazlkta bylesine devasa bir yatrmn ne gibi bir gelecei olabilir? Milyarlarca dolarlk stratejik yatrmlarn bylesine kaygan zeminler zerine ina edilemeyecei aktr. Trkiye Ermenistan anlamazlna ek
Sedat Lainer, Ermenistan Trkiye likilerinde Snr Kaps Sorunu ve likilerde Ekonomik Boyut, Ermeni Aratrmalar Dergisi, s. 41 396 Orhan Yldrm, hracatlar Ermenistan Kapsnn Almasn stiyor, Zaman, 12 Ocak 2002 397 Sedat Lainer, Ermenistan Trkiye likilerinde Snr Kaps Sorunu , s. 43 398 Bu konuda bkz; Sedat Lainer, a. g. m. s. 47
395

141

olarak topraklarnn bete biri Ermeni igali altnda olan Azerbaycann petrollerinin bu lkeye para ve itibar kazandracak ekilde nakledilmesine raz olacan dnmek de zordur. Hemen unu belirtelim ki, Trkiye tarafndan Ermenistana etkili ve gerek bir ambargonun uygulanabildiini syleyebilmek zordur. Erivan stanbul arasnda her hafta dzenli uak seferleri yaplmakta ve iki uak karlkl olarak yolcu tamaktadr. Azerbaycann eski Cumhurbakan Haydar Aliyev, uak seferlerinin stanbul ile snrl olmadn, Trabzondan da uak seferleri yapldn belirtmitir. Aliyevin bu iddialarna Trkiyenin cevab, bunlar zel uaklar eklinde olmu, Aliyev ise bu durumu Trkiyenin bir devlet politikas yok mu? eklinde eletirmitir.399 Valiz ticareti yapanlarn dnda Grcistan ve dier lkeler zerinden Trkiyeye gelen Ermeniler de vize konusunda neredeyse hibir zorlukla karlamamaktadrlar. zellikle, Ermeni iadamlarnn ok sratli bir ekilde Trkiye vizesi alabildikleri bilinmektedir. Dier bir deyile, mal ve insan ak ran, Grcistan ve Rusya zerinden rahatlkla gereklemektedir. Dolayl ulamn maliyetlere olumsuz etki yapt dorudur, ancak bu maliyet abartlmamaldr. Grcistan zerinden gidilse dahi Ermenistan ile Kars ilinin uzakl stanbul Kars yolundan kat be kat daha yakndr. Dier bir deyile, mesafeler, ticareti tamamen engellememektedir. kinci olarak, Ermeni pazar Trk giriimcileri tarafndan uzunca bir sredir zaten deerlendirilmektedir. Devletin grnrdeki tutumuna ramen zel sektr irketleri Ermenistan ile dier lkeler zerinden sk bir iliki iindedir. Tifliste kurulan Trk adamlar Dernei Ynetim Kurulu Bakan Kenan Yldrma gre, bu ticaretin hacmi daha yl nce 150 milyon dolar amtr: Trkiyenin Ermenistana ambargosu ie yaramyor. Ermenistan pazarn kefeden Trk firmalar Grclerle ortak Tifliste taeron firmalar kurdular. Bunlarn saysn bile hesaplayamadk. 1999da 150 milyon dolarlk Trk mal Ermenistana satld. Bu yl bu rakamn da stne klr. Elde edilen dier bilgilerde de iki lke arasndaki ticaret hacminin yllk 200 milyon dolar bulduu gsterilmektedir.400 Bu ortamda Ermenistann tm ekonomik sorunlar nedeniyle Trk ambargosunu sorumlu tutmas gereki deildir. Bu da bir gerektir ki, snr kapsnn almas halinde Ermenistann ekonomik sorunlarndan kurtulmas da mmkn deildir. Ermenistann Trkiye pazarndan gerek anlamda yararlanabilmesi iin ilikilerini gereki temellere dayandrmas ve nyarglara dayal, gerekletirilmesi imkansz tarihsel hedeflerinden vazgemesi gerekir. Ermenistan ekonomisinde olumsuz sinyaller devam etmekte ve byk bir g dalgas hz kesmeksizin srmektedir. Bu sorunlar, ambargo ya da Trkiyenin durumu ile aklanamaz ve daha ok Ermenistann siyasi ve ekonomik yaps ile ilgilidir. Bamszlktan gnmze Ermenistann dier eski Sovyet cumhuriyetleri gibi byk skntlar yaamas normal karlanmaldr. Komnist sistemden kapitalist sisteme geiin zorluklar ortadadr ve hemen hemen tm eski SSCB cumhuriyetleri, bu zorluklar en st noktada yaamtr. Ancak bu geite Ermenistan, ekonominin gereklerini yerine getirmemi ve siyasi gelimeler ekonomik hedefleri engellemitir. Eski SSCB blgesinde kapitalist ve bamsz bir ekonomiye gei iin dier tm lkeler Rusyaya olan bamllklarn azaltmaya abalarken Ermenistanda byle bir gelime olmamtr. Bunun en nemli nedeni ise siyasi mlahazalardr. Siyasi engellerden bir dieri de Ermenistann komularyla ilikileri ve henz bamszlnn ilk yllarnda sorunlarn g kullanarak zme abasdr. zellikle, Karaba sorunu hem Ermenistann ekonomik kaynaklarn azaltmtr, hem de srekli sava ortam lkeye yabanc yatrm gelmesini engellemitir. zetle, Ermenistann karlam olduu problemlerin altnda siyasi tercihler ve askeri sorunlar yatmaktadr. Nfusa ve toprak
399 400

Nazif Okumu, Aliyevden Ermeni Dersi, Gnaydn, 8 Mays 1997 Ayrntl bilgi iin bkz; Sedat Lainer, Ermenistan Trkiye likilerinde., s. 49

142

asndan bylesine kk bir devletin srekli bir meydan okuma yaklam ierisinde varln devam ettirebilmesi olduka zordur. Blgede var olmak ve zenginlemek isteyen bir Ermenistann ncelikli olarak daha bamsz ve blge ile daha bark olmas gerekir. Nitekim, ABDnin ve diaspora Ermenilerinin her yl yapt milyonlarca dolarlk yardmlar dahi Ermenistan ayakta tutmaya yetmemektedir. zellikle, diaspora Ermenileri, yapm olduklar yardmlarn karl olarak daha radikal bir d politika istemekte, bu da onlarn yaptklar yardmlarn ok tesinde zararlara yol amaktadr. Tm veriler incelendiinde, Trkiye Ermenistan ilikilerinin gelimesinin olduka zor olduu ve daha ok siyasi deikenlere bal olduu aka grlebilir. Ayrca, uluslararas aktrlerin Ermenistan Trkiye ilikilerine katkda bulunmuyor olmas da bu ilikilerde olumsuz etkenlerden biridir. rnein, Rus faktr, yaklak 100 yldr Trk Ermeni ilikilerinde olumsuz ynde bir etki yapmaktadr. Trkiye ile Ermenistan arasndaki gvensizlii besleyen Rus faktr nedeniyle Ermenistan, ekonomisini adeta feda ederek gvenlik satn almaktadr. Tamamen alglamalara dayanan bu alveriten zararl kan ise yine Ermenistandr. Geen on yl incelediimizde, Ermeni askeri, siyasi ve ekonomik alardan Rusyaya daha baml bir hale gelmi, buna karn gvenlik endieleri azalmak yerine artmtr. lk Ermenistan Cumhurbakan Levon Ter - Petrosyan, Ermeniler tarihsel dmanlklarn unutup Trklerle ilikilerini normalletirmedikleri srece Ermenistann Rusyadan tam bamszln elde etmesi mmkn olmayacaktr diyerek Rus faktrnn ne derece nemli olduunun altn izmitir. Zaten Ter - Petrosyan iktidardan gidiinde de Ruslarn rol, bu tespiti dorulamaktadr. Ancak Koaryan dneminde tam tersi bir yaklamla Rusyaya bamllk daha da artmtr.401 Rusyaya ek olarak Avrupa ve ABDnin Ermenistan politikalar da ilikileri kolaylatrmamaktadr. Ermenistann silah zoruyla snr deiiklii, insan haklar ve dier devletlerin iilerine karmama konularnda yeterince uyarlmamas, aksine atma yaratc politikalarna ramen srekli olarak d yardm almas sanlann aksine blgedeki bar tehdit etmekte ve yine Ermenistana zarar vermektedir. Bugn Ermenistan, blge lkeleri tarafndan Batnn besledii ve Rusyann son kalesi olarak alglanmaktadr. Uluslararas aktrlerin yapsal engel olarak rolleri konusunda dierlerinden ayrlan rnek ise Azerbaycann konumudur. Azerbaycan, Trkiyeye olan dilsel, kltrel ve tarihi yaknlndan ve Ermenistan ile anlamazlklarndan hakl taraf olduu dncesinden hareketle snr kapsnn almasn kendisine kar bir hareket olarak grmektedir. Bu nedenle, Trk devlet adamlar ve temsilcilerinin Azerbaycana ziyaretlerinde yneltilen ilk soru snr kapsnn alp almayaca zerinedir. Azerbaycandan Trkiyeye yaplan ziyaretlerde de Azerbaycanl yetkililer, Trkiyenin Ermenistana uygulad ekonomik yaptrmlar sulandrd eletirisinde bulunmakta ve bunun Azerbaycan ile ilikilere zarar vermemesi gerektiini hatrlatmaktadrlar. C- Trkiyenin Azerbaycan Politikas Trkiye Azerbaycan ilikileri, politik gelimeler her iki devletin tarihi asndan zel bir nem arz etmektedir. Bu, Trkiye ve Azerbaycann kendi aralarnda birbirilerini tarihsel, kltrel ve stratejik alardan en yakn lke olarak grmelerinden kaynaklanmaktadr. Trkiye her zaman Azerbaycan tarihsel, kltrel ve stratejik nedenlerle Kafkasya politikasnn temeline yerletirmitir. almamzn bu blmnde Sovyetler ncesi Trkiyenin, daha dorusu Osmanl Hkmetinin Azerbaycan politikas ve Sovyetler sonras Trkiyenin

401

Ayrntl bilgi iin bkz; Sedat Lainer, a.g.m. s. 57

143

Azerbaycan politikas ve iki devlet arasndaki ilikiler iki balk altnda ele alnp incelenecektir. C. a. Osmanl Devletinin Azerbaycan Politikas veya Karde Yardm Rusyada arlk sisteminin dalmas, dier bir ifadeyle ubat 1917 ihtilali sonucu arlk Rusyasndan kurtulan lkeler bamszlk mcadelesine giritiler. Birinci Dnya Sava srasnda Gney Kafkasyada Azerbaycan, Grcistan ve hatta kesin bir corafyas olmamasna ramen Ermenistan 1918 yl Mays aynda bamszlklarn ilan ettiler. Birinci Dnya Sava Rusyaya grlmedik felaketler getirdi. Azerbaycanda milli bamszlk harekat glendi. ubat ihtilalinden Azerbaycan Trkleri ok ey bekliyorlard. htilal haberini ald andan itibaren Bakde milli tekilatlar, icra komiteleri kuruldu. Legal duruma den Boleviklerin de faaliyeti genilemeye balad, ama onlar Bak Sovyetinde402 aznlk oluturmaktaydlar. 22 Ekimde yaplan seimlerde Bolevikler 3770 oy aldlar ki, bunun da 2600 Ruslardan oluan Bak garnizonuna aitti. Seimlerde Boleviklerin en gl rakibi olan Musavat Partisi 25.000 semenden 10.000nin oyunu, yani %40n alabilmiti. Sadece Azerbaycanl aydnlar kesimi deil, geni halk kitlesi de oyunu Musavat Partisine vermiti. 14 Ekimde Rusya Komnist Partisinin Bak Komitesi seim sonularn kendi isteklerine ters geldii iin kabul etmedi. 31 Ekimde Bolevikler Bak Sovyetinin yeni toplantsn yaptlar, 2 Kasmda ise Bakde Sovyet hakimiyetini ilan ettiler. 1917 ylndan itibaren iktidar meselesini kesin olarak zmek amacyla Bolevikler Bakde askeri adan glenmeye baladlar. 3 Martta Stepan aumyan, osif Staline yazd mektubunda Baknn hzla askeri sse dntrlebilmesi iin vesait gnderilmesini, askeri donanmann yeniden tekiline balanmasn gerekli hesap ediyordu. Ermeni askeri birliklerini daha da silahlandrmak iin o, Staline yazyordu: Ermeniler iin silah ve cephane meselesini resmiletirmenizi rica ediyorum. Eer benim ricam kabul edilirse meselenin zm bana bal olur. V. . Lenin ve . V. Stalin, imzaladklar 13 numaral deklarasyonla, S. aumyana ve dier Boleviklere Kafkasyada Sovyetletirme operasyonunu gerekletirmek iin talimatlar verdiler. Trkiye ve ran cephesinden dnen Rus ve Ermeni silahl birlikleri Bakye yerletiler. Bak Sovyeti ve Belediye Meclisinin kabinesi zorla yenilendi ve Boleviklerin say stnl saland. Azerbaycan Trklerinden oluan st dzey yetkililer grevlerinden uzaklatrld ve bylece Bakde Sovyet hakimiyeti kuruldu.403 Bak Bolevik ynetimi altnda olduu iin Azerbaycan Hkmetinin merkezi Genceye nakledilmiti. Baknn kurtarlmas balca artt, ancak bu tarihi grevi yerine getirmek iin Azerbaycan ordusu yeterli gce sahip deildi. 1918 ylnda Azerbaycanda mevcut olan durum esasen u ekilde sralanabilir: ncelikle, Azerbaycana sahip olmak iin byk devletler arasnda etin mcadele srmekteydi. Blge zerinde hakim olmak Bolevikler iin ok nemliydi. Bakye hakim olan Bolevikler Rusyaya petrol salyorlard. Baknn hangi devletin eline geecei ok nemli bir konuydu. Hazar Denizinin gney kysnda -Enzelide-404 bulunan ngiliz askeri birlikleri Bakye saldrya hazrlanyorlard. Almanya da Bakye can atmaktayd, nk Hazar Denizi kylarn ele geirecek olan Almanya iin Afganistan ve Hindistana yol alyordu. Azerbaycana sahip olmak iin bu devletler birbirilerine kar deiik mcadele yntemlerine bavuruyorlard.
402 403

Bak Sovyetinin Bakan Ermeni asll Bolevik Stepan aumyan idi. Hseyin Baykara, Azerbaycan stiklal Mbarizesi Tarihi, s. 227 404 ran snrlar ierisinde yer almaktadr.

144

Dier bir taraftan, Rusya Trk ve Mslman halk Bolevik iktidarnn muhtemel dman ve Osmanl Devletinin yerli dayanaklar olarak grmekte, Ermeni etelerini ve Bolevik ordu birliklerini atmalara ve mcadeleye tevik etmekteydi. Azerbaycanda Ermenilerin eliyle katliamlar gerekletiriliyordu. Ermeni mfrezeleri 1918 yl yaznda Azerbaycann baz blgelerinde camileri, evleri, dkkanlar ykm ve binlerce Trk katletmilerdi. Ermenilerin Mslman Trklere kar hareketi milli nitelik tamakta ve dmanlk duygularndan kaynaklanmaktayd.405 Bakde Sovyet iktidarn tanyan Tanakstyun Partisi Boleviklerle beraber hareket ediyordu. Ermeniler, Bakde sadece bir yerde 57 Mslman Trk kulak ve burunlarn keserek ldrmlerdi.406 1918 ylnda Ermenilerin blgede Mslmanlara kar vahetlerine Osmanl 9. Ordu Komutanlnn Hariciye Nezaretine ektii telgrafta da deinilmiti. Ordu Komutanlnn Hariciye Nazrlna407ektii 5830 sayl telgrafta ahtaht kynde Ermenilerin Mslmanlarn namus ve hayatlarna tecavz ederek katliam yaptklar bildiriliyordu.408 Ermeni komutanlarndan Andranikin ve dier komutanlarn mfrezeleri Zengezur, Nahvan, Idr, Serdarabat ve dier yerlerde yzlerce kyde Mslmanlar katletmi, onlar sfrn altnda 40-50 derece soukta tutarak ldrmlerdi.409 Bu katliamlar Azerbaycann birok blgesinde devam etmekteydi. Sadece Bakde 1918 yl Mart aynda 3 gn iinde 10.000den fazla insan ldrlmt.410 Bylece, Boleviklerin Baky kaybetmemek iin Ermeni silahl birlikleri ile birlikte Trk ve dier Mslman halklara kar katliamlar yapmas, d glerin blgeye ilgisi Azerbaycanda durumu daha da arlatrmt. Bu durumda Trkln ve slamn merkezi olan Osmanl Devletine Azerbaycan Hkmeti yardm iin bavurdu. Meakkatler yaayan halk Trkleri bekliyordu. Trk ordusunun Azerbaycan zerine seferi igal niteliinden uzakt ve yasal, politik, manevi ve askeri-stratejik temellere dayanyordu. Azerbaycan Cumhuriyeti Hariciye Nazr M. H. Hacnski, Osmanl Heyeti Bakan Halil Beye bavuruda bulunarak lkenin bakenti ve servet kayna olan Baky Boleviklerden, halk da katliamlardan kurtarmak iin yardm etmelerini rica etti. Azerbaycan taraf bu ricann 4 Haziran 1918de Batumda Osmanl Hkmeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda yaplm olan Batum Anlamas ve Mslman halk soykrmdan kurtarmak iin zaruri olduuna inanyordu.411 Osmanl Devleti adna Adalet Bakan, Senato Bakan Halil Bey Mentee ve Osmanl Devleti Kafkasya Cephesi Komutan Ferik Mehmet, Vehip Paa, Azerbaycan Cumhuriyeti adna Dileri Bakan Memmedhasan Hacnski ve Milli Konsey Bakan Mehmet Emin Resulzade tarafndan imzalanan 11 madde ve 2 ilaveden oluan Batum bar ve dostluk anlamasnn drdnc maddesi gereince, Azerbaycan Cumhuriyeti Hkmeti lkede istikrar ve gvenlii temin etmek iin Osmanl Devletine bavurduu zaman Osmanl Hkmeti silahl yardmda bulunmak taahhdn stleniyordu.412 Bu bakmdan, Trk ordusunun Azerbaycan zerine seferinin yasal ve politik temelini iki lke arasnda imzalanan Batum Anlamas tekil etmekteydi. Bu anlamayla Osmanl Devletinin Azerbaycan Hkmetine yardm edecei vaadi gereince Bolevik ve Ermeni
SPHTA, F:277, L:2, :16, V:1-3 SPHTA, F:277, L:2, :16, V:15-17 407 Hariciye Nazrl imdiki Dileri Bakanl 408 Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, I. 1906-1918. Ankara T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Arivi Daire Bakanl, Yayn no: 23, 1995, s. 314 409 a. g. k., s. 307 410 konuyla ilgili ayrntl bilgi iin Mart 1918 Soykrm blmne baknz. 411 ARDA, F:970, L:1, :1, V:47-47a 412 SPHTA, F:277, L:2, :9, V:9-22a; ARDA, F:894, L:2, :88, V:1-3, ayrca bkz; Kamuran Grn, TrkSovyet likileri (1920-1953), s. 3-4
406 405

145

mfrezelerinin Trklere ve dier Mslman halklara kar gerekletirdikleri katliamlar durdurmak iin Azerbaycan Hkmeti Osmanl Devletinden yardm istedi. kincisi, Trk ordusunun kurtarc seferinin manevi temeli Osmanl ile ayn dil, kltr ve maneviyata sahip olan Gney Kafkasya Trklerinin ve dier Mslman halklarn soykrmdan kurtarlmas amacyla ilgiliydi. stanbul Trklerin ve Mslmanlarn dini merkezi roln oynuyordu. Osmanl Devleti, slam ve Trk dnyas karsnda sorumluluk tamaktayd. Trk dnyas Osmanl Devletine mit yeri olarak bakyordu. ncs, Trk ordusunun kurtarc seferini bir sra askeri faktrler de gerekli klyordu. Osmanl Devleti dnyada ikinci petrol merkezi olan Bakye, Kafkasyada doal kaynaklara ve insan kaynaklarna sahip olmal, onlarn baka devletin eline gemesine imkan vermemeli, Hazar Denizi ve Merkezi zerinde kontrol kazanmal, Hindistan gzergahna kmalyd. Genellikle, Brest-Litovsk Bar Anlamasndan sonra Osmanl Devleti artk Kafkasyay almakla ilgilenmekte, bamsz Trk devletleri kurma amacndayd. Yukarda aklanan tm faktrleri gz nnde bulunduran Enver Paa ilgili talimat verdi. Azerbaycan zerine sefer yardm ve zgrlk iin balatld. Trk ordusunun yan sra Gencede bulunan Azerbaycan Hkmetinin 6 bin kiilik kolordusunun da balca vazifesi Baky kurtarmakt.413 Azerbaycana iki istikametten Kars ve Gmr ile Gney Azerbaycan ve uadan giren Kafkas slam Ordusu, Nuri Paa komutasnda Gencede Ermenileri silahszlandrd, fakat Ermenilere kar zor kullanmad. Trk ordusunun gelii Azerbaycan Hkmeti iin elverili koullar salad. 16 Haziranda Azerbaycan Hkmeti Tiflisten Genceye nakledildi. Nuri Paa Gencede Azerbaycan Osmanl ile birletirme taraftarlarnn etkisi altnda kald. O, Azerbaycan Hkmetine itimat ve sayg gstereceini, Trklerin Azerbaycan ynetmek iin deil, savunmak iin geldiini belirttiyse de giderek grlerinden vazgemeye balad. Nuri Paa, Milli Konseyin Rus inklabnn sonucu olarak kurulduunu ne srerek datlmasn talep ediyordu. Onun yerine Nuri Paann isteine uygum bir hkmet kurulmalyd. O, Musavatlar ile solculardan ziyade Panislamclara rabet ediyordu. Mirza Bala Memmedzadenin yazdna gre, Nuri Paann isteine uygun olarak kurulacak bu hkmet Rus arlnn eski kapkullar ile eyhlislamdan oluacakt.414 Meseleyle ilgili olarak Milli Konsey Bakan M. E. Resulzade, Babakan Feteli Han Hoyski ve Hariciye Nazr Memmedhasan Hacnski, Nuri Paa ile grerek anlamak isteseler de Nuri Paann ancak asker olduunu, siyasetten bir ey anlamadn, bu konu iin siyasi danman Ahmet Bey Aaolu ile grmeleri gerektiini syledi. Heyet A. Aaolu ile grerek itiraz etse de Milli Konsey yerine Hkmet kurulmasn tavsiye etti. Trk komutanl Azerbaycann iilerine karmayacan ve hkmet kurulacan bildirdi. Bundan sonra Milli Konseyin yerine Hkmet kuruldu.415 Nuri Paa Azerbaycanda ordu kuruculuunda istisnai rol oynayarak genleri askeri hizmete seferber etti. Baknn kurtarlmas ve ordu kuruculuu iin atlan bu adm Bolevik basn Azerbaycanllarn Sultan ordusuna seferberlii eklinde deerlendirmiti. Gencede hkmet kurulular oluturuldu, Harbiye Nazrl kuruldu. Baknn kurtarlmas iin tedbirler alnd ve g topland. Fakat bu ite bir takm zorluklar vard. Azerbaycanda yeterince subay kadrosu yoktu. lke arazisinin byk bir ksm Bolevik-Tanak kuvvetlerinin igali altndayd. Genlerin orduya hizmete arlmasnda problemler mevcuttu. Trk ordusu ksa sre iinde Azerbaycan dzene soktu. M. E. Resulzade, Nuri Paa

413 414

SPHTA, F:11, L:1, :148, V:34 Mirza Bala Memmedzade, Milli Azerbaycan Hareketi, s. 99 415 ARDA, F:970, L:1, :3, V:12

146

komutanlnda Azerbaycanda emniyetin temin edildiini yazyordu. Sadece Bak ile evresi Boleviklerin elindeydi.416 Gmr-Culfa demiryoluna sahip olan Trkler stratejik adan nemli olan Gney Azerbaycana getiler. Gney Azerbaycan ran ile Gney Kafkasya gzergahndaki elverili yollar kendinde birletiriyordu. Bu devirde Gney Azerbaycanda 15.000e varan Trk ordusu mevcuttu. Trkler Gney Azerbaycan temizlemeyi, Bakye saldr iin s kurmay, ngilizlerin ulatrma hatlarna engel olmay, ayn zamanda Mezopotamyadaki ngiliz ordu birlikleri iin tehlike oluturmay amalyorlard. Trklerin baar kazanmasnn hibir eyle kyaslanamayacak nemi olabilirdi. nk Gney Azerbaycann randa ve tm Ortadouda Panislamc fikirleri yaymak ve Pantrk planlar gerekletirmek iin stratejik bir nemi vard. Tebriz, ran ve Trkiyenin muhteem uzlatrc Trk merkezi roln oynayabilirdi. nk Gney Azerbaycann ele geirilmesi rann merkezi blgelerini ele geirmeyi, oradan da Afganistana, hatta Hindistana gemeyi kolaylatrrd. Fakat bu devirde Osmanl mparatorluunun i politik yaamnda deiiklik meydana geldi. 4 Temmuz 1918de Osmanl Padiah V. Mehmet Reat vefat etti. Onun kardei veliaht Vahideddin Efendi VI. Mehmet ad ile tahta kt.417 Bundan sonra da Osmanl Hkmeti Azerbaycan siyasetini aktifletirdi. Azerbaycana giren Osmanl ordusu baz blgeler kurtarmak iin talimatlar aldlar. Azerbaycann kuatma altnda bulunan blgelerinde Andranikin, Hamazaspn ve dier Ermeni komutanlarnn emri altndaki Ermeni mfrezeleri ve Bolevik askeri birlikleri Mslman ahali zerinde katliamlar gerekletirdiler. 19 Temmuz 1918de Nahvan kurtarld, Andranikin zulmne son verildi, 10 Temmuzda Krdemir, 20 Temmuzda amah, 27 Temmuzda Hackabul istasyonu dmanlardan temizlendi. Kafkas slam Ordusu birlikleri Bak civarna ktlar. Azerbaycan Cumhuriyetinin Grcistan Cumhuriyeti nezdinde diplomatik temsilcisi M. Y. Caferov, Ermenistann Grcistan Cumhuriyeti Hkmeti nezdinde Geici Maslahatgzar A. Cemalyana 15 Austos 1918de nota vererek, Andranikin mfrezelerinin Karaba, Zengezur, Nahvan ve dier blgelerde iledikleri cinayetlere itiraz ederek bu cinayetlerin durdurulmasn talep etti.418 A. Cemalyan ise cevabnda, Andranikin ordusunun Azerbaycan Cumhuriyetinin snrlarna sokulmas hakknda 15 Austos tarihli 461 numaral resmi mektubunuzun alndn ve benim hkmetime gnderildiini onaylayarak ahsen kendi tarafmdan size bildiriyorum ki, Andranik ve onun ordusu, Ermeni alaylarnn karar ile artk oktan Ermenistan ordusu sralarndan ve listesinden kartlmtr. Onlar Ermenistan ynetimine ve st dzey devlet yetkililerine tabi olmaktan imtina etmitir. Bylece, Andranik ve onun ordusunun Ermenistan Milli Ordusu ve devletin st dzeyleri hibir ilikisi bulunmamaktadr ve Ermenistan Cumhuriyeti onlarn hareketlerinden ve faaliyetlerinden hibir sorumluluk tamamaktadr419, diye belirtmiti. Ermenistan st dzey kurumlarnn Andranikin yapm olduu bu cinayetlerle hibir balants olmadn ve yaplan bu hareketleri zerlerinden atmalarna ramen resmi hkmet gazetesi olan Azerbaycan, bunun tam aksini iddia ediyordu: ...Karaban her trl yardmdan yoksun ahalisinin Andranikin terrist ordusu tarafndan katliama uramas sradan gerekletirilen bir olay deildir. Bu, Ermenistann st dzey kurumlarnn bizzat hazrlam olduu bir plann sonucudur...420 eypur dergisi de ... Ermenistan Hkmeti gzn yumup eli ile iaret veriyor. Ermenistann nasl politika yrttn ve niyetlerinin
416 417

Memmed Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti, s.42 Osmanl Ansiklopedisi, cilt:7, s.162 418 ARDA, F:897, L:1, :11, V:180 419 Cemil Hasanov, A Lekelerin Gara Klgesi, s.54 420 Azerbaycan gazetesi, 23 Ocak 1918

147

ne olduunu anlamak o kadar da basit deildir...421, diye yazmaktayd. Btn bu sylenenlerden Andranikin ve dier Ermeni komutanlarnn yapm olduklar cinayetlerin Ermenistan Devleti ile dorudan doruya balants olduu anlalmaktadr. 1918 yl Austos Eyll aylarnda Bakden Lenkerana gelen 2000 kiilik Ermeni silahl mfrezeleri Mslman ahaliye kar katliam gerekletirmekteydi.422 Austos aynn sonundan itibaren Kafkas slam Ordusunun Baky kurtarma abalarnda bir younluk grlmeye balad. Musuldan geri arlan ve Dou Ordular Kumandanlna atanan Enver Paann amcas Halil (Kut) Paa 9 Eyllde Mrsel Paann Puta yaknlarndaki karargahna ulat. 10 Eyllde Nuri Paa, Baknn kurtarlmas operasyonlarna kumandanlk yapma grevini stlendi. O zaman Bakde 18 bin kadar silahl Ermeni, 1200 ngiliz askeri ve s. bulunmaktayd. ngiliz askerleri, 16 Temmuz 1918 tarihinde Bak Sovyeti toplantsnda alnan kararlar sonucu gelmilerdi. nk 1918 yl yaznda meydana gelen ar askeri-siyasi durumda hibir kuvvetin Trk ordusuna kar koyamayaca anlalmt. Zor durumda bulunan Bak Sovyetinde ihtilaflar derinlemiti. Bak Sovyeti kuvvetleri Trk ve Azerbaycan ordusuna kar koyacak gte deildi. 16 Temmuz 1918de Bak Sovyetinin toplantsnda Tanaklar, ngilizleri Bakye davet etmeyi teklif ettiler. Teklif kabul edildi ve buna ilikin kararlar alnd. Bakde bolevik iktidar ykld, yerine Sentrokaspi Koalisyon Hkmeti kuruldu. Sentrokaspi Hkmetinin kurulmas ngilizlerin Enzeliden Bakye davet edilmelerini mmkn kld. ngiliz askeri birlikleri 4 Austosta Bakye girdi. Onlarn balca amac Kafkasya slam Ordusunun Bakye girmesini nlemekti. Ama ahali Trklere rabet ediyordu. 12 Eyllde Halil Paa ehrin kurtarlmas emrini verdi. Kafkas slam Ordusunun hcumu Baknn mimari yaplarna zarar vermedi. Trkler, zellikle ngilizlerin kald Avrupa ve Metropol otellerine ate ettiler. Saldrnn baaryla sonulanmasnda Bak ahalisinin byk ounluunun Kafkas slam Ordusuna destek vermesinin de rol olmutur. Bak kurtarldktan sonra Trk kumandanl Azerbaycandaki tm halklara, zellikle Ermenilere kar samimi muamele etti. Nuri Paa Azerbaycanda yaayan Ermenilere mracaat etti. Mracaatta yle deniliyordu: Ermenilerin gndeme getirdikleri yaral meseleler, ne yazk ki Kafkas halklarnn beraberce huzur iinde yaamalarn kt ynde etkilemektedir. Bizimle komu olan, Tanakstyun Partisi yesi bakanlarnn nceki politikas sonucu kr olan Ermeni halk, bugn yle bir duruma gelmitir ki, tarihi ortam geri dnmelerini, tarihi hatalarn ve kendi politikalarnda kkl deiiklikler yapmalarn gerektirir. Bu yol, yalnzca Osmanl mparatorluunu paralamaya alan, Ermeni halknn kan pahasna kendilerine Dou politikas izen Antanta devletlerinin ihtilaflarndan vazgemek ve komu halklarla birlikte huzur iinde yaamak olanadr. Ne yazk ki, Ermeni liderleri uykudan hala uyanamamlardr. Silahlanm Ermeniler Kazak blgesi snrlarnda Osmanl ordusunun hareket ettii yollarda keyfi davranyorlar. Karabadaki Ermenilerin bir ksm ngiliz altn olarak yardm alan Andranikin fitnesine uymular ve Azerbaycan devletinin bamszlna kastediyorlar. Bak olaylarnda423Ermeni silahl birliklerinin ve Tanakstyun Partisinin rol herkese bilinmektedir.424

421 422

eypur dergisi, 7 Aralk 1918 SPHTA, F:277, L:2, :16, V.18 423 Mart olaylarndan bahsediliyor. 424 Gazeta Azerbaydjana, 19 (Sentyabr) Eyll 1918, no:2

148

Nuri Paa, 18 Eyllde tm souk ve ateli silahlarn teslim edilmesini emretti. Ahalinin milli kimlii konusunda hibir fark gzetilmiyordu. Silahlar saha komitelerine teslim edilmeliydi.425 Baky kurtaran ordu, Ermenilere dokunmad ve ehirde disiplini salad.426 Baknn kurtarlmas Azerbaycan halknn tarihinde nemli bir olayd, ayn zamanda Trk sava ilminin ve diplomasisinin byk baarsyd. Bu baar Osmanl Devleti asndan politik, stratejik, ekonomik ve manevi nem tayordu. Sadrazam Talat Paa, 2 Ekim 1918 tarihinde Alimerdan Bey Topubaovla yapt grmede, ... Sava birok meseleleri ortadan kaldrd, niyetimiz gerekleti. Bu, arlk Rusyasnn paralanmas demektir. Bu, gerekten bizim byk baarmzdr. Bunun bizim iin ve Kafkas halklar dahil Rusyadaki tm halklar iin iyi sonular olacaktr,427 diye bu baardan dolay duyduu memnuniyeti dile getirmiti. Baknn kurtarlmas stanbulda iki kere kutlanm ve bu haberi Mehmet Emin Resulzade 15 Eyll 1918 tarihli mektubuyla F. H. Hoyskiye ve M. H. Hacnskiye iletmiti.428 30 Ekim 1918 ylnda Mondros Mtarekesi gereince, Osmanl ordusu bulunduu blgeleri terk etmek zorunda kalmt. Osmanl askeri birliklerinin geri dnmesi halkta byk znt yaratt. nk halk Trklerin gitmesiyle Bolevik ve Ermeni taarruzu karsnda tek ve gsz, savunmasz kalacaklarn iyice anlyorlard. Nitekim, 28 Mays 1918 tarihinde ilk Trk Cumhuriyeti olan Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin mevcudiyeti tehlike karsnda kalmt. Anadoluya gitmek bahanesiyle 28 Nisan 1920de Bakye giren XI. Kzl Ordu, Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin 23 aylk bamszlna son verdi ve Azerbaycan, Rusyann ekonomik ssne dnt. C. b. Tarihi Nahvan Meselesi ve Stratejik Bakmdan Nahvann nemi Ermenilere gre, Nahvan Ermenistann tarihi parasdr ve ok verimli topraklara sahip olduu iin bu blgenin elde edilmemesi Ermenistan ekonomisi ok byk bir kayptr. O dnemler asndan ele alrsak, Ovanes Kaaznuniye gre, Ermenistan erur ve Nahvansz yaayamazd.429 Baka bir iddiaya gre, Nahvansz, erursuz, Ahlkeleksiz, Lorisiz, Karabasz bir Ermenistan yarm kalm bir bina gibiydi.430 Bundan dolay Ermeniler uluslararas platformlarda, Paris Bar Konferansnda devaml olarak Nahvan istediler. Azerbaycan ile scak mcadelelere girdiler. arlk idaresinin yklndan beri emellerini hep scak tuttular. Yeri geldiinde siyasete, yeri geldiinde gce bavurdular. 1919 yl Ocak aynda Nahvanda ngiliz valiliinin kurulmas Ermenilere aradklar frsatn kaplarn amt. ngiliz idaresinden yararlanlmalyd. Bu dnemden itibaren Ermeniler Nahvana resmi memurlarn gndermeyi, Ermenistan Devlet Bankasnn bir ubesini amay ve yerli liderlere iki milyon ruble vermeyi dnmeye baladlar. 431 I. Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Kafkasyadan ekilen Osmanl kuvvetlerinin yerini ngiliz gleri almaya balamt. ngiliz askeri makamlar Nahvan geici olarak Ermeni idaresine verdi. Ermeni Hkmeti ile ilhakn temel prensipleri kararlatrld. Artk ngiliz gzetimindeki Ermeni kuvvetleri Nahvana yrmeye hazrd.
425 426

SPHTA, F:276, L:7, :254, V:1 Gazeta Azerbaydjana, 19 Eyll 1918, no:2 427 Alimerdan Topubaov, Diplomatieskiye Besed v Stambule (1918-1919 gg.), s. 9, 10 428 ARDA, F:894, L:10, :31, V:23-26 429 Ovanes Kaaznuni, Tanaksutyun Bole Niego Delat!, s. 18 430 Aleksandr Muciri, Birlik Olsa di Sovyet Grcistan, 20 Eyll 1990, no: 11 (9806) 431 Azerbaycan Cumhuriyeti EYTA, F: 894, L: 10, : 70, V: 3

149

Nahvandaki ngiliz ve Ermeni kuvvetleri ile ilgili bilgiler, Kazm Karabekir Paann eline geti. Paa da ald bilgileri Harbiye Nezaretine gnderiyordu. Buna gre, ngiliz subaylar tarafndan sevk ve idare edilen ve 6.000 mevcudunda tahmin edilen bir Ermeni kuvveti 24 Mays 1919da Nahvan ve havalisini igal etmiti.432 11 Haziran tarihli bir telgrafa gre, Culfada 400 asker, Nahvanda 350 asker ve 2 makineli tfek, ahtahtnda 100 asker ve 3 top, Yenice istasyonunda 100 asker mevcuttu.433 Ancak bu mevcutlar ilk gnlerin tahmini saylar idi. Gn getike Nahvandaki Ermeni kuvvetlerinin says artmaya balad. Mttefiklerin desteini alan ve hayali Ermenistan ryalarn gerekletirme ynnde faaliyete geen Erivan Hkmeti Trkiyenin de karlarn tehdit etmekteydi. Ermeniler Nahvan blgesini ele geirerek hem geni tarm alanlarna sahip olmak, hem de Trkiyenin Azerbaycan ve dolaysyla Orta Asya ile irtibatn salayan yegane koridoru kapatmak istiyordu. Fakat Trk Milli Mcadelesinin liderleri Mustafa Kemal Atatrk ve Kazm Karabekir Paalar Nahvann stratejik nemini ok iyi kavramlard. Kazm Karabekir Paann 3 Mays 1919da Erzuruma gelip, XV. Kolordu Kumandanl vazifesini yrtmeye balamas ile birlikte, Trkiyenin Nahvan politikas belirginlemeye balad. Blgeyi ok iyi tanyan, Ermeni faaliyetlerinin Trk slam ahalisi zerinde yapaca tesiri ve Trkiyenin karlarna verecei zarar kavrayan Kazm Karabekir Paaya gre, Nahvan ark kaps idi ve elde bulundurulmas zaruri idi. Nitekim Erzurum Kongresinden sonra XI. Tmen Kumandan Cavit Beye bir mesaj gnderen Paa yle diyordu: Her taraftan mahsur bir haldeyiz, yalnz Azerbaycana ak Nahvan penceresi var. Onun kapanmamasn istiyorum.434 Karabekir Paa, Azerbaycana ve dolaysyla Orta Asya Trk dnyasna alan yegane koridor olan ve nfusu ounlukla Trk olan Nahvan blgesinin nemini ileri harekat srasnda anlam ve blgede yerli ahaliden mteekkil milis alaylar kurmutu. 1919 ylnda mttefiklerin destei ile byyen ve Nahvan ele geiren Ermenistan geri adm atmaya zorlamak lazmd. Bu i iin en elverili nokta ise Nahvand. Paa, hem Trk slam nfusunun kurtuluu, hem de Ermenistana kar yapaca bir harekat esnasnda Nahvan elde bulundurmak istiyordu. Zira buras Erivana yakn olmas itibariyle, Ermenistann yumuak karnn tehdit ediyordu.435 17-18 Temmuzda Trk ordusunun Nahvana gnderilerek Ermenilerin Nahvandan kartlmas salanm, bylece Ermenilerin ran ile balants kesilmi ve Van zerinde yapmalar muhtemel olan saldr da engellenmiti.436 Ayrca Ermenistana kar yaplacak bir taarruzda ok stratejik bir mevki ele geirilmiti. Trkiyede TBMM Hkmetinin idareyi ele almas Nahvann nemini daha da artrmt. Bamszlk mcadelesini yrtmek azmindeki TBMM Hkmetinin acilen yardm almas gerekliydi. Trkiyeye gre, yardm alnacak tek lke bu dnemde Azerbaycana gelmi bulunan Sovyet Rusya idi. Kars yolu Ermeni engeli yznden kapal idi. Geriye tek yol Nahvan-Zengezur gzergah kalmt. Trkiye bu koridorun nemini kavram olarak Nahvana bir mfreze gndermi ve blgeye davet edilen Kzl Ordu birlikleri ile birlikte Azerbaycan yolu alm, Ermenistan etkisiz hale getirilmi ve blge, Sovyet Rusya ile ilikilerde bir merkez haline sokulmutu. Bar almalar ierisinde Nahvann Trkiye asndan ok byk bir nemi vard. Nitekim Sovyet Rusya ile antlama yapmak zere Moskovaya hareket etmeden nce Mustafa Kemal Paa ile veda grmesi yapan Yusuf Kemal (Tengirek) Bey, Paam Ruslar Nahvan zerinde srar ederlerse ne yapalm? diye sormu ve u cevab almt: Nahvan
432 433

ATASE, A.1/2, KN: 78, DN: 291-111, FN: 19 ATASE, A.1/1, KN: 23, DN: 151-92, FN: 79; ATASE, A.1/2, KN: 78, DN: 291-111, FN: 24 434 Veysel nvar, stiklal Harbinde Boleviklerle Sekiz Ay (1920-1921), s. 4 435 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 28 436 Kazm Karabekir, a.g.e. s. 153

150

Trk kapsdr. Bu hususu nazar- itibara alarak elinizden geleni yapnz.437 Nahvan, Kazm Karabekir Paann ifadesiyle ark Kaps, Mustafa Kemal Paann ifadesiyle Trk Kaps idi. Trkiye ile Azerbaycan ve dolaysyla Orta Asya Trk Dnyasn birbirilerine balayan bir koridordu. Bu nedenle de Trkiye ve Orta Asya Trkleri asndan Nahvan ok byk bir neme sahipti. Trkiyenin Nahvan meselelerine bak asn iki dneme ayrmak gerekiyor. Bunlardan birincisi, Osmanlnn olaylara bak as, dieri de Milli Mcadele liderlerinin tutumlardr. Osmanl Ordularnn ekilmesini mteakip Ermenistan etrafndaki Trk blgelerinin sahipsiz kalmalarna ramen Trkiye imzalad mtareke gereince blge insanlar ile ilgilenemiyordu. Mondros mtarekesini imzalayarak I. Dnya Savanda yenildiini kabul eden Osmanl Devleti, mtarekenin akabinde tilaf Devletlerinin basklarna maruz kalmaya balamt. Dou meselesini kendi inisiyatifleri ierisinde halletme abasnda olan tilaf Devletleri, mtarekede yer almayan isteklerle ortaya kmakla, Osmanl Devletini parala, bl politikas yrtmekteydiler. Bu durum ise askeri ve sivil Trk makamlar arasnda tepkilere neden olmaktayd. Milli mcadele liderlerinin de dnemin artlar icab, Boleviklerle iliki kurma ynnde faaliyete gemeleri kanlmazd. Ancak balangta Milli Mcadele liderleri Boleviklerle iliki kurmay dnmekle beraber onlar ve tilaf Devletleri arasnda tarafsz bir politika takip etmek amac ierisinde idiler.438 Fakat ngiliz askeri glerinin Kafkasyadan ekilmeye balamas ve tilaf Devletlerinin Trkiye zerinde siyasi ve askeri basklarn artrmalar, Milli Mcadele liderlerinin artk tarafsz kalmamalarn gerektiriyordu. Bamszln silah ile ele geirilecei kesinlemeye balyordu. Bunun iin de dardan yardma ihtiya vard. Tek k yolu Trk Kaps veya dier bir ifade ile ark Kaps idi. Gerekli yardm bu yolla temin edilebilirdi. 23 Nisan 1920de TBMMnin almas ve Azerbaycanda Boleviklerin iktidar ele geirmesi dolaysyla Kzl Ordunun blgeye gelmesi, hi kukusuz Trk-Sovyet ilikileri asndan bir dnm noktas tekil etmitir. Nitekim TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa, daha nce Kazm Karabekir Paadan ald grler dorultusunda 26 Nisan gn, Sovyet Rusya Hkmetine ynelik ilk resmi teklifi hazrlam ve Erzuruma iletilmiti. te, bu tarihlerden itibaren Trk-Sovyet ilikilerinin kurulmasnda, Nahvann bir gei koridoru ve s olma zelliinin ortaya ktn grmekteyiz. Ermenistana kar askeri stnlk salanmas asndan byk bir stratejik neme sahip olan ve Azerbaycana alan yegane Trk koridoru olmas dolaysyla 1918 ylndan beri Trkiye ve Azerbaycan makamlarnn dikkatini ekmi olan, elde bulundurulmas iin byk aba sarf edilen Nahvan, imdi de yeni tarihi misyona hazrlanmaktayd. Kazm Karabekir Paa, bir taraftan Ermenistana kar taarruz hazrlklarn srdrd anlarda, dier taraftan yine Erzurum zerinden Sovyet Rusya ile iliki kurmak amacyla gayretli bir alma yrtyordu. Moskovaya Sovyet Rusya Hkmetine 8 Maysta ilk resmi teklifin gnderilmesinin ardndan, resmi grmeler yapacak bir heyetin de gnderilmesi gerekliydi. TBMM Hkmeti, Moskovaya gidecek Dileri Bakan Bekir Sami Bey ve ktisat Bakan Yusuf Kemal Beyden oluan bir heyet tekil etmiti.439 Bu arada Kazm Karabekir Paa olduka endieliydi ve 5-6 Mays gnleri Mustafa Kemal Paadan Moskovaya gidecek heyetin bir an nce yola karlmasn istemekteydi. Paann ald istihbarata gre, Grc ve Ermeniler Boleviklerle anlamak niyetindeydi. Hemen harekete gemek lazmd. Kaybedilecek bir gn bile lke iin zararl olacakt.440
437 438

Mustafa Kemal Paa, Nahvan Trk Kapsdr, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say:64, s. 5,6 Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), s. 9,10 439 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, s.140 440 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 675

151

C. c. Moskova Antlamas ve Nahvan 14 Aralkta Ankaradan ayrlan heyet, 7 Ocak 1921de Karsa ulat ve burada Moskova Bykeliliine atanan Ali Fuat Paa ile bulutu. Trk heyeti, bir sre Karsta iki lke arasndaki bir takm yazmalarn yaplmasn bekledikten sonra 15 Ocakta Karstan ayrld. Ve 19 ubatta Moskovaya ulat. Trk heyeti Moskovaya giderken Ruslarla grlmesi gndemde olan nemli konulardan birisi de Nahvan meselesi idi. Yllardan beri Azerbaycan ile Ermenistan arasnda anlamazlk konusu olan, srekli mcadelelere ve dolaysyla Ermeni taarruzlarna maruz kalan, Trkiyenin aktif destei ile ayakta duran, bu dnemde barnda Trk ve Rus kuvvetlerini barndran ve son olarak da Ermenistana hediye edilmesi dnlen Nahvan, muhakkak ki, Trk ve Rus taraflar arasndaki grmelerde yerini alacakt. Nahvan daha nce de ifade edildii zere Trkiye asndan ok nemli idi. Orta Asyaya alan bir kap konumunda bulunmas Ermenistana ve rana kar stratejik bir stnlk tekil etmesi, ahalisinin tamamen Trk olmas, Nahvan Trkiye iin nemli klan sebeplerdi. Nitekim Rusyaya gnderilen heyette yer alan Yusuf Kemal Bey, Ankaradan ayrlmadan bir gn nce (13 Aralk) Mustafa Kemal Bey ile grm ve Paam, Ruslar Nahvan zerinde srar ederlerse ne yapalm? diye sorunca Nahvan Trk Kapsdr. Bu hususu nazar- itibara alarak elinizden geleni yapnz cevabn almt. 18 ubat 1921de Moskovaya ulaan Trk heyeti, yukardaki grler dorultusunda hareket edecekti. Yusuf Kemal, Rza Nur ve Ali Fuat Paadan oluan Trk heyeti ile Dileri Komiseri ierin ve Panrus Merkez Yrtme Komitesi yesi Celaleddin Korkmazovdan meydana gelen Sovyet heyeti arasnda grmeler balaynca, iki taraf arasndaki anlamazlklardan birisi de Gmr Antlamas olmutu. Trk heyeti Gmr Antlamasnn yrrlkte olduunu savunurken Rus temsilcileri bu anlamay tanmadklarn ifade ediyordu.441 Bylece Ruslar Gmr Antlamasn tanmayarak Trkiyenin Nahvan zerinde himaye hakk olduunu da kabul etmiyorlard. Bu sralarda Azerbaycan ve Sovyet Hkmetinin istei ile Mart ay balarnda Moskovaya gelen Behbud ahtahtinski de Ruslardan yana tavr koymutu. O, Trk heyetinin Stalin ile yapt bir grme esnasnda kendisine fikri sorulunca, sizin Nahvanla ne mnasebetiniz var? O Rusyanndr demiti.442 Rza Nur, Behbud ahtahtinski iin btn varln Ruslara hizmet ve dalkavukluk ile temin etmek fikrinde ve ediyor. Bizi sk sk ziyaret ediyor, bizden aldklarn hemen Ruslara yetitiriyordu. Mkemmel casusluk ediyordu. Ancak bize kar Ruslar aleyhinde casusluk ssn taknyor ve hakikatte Ruslara hizmet ediyordu diyordu.443 Trk heyetinin Behbud Beyin Ruslarla anlamal grne uymas mmkn deildi. Bundan dolay Nahvan zerindeki mzakereler biraz uzamt. Stalin, Yusuf Kemal Beye Nahvan zerinde niin bu kadar srar ediyorsunuz? deyince o, oras Trk Kaps da ondan cevabn vermiti.444 Elde herhangi bir kayt olmamasna ramen anlald zere, Trk heyeti balangta Nahvann Trkiyeye veya Trkiye himayesine braklmas iin aba sarfetmekte idi. Ancak Sovyet temsilcileri bu teklife scak bakmamt. Ruslar Nahvan Trkiyeye vermek istemiyordu. Meseleyi dier hususlara zarar vermeden halletmek zorunlu idi. Yusuf Kemal Beyin ifadesi ile Ruslara u teklif yapld: Biz en nihayet Nahvann Trkiye ile Azerbaycan himayesi altnda mstakil bir devlet olmasna raz olabileceimizi syledik.445 Bu teklif de Sovyet makamlarnca kabul edilmedi ve
441 442

Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava, cilt:2, s. 54,55 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 913 443 Kazm Karabekir, a.g.e., s. 913 444 Mustafa Kemal Paa, Nahvan Trk Kapsdr, Trk Dnyas Tarih Dergisi, s. 6 445 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, s. 210

152

sonuta 9 Mart tarihli grmelerde Nahvann zerk bir yapya sahip olmas ve baka bir devlete terk etmemek artyla himayesinin Azerbaycana braklmas kararlatrld. Trk heyeti Nahvann Trkiye himayesinde kalmas hususunda Ruslarla bir anlamazlk ierisine giremezdi. Zira, arkada daha byk meseleler vard ve Kazm Karabekir Paann 29 Ocak tarihli telgrafyla, Nahvan meselesi Trkiyenin siyaseti ierisinde ikinci derecede neme sahipti.446 Aralarndaki dier meseleleri de halleden Trk ve Sovyet temsilcileri, 18 Mart 1921de zel bir trenle Moskova Antlamasn imzaladlar. Ancak ngilizler ile yaptklar ticaret antlamasndan dolay Ruslarn da iine geldii iin antlamann altna stanbulun igal yldnm olan 16 Mart tarihi koyulmutu.447 Moskova Antlamasna gre, Nahvann stats ve snrlar u ekilde tespit edilmiti: Nahvan blgesi, tayin edilen snrlar ierisinde asla nc bir devlete terk etmemesi artyla Azerbaycann himayesine braklmt. Nahvan arazisinin Aras talveg izgisinin dousu ile Dehne da (3829) Veli Da (4121) Baarsk (6587) Kmrl Da (6930) izgisi arasna skm gen kesiminde, bu topraklarn Kmrl Da (6930)dan balayp Saray Bulak (8071) Develi (Ararat) istasyonundan geerek Karasunun Aras ile birletii yerde sona eren snr izgisi Trkiye, Azerbaycan ve Ermenistan yetkili temsilcilerinden oluacak bir komisyon eliyle belirlenecekti. Buna gre, Nahvan arazisi Develi stasyonu Saray Bulak Da (8071) Kmrl Da (3080) Sayat Da (7868) Kurt Kulak ky Gamasur Da (8160) (7022) Kuki Da (10282) ve eski Nahvan Kazasnn ynetim snrnn dousu, yani bugn Ordubadn Ermenistan ile olan snr.448 Blgenin Azerbaycan tarafndan Ermenistana verilmemesi iin Trkiye ve Rusya garantr lke olmulard. Trk heyeti Nahvan Trkiye himayesine alamamt. Ancak blgenin yine Trklerin elinde kalmas temin edilmi, Nahvan Azerbaycann himayesine verilmiti. Yusuf Kemal Beyin ifadesine gre, Nahvan Mslmanlar bir daha katliama maruz kalrsa, Trk Ordusunun bunun karsnda lakayt kalamayaca da sylenmi ve zapta gemitir.449 Nahvann Azerbaycana balanmas Mustafa Kemal Paa tarafndan olumlu karlanm ve Ankaraya dnen Yusuf Kemal Bey, Muhterem Paam! Nahvan zerinde elden geleni yaptk deyince Paa, Yusuf Kemal Bey! Kapmz mevcudiyetini muhafaza ediyor, bizim iin mhim olan budur cevabn vermiti.450 Nahvann Azerbaycana balanmas, o dnem iin Sovyet Rusyaya terk edildii anlamna gelmekte ise de, hem Ermenistann emellerine set ekilmesi ve hem de gnmz artlar dnldnde Trk heyetinin Moskovadaki baars gzler nne kmaktadr. Trkiye Nahvann statsn blge lkelerine kabul ettirme ynnde de gayret gsterdi. Nitekim Moskovadan Bakye gelen Trk heyeti, Neriman Nerimanov ile grm ve ona Nahvann nc bir devlete terk edilmemesi artyla Azerbaycann himayesine verildiini hatrlatm ve bu hususta iki taraf arasnda antlama yaplmas gerektiini bildirmiti.451 C. d. Kars Antlamas ve Nahvan

ATASE, A.6/6686, KN:924, DN:6-1, FN:25-15 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, s. 217-218 448 Antlamann maddeleri iin bkz: Dokument i Vneney SSSR, Tom: 3, Belge no: 342, s. 597-604; smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, cilt:1, s. 32-38 449 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, s. 225-226 450 Mustafa Kemal Paa, Nahvan Trk Kapsdr, Trk Dnyas Tarih Dergisi, s. 6 451 brahim Ethem Atnur, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918-1921), s. 442
447

446

153

Moskova Antlamas ile Dou snrlarn izen Trkiye, Sovyet Rusya ile yaplan antlama gereince, snr komusu bulunduu Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile de masaya oturmak istiyordu. Snrlar kesin olarak izilmesine karn Trkiyenin Grcistan ile Batum, Ermenistan ile Kars, Ardahan ve Nahvan problemleri mevcuttu. O dnemde ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin yklna kadar pek nemli saylmasa da, gnmz artlar asndan Grcistana Batum blgesinin zerklii, Ermenistana Kars, Ardahan ve Srmelinin Trkiyeye, Nahvann ise Azerbaycana ait olduunun kabul ettirilmesi gerekli idi. Bu amala, 19 Nisan 1921de Moskovada bulunan Trk heyeti, Azerbaycan Hariciye Komiseri Hseynov ve Adliye Komiseri Behbud ahtahtinski ile iki lke arasnda bir antlama yaplmas ve Karsta buluulmas hususunda anlamlard. Sovyet Rusya Hkmetinin uygun grmesi ve katlm ile Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan ve Trkiye arasnda bir konferansn Karsta toplanmas kararlatrlm ve Trk taraf Austos ay ierisinde temsilcilerini dahi belirlemiti. Fakat Sovyet Rusya Hkmetinin Trkiyeye ynelik bir dnem iin serin bir politika takip etmesi nedeniyle konferansn toplanmas gecikmi ise de, Sakarya Zaferinin ardndan Sovyetlerin politika deiiklii ile birlikte Kars Konferansn toplama hazrlklarna hz verilmiti. Nitekim Trk ve Sovyet temsilcileri arasnda 23 Eyll 1921de Karsta yaplan bir trenle Moskova Antlamas teati edildi. 26 Eyll saat 10da Kars Konferansna katlacak Sovyet Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan temsilcileri Karsa geldiler. Ayn gn saat 19.30da Kars Konferans trenle ald.452 Konferansa Trkiye adna ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa, Burdur Milletvekili Veli (Saltkgil), Sabk Nafia Mstear Muhtar ve Trkiyenin Azerbaycan temsilcisi Memduh evket Beyler, Ermenistan adna Dileri Komiseri skinaz Maravyan ve Dahiliye Komiseri Bogos Makenziyan, Azerbaycan adna Halk Komiseri Behbud ahtahtinski, Grcistan adna Kara ve Deniz Kuvvetleri Komiseri alva Eliyava, Dileri ve Maliye Komiseri Aleksandr Svanidze, Rusya adna Letonya temsilcisi Jak Hanteski katlmt.453 Karlkl nutuklar ile devam eden Kars Konferansnn hi kukusuz nemli konular arasnda, Batum ve Nahvan meseleleri bulunmaktayd. Bundan dolay Trk heyeti, Grcistan ve Azerbaycan temsilcilerinden ad geen blgelerin durumu hakknda bilgi istemiti. Behbud Bey Nahvanla ilgili u bilgileri vermiti: Nahvan mntkas, Azerbaycann himayesi altnda muhtar bir halk uralar cumhuriyeti olarak ilan edilmitir. Bu cumhuriyetin kendi Halk Komiserleri uras vardr. Azerbaycan bu cumhuriyette bir mmessile de maliktir. imdiye kadar Nahvann mali ihtiyalar Azerbaycan tarafndan temin edilmektedir. Azerbaycan Hkmetinin messese ve mektebleri milliletirmek hakkndaki emirleri tedricen bu mntkalarda tatbik edilmektedir. Mezhep ve vicdan hrriyetinden bahsetmeye lzum yoktur. nk bunlar Sovyet usulnde idare edilen memleketlerin kaidelerinden birisidir.454 18 gn sren ve 6 celse yaplan Konferans sonucunda taraftarlar, 13 Ekim 1921de Kars Antlamasn imzalamlard. Baz deiikliklerle birlikte hemen hemen Moskova Antlamasnn benzeri olan Kars Antlamasna gre, Nahvan blgesinin stats ve snrlar u ekilde tespit edilmiti: Beinci Madde, Trkiye Hkmeti ile Ermenistan ve Azerbaycan uralar Hkmetleri ibu muahedenamenin numaral melfufunda tasrih edilen hudutlar dahilinde olmak zere Nahvan mntkasnn Azerbaycan himayesinde muhtar bir arazi tekil etmesi hususunda mttehidl fikirdirler.

brahim Ethem Atnur, a.g.e. s. 444 Ayrntl bilgi iin bkz: brahim Ethem Atnur, a.g.e. s. 445, smail Soysal, Trkiyenin Siyasi Antlamalar, I. Cilt, s.41, Dokument i Vneney SSSR, C. IV, Belge no: 264, s. 420-429 454 brahim Ethem Atnur, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918-1921), s. 445
453

452

154

Nahvan arazisi; Urmiye Ky oradan dz bir izgi ile (Arazdeyen) stasyonuna (bu istasyon Ermenistan Sosyalist Cumhuriyetine kalacak) daha sonra dz bir izgi ile bat Taburun (3142) Dana Su ayrm hattyla dou Taburun Dana (4108) Cehennem Deresi Baarsk Dann (6607) yahut (6587) su ayrm hattn takip ederek Ravona (Bulak) gneyinde keser. Oradan eski Erivan Kafkasnn ve erur - Dereleyezin ynetim snrn izleyerek 6629 rakml tepeden Kmrl Da (6839 veya 6930) ve oradan 3080 rakml tepeye Sayat Da (7868) Kurd Kulak ky Gamasor Da (8160) 8022 rakml tepe ve Gkda (10282) ve eski Nahvan Kazasnn ynetim snrnn dousu. Buradan da anlalaca zere, dier antlamalara nazaran Nahvan snrlar Kars Antlamasyla klm, Develi ve Arazdeyen Ermenistana braklmt. Antlamann nemli taraflarndan birisi, hi kukusuz Ermenistann Nahvan Azerbaycan topra olarak kabul etmesi olmutur. Moskova ve Kars Antlamalarna gre, Trkiyenin Nahvann statsnde taraf lke olmas ile birlikte Ermenistann yapaca pek bir ey kalmamt. Ermeniler bugn de meseleye ayn talepler asndan bakmaktadrlar. Ermenistan, 1921 ylnda Rusya ve Trkiye arasnda imzalanm anlamann, yani Kars antlamasnn iptalini talep etmektedir. Bu iin arkasnda Ermenistan Yazarlar Birlii (EYB) bakan Levon Ananyan durmaktadr. O, 16 Mart 2004 ylnda EYB binasnda yaplan ve Moskova antlamasnn 83. yldnm mnasebeti ile dzenlenmi olan konferansta konuma yaparak unlar belirtmitir: Ermenistan iin adaletsiz olan, 1921 ylnda Sovyet Rusyas ile Trkiye arasnda imzalanan Moskova antlamasnn iptali, Dalk Karaba atmasnn dzene sokulmas srecini hzlandrabilir. Bu anlama sonucu tarihi Ermeni topraklar olan Kars, Ardahan, Bitlis ve dier blgeler Trkiyeye, Nahvan ise Azerbaycana verilmitir. Kaybedilmi topraklar 80 bin km. karelik bir alan kapsamaktadr. Btn gcmzle ilk nce Nahvann geri alnmas iin almalyz. Daha sonra katlmclar Ermenistan parlamentosu ile birlikte Rusyann Devlet Dumas, TBMM ve BMTye bir bildiri gndermilerdir. Bildiride Nahvann ezeli ve tarihi Ermeni topra olduu belirtilmi, Nahvan meselesi zlemezse Dalk Karaba atmasnn da bir sonu vermeyecei vurgulanmtr. Erivandaki Nahvan Vatanseverler Birlii (NVB) bakan Rafael Hambarsumyan da kanmz ve canmz pahasna olsa bile Nahvan Trklerden alacaz, diye belirtmitir.455 C. e. Bamszlk Sonras Trkiyenin Azerbaycan Politikas 16 Mart 1921de Sovyetler ile TBMM Hkmeti arasnda Dostluk ve Kardelik Antlamasnn imzalanmasndan sonra Rusya Trkiye Devletini tanm ve Misak- Milli snrlarn kabul etmiti. Bir yerde 16 Mart 1921 Dostluk Anlamas Trk-Sovyet ilikilerinin temelini oluturmutur.456 16 Mart 1921 Moskova Antlamas erevesi iinde 21 Ekim1921 tarihinde Trkiye ile Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan arasnda Kars Anlamas imzaland.457 Moskova Antlamasnn imzalanmasndan sonra Trkiye D Trkler konusunu tamamen geriye itti. 1921 Antlamasnn 8. maddesi, taraflarn ...topraklar zerinde Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birisinin Hkmeti roln stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini hibir zaman kabul etmemeyi...458 ykmlendiklerini ilan ediyor, bylece Trkiye Sovyetlerdeki Turanc

455 456

Ekspress gazetesi, 17 Mart 2004 Hasan Berke Dilan, Atatrk Dnemi TRKYENN DI POLTKASI (1923-1939), s. 55 457 kr Esmer, Siyasi Tarih (1919-1939), s. 190 458 Hasan Berke Dilan, Atatrk Dnemi TRKYENN DI POLTKASI, s. 195

155

akmlar desteklememe sz verirken, Sovyetler de Trkiyede Komnizmi yayma abas gstermeme garantisi vermi oluyordu. Bu yaklam Atatrkten sonra da devam etti. Osmanllarn son yllarndaki Turanc macerann maliyeti ve tehlikelerinin bilincinde olan Cumhuriyet liderleri, zellikle SSCB snrlar iinde yaayan D Trkler konusunda herhangi bir resmi ilgi beyanndan kesinlikle kandlar ve Sovyetleri bu konuda tedirgin etmemeye altlar. SSCB ise Trk-Mslman topluluklarn Trkiye ile iliki iine girmesinin kendisi iin douraca tehlikeleri fark ederek Trkiye Komnist Partisinin (TKP) dahi bu halklarla ilikiye girmesine izin vermedi.459 Dolaysyla, bal cumhuriyetler zerindeki merkez kontrolnn gevetildii Gorbaov ynetiminin son gnlerine kadar Trkiyenin bu cumhuriyetlerle dikkate deer hibir ilikisi olmad. 1989 ylnda Berlin Duvarnn yklmasyla simgelenen srecin sonunda SSCBnin Aralk 1991de kendisini feshetmesi dnya politikasnda nemli deiimlere ve yeniden deerlendirmelere neden oldu. Bu erevede SSCBnin dalmasyla birlikte Kafkasya ve Orta Asyada 8 yeni 460 devlet bamszlklarn elde etti. O gnden beri bu devletlere ynelik uluslararas ilgi giderek artt. Bu deiimden en fazla etkilenen ise Trkiye oldu. Souk Sava boyunca Trkiye, gvenlik ve d politikalarn Batyla olan ittifak ilikilerine ve mttefikleri tarafndan alglanan jeostratejik nemine dayandrmt. Fakat Souk Savan sona ermesiyle, zellikle Avrupa lkeleri giderek daha gvenli bir uluslararas ortama kavuurken, Trkiyenin yannda gvenlik tketen yeni atma blgelerinin olumas bu durumu deitirdi, Trkiye kendisini gvenlik boluunda buldu. Aslnda, SSCByi dalma aamasna getiren olaylar zinciri bir bir zlrken, Trkiye de d politika ynelimlerini ve baz temel ideolojik varsaymlarn yeniden gzden geirmekteydi. Trkiyenin d ve gvenlik politikalar konusunda giderek huzursuzland bu ortamda, bir taraftan lkenin dnya politikasndaki yeri ve nemi yeniden tartmaya alrken, dier yandan kuzeydousunda yaklak 6 milyon km. karelik bir alanda yerleik 60 milyonluk, 5i Trk kkenli 6 Mslman Devletin bamszlklarn kazanmas Trkiyenin nne politik, ekonomik ve psikolojik avantajlar salayabilecek tarihi frsatlar kard. Dnemin Cumhurbakan Turgut zal, 1 Eyll 1991de TBMMnin al konumasnda durumu deerlendirirken Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmasnn Trklere blge lideri olabilmeleri yolunda tarihi bir frsat hazrladn ve 400 yldan beri ilk defa ortaya kan bu frsatn karlmamas gerektiini ifade etti.461 Ama iin gerei, Trkiye Souk Savan ardndan Kafkasya ve Orta Asyada ok nemli frsatlar ve potansiyel risklerle kar karya kalm ve btn bunlar Trkiyeye olaanst karmak analiz sorunlar dourmutu. Deiim srecini kapsayan 1989-1991 dneminde Trkiye henz belirsizliini koruyan ve nereye gidecei pek de kestirilemeyen, Sovyet cumhuriyetlerindeki milliyeti hareketlerden genelde uzak kalmay tercih etti ve geleneksel d politika erevesinde ilikilerini Moskova merkezli yrtt. Hatta o dnemde Trk d politikasnn geleneksel yapsyla sk sk atan Turgut zal bile bu konuda epey temkinliydi. rnein, Sovyet Azerbaycannda 19-20 Ocak 1990da meydana gelen olaylarla ilgili gr sorulduunda bu meselenin SSCBnin i sorunu olduunu, Trkiyenin SSCBnin Trki halklarn kapsayacak bir imparatorluk peinde olmadn vurgulayarak, aksine Atatrkn Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi erevesinde d meselelere karmama prensibini belirtti. Hatta, Azerbaycan Trklerinin ii olmalar nedeniyle Trkiyeden ok ran ilgilendirdiini ne srd. Bu erevede, kamuoyunun bir kesiminin Azerbaycan Trklerine aktif destek verme konusundaki youn basklarna ramen,
459 460 461

TRK DI POLTKASI (1980-2001), Cilt: II, s. 366 Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan. TRK DI POLTKASI, Cilt: II, s. 370

156

Trkiye Sovyet askerlerinin Bakde halk g kullanarak bastrmasna sessiz kalmay tercih etti.462 Trkiyenin bu temkinli davrann ve soukkanl tutumunu Azerbaycann 30 Austos 1991deki bamszlk ilannn ardndan 31 Austosta, dnemin Dileri Mstear zdem Sanberk u ekilde aklyordu: Trkiye, bu aamada gelimeleri Moskova arlkl olarak izlemektedir. Ankara-Moskova ilikileri, Ankara-Cumhuriyetler ilikisinden daha nemlidir. Trkiyenin temkini bundan kaynaklanmaktadr. Trkiye, bamszlk ilan eden cumhuriyetleri tanma konusunda kimseyle yara girmeye niyetli deildir. Kendi stratejisinin dorultusunda hareket edecektir. Azerbaycan, Kazakistan gibi Mslman Trk Cumhuriyetleri bamszlk ilan ettiklerinde ise Trkiye aktif olacak ve bu cumhuriyetleri tanyacaktr. Bunun gerekeleri Sovyetlere geni ekilde anlatlmaya baland.463 Fakat, Azerbaycann ardndan 31 Austosta zbekistan ve Krgzistann bamszlk ilan etmeleri kamuoyunun ilgisini Kafkasyadan Orta Asyaya tad ve basnda bu devletlerin bir an nce tannmas konusunda tartma balatt. SSCBdeki ani bamszlk ilanlar Trk-Sovyet ilikilerini tam bir belirsizlik iine soktu. 1991in sonu gelindiinde Trkiye artk Moskova merkezli politikasn tamamen terk ederek Sovyet-ardl devletlerle aktif ilikiler gelitirme programna btn hzyla gemiti. Bu dnemde Trkiyenin byk bir arzuyla aabey roln oynamaya soyunduu bir gerektir. Fakat 2002den dnp geriye baktmzda 70 yllk Sovyet tecrbesinden sonra Kafkasya-Orta Asya Cumhuriyetlerinin yeni bir aabey istemediklerini ve Trkiyenin aabeylik rolne soyunarak bu cumhuriyetleri rktm olduunu sylemek gerekecektir. Bu dnemde SSCBnin dalmasyla ortaya kan Trk Cumhuriyetleri arasnda Azerbaycann Trkiye ile ilikileri zel bir nem arz etmektedir. Azerbaycann 18 Ekim 1991de bamszln ilan etmesinin ardndan, Parlamento 29 Ekim 1991de ald bir kararla tannma iin dnya lkelerine arda bulundu. Kamuoyundan gelen bask sonucu Trkiye, Ocak 1990da Sovyet glerinin Bak olaylarn iddetle bastrmalar karsnda fazla temkinli davranyla olumsuz bir imaj izdiinin bilincinde olarak 9 Kasm 1991de Azerbaycann bamszln tand. Temkinli davranlarna ramen Trkiye Azerbaycan uluslararas arenada bamsz devlet olarak tanyan ilk lke olmutur. Bu erevede Azerbaycann ilk Devlet Bakan Ayaz Mutallibov, arlkl olarak Rusya yanls bir politika izlese de Trkiye ile ilikileri gelitirme ynnde de aba ierisinde olmutur. Ocak 1992 tarihinden itibaren hz kazanan abalar erevesinde iki lke arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas ve bykeliliklerin almas konusu karara balanmtr. 2324 Ocak 1992 tarihlerinde Ayaz Mutallibovun Trkiyeye davet edilmesi zerine iki lke arasnda askeri alan dndaki btn alanlarda ikili ilikilerin gelitirilmesine ilikin 11 maddelik bir Dostluk ve birlii Anlamas imzalanm, fakat daha sonra bu anlama Azerbaycan Parlamentosu tarafndan onaylanmamtr. Bu durumu, anlamann lkede ubat ayndan itibaren gerginleen i politik durumun glgesinde kalmas ve parlamentonun temel gndeminin muhalefet ve iktidar arasndaki gerginlik ve Karaba sorununa odaklanm olmas ile aklamak mmkndr. Mutallibovun Martta istifaya zorlanmasnn ardndan Meclis Bakan sfatyla Devlet Bakanl grevini yrten Yakup Memmedov dneminde de iki lke arasnda ilikilerin gelitirilmesi ynnde yeni admlar atlmtr. Bu erevede 13 Mart 1992de iki lkenin yetkilileri arasnda enerji alannda ibirlii protokol imzalanmtr. Eblfez Elibeyin iktidara gelmesi ile Azerbaycann d politikasnda bir stratejik tercih deiimi yaanm ve Trkiye Azerbaycan d politikasnda zel bir konuma oturtulmutur. deolojik gr itibaryla Trk milliyetisi olduunu belirten ve Atatrk
462 463

TRK DI POLTKASI, Cilt: II, s. 372 TRK DI POLTKASI, Cilt: II, s. 375

157

hayranln sk sk dile getiren Devlet Bakan Elibey, Trkiye Azerbaycann d politikasnn ba kesinde yer tutacaktr, diyerek Trkiyeye atfettii nemi ortaya koymutur. Ayrca, Elibey, Trkiyeyi Azerbaycann stratejik orta olarak grdklerini, iki lke arasnda bu konuda resmi anlama olmamasna ramen, d politikalarn Trkiyenin stratejik karlarna zarar vermeyecek biimde yrtmeye altklarn belirtmitir. Bu anlay erevesinde Azerbaycan Halk Cephesi iktidar dneminde Trkiye ile ilikilerin gelitirilmesi ve hatta stratejik ortaklk oluturulmas politikas uygulanmtr. Ayrca, 2 Kasm 1992 ylnda Ankarada Azerbaycan Bykelilii alm, iki lke arasnda birlii ve Dayanma Anlamas dahil ticaret, ulam ve sulularn iadesi konularnda anlamalar imzalanmtr. Elibey ynetimi Trkiye ile ilikileri her alanda gelitirme ynndeki giriimlerini srekli srdrerek Batl irketlerle imzalanacak petrol anlamasnda Trkiyenin de yer almasn istemitir. Bakden Ankaraya gnderilen notlarda Elibey gibi dost ve mttefik bir ynetici ibandayken Trkiye hzla boru hatlar konusunda harekete gemelidir mesaj verilmitir. Hatta 1993 tarihinde Azerbaycan petrolnn Ceyhana aktarlmasn salamak iin gizli bir anlama da yaplmtr. 4 Haziran darbesi sonrasnda Aliyev ynetimi, tm petrol anlamalar grme srecini durdururken Trkiye de bir sre bu sreten dland.464 C. f. Azerbaycan Ermenistan atmas Balamnda Trkiye Azerbaycan likileri Kafkasyada Souk Sava srasnda ortaya kan etnik atmalar Trkiyenin nne kazanan olmayan seenekler koymaktayd. Karaba meselesinde Trk kamuoyu ak bir ekilde Azerbaycann yannda yer alm ve blgede atma devam ettii srece Trk Hkmeti tarafsz kalmama konusunda bask altnda kalmt. te yandan, olas bir mdahale bir taraftan Trkiyenin Kafkasyadaki gelecei asndan yksek maliyetli olacak, te yandan da hem Rusyayla, hem de NATO, ABD ve Avrupayla olan ilikileri bundan ok ciddi ekilde etkilenecekti. Bu nedenle, kriz sresince Trkiye, halkn Azerbaycan Trklerine duyduu sempatiden kaynaklanan kamuoyu basklar ile hkmetin tarafsz kalarak arabulucu rol oynama arzusu arasnda skp kalmt. Bu sorun ayrca, bir taraftan Trkiyenin Ermenistanla arasndaki tarihten kaynaklanan sorunlar zme arzu ve giriimlerini engelledi, te yandan da petrol boru hatlarnn geecei gzergahlarn belirlenmesinde sorunlara neden oldu. stelik, atmann Azerbaycanda harekete geirdii milliyeti sylemin kendi topraklarndaki Azerbaycan Trk aznl da etkileyebileceinden ekinen rann bu atmada Ermenistana destek vermesi ise meseleyi Trkiye asndan daha da karmaklatrd. Karaba sorununun ak bir savaa dnmesinden bugne kadar bu konuda Azerbaycana srekli destek veren tek lke Trkiye oldu. Ayrca, Trkiyenin Karaba sorunuyla balantl olarak izledii politika, zellikle Ermenistanla olan ilikilerinde belirleyici oldu ve Trkiyenin genel Kafkasya politikasna snrlamalar getirdi. Trkiye, zellikle uluslararas alanda Azerbaycan grlerinin arkasnda yer almann yan sra, zaman zaman gevemeler olsa da Azerbaycann Ermenistana uygulad ambargoya katld ve Ermenistanla diplomatik iliki kurmaktan kand. Bunda Trkiye Ermenistan ikili ilikileri zerindeki tarihsel yklerin etkisi var idiyse de Trkiye, Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal etmeyi srdrd srece bu lkeyle ilikilerini normalletiremeyeceini srekli olarak vurgulayarak bu konuya verdii nemi gsterdi. te yandan, genel olarak Azerbaycan grn desteklemekle birlikte Trkiye, Azerbaycana
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz; Nazim Cafersoy, Elibey Dnemi Azerbaycann D Politikas (Haziran 1992-Haziran 1993), s. 122-126; Halk gazetesi, 30 Yanvar (Ocak) 1992
464

158

nemli silah yardm yapmaktan ya da iki lke arasndaki atmaya askeri mdahaleden kand. Trkiye, Azerbaycan tansa da Azerbaycandaki i sorunlar bu dnemde ilikilerin hzl geliimini engelledi. te yandan, Trkiye bu dnemde balantlarn tek bir kii465 zerinden yapmaktan mmkn olduunca kanmt. Hatta, Elibeyin Trk birliine dayanan eitli politikalar bu dnemde Trkiyede rahatszlk uyandrmt. zellikle, zaman zaman basnda yer alan, Elibeyin Trkiye ile Azerbaycan arasnda bir federasyon arzulad sylentileri Trkiyeyi ran ve Rusya ile atmaya gtrebilecei endielerini de beraberinde srklemiti. Balangta Trkiye atmada tarafsz kalarak Ermenistanla Azerbaycan arasnda arac olmak istedi. Ermenilerin de en azndan balangta bu giriime kar kmamalar zerine Trkiye, Azerbaycann talebi zerine Batl devletlerin ve zellikle ABDnin dikkatini konuya ekmeye alrken, dnemin Babakan Sleyman Demirel daha dikkatli bir politika taraftar oldu ve Trkiyenin mdahale etmesi iin herhangi bir hukuki dayanann olmadn ifade etti. Fakat, Trkiyenin tarafsz arabuluculuk abalar fazla uzun srmedi. zellikle, Cumhurbakan Turgut zaln birtakm szleri, Ermeniler nezdinde Trkiyenin tarafszlna glge drmt. zellikle, 26 ubat 1992de Hocalda Azerbaycanl sivillerin Ermenilerce katledilmelerinden sonra Trkiyede mdahale ynnde ortaya kan kamuoyu basks ve zaln eitli yerlerde Ermenilerin birazck korkutulmalar gerektii eklindeki aklamalar, fakat Demirelin tersi ifadelerine ramen Trkiyenin tarafsz arabulucu rolnn sonu oldu. Dier yandan, Ermenilerin Karaba dndaki Azerbaycan topraklarn da ele geirmeye balayp da Azerbaycanl mltecilerin durumlar televizyonlardan yaynlannca, lkede hkmeti etkisiz kalmakla sulayan gl bir kamuoyu olutu ve Trkiyenin tamamen Azerbaycan yanls bir politika benimsemesine yol at. nk Trkiyenin Souk Sava sonrasnda blgesel lider olma arzusuyla Karaba konusunda izledii etkisiz politikann uyumad eletirileri basnda yer almaya ve Azeri kardelerimiz katledilirken hkmetin hareketsiz kald eletirileri tm muhalefet partilerince gndeme getirilmeye balanmt. zellikle, ubat 1991den beri Trkiyenin duruma mdahale etmesi gerektiini savunan MHP (Milliyeti Hareket Partisi), Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali karsnda sessiz kalnamayacan ve artk askeri mdahale zamannn geldiini ifade etmekteydi. Hkmetin bu artan basklardan etkilenmesi kanlmazd. Nitekim, Trkiye 2 Martta Trk hava sahasndan geerek Ermenistana gitmekte olan uaklarn silah tamadklarnn tespiti iin kontrol edileceklerini aklad. Ardndan Ermenistana Batl lkelerden gnderilen yardmlarn geii de engellendi. Bu arada Demirel de yaklamn deitirdi ve 19 Martta Washington Posta verdii bir demete daha kararl bir politika izlemesi konusunda byk bask altnda olduunu belirterek Trkiyenin askeri mdahalesinin hesap d olmadn bildirdi. Yine de 17 Maysta Lann Ermenilerce ele geirilmesinin ardndan Nahvana ynelik saldrlar arttnda, Nahvan zerk Cumhuriyeti Meclis Bakan Haydar Aliyev Trkiyeden asker gnderilmesini istediinde, Trkiye mdahaleden kanarak sorunu BM, AGT ve NATOya gtrmeyi tercih etti. Tm bu gelimelere ramen, Trkiyenin Ermenistanla yaknlama yollarnn her zaman ak tuttuunu ve ikili ilikileri gnlk gelimelerin ipoteinden kurtarmaya altn da belirtmek gereklidir. Bu erevede zaman zaman snr alarak insani yardmlarn Ermenistana ulamasna izin verildi. Hatta, Eyll 1992de Ermenistana 100.000 ton buday satld, ardndan da enerji skntsnn yaand bir dnemde Kasm 1992de 300.000.000 kilovat/saatlik bir enerji anlamas imzaland. Fakat, Azerbaycann arkadan baklanmas
465

Eblfez Elibey kastediliyor.

159

olarak grlen bu anlama muhalefetten gelen sert tepkiler zerine Ocak 1993te uygulamaya konulmadan iptal edildi. Yine bu dnemde, Dalk Karaba atmasn zme balamaya alan AGK Minsk Grubu466 erevesinde Azerbaycanla Ermenistan arasnda bar grmeleri srerken Trkiye, Karaba sorununun zmlenmesinin iki lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesine katkda bulunacan anlatmak zere Erivana bir heyet gnderdi. Fakat, 3 Nisanda Ermenilerin Karaba Ermenistana balayan Kelbecer blgesini ele geirmeleri bu abalarn da sonu oldu. te yandan, Kelbecerin igali srasnda, Diimizi gstermezsek bu i halledilmez, diyerek Trkiyenin soruna mdahalesini gndeme getiren Cumhurbakan zaln aksine, Babakan Demirel, Azerbaycann yaral ve sivilleri blgeden kartmak iin istedii helikopterleri, Trkiyenin anlamazla bu ekilde mdahalesinin Rusyayla kar karya gelme anlamna gelecei gerekesiyle reddetti. zal ise 14 Nisanda Baky ziyaret ederken, Trkiyenin Azerbaycann yannda olduunu ve Trk milletinin sabrnn zorlanmamas gerektiini syleyerek bir kere daha Babakanla arasndaki yaklam farklln ortaya koydu. Kelbecerin Ermenilerce igaliyle balayan sre sonunda 4 Haziran 1993 tarihinde balayan bir darbeyle Elibey hkmeti devrildi. Trkiyede Elibey hkmetinin devrilmesini Trk(iye) modelinin sonu olarak deerlendiren analizler de yapld. Her halkarda, daha nce de Grcistan ve Litvanyada giriimlerde bulunan Rusya, darbeci albay Suret Hseyinovu aka destekleyerek Azerbaycann da iilerine mdahale etme gc olduunu gsterdi. Trkiye bu olaya diplomatik mdahale yapma konusunda da yava kalmtr. Trkiyenin bu kadar yava davranmasn birka nedene balamak mmkndr. Birincisi, darbenin Rusya tarafndan dzenlendii akt ve darbe srasnda Trkiyenin Azerbaycan politikasna, atak politika yrtmeyi savunan Turgut zaln lm ile bandan beri Azerbaycan konusunda ihtiyatl davranarak Rusya ile kar karya gelmemeye alan Demirelin yaklam tamamen hakim olmutur. Bu balamda Rusya ile kar karya gelinilmemeye allarak bir uluslararas kriz ortamnn domasndan kanlmtr. Bunun dnda Demirel, bandan beri Elibey ynetiminin Trkiye ile stratejik ortaklk politikasna, Trkiye ile Rusyay attraca gerekesi ile kar kmtr. Elibeyin ran ve Rusyay karsna alan ve dier Trk Cumhuriyetlerini de tedirgin eden Trk sylemleri Trkiyede rahatszlk dourmutur. te yandan, Elibeyin devrilmesinden sonra iktidara Haydar Aliyevin gelmesi Rusyann baars olarak deerlendirildiyse de bunun pek de doru olmad anlald. Her ne kadar Aliyev, balangta BDTye katlmak gibi Rusyaya yattrc hamleler yaptysa da Rus askerlerinin tekrar Azerbaycan topraklarnda konulandrlmalarna kesinlikle kar kt. Aliyevin Rusyann arzulad ekilde politikalar izlemedii, Rusyann bir yl sonra Aliyevi iktidardan uzaklatrmak iin Ekim 1994deki darbe giriimine destek vermelerinden de anlalabilir. Haydar Aliyevin Ocak 1994te Ankaray ziyaret etmesi ve Cumhurbakan Demirelle kurduu yakn ilikiden sonra Trkiye ve Azerbaycann tek millet, iki devlet olduunu ilan etmesi iki lke arasndaki ilikilerin yeni geliim aamasna gelindiini gsteriyordu. Haydar Aliyev, her defasnda Azerbaycan petroln tamak iin Trkiye hattn seecei ve Trkiyenin Azerbaycan askeri personelini eitmeye devam edeceini de aklad. Fakat yine de en azndan Trkiyedeki baz kesimlerin Aliyeve gvenmedikleri ve her halkarda Elibeyin Trk milliyetiliini tercih ettikleri Mart 1995te Aliyev iktidarna kar balatlan darbe giriiminde baz Trk vatandalarnn da rol alm olmas aka grlyordu. Fakat Aliyev darbe giriimlerini atlatmay baarsa da darbeye Trk vatandalarnn da adnn karm olmasndan duyduu

466

Sonradan AGT adn almtr.

160

krgnl eitli kereler ve bir defasnda da TBMM krssnden ifade etmekten bile kanmad.467 Bu arada, Karaba sorunu genel olarak Trkiyenin Kafkasyadaki potansiyel etnik atmalara nasl yaklaacan aka gsterdi: atmalar dorudan mdahil olmadan anlamazln bir an nce zmlenebilmesi iin aba gstermek ve bunu da genel olarak ikili ilikiler erevesinden ziyade uluslararas kamuoyunun ve rgtlerin ilgisini blgeye ekerek yapmaya almak. Karaba meselesi, ayn zamanda Trkiyenin eski Sovyet cumhuriyetleri iindeki etnik atmalarda, zellikle atan taraflardan birisi de Trk ya da Mslman kkenli ise tarafszln koruma konusunda ne kadar zorlanacan da ortaya koydu.

Ayrntl bilgi iin bkz; TRK DI POLTKASI (1980-2001), Cilt: II, s. 402-406; Nazim Cafersoy, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas, s. 126-133; Mustafa Budak, Azerbaycan Ermenistan likilerinde Dalk Karaba Meselesi ve Trkiyenin Politikas, s. 135; Sha Blkba, Ankaras Baku-Centered Transcaucasia Policy: Has it Failed?, Middle East Journal, s. 84; Garet M. Winrow, Orta Asya ve Kafkasya Politikas, TRKYENN YEN DNYASI, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, s. 165

467

161

SONU 1988 ylnda Ermenistan- Azerbaycan atmasnn balamasndan, daha kesin sylersek, Sovyet ynetiminin desteiyle Ermeni milliyetilerinin Azerbaycan blmek amacyla kanl kampanyann yeni aamasna tekrar balamasndan yaklak olarak 16 sene geiyor. Bu bakmdan, baz meselelere nokta koymak, atmann sebepleri konusunda fikir yrtmek isterdik. imdi neredeyiz ve bizi gelecekte neler bekliyor? Ermenistan-Azerbaycan atmas konusunda profesyonelce uraanlar bir tarafa brakrsak, ounluun bu atmann ierii konusunda bilgileri snrldr. Bazlar, sorunun yalnz Dalk Karabadan balad, yani Ermenistan Cumhuriyeti ve Dalk Karabada yaayan Ermenilerin bu blgeyi Azerbaycandan koparmak istedii, Azerbaycann ise toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl prensiplerinin bozulmasna yol vermek istemedii eklinde dnmektedirler. Bylece, atma hakknda eitli grler ortaya kmtr. Gya iki bamsz devlet belirli toprak iin mcadele etmektedirler ve bu mcadele yrngesine kenar gler ynlendirilmitir. Azerbaycan Cumhuriyeti, atmay baka devletin topraklarnn igal edilerek ilhak edilmesi amacn tayan tecavz eklinde deerlendirmektedir. Btn bu yukarda sylenenler gerekleri yanstsa da meselenin ieriini tam olarak amamaktadr. Bilindii gibi, Rusya ister arlk dneminde olsun, isterse de Sovyet dneminde her zaman Ermenileri savunmutur. ar Rusyasnn ran ve Trkiyeden g eden, daha dorusu grtlen Ermenilerin Kafkasyaya, zellikle Azerbaycana yerletirilmesine ve 1828 ylndan balayarak, yani imdiki Ermenistann %90n da iine almakla Azerbaycan hanlklarna bal topraklar istila edildikten sonra Azerbaycan Trklerinin planl ekilde kendi yurtlarndan kovulmasna ynelen siyasetleri bunu bir daha ispatlamaktadr. Bu, her zaman Ermenilere her vasta ile destek verilmesi, Azerbaycan Trklerinin sktrlmas siyaseti idi. Rusyada siyasi rejimin kkl ekilde deimesine ramen, bu siyaseti komnistler Sovyet Devletinin kne kadar devam ettirdiler. Sovyet devrinde 800 binden fazla Azerbaycan Trk ezeli topraklar olan Ermenistandan zorla kovuldu. Blgedeki demografiyi Ermenilerin lehine deitirmek amacyla boaltlm blgelere Ermeniler yerletirildi. Ermeni Devletini kurarken Sovyetler, Azerbaycann byk bir ksmn Ermenistana hediye olarak sundu. Hediye edilen arazilerin en by Zengezurdu. Bylece, Nahvan Azerbaycandan tecrit edilmekle onun komnikasyonunu Ermenistana bal hale getirdiler ve Nahvann Ermeniler tarafndan igali meselesini kolaylatrdlar. Azerbaycanda yaayan Ermeniler iin Dalk Karaba muhtariyetini oluturdular. Azerbaycanda Dalk Karaba Ermenileri iin muhtariyetin oluturulmas, aklanmas zor olan yasad bir hareketti. Bu hareketin ve hakszln ieriini bilmeden baz gerekleri anlamak mmkn deildir. nk muhtariyet, ar Rusyasnn miras olarak brakt topraklarda Sovyet ynetiminin kk halklar iin oluturduu ve Rusya ile ittifakn gnll olduu grnts sergilemesi amac tayan muhtariyetlere kesinlikle benzemiyordu. Btn dier muhtariyetler aada adlarn belirteceimiz halklarn kendi topraklarnda yaad yerlerde oluturulmutur. Yani Tatarlar Tataristanda, Kalmklar Kalmkyada, uvalar uvaistanda, eenler ve ngular da eenistan ve nguetyada ve benzerleri muhtariyet almlard. Bugn de onlar Rusya Federasyonu ierisinde bulunmaktadrlar. Sadece ve sadece Ermeniler, kendi devletleri olduu halde kendisiyle hibir ilikisi bulunmayan bir blgede, Azerbaycann tam ortasnda muhtariyet kazanmt. Baz insanlarn dncesine gre, eer Azerbaycan Rusya ile ilikilerde doru siyaset yrtseydi, Rusya Ermenistan deil, Azerbaycan desteklerdi. Bazlar da

162

Rusyann neden her eyi, yani petrol, gaz, altn vs. olan Azerbaycanla deil, hibir eyi olmayan Ermenistanla ibirlii yapmasna aknlkla bakmaktadrlar. Azerbaycan halknn uzun tarihi dnemler srecinde yzletii felaketlerin sebeplerinin belirlenmesi, bizi sadece iine dtmz daimi buhrandan kurtulu yolu aramaya deil, ayn zamanda yneldiimiz feci olaylarn zn anlamaya yardm edebilir. Biz ou zaman bu olaylar yanl anlyor ve birbirimizi sulamakla yetiniyoruz. Asl sulu ise glgede kalarak bizim ihtiraslarmzdan ve menafilerimizden ustalkla yararlanmaktadr. Azerbaycan halkn esir etmi problemin kkne gz attmzda, dnya hkmranl konusunda Rus milli ideolojisinin kurbanlar olduumuzu, Ermenilerin ise bu hkmranl gerekletirme aralarndan biri olduunu grebiliriz. Eer Azerbaycanllar Trk olmasayd, o zaman bu amalarn gerekletirilmesi iin Azerbaycanllar Rus uygulayclarna dntrlebilirdi. Bu ekilde Azerbaycanllar Byk Azerbaycann kurulmas, Ermenistandaki Azerbaycan topraklarnn geri alnmas, Ruslarn Trkiye snrna ulamas ve dier amalar iin mcadele ederlerdi. Sz aras, Stalin ran ahln ykp kendi imparatorluunu geniletmeye alarak Byk Azerbaycan dncesini az daha gerekletirecekti. Ancak o, zamannda att admn deerlendirerek Trkiye amilinin glenebileceinden ekinmiti. Ama maalesef, baz insanlar bu tr olaylarn tutkun perdesi altndaki bu dnceyi grememektedir. Bu tr insanlar, ortaalarda Rus Devletinin kurulmasndan ve SSCBnin dalmasndan balayarak bugnk demokratik Rusyaya dein ortaya kan birok savalarla, sosyo-politik dantlarn akn ile bal saysz bilgiler iinden seip, onu ayrt edememektedirler. Byk Petro dneminde gelimeye balayan bu lknn amac, dnya hkmranl idi. Onlarca lkeyi ve halk kle haline getirerek dnyann 1/6ne kadar yayldlar. Rus mparatorluunda yaayan halklar, dolaysyla Azerbaycan Trkleri Ekim 1917 tarihinde kendilerini teselli ederek halklar hapishanesinin daldn ve bamszlk elde ettiini dnyorlard. Ama komnistler halklar bamszlk vaatleriyle yanltmann yan sra bu imparatorluun hudutlarn genileterek dnya hkmranl yolunda fini hattna geldiler. ABDnin de nderlik ettii Bat dnyas ile kar durmada Sovyet mparatorluunu fze deneini saa-sola sallayan sper gce dntrdler. Rus mparatorluu birka yzylda uurla kuzeye, gneye, douya, batya doru geniledi. Rus milli ideolojisinin en mhim amac Douya almak, scak denizlere inmek, Karadeniz boazlarna sahiplenmek olmutur ve imdi de ayndr. Rusya, bu amalarna ulamak iin XVIII, XIX, XX. yzyllarda Trkiye ile kanl savalara girmitir. Trkiye, ar mparatorluunun halefi olan SSCBnin saldrsndan NATOya girmekle kurtulmutur. SSCBnin dalmasna ramen Rusyann siyasi ncelikleri ve stratejisinde o kadar da nemli deiiklikler olmad. Bunun en ak kant Rusyann Ermenistana, onunla askeri ibirliine nem vermesi, yaklak 3,5 - 4 milyon nfusa sahip kck bir Kafkasya lkesini gl bir ekilde silahlandrmasdr. Rus askeri kuvvetleri Azerbaycandan karld ve Grcistana gveni olmad iin Ermenistan Rusyann yegane uygulaycsna dnmtr. Elde edilen bilgilere gre, 1994 ylndan bu yana Ermenistana yaklak 1 milyar ABD Dolar deerinde en modern silahlar ve cephane gnderilmitir. 1997 yl balangcnda Rusyadan Ermenistana yeni fze sistemleri, yeni zenit-fze kurgular sistemleri, o bakmdan S-300ler, her birinin deeri 15-20 milyon ABD Dolar olan MiG 29 sava ua ve dier silahlar gnderilmitir. Yani, Rusya Ermenistan gl bir ekilde silahlandrmaktadr ve gzden perde asmak iin bu silahlanmann Azerbaycana deil, NATOya kar olduunu belirtmektedir. Tabii ki, bu bir palavradr, yoksa ki, Ermenistann gl silahlara ve gl bir orduya sahip olmas Rusya asndan ne gibi nem ve anlam ifade etmektedir?

163

Bize gre asl ama, Azerbaycandan daha ok Trkiyeye yneliktir. Azerbaycann glenmesi Trkiyenin glenmesi demektir veya Trkiyenin zayflamas Azerbaycann zayflamas anlamna gelir. Bunu Rusyada da, Ermenistanda da btn aydnl ile anlamaktadrlar. Ancak Trkiyede bu belirtilenlere yaklam ve nem acaba, ne derecededir? Dnya birlii, bizi identik halklardan biri olarak grmektedir. Bu bakmdan Azerbaycana yaplan saldr Trkiye devletinin imajna ve karlarna darbe vurmaktadr. Trkiye ise ABDnin, NATOnun siyasi, askeri-stratejik nceliklerine bamll yznden imdiki aamada Azerbaycana, Rusyann Ermenistana verdii destei verememektedir. Bizim iine dtmz atma, yani Azerbaycan-Ermenistan atmas, aslnda bir Rusya-Trkiye atmas olarak da deerlendirilebilir. Burada Ermenistan, yukarda da istinat edildii gibi, kendi sahibinin iradesinin uygulaycs, Azerbaycan ise asl ama yolunda kk bir engeldir. (Byk Petronun vasiyetlerinden hareketle) Trkiyenin kmesi veya zayflamas durumunda Kafkasya, zellikle Azerbaycan zaten Rus hakimiyetini kabullenmek zorunda kalacaktr. Daha XX. yzyln balarnda Birinci Dnya Sava sralarnda Rusyann Ermenilerden Trkiyeye kar yararland tarihten herkese bellidir. Grld gibi, tarih tekrar olunmaktadr. Ermenistanla Trkiye arasnda atma balad takdirde ABD Kongresindeki, Avrupadaki Ermeni lobisinin faaliyeti sonucu Trkiye birok eyden mahrum olabilir. Rusyann abalar sonucu Birlemi Milletler, atmay Rusya-Trkiye olarak deil, lokal Ermenistan-Trkiye atmas olarak deerlendirebilir. Bir eyi de kaydetmekte yarar vardr ki, SSCBnin dalmasndan sonra Ermeni Diasporas, ABDyi Trkiyenin artk ABD asndan nem tamad ve ABDnin Trkiye siyasetini deitirmesi gerektii meselelerinde inandrmaya almaktadr. Eer Rusyann Ermenistanla (yani gerekten de Rusyann Ermenistan Azerbaycandan korumaya ihtiyac var m?), ranla, Yunanistanla (hem de NATOnun yesi ile) gittike glenen askeri ibirlii, Kbrs Rum kesimine S-300 fzelerini yerletirme niyetleri olmasayd yukarda belirtilenler belki fantezi hesap edilebilirdi. Eski Romallardan, Napolyon Fransasndan, Hitler Almanyasndan farkl olarak Rus mparatorluu yldrm hzl seferlerin ve blits-kriglerin (ani galibiyet) yerine ar, srnen ekspansiyonunu (yaylmacln) stn tutmutur. Kuzeyin benimsenmesi, Kafkasyann igal edilmesi, Orta Asyann fethi ite bu ekilde olmutur. nce Rusya, Ermenilere Gney Kafkasyada toprak hediye etti, sonra buraya Trkiyeden ve randan Ermenilerin grlmesine kolaylk salad. Ayn zamanda, bu topraklardan Azerbaycan Trklerini sktrarak Ermenistan hudutlarndan uzaklatrd. Bu sre Sovyet dneminde balad. Ermenistan o dnemlerde Azerbaycan Trklerinden tamamen temizlendi. 1990l yllara gelindiinde Rusyann silahlandrd Ermenistan Azerbaycann %20ni igal etti, 1 milyondan fazla insan evini terk ederek ge zorland. Btn bunlar ve stelik belirli glerin Tal ve Lezgi separatizmini ustalkla ortaya atmalar Azerbaycan felaketli duruma srkledi, devleti k tehlikesi karsnda brakt. eenistanla savan alevlenmesi Rusyann dikkatini geici olarak Karabadan uzaklatrd. Bu yzden Azerbaycanla Ermenistan arasnda 1994 yl Mays aynda atekes elde edildi. Bununla birlikte atekesin bar olmad herhalde aktr. Btn bu yukarda sylenenleri analiz edersek, bizde yle bir kan oluacaktr: Sava ve Bar meselesinin dzene sokulmas gerek anlamda Azerbaycan ve Ermenistan siyasetilerinin elinde deildir. Rusya, bir taraftan demokratik devlet olmak istediini iddia etmekte ve bu alanda slahatlar yrtmektedir. O, bir yandan Ermenistan-Azerbaycan atmasnn zmnde arabuluculuk yapmakta, dier yandan da Ermenistan gl bir ekilde silahlandrmaktadr. Rusya, mevcut politikasndan vazgemedii srece Ermenistan-Azerbaycan atmasnn zme kavumas ok zorlaacaktr.

164

Dier bir taraftan, Bat devletleri Azerbaycana byk bir ilgi duymaktadr. Rusyann btn itirazlarna ramen NATO Gney Kafkasyay kendisinin ilgi alan ierisinde olduunu aklamtr. Batnn buraya klli miktarda yatrm yapmas Azerbaycann gvenliine bir adan teminat vermektedir. Rusyann Ermenistanla askeri-strateji ibirliine gelince; Rusya, bu anlamay imzalamakla bir takm amalar edinmitir. yle ki, Rusya, komu devletlerle atma kaca takdirde Ermenistana askeri yardmda bulunacana sz vermitir. Anlamada yle bir madde yer almaktadr: Ad geen devletlerden herhangi birisine saldr olursa saldry nlemek iin birbirilerine yardmda bulunacaklardr. Kaba bir ekilde sylersek, eer Azerbaycan, yasal haklarndan yararlanarak igal altnda olan topraklarn geri alma giriiminde bulunursa karsnda Rusyay bulacaktr. Yukarda da istinat edildii gibi, Ermenistan gl bir ekilde silahlandran Rusyann belirttiine gre, onun Ermenistanda askeri temsilcilii, bu lkeye gnderdii silahlar ve blgede askeri balansn oluturulmas Azerbaycann aleyhine olarak deerlendirilmemelidir. Rusya Azerbaycan inandrmaya ve sakinletirmeye alarak bunu NATOya kar bir adm olarak kaleme vermektedir. Ama bize gre, Rusyann Ermenistana silah gndermekle NATOya kar askeri balans oluturmas aslsz versiyonlardan baka bir ey deildir. Ermenistann Rusyayla askeri-stratejik anlamasna karlk olarak da Azerbaycann ABD ve Trkiye ile askeri ittifak oluturma iddialar ortaya atlmtr. Bilindii zere, Azerbaycana Trkiyenin, ABDnin veya NATOnun askeri s kuraca eklinde iddialar uzun sreden beri srekli olarak ortaya atlm, ancak uzun sre bu haberler yetkililer tarafndan yalanlanmtr. Bu dorultudaki grler resmi azdan sadece bir kere, 1999da Azerbaycan eski Devlet Bakan Haydar Aliyevin d politika danman Vefa Guluzade tarafndan dile getirilmiti. Haydar Aliyev, tedavi iin GATAya geldii srada Vefa Guluzade, Rusyay sulayan ve Azerbaycanda NATO ss kurulabileceini ifade eden bir aklama yapmt. Rusyann ve rann sert tepkileri zerine konuya ilikin grleri sorulan Haydar Aliyev, V. Guluzadenin aklamalarn yalanlamt. Aslnda bu tavr Haydar Aliyevin d politika izgisinden kaynaklanmaktayd. Bilindii zere, Azerbaycan Cumhuriyeti, bamszlna yeniden kavutuktan sonraki dnemde, nce ksa sreli dalgal d politika izgisi izlemitir. Ayaz Mutallibov ynetimi srasnda daha ziyade Rusya yanl, Eblfez Elibey ynetimi srasnda daha ok Trkiye yanl, Haydar Aliyevin ynetime gelmesinden sonra ise yaklak bir yl boyunca Rusya yanl politika izlendikten sonra Haydar Aliyevin abalar ile denge politikas uygulanmaya balanmtr. Yaklak 9 yl izlenen dengeli d politika anlay erevesinde bir yandan komular ile, dier yandan da byk glerle ak bir gerilim yaamamaya zen gsterilmitir. Bu erevede, lkeye Trkiyenin, ABDnin ya da genel olarak NATOnun askeri ssnn konulandrlaca konusunun resmi azdan bir kere ifade edilmesine frsat veren Haydar Aliyev, hem konuya Rusyann ve rann tepkisini lm, hem de konunun bir kere bile olsa resmi azdan dile getirilerek gelecek iin kap aralamt. rana gelince; gerek anlamda ele alnrsa ranla Azerbaycan arasnda dostluk ve iyi komuluk ilikilerinin samimi olunmad grlmektedir. rann Gney Kafkasyada, zellikle Azerbaycanda yaamsal ve stratejik karlar vardr. O, eitli yollarla Azerbaycan etki alanna almay, karlarn gerekletirmeyi amalamaktadr. Moskova-Tahran-Erivan geninin olumas bu karlarn gerekletirilmesi iindir. rann Azerbaycanda almak iin en nemli silah dini propagandadr. slam ideolojik ve siyasal ara olarak kullanan Tahran ynetimi eitli yollarla Azerbaycanda ii fanatizmini glendirmeyi, bu yolla da Bak ynetimine bask yapmay amalamaktadr. ran iin en uygun seenek, Azerbaycanda teokratik bir rejimin olumasdr.

165

rann Azerbaycann siyasal atmosferini etkileme abasnda olduu Azerbaycan ynetimi tarafndan iyi bilinmekte ve buna kesinlikle kar kmaktadr. rann stratejik karlar Azerbaycanla anlamaya frsat vermemekte ve onu Ermenistana ynlendirmektedir. Bunu sebeplerini amaya alalm. ran, Gney Azerbaycan konusunda daima endie etmektedir. ii slam milliyetilii perdesi altnda Farslar randa say bakmndan kendilerine eit Trkleri asimle etmeyi amalamaktadr. Tahran ynetiminin ifadesiyle ran ulusunu oluturmak politikas uygulanmakta, etnik, dini ve kltrel entegrasyon sreci srmektedir. Milletst ranl kimlii yaratlmaya allmasnn yan sra, bu ad altnda Gney Azerbaycan Trklerini Kuzey Azerbaycan Trklerinden ayrmaya almakta, Kuzey ve Gney Azerbaycann birlemesi konusunun gndeme gelmemesi iin Karaba sorununun devam etmesini istemekte ve Ermenistan desteklemektedir. Gney Azerbaycan konusunda rann bir dier endiesi de ABDnin blgeye iktisadi, siyasi ve askeri yollarla girmek istemesidir. rann bu kaygs zellikle Hazarda daha belirgindir. Daimi dost ve dman olmayan ran ve Rusyann karlar baz durumlarda elimekte, baz durumlarda uzlamaktadr. rnein; stratejik adan rann ve Rusyann karlar elimektedir. Her ikisinin stratejik ilgisi bu blgeyi etkisi altna almaktr. SSCBnin mevcut olduu dnemlerde ran zaten bu konuda dnemiyordu. Ama Rusyann zayflamasndan yararlanarak ran, slam adndan yola karak blgede etkisini artrma grndedir. Yani Rusyann bu blgede etkinliini kaybetmesi rann glenmesi anlamna gelmektedir. Ama baz alanlarda grleri ve karlar uzlamaktadr. Bamsz ve gl Azerbaycan Devleti ikisi iin de elverili deildir. nk bamsz Azerbaycan Devleti batyla sk bir ibirlii ierisindedir. Ayrca Hazar Denizinin stats konusunda ve de Petrol hatt gzergahlar konusunda Azerbaycana kar birlikte hareket etmektedirler. ran Rusyaya ve Ermenistana yaklatran dier nedenlerden birisi de Trkiye faktrdr. ran, Trkiyenin soy, kk, dil yaknlklar sebebiyle Gney Azerbaycan kkrtaca endiesi ile Trkiyede terrist rgtleri desteklemektedir. (Ayrca, bu rgtlerin randa kamplar da mevcuttu). te yandan, Ermenistan ran Trklerin etkisinden koruyan bir kalkan grevini de yapmaktadr. te, bu veya dier sebepler yznden Rusyann yan sra ran da Ermenistana destek vermekte ve yardm etmektedir. Birka kelime de Ermenistan hakknda; Ermenistan, Kafkas Devletlerinin ve halklarnn karlaryla uzlamayan, ou zaman bu karlara kart bir tutum taknmaktadr. Kafkasya Birlii ve blgede huzurun bulunmas yerine Ermenistan farkl bir felsefeyi tercih etmitir. Byk Ermenistan gibi, Haydat gibi milli ideolojileri dolaysyla her zaman komular ile anlamazlk iinde olmulardr. Ermeni milliyetilii din milliyetiliidir. Dnyada bu tr milliyetiliin benzerini bulmak zor. randa ii slam perdesi altnda Milletst ranl kimliinin yaratlmasna allmasndan, bu kimlik sayesinde Fars olmayan milletlerin asimle edilmesinden, bir tr ran ulusunu oluturmak iin etnik, dini ve kltrel entegrasyon srelerinden farkl olarak Ermeni din milliyetilii iine kapanmay, kendini tecrit etmeyi amalamaktadr. Kendini Kafkasya halklarndan ve btnlkte komularndan farkl grme, ou zaman onlarla atma, yani tecritilik Ermeni ulusal karlarnn temelini oluturmaktadr. Bu sebeple de Ermeniler, dnyann her yerinde yaamalarna ramen, kendi devletlerinde kendileri dnda hi kimsenin yaamasn istememektedirler. Kendileri de kolay asimle edilebilir gibi gzkseler de aslnda bu grnrde yledir. Deime olsa bile bu, yalnz biimseldir. Ermeni dnyann her yerinde anlam ve ierik bakmndan Ermenidir.

166

Onlar bu ekilde birletiren esas unsur (her nerede olsalar bile) Ermeni Ulusal karlardr, yani Haydat doktrinidir. Haydat doktrininin esasn tekil eden kaybedilmi topraklardr. Ermeni milliyeti dnrlerine gre, Ermeni Ulusal karlarnn gerekletirilmesi iin devrimler ve silahl mcadele zorunludur. Tarihte Ermenilerin uluslararas kkl deiiklikler ve savalar srasnda kaybedilmi topraklar elde etmeye baladklarnn, komu devletlerin topraklarnda devrimler, i karklklar, silahl atmalar, isyanlar, soykrm ve felaketler gerekletirerek toprak igal etmelerinin ok sayda rnei mevcuttur. Kaybedilmi topraklar sorunu, Ermenileri d dnyay kendi komularna kar dman tutum taknmaya itmektedir. Ermeni ulusal bilincinde geni bir hakkn savunucusu tiplemesi olumutur. Ermeni milli dncesine gre, bu durum halkn srekli d glerin kurban olmas ile ilgilidir. Bu dnceye gre Ermeniler, dier halklarn hakk kaybedildii zaman hak ve adaletin gerekletiini kabul edebilirler. Yani Ermenilerin kendi kaybedilmi topraklarn elde etme abasna engel olmak hakszlktr. Bu trl bir engelle karlamak d glerin kurban anlayn ortaya karmaktadr. in en kt taraf, son yzyl boyunca Ermenilerin bu anlay iinde eitilmesi, yani kaybedilmi topraklar ve d saldrlarn kurban sylemlerine kendilerini inandrmalar ve bunlarn yeni nesillere alanmasdr. te, bu dncelerden hareketle Ermeniler btn komularn, uluslararas sisteme, uluslararas rgtlerin dayand normlara kar iddialar ne srmektedirler. Ermenistan Trkiyeye toprak ve soykrm, Azerbaycan ve Grcistana arazi ve uygarlk iddialar ne srmektedir. Bu iddialar konu edinen binlerce kitap yazlmtr. Ayrca, Ermeniler Trkiye ve Kafkasya halklarnn mutfandan tutun da mziine kadar btn nemli zenginliklerinin kendilerine ait olduu iddiasndadrlar. Hatta komu Hristiyan Grcistann gney ve bat blgelerindeki tarihi dini yaplar ve mezar talar kataloglar hazrlanarak dnyada Ermeni tarihi yaptlar gibi tantlmaktadr. Temelde, Kafkaslarda rahatszlk douran, komularna sorun karan ve Ermeni bilincinde gereklik ve hak, adalet anlamn tayan bu iddialar, Byk Ermenistan dncesi ve bu dncenin corafi snrlarndan kaynaklanmaktadr. Kafkasya halklar, zellikle Azerbaycan bamszlklarn kazandklar srada Ermeniler ulusal topraklarn iadesi konusunda endie ve telaa kaplm, bu durum onlarn rahatszlna sebep olmutur. SSCBnin dalmas ve SSCBye bal Cumhuriyetlerin ayrlmalar Ermeniler asndan olumlu bir sonu dourmamtr. Aslnda, Kremlinde kimlerin iktidarda olmasnn Erivan asndan hibir fark yoktur. ktidara kim gelirse gelsin, bu olgudan bamsz olarak Moskova ile Erivan arasndaki ilikilerin anlam hibir zaman deimemitir. Ermenistan, kendisini Kafkasyada Rusyann jeopolitik arenas olarak grmekte ve Rusyann uygulaycs hesap etmektedir. Rusyann jeopolitik amac Batnn ilgisini Kafkasyadan, zellikle Azerbaycandan uzaklatrmaktr. Onlar uzun sre Azerbaycanda huzursuzluun bulunmasna, bu sre ierisinde Rusyann eski nfuzunu kazanmasna, gelecekte Azerbaycan yeniden Rusyann smrgesi haline getirilmesine almaktadrlar. Ermenistan ise Rusyann bu siyaseti devam ettii srece Azerbaycan topraklarn ele geirme grndedir. Ermeniler, normal devlet olabilmeleri iin Byk Ermenistan Devleti lksnn bo bir dnce olduunu anlayabilmeleri lazm. Tanaklarn hayalleri gereklese ve haritalarnda izdikleri blgeleri ele geirseler bile -ki, mmkn deildir- o yerlere ne yerleebilecekler, ne de onlardan yararlanabilecekler. Ermenistan nfusunun yardan ou daha gvenilir, daha ho yaam aray ile yurtlarn terk etmilerdir. Dierleri de gitmeyi ok isterler, ama bilinli olarak btn giri, k yollar yasaklanmtr.

167

Ermenistann gelecei Dalk Karaba sorununun zmne baldr. O, ya modern Rus silahlaryla komularna meydan okuyan polis devleti ve blgenin btn lkeleri iin tehlike olacak, ya da XXI. yzyln en nemli projesinin gereklemesine alan pek Yolu lkelerinin eit hukuklu yesine dnecektir. Ermeni halknn kendi ynetiminden normal yaam talep etmeleri ve Byk Ermenistan gibi topik ideolojinin esiri olmamalar dileiyle....

168

KAYNAK ve ARATIRMALAR BELGELER Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissi (Kafkasya Arkeografi Kurulu Aktlar) AKAK, cilt: VII, belge: 592, 1866 Azerbaycan Respublikas Merkez Devlet Arivi MDA; F:970, L: 1, :30, V. 1; Azerbaycan Respublikas Merkez Devlet Arivi, F: 970, L: 1, : 30, V: 1 Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi (ARDA), F: 25, L: 2, : 208 Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi, F: 524, L: 1, : 57, V: 3 Azerbaycan Respublikas Devlet Arivi ARDA ARDA, F: 894, L: 2, : 88, V:1-3 ARDA, F: 894, L:10, :31, V:23-26 ARDA, F: 897, L: 1, : 11, V:180 ARDA, F: 970, L: 1, : 1, V:47-47a ARDA, F: 970, L: 1, : 3, V:12 ARDA; F: 1061, L: 1, : 85-87, 100 ARDA, F: 1061, L: 1, : 95, V: 13 ARDA, F: 1061, L: 1, : 96, V: 1-2 ARDA, F: 1061, L: 1, : 96, V: 6 ARDA, F. 1061, L: 1, : 95-98 ARDA, F: 1061, L: 1, : 96, V: 8 ARDA, F: 1061, L: 1, : 96, V: 35-36 ARDA, F: 1061, L: 1, : 105, V: 1 ARDA, F: 1061, L: 1, : 108, V: 8-10 Azerbaycan Respublikas En Yeni Tarih Arivi - EYTA, F: 894, L: 10, : 70, V: 3 Azerbaycan Respublikas Siyasi Partiler ve timai Harekatlar Tarih Arivi SPHTA SPHTA, F: 11, L: 1, :148, V:34 SPHTA, F: 276, L: 2, : 20, V: 18-19 SPHTA, F: 276, L: 2, : 20, V: 44 SPHTA, F: 276, L: 2, : 22, V: 75-77 SPHTA, F: 276, L: 7, : 254, V:1 SPHTA, F: 276, L: 7, : 212, V: 1 SPHTA, F: 276, L: 8, : 33, V: 2 SPHTA, F: 276, L: 8, : 33, V: 5 SPHTA, F: 276, L: 9, : 3, V: 25 SPHTA, F: 276, L: 7, : 212, V: 1 SPHTA, F: 277, L: 2, :16, V.18 SPHTA, F: 277, L: 2, : 9, V:9-22a SPHTA, F: 277, L: 2, : 16, V: 9-14 SPHTA, F: 277, L: 2, : 16, V: 1-3 SPHTA, F: 277, L: 2, : 16, V: 15-17 SPHTA, F: 277, L: 2, : 58, V: 15 SPHTA, F: 609, L: 1, : 42, V: 16

169

Sobraniye Aktov Otnosyaihsya k Obozreniyu storii Armyanskogo Naroda, (Ermeni Halknn Tarihi ile lgili Tutanaklar), ast I, Moskva, 1833 Rusya Federasyonu Devlet Arivi, F: 102, L: 253, V: 1-18 Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, I. 19061918. Ankara T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Arivi Daire Bakanl. Yayn no: 23, 1995 Genelkurmay ATASE Bakanl Arivi: ATASE, A.1/2, KN: 78, DN: 291-111, FN: 24 ATASE, A.1/2, KN: 78, DN: 291-111, FN: 19 ATASE, A.1/1, KN: 23, DN: 151-92, FN: 79 ATASE, A.6/6686, KN:924, DN:6-1, FN:25-15 Dokument i Vneney SSSR, C. IV, Belge no: 264 Dokument i Vneney SSSR, Tom: 3, Belge no: 342

KTAP ve MAKALELER ABEKYAN, Manuk, storiya Armyanskogo Literatura, (Ermeni Edebiyat Tarihi), Erevan, 1975 ABOVYAN, Haatur, zbrannye Soineniya, (Seilmi Eserler), t. I, Erevan, 1939 AGAYAN, . P., Rol Rossii v storieskih Sudbah Armyanskogo Naroda, (Ermeni Halknn Tarihi Kaderinde Rusyann Rol), (k 150 letiyu prisoyedineniya Vostonoy Armenii k Rossii), Moskva, 1978 AACAN, Kamil, Bamszlnn 10. Ylnda Grcistan: ABDnin Kafkasyadaki Kalesi mi? Stratejik Analiz, cilt: 1, say: 11, Mart 2001 AKYOL, Taha, Osmanllarda ve randa Mezhep ve Devlet, stanbul, 1999 ALYAROV, Sleyman, Ob Etnogeneze Azerbaydjanskogo Naroda, (Azerbaycan Halknn Etnik Kkeni Hakknda), Baku, 1984 ALYARLI, Sleyman, Azerbaycan Tarihi, Bak, 1996 ALYAROV, S., MAHMUDOV, F., Azerbaycan Tarihi zre Gaynaglar, Bak, 1989 ALEKBERL, Aziz, Gedim Trk-Ouz Yurdu Ermenistan, Bak, 1994 ALLEN, W. E. D., Caucasian Battlefields, Cambridge, 1953 ANADOL, Cemal, Ermeni Dosyas, stanbul, 1982 ARAKELYAN, A., Prisoyedineniye Karabaha k arskomu Rossii, (Karaban ar Rusyasna Birletirilmesi), storieskiy jurnal, 1939, no:10 ARAS, Blent, Turkish-sraeli-ranian Relations in the Nineties: mpact on the Middle East, Middle East Policy, Vol. VII, no: 3, (June 2000) ARASLI, Dj., Armyano-Azerbaydjanskiy Konflikt: Voyenny Aspekt, Baku, 1995 Armyanskiy Genotsit, Mif i Realnost, (Ermeni Soykrm, Mitolojik ve Gerek), Spravonik Faktov i Dokumentov, Baku, 1992 ARZUMANLI, Vagif, MUSTAFA, Nazim, Tarihin Gara Sehifeleri: DEPORTASYA, SOYKIRIM, GAGINLIG, Bak, 1998

170

ASLANLI, Araz, Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, cilt: 7, say: 1, 2001 ASLANLI, Araz, ABDde Adaletsizlie Verilen Ara: 907 Sayl Ek Maddenin Uygulanmasnn Durdurulmas, Stratejik Analiz, cilt:2, say:21, Ocak 2002 ATAY, Mehmet, ran slam Devriminde: Tarihsel Sre, zgn artlar, ve D Dinamikler, Avrasya Dosyas, cilt: 5, say: 3, Sonbahar 1999 ATKN, M., Russia and ran 1780-1828, Minneapolis, 1980 ATMACA, Tayfun, XX. Yzyl Sonunda Azerbaycan-Trkiye Mnasebetleri 19931998), Ankara, 1999 ATNUR, brahim Ethem, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918-1921), TTK yaynlar, Ankara, 2001 AYDOAN, Metin, BTMEYEN OYUN, Ttrkiyeyi Bekleyen Tehikeler, Kumsaati yaynlar, 15. bask, stanbul, 2003 BALAYAN, Zori, Oag, Sovetagan Grog yaynevi, 1984 BALIYEV, Hasan, Grdklerim ve Dndklerim, DDERGNLER, Tertipi: HDAYET, Bak, 1995 BARDAKI, Cemal, Alevilik, Bektailik, Ahilik, 4. bask, Ankara, 1970 BAYBURTYAN, V. A., Armyanskaya Koloniya v Novom Djulfe v XVIII veke, (XVIII. Asrda Yeni Culfada Ermeni Kolonileri), Erevan, 1969 BAYIR, Emre, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycanda Milli Direni Hareketi, Avrasya Dosyas, ran zel, cilt: 5, say: 3, Sonbahar-1999 BAYKARA, Hseyin, Azerbaycan stiklal Mbarizesi Tarihi, Bak, 1992 BLAGA, Rafael, ran Halklar El Kitab, 1997 BLKBAI, Sha, Ankaras Baku-Centered Transcaucasia Policy: Has it Failed?, Middle East Journal, Cilt: 51, no: 1, 1997 BRZEZNSK, Zbigniew, Byk Satran Tahtas, ev: Erturul Dikba, Ergun Kocabyk, stanbul, 1998 BRZEZNSK, Zbigniew, Byk k, T. Bankas Kltr yaynlar, 5. bask, Ankara, 2000 BUDAK, Mustafa, Azerbaycan Ermenistan likilerinde Dalk Karaba Meselesi ve Trkiyenin Politikas, Kafkas Aratrmalar, Say: 2, 1996 BUNYATOV, Ziya, Obzor stonikov po storii Azerbaydjana, stoniki Arabskiye, (Arap Kaynaklarna Gre Azerbaycan Tarihine Genel Bir Bak), Baku, 1964 BUNYATOV, Ziya, Azerbaydjan v VII-IX vv. Baku, (VII-IX Yzyllarda Azerbaycan), 1965 CABBARLI, Hatem, Trkiyenin Ermenistandaki maj, Ermeni Aratrmalar Dergisi, say: 7, Ankara, Sonbahar 2002 CAFERSOY, Nazim, Elibey Dnemi Azerbaycann D Politikas (Haziran 1992Haziran 1993), ASAM yaynlar, Ankara, 2001 CAFERSOY, Nazim, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye: Azerbaycan-Rusya likileri (1991-2000), ASAM, Ankara almalar Dizisi no:1, Ankara, 2000 CHUBN, Shahram, rans Strategic Predicament, The Middle East Journal, Vol.54, no: 1, (Winter 2000) CORNELL, Svante O, Undeclared War, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, Vol: 20, no:4, Fall 1997 AKAR, Filiz Yldz, Trkiyenin Geleneksel Gvenlik Sorunu: Kbrs, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Sekin yaynlar, Editrler: Refet Yinan, Hakan Tademir, Ankara, 2002 AIN, Mesut Hakk, ran Silahl Kuvvetleri, Avrasya Dosyas, ran zel, cilt:2, say:1, lkbahar- 1995

171

AVAVADZE, G. lya, Armyanskiye Uenye i Vopiyuiye Kamni, (Ermeni Mdrikleri ve Talarn Feryad), izd.-vo Elm, Baku, 1990. EEN, Anl, Bir ran Deerlendirmesi, Avrasya Dosyas, ran zel, cilt:5, say:3, 1999 ETNSAYA, Gkhan, ran ve Gvenlik Alglamalar, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Sekin yaynlar, Editrler: Refet Yinan, Hakan Tademir, Ankara, 2002 DASNABEDAN, Hratch, History of the Armenian Revolutionary Federation, Dashnaksutiun, 1890-1924, Milan: OEMME, 1990. DANAK (z Materialov Departamenta Politsii), (Polis Blmesi Materyallerine Gre TANAKLAR), Baku, 1990 DAVUTOLU, Ahmet, Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre yaynlar stanbul, 2001 DELORMAN, Altan, Trklere Kar Ermeni Komitecilii, stanbul, 1973 DLAN, Hasan Berke, Atatrk Dnemi TRKYENN DI POLTKASI (19231939), Alfa yaynlar, stanbul, 1998 DJORDJ, Lord, Pravda o Mirnh Peregovorah, 1957, t. 2. DUBROVN, N. F., Zakavkazye ot 1803-1806 goda, (1803-1806 yllarnda Zakafkasya), (Sankt Petersburg) SPb., 1866 DURDULAR, Ercan, rann Azerbaycan ve Ermenistan Politikas, Avrasya Dosyas, cilt:2, say:1, lkbahar-1995 ELBEY, Eblfez, Btv Azerbaycan Yolunda, Ecdad yaynlar, Ankara, 1998 Ermeni Halknn Tarihi Tetkiki ile lgili Belgeler Koleksiyonu, ksm I, Moskva, 1833, (Rusa) ESMER, A., kr, Siyasi Tarih (1919-1939), SBF yaynlar, Ankara, 1953 GALOYAN, G. A., Rossii i Narod Zakavkazya (oerki politieskoy istorii ih vzaimootnoeniy s drevnih vremen do pobed Velikoy Oktyabrskoy Sotsialieskoy Revolyutsii), (Rusya ve Gney Kafkasya Halklar), Moskva, 1975 GASIMOV, Abutalb, XX Esrde Nahvanda Ermeni Azerbaycan Ziddiyyetleri, tertibi: Sleyman Memmedov, Azerbaycan Tarihinde Nahvan, Bak, 1996 GASIMOV, Musa, Azerbaycan Beynelhalk Mnasebetler Sisteminde (1991-1998), Bak, 1996 GAZGRAY, A. Alper, Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul, 1982 GLNKA, S. N., Opisaniye Pereseleniye Armyan Adderbaydjanskih v Predel Rossii, (Rusya Hudutlar erisinde Yer Alan Azerbaycana Ermenilerin Grlmesinin Tasviri), Moskva, 1831 GRGORYAN, Z. T., Uastiya Armyan v Russko-Persidskih Voynah Naala XIX veka Vopros storii, (XIX. Yzyln Balarnda Rus - ran Savalarnda Ermenilerin tiraki Tarihi Meseleler), 1951, no: 4 GUNTER, Michael M., The Armenian Terrorist Campaign Against Turkey, Orbis, Summer 1983, Vol. 27, no: 2 GULUZADE, Vefa, Gelecein fgleri, Bak, 1999 GL, Nazmi, EKC, Gken, Azerbaycan ve Trkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistann D Politikas, Avrasya Dosyas, Azerbaycan zel, cilt: 7, say: 1, Ankara, 2001 GL, Nazmi, EKC, Gken, Ortak Tehdit Alglamalar ve Stratejik ttifakla Doru lerleyen ran-Ermenistan likileri, Stratejik Analiz, cilt:2, say:22, ubat 2002

172

GL, Nazmi, EKC, Gken, Stratejik Ortaklar Arasnda Bir Sorun mu Var? Putinin Ermenistan Ziyareti ve Moskova-Erivan likileri, Stratejik Analiz, cilt:2, say:19, Kasm 2001 GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, TTK yaynlar, Ankara, 1983 GRN, Kamuran, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), Ankara, TTK basmevi, 1991 HASANOV, Ali, Azerbaycann Harici Siyaseti, Avropa Devletleri ve AB (19911996), Bak, 1998 HASANOV, Cemil, A Lekelerin Gara Klgesi, Bak, 1991 HASANOV, Cemil, 1918 lkbahar: Azerbaycanda Ermeni Terrizmi ve TrkMslman Soykrm, Meslek Hayatnn 25. ylnda Prof. Dr. Abdlhaluk Mehmet ay Armaan, cilt: 1, Ankara, 1998 HENZE, Paul, Ermeni iddetinin Kkenleri, Uluslararas Terrizm, Ankara niversitesi yayn, no: 88, Ankara, 1988 HEYET, Cevat, Azerbaycann Trklemesi ve Azeri Trkesinin Teekkl, Varlk 14, l, no: 87-4, 1993 HEYET, Cevat, Azerbaycann Ad ve Snrlar, Avrasya Ettleri, cilt:1, no: 2, 1994 BRAHML, Haleddin, Deien Avrasyada Kafkasya, Kafkasya Aratrmalar Dizisi, no:5, ASAM, Ankara, 2001 LHAN, Suat, Jeopolitik Duyarllk, TTK yaynlar, Ankara, 1989 RVNG, Thomas Ballantine, slam Dnyas ( I ), Aa yaynclk, stanbul, 1992 SMAYILOV, Mahmud, Senin Ulu Baban, Bak, 1989 SMAYILOV, Fzuli, Garaba Konflikti AB-n Global Siyaseti Kontekstinde, Bak, 2001 SMAYILOV, Eldar, HASANOV, Cemil, GAFAROV, Tahir, Azerbaycan Tarihi, retmen yaynlar, Bak, 1995 storiya Armyanskogo Naroda, (Ermeni Halknn Tarihi), Erevan, 1980 z Pisem . . Vorontsova Takova Nikolayu Romanovu. // Azerbaycan Tarihi Senedler ve Nerler zre, Bak, 1990 KAAZNUN, Ovanes, Danaksutyun Bole Niego Delat! pe.po izd.-vo 1902 g, Baku, 1990 KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul, 1988 KASIM, Kamer, Ermenistann D Politikas: Ter-Petrosyan ve Koaryan Dnemlerinin Temel Parametreleri, Stratejik Analiz, cilt: 3, say: 27, Temmuz 2002 KASIM, Kamer, Azerbaycann D Politikas, Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cumhuriyetleri, Editrler: Prof. Dr. Emine Grsoy Naskali Erdal ahin, Trkistan ve Azerbaycan Aratrma Merkezi yayn, 2002 KATLAM: Karabada Siyasi Gelimeler, Tarihi Aratrmalar ve Dkmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf, stanbul Aratrma Merkezi, stanbul, 1993 KAYA, Vahap, Toplumsal Deime Asndan KARZMANIN DDET, Atatrk, Hitler, Humeyni, Ankara, 1998 KEVORKYAN, Dikran, Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri, Atatrk niversitesi, Erzurum, 8-12 Ekim 1984 KEVSERAN, Vecih, Osmanl ve Safevilerde Din-Devlet likisi, Denge yaynlar, stanbul, 1982 KROKASYAN, J., Zapadnaya Armeniya vo Vremya I. Mirovogo Voyna, (Birinci Dnya Sava Sralarnda Bat Ermenistan), Erevan, 1971 KODJALI - Kronika Genotsita, (HOCALI Soykrmn Kronolojisi), Baku, 1993 KOCAOLU, Mehmet A., Uluslararas likiler, Ankara, 1993

173

KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Altnok basmevi, Ankara, 1967 KONUKU, Enver, Ermenilerin Yeilyayladaki Trk Soykrm (11-12 Mart 1918), Atatrk niversitesi yaynlar, Ankara, 1990 KOVALEVSKY, P. ., Zavoyevaniye Kavkaza Rossiyey (storieskiy Oerk), (Rusyann Kafkasyay Fethi), SPb, 1913 KK, Havva, Gnmzde Trkiye-Rusya likileri ve Hazar Petrolleri Konusu, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, TTK, Ankara, 1999 KMRCYAN, Eremya elebi, stanbul Tarihi, XVII. Asrda stanbul, Tercme eden Hrand D. Andreasyan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlar, no: 506, Kutulmu basmevi, stanbul, 1952 KULYEV, Hasan Hseyinolu, Rusyann Azerbaycan Stratejisi, Avrasya Dosyas, cilt:3, say:4, 1996 LAINER, Sedat, Ermenistan Trkiye likilerinde Snr Kaps Sorunu ve likilerde Ekonomik Boyut, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 6, Ankara, 2002. LENN, Vladimir li, Eserlerinin Klliyyat, cilt:28, 4. basm, LENN, Vladimir li, Devlet ve nkilab, Bak, 1969, LENN, Vladimir li, Proleter nklab ve Hain Kautski, Bak, 1952 LENN, Vladimir li, Azerbaycan Hakknda, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak, 1970 LEPNGWELL, J, W., Russian Military and Security Policy in the Near Abroad, Survival, cilt: 36, say: 3, Sonbahar 1994 LBARDAN, Gerard J., Ermenilerin Devletleme Snav, Bamszlktan Bugne Ermeni Siyasi Dn, letiim yaynevi, stanbul, 2000 LPRAND, A. P., Kavkaz i Rossiya, (Kafkasya ve Rusya), Harkov, 1911 LOYAN, G. A., Rossii i Narod Zakavkazya (Oerk Politieskoy storii ih Vzaimootnoeniy s Drevnih Vremen do Pobed Velikoy Oktyabrskoy Sotsialistieskoy Revolyutsii), (Rusya ve Zakafkasya Halklar), Moskva, 1975 LTEM, mer E.,Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Cilt:1, Say:1, Mart-Nisan-Mays, 2001 MASH, Joseph R. and KRKORAN Robert O. (eds.), Armenia at the Crossroads, Harwood Academic Publishers, 1999 Mc CARTHY, Justin, lm ve Srgn, nklap yaynlar, ev: Bilge Umar, 2. bask, stanbul, 1998 MEMMEDZADE, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Bak, 1992 METN, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler, Ermeni Olaylar, MEB yaynlar, Ankara, 1982 MOLEVL, Jorj de, Armyanskaya Tragediya 1915 goda, (1915 yl Ermeni Trajedisi), Baku, 1990 MORGENTHAU, H. J. Uluslararas Politika, ev: Dran-Oskay, Ankara, 1970 MROVEL, Leonti, Kartlis Tshovreba (Grc Tarihi), Gruzinskiy Tekst, tom , Tbilisi, 1955 MUCR, Aleksandr, Birlik Olsa di Sovyet Grcistan, 20 Eyll 1990, no: 11 (9806) MUSTAFAYEV, Fazl, Eblfez Elibey Tarihten Gelecee, stanbul, 1995 NEFS, Sait, Tarih-e Ectemaye ve Siyese ran der Dovre-ye Muaser, (ada Devirde rann Siyasi ve Toplumsal Tarihi), Tahran, 1235 NERSESYAN, M. G., z storii Russko-Armyanskih Otnoeniy, (Rus Ermeni likileri Tarihinden), kniga I, Erevan, 1956

174

NESBL, Nesib, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, Azerbaycan zel, cilt:7, say:1, 2001 NESROV, Elman, Azerbaycan-AB Mnasibetleri (1991-1997), Bak, 1998 ORDUBAD, Memmed Said, Ganl ller, (Kanl Yllar), Bak, 1991 OSMANLI ANSKLOPEDS, cilt:7, Aa yaynclk, stanbul, 1993 ZCAN, Nihat Ali, rann Trkiye Politikasnda Ucuz, Ama Etkili Bir Manivela: PKK, Avrasya Dosyas, cilt: 5, say: 3, Sonbahar 1999 ZDA, Muzaffer, Trk Aleviliinin Ykselii, Ankara, 1998 ZKAN, Zafer, Tarihsel Ak erisinde TERRDEN POLTKAYA ERMEN MESELES, stanbul, 2001 PAHOMOV, E. A., Kratkiy Kurs storii Azerbaydjana, (Azerbaycan Tarihine Ksa Bir Bak), Baku, 1923 PARMAKSIZOLU, smet, Ermeni Komitelerinin Hareketleri ve Besledikleri Emeller, Ankara, 1981 PARSAMYAN, V. A., storiya Armyanskogo Naroda (1801-1900 g.), (Ermeni Halknn Tarihi), kniga pervaya, izd-vo Ayastan, Erevan, 1977 PARSAMYAN, V. A., Kolonialnaya Politika arizma v Armenii, (arizmin Ermenistanda Kolonileme Politikas), Erevan, 1940 PPES, Daniel, Ortadouda ki Takm, Avrasya Dosyas, cilt:5, say: 3, Sonbahar1999 PEVER, Mir Cafer, Seilmi Eserleri, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak, 1984 POMPEYEV, Yuri, Krovavy Omut Karabaha, Baku, 1992 POTTO, V. A., Pervye Dobrovolts Karabaha v Epohu Vodvoreniya Russkogo Vladiestva, Tiflis, 1902 POTTO, V. A., Kavkazskaya Voyna v Otdelnh Oerkah, Epizodah Legendah i Biografiyah, (eitli Eserlerde Kafkasya Sava), t.-I-IV, Sankt Petersburg (SPb.), 1886-1891 RAEFF, M., Patterns of Russian mperial Policy Towards the Nationalities: n Soviet Nationality Problems, New-York London, 1978 RAFF (Agop Melik Agopyan), Samvel, izdatelstvo Ayastan, Erevan, 1971 RAHMANZADE, Fazil, YOL, Tarihi Publisistik Geydler, Azerbaycan Ensiklopediyas Neriyyat Poligrafiya Birlii, Bak, 1994 REHMOLU, Arif, Satran Tahtasnda Azerbaycan ve Farsistan, Avrasya Dosyas, Azerbaycan zel, cilt:7, say:1, lkbahar 2001 RESULZADE, Memmed Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti, Elm, Bak, 1990 RESULZADE, Memmed Emin, Azerbaycan airi Nizami, Bak, 1991 RESULZADE, Memmed Emin, ran Trkleri, Trk Yurdu Sebilrread, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1993 Rusyann Van ve Erzurumdaki Bakonsolosu Mayevskinin Hatralar, Bak, 1914 SADIGOV, S. Hegigeti Bilmeli, Nahvan 1920-ci llerin Burulannda, Direli, no: 1, Bak, 1992 SEYD, Sleyman, Sovyetler Birliinin Ermeniler in Balattklar Anavatana Dn Projesi, Ermeni Aratrmalar Dergisi, ASAM yaynlar, Ankara, 2003, say: 8 SEZER, Duygu Bazolu, Trk-Rus likileri: Dmanlktan Fiili Yaknlamaya, TRKYENN YEN DNYASI, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, Derleyenler: Alan MAKOVSK, Sabri SAYARLI, Alfa yaynlar, I. bask, stanbul, 2002 SHAVROV, Nikolay, N., Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazye: Predstavaya Rasporyadka Mugani narodtsam, (Zakafkasyada Rus Faaliyetlerine Kar Yeni Bir Tehdit), SPb., 1911

175

SHOSTAKOV, S. V., Diplomatieskaya Deyatelnost A. S. Griboyedova, (A. S. Griboyedovun Diplomatik Faaliyetleri), Moskva, 1960 SOFUOLU, Cemal, LHAN, Avni, Alevilik, Bektailik Tartmalar, Diyanet leri Bakanl yaynlar, Ankara, 1997 SOLOVYOV, S. M., teniye i Rasskaz po storii Rossii, (Rusya Tarihi zerine Yazlm Eserler), Moskva, 1989 SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, cilt:2, Ankara, 1986 Sovremennye Burjuaznye Teorii Mejdunarodnh Otnoeniy: Kritieskiy Analiz. M., 1976 SOYSAL, smail, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), cilt: 1, Ankara, 1993 SNMEZ, Can, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, K 1996 SNMEZOLU, Faruk, Trkiye-Yunanistan likileri ve Byk Gler, DER yaynlar, stanbul, 2000 SMER, Faruk, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, TTK, Belleten , cilt: XXI, say: 83, Temmuz 1957 SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Rektrl, yayn no:5, Ankara, 1990 STEPHENSON, G., Russia from 1812 to 1945, New-York, 1969 SWETOCHOWSK, Tadeusz, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, ev: Nuray Mert, Balam yaynlar, stanbul, 1988 AUMYAN, Stepan G., Seilmi Eserleri, cilt: 2, Bak, 1978 IHALYEV, Emin Arifolu, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, Trk Kltr ve Eitim Norm Gelitirme Vakf yaynlar, Ankara, 2002 TAIYEVA, vket, REHML, Ekrem, BAYRAMZADE, Semed, Gney Azerbaycan, Orhan yaynlar, Bak, 2000 TAIYEVA, vket, Masir ran Burjua Tarihnaslnda Azerbaycan Halknn Etnik Birliinin nkar Edilmesi Hakknda, Azerbaycan Tarihi ve Medeniyetinin Burjua Sahtalatrlmasna Gar, Bak, 1978 TARHTEN GNCELLE ERMEN SORUNU, Tahliler-Belgeler-Kararlar, stanbul, 2001 TEKN, Ali, The Place of Terrorism in rans Foreign Policy, Eurasia File, no:2, 1997 TENGREK, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981 TEZKAN, Ylmaz, Siyaset, Strateji ve Milli Gvenlik, lke kitaplar, stanbul, 2000, 1. bask. TOPUBAOV, Alimerdan, Diplomatieskiye Besed v Stambule (1918-1919 g.), (stanbulda Diplomatik Konumalar), Baku, 1994 TRK ANSKLOPEDS, MEB, Sasaniler, cilt:28, 1980 TRK DI POLTKASI, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt:II, 1980-2001, Editr: Baskn Oran, 4. bask, stanbul, 2002 URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge yaynlar, stanbul, 1987 LK, rfan, Bamszlktan Sonra Azerbaycan, Kamer yaynlar, stanbul, 1998 NVAR, Veysel, stiklal Harbinde Boleviklerle Sekiz Ay (1920-1921),stanbul, 1948 VAHAPZADE, Bahtiyar, Vatan, Millet, Anadil, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl yaynlar, Ankara, 1999

176

VASSLEV, Alexei, Turkey and ran in Transcaucasia and Central Asia, Editr: Anoushiravan Ehteshami, From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game, Exeter, England: University of Exeter Press, 1994 VELKO, Vasili Lvovi, KAVKAZ. Russkoye Delo i Mejduplemennye Vopros, (Rus i ve Kabileleraras Meseleler), izd-vo Elm, Baku, 1990 VOLKOV, M. A., Znaeniye Kavkaza v Vostonm Voprose, (Dou Meselesinde Kafkasyan nemi), -Den, 1864 VOSKANYAN, V. K., Armyano-Russkiye Otnoeniye v XVII v., (XVII. Yzylda Ermeni-Rus likileri), Erevan, 1948 WNROW, Garet M., Orta Asya ve Kafkasya Politikas, TRKYENN YEN DNYASI, Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, Derleyenler: Alan MAKOVSK, Sabri SAYARLI, Alfa yaynlar, I. bask, stanbul, 2002 YAKUBLU, Nesiman, Hocal Katliam, Bak, 1992 YANAR, Sava, Trk-Rus likilerinde Gizli G: KAFKASYA, Q Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2002 YENKOLOPOV, . K., Griboyedov i Vostok, (Griboyedov ve Dou), Erevan, 1954 YEZOV, G. A., Snoeniya Pyotra Velikogo s Armyanskim Narodom, (Byk Petroun Ermeni Halkna Kar Tutumu), Dokument, Sankt Petersburg (SPb.), 1898 ZAVARYAN, S., Ekonomieskiye Usloviya Karabaha i Golod 1905-1907 g., (19051907 yllarnda Karaban Ekonomik artlar), Perevod s Armyanskogo, Sankt Petersburg (SPb.), 1907 ZUBOV, P., Podvigi Russkih Voinov v Stranah Kavkazskih s 1800 po 1834 g., (Kafkasya lkelerinde Rus Askerlerinin Kahramanl), Sankt Petersburg (SPb.), 1835

NTERNET ADRESLER Azerbaijan nternational, (3. 4) K 1995. http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_americane mbassy.html Azerbaijan nternational, (6. 4) K 1998. http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/64_folder/64_articles/64_socar_ilha m.html Kolbel eloveestva na Territorii sterieskoy Armenii: http: //www.azg. Am/RU/ 20020108/ 2002010817. shtm LURYE, Svetlana, Rossiya v Massovom Soznanii Armyan. http: www. polit. ru.

DERGLER AKSYON dergisi, Kafkasyann Ykselen Yldz Azerbaycan, say: 112, Ocak 1997 EYPUR dergisi, 7 Aralk 1918 YEN AVRASYA Dergisi, Ekim 2000;

177

THE ECONOMST, A View to a Slaugher, 7 March 1992 TRK DNYASI TARH Dergisi, Mustafa Kemal Paa, Nahvan Trk Kapsdr, (Dinleyip nakleden: Faruk Smer), Say:64, Nisan 1992

GAZETELER ARMENAN WEEKLY, 4 April 1987 AZATLIK, 01 Eyll 1992, Surhay Hseynli, 20 Yanvar: Hususile Mehfi Senedler ne Deyir? AZERBAYCAN, 23 Ocak 1918 AZERBAYCAN, 17 Ekim 1992 AZERBAYCAN, 26 Eyll 2000 Gazeta AZERBAYDJANA, 19 Eyll 1918, no:2 GNAYDIN, 8 Mays 1997, Nazif Okumu, Aliyevden Ermeni Dersi, CUMHURYET, 12. 02, 1999,Haksz Sulama EKSPRESS, 17 Mart 2004 HALK, 30 Yanvar (Ocak) 1992 HAYAT, 7 Temmuz 1992 HMANTE, 18 Kasm 1987 HRRYET, 4 Mart 1992 HRRYET, 4-18-20-24 Ekim 2000 HRRYET, 31 Ocak 2001 STKLAL, 31 Mart 1919 KOMNST, 25 Mays 1989 LTERATURNAYA Gazeta, 13 Eyll 1978, M. agniyan, Vajnoye Sobtiye storii MLLYET, 29. 05. 1999, Mine G., Krkkanat, Avrupa Deerlerini Silahla Savununuz NEZAVSMAYA GAZETA (Bamsz gazete), 29 Ekim 1999 NEW YORK TMES, 24 Nisan 1964 ORTADOU, 17 Ekim 2000 RADKAL, 24 Eyll 2000 RADKAL, 20 Ekim 2000 RADKAL, 31 Ocak 2001 RADKAL, 8 Ekim 2002, Mahmut Niyazi Sezgin, Kafkasyada Byk Rekabet SABAH, 18 Ocak 2001 SM SEGODNYA, 5 ubat 1993 STUTTGARTER ZETUNG, 03. 01. 1998, Adrian Zielcke, Aegste von den Kurden STUTTGARTER ZETUNG, 19 Ocak 1998 YEN AZERBAYCAN, 5 Austos 1993, Nazim Mustafa, Ermeniler z Dvletlerini Yaratmak n Ne Geder Rvet Vermiler? ZERKALO (Ayna) gazetesi, 12 Nisan 1997 ZAMAN, 21 Kasm 1997 ZAMAN, 12 Ocak 2002, Orhan Yldrm, hracatlar Ermenistan Kapsnn Almasn stiyor. ZAVTRA (Yarn) gazetesi, 24 Aralk 1996

178

EK

179

EDUARD EVARDNADZE (1928 )

Son Sovyet Dileri Bakan olarak tarihe geen Eduard evardnadze, Souk Sava dneminin sona ermesinden sonra siyasi arenada kalan birka liderden biridir. 1928 ylnda Grcistann Karadeniz sahilindeki Mamati kynde dodu. Kyl bir ailenin beinci ve son ocuuydu. 20 yanda siyasete atld, 31 yanda retmenlik enstitsnden diploma ald. 1946 ylnda Komnist Partiye girdi ve hzla parti iinde ykselmeye balad. Grcistan ileri Bakan olduunda yolsuz yneticilere kar bayrak at. Yolsuzlukla mcadelesi Moskovadaki Sovyet liderlerinin de dikkatini ekti. 1972 ylnda Grcistan Komnist Partisi Genel Sekreteri oldu. 1985 ylnda Andrey Gromkonun 28 yllk Bakanlndan sonra SSCB Dileri koltuuna oturan E. evardnadze, M. S. Gorbaovun glasnost ve perestroyka politikasnn Batya alan yz oldu. Souk Savan Bat ittifak lehine sona ermeye balad anlalmt. 1989 ylnda Berlin Duvar yklrken, evardnadze Moskovay diktatrlkle sulayarak Dileri Bakanlndan istifa etti. Gri salar ve hzl manevra kabiliyeti nedeniyle Gri Tilki lakabn ald. Grcistann 1991 ylnda bamszln ilan etmesi ve 1992 ylnda seilmi ilk Devlet Bakan Zviad Gamsakurdiann darbeyle indirilmesinin ardndan evardnadze lkesine dnd ve 1995 ylnda Devlet Bakan oldu. evardnadzeye ekonomik darboazn yan sra siyasi kaos miras kald. Ekonomik skntlarla birlikte ayrlk hareketlerle de mcadele eden evardnadze, 2000 ylnda yeniden Bakan seildi, ama istikrar getiremedi. Yapt reformlara ramen lkesinde bir trl istikrar salamayan evardnadzeyi kadife darbeyle indiren muhalefet, Ulusal Hareket Blokunun lideri 35 yandaki Amerikan eitimli avukat Mikhail Saakavilinin 4 Ocak 2004 teki seimlerde tek aday olmasna karar verdi. M. Saakavili, George Washington niversitesinde nsan Haklar Hukuku eitimi ald. Kiev, Floransa ve Strasbourgda eitim grdkten sonra ABDye gitmiti. Hollandal ei Sanra Roelofs ile Fransadaki renimi srasnda tanmt. Grc, Rus, ngiliz, Fransz dillerine mkemmel derecede sahip bir insandr. 1995 ylnda Devlet Bakan E. evardnadzenin ars zerine lkesine gelen Saakavili, yl sonunda parlamentoya seildi, 2000 ylnda Adalet Bakan oldu. Sonra hkmetten ayrld ve muhalif Ulusal Birlik Hareketini kurdu. 4 Ocak 2004 tarihinde yaplan devlet bakanl seimlerini kazanan Mihail Saakavili, bu tarihten itibaren Grcistan Cumhurbakan grevini yrtmektedir. HAYDAR ALYEV (1923 - 2003) Haydar Alirza olu Aliyev, 10 Mays 1923 ylnda Azerbaycann Nahvan blgesinde dodu. Nahvan Pedagoji Yksekokulunu bitirdikten sonra 1939-1941 yllarnda Meedi Azizbeyov adna Azerbaycan Sanayi Enstitsnde (imdiki Azerbaycan Petrol Akademisi) okudu. 1941 ylndan sonra Nahvan zerk Cumhuriyeti Halk Komiserleri Sovyetinde Blm Bakan olarak grev yapt. 1944 yl Mays aynda Nahvan Vilayet Parti Komitesi tarafndan Devlet Gvenlik Tekilatna (KGB) gnderildi ve 1969 ylna kadar nemli grevlerde alt.

180

1957 ylnda Azerbaycan Devlet niversitesi (imdiki Bak Devlet niversitesi) Tarih Fakltesini bitirdi. 1964 ylnda Haydar Aliyev Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyetine bal Devlet Gvenlik Tekilatnn Bakan yardmcs, 1967 ylnda Bakan olarak ileri ekildi. Azerbaycan Komnist Partisi Merkez Komitesinin Temmuz 1969 plenumunda Azerbaycan Komnist Partisi Birinci Sekreteri ve Merkez Komitenin bro yesi seildi. 1976 ylnda Haydar Aliyev SSCB Komnist Partisi Merkez Komitesi tarafndan Siyasi Bro (Politbro) yeliine aday seildi. SSCB Anayasa Komisyonu yesi H. Aliyevin, lkenin yeni yasa tasarsnn hazrlanmasnda da byk katklar olmutur. Azerbaycanda Genel Sekreter olarak grev yapt dnemlerde Azerbaycan 10 kez (1970-1979) Umumittifak Sosyalizm yarnda galip km ve S. B. K. P. M. K., SSCB Bakanlar Kurulu, U. . H. . M. .nn ve U. . L. K. G. . M. K.nin Krmz Bayra ile dllendirilmiti. Haydar Aliyev, Sovyetler Birlii Komnist Partisi ve SSCB Yksek Sovyeti delege heyetinin bakan ve yesi olarak Almanya Demokratik Cumhuriyeti (o zaman Sovyet kontrolndeydi), talya, Yugoslavya, Romanya, Msr, Suriye ve Hindistanda olmutur. Moskovada Kasm 1987ye kadar srdrd grevi srasnda, SSCB Bakanlar Kurulu Bakannn Birinci Yardmclna kadar ykselen Haydar Aliyev, 1990 ylnda Moskovada Komnist Partisi yeliinden istifa etti. Sovyet Kzl Ordusunun Ocak 1990da Bakde yapt katliama sert tepki gsteren Aliyev, Moskovada yabanc basna aklama yaparak olay iddetle knadn belirtti. 3 Eyll 1991 ylnda byk zorluklarla lkesine dnmeyi baaran H. Aliyev, halkn da istei ile Nahvan zerk Cumhuriyeti Yksek Sovyetinin Bakan grevini yrtt. Azerbaycann ciddi sorunlarla karlat dnemlerde, Cumhurbakan Eblfez Elibey tarafndan Bakye davet edilerek 15 Haziran 1993 ylnda Azerbaycan Milli Meclis Bakan olarak grevde bulundu. Elibeyin i savaa yol vermemek sebebiyle Bakden doduu Nahvana (Keleki kyne) gitmesi zerine, 3 Ekim 1993 ylnda seimleri kazanarak Cumhurbakan grevini yrtt. ktidara geldikten sonra Azerbaycann karlat btn zorluklar stlendi. sava bastrd, separatizm eilimlerini glendiren Rusya tarafndan kkrtlan ve ortaya atlan yapmack Tal-Muan Cumhuriyetini baarszla uratmann yan sra bu iin tekilatlarn da cezalandrd. ktidarda bulunduu dnemlerde, yllarn onda biriktirdii deneyimi ve siyasi kariyeri sebebiyle ona kar yaplan btn suikastlar nledi. Haydar Aliyev, 18 Ekim 1998 tarihinde yaplan Cumhurbakanl seimlerini kazanarak ikinci kez be yllk Cumhurbakanl grevine balad. Pek ok devletin ve Sovyetler Birliinin yksek mkafatlar ile birlikte Trkiye Cumhuriyetinin de yksek mkafatlarna ve 1999 ylnda Atatrk Uluslararas Bar dlne layk grld. Bulunduu her grev ve makamda Trklerin ve Trk Dnyasnn haklarn savunmu olan, Azerbaycann modern ve kalknm bir lke olmas iin byk aba harcayan, rnek ve esiz projeler ve yatrmlar gerekletiren, lkesinin global dnya dzeni iinde zel bir yer edinmesini salayan, Bak Ceyhan petrol boru hattnn gerek mimar ve kahraman, Trk dnyasnn yetitirdii ender devlet adamlar arasnda yer alan, yapt hizmet ve eserleriyle gerek anlamda lider ve nder olduunu kantlayan Haydar Aliyev, 8 Temmuz 2003 tarihinde rahatszl sebebiyle Glhane Askeri Tp Akademisine (GATA) getirilerek tedavi altna alnd. 6 Austos 2002 tarihinde de ABDdeki Cleveland Kliniine sevkedilince, 15 Ekim 2003 tarihinde yaplan Cumhurbakanl seimlerine katlamad. Cumhurbakanl seimlerini olu lham Aliyev kazand ve uanda Cumhurbakan olarak grevini yrtmektedir. Cleveland Kliniinde kalp yetmezlii bbrek problemlerinden tr tedavi gren eski Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, resmi aklamalara gre, 12 Aralk 2003 ylnda ABDde vefat etti.

181

Azerbaycann yetitirdii en nemli ahsiyetlerden biri olan Haydar Aliyev, Azerbaycanda dzenlenen byk bir devlet treni ile 15 Aralkta ebedi istirahatgahna defnedildi. Gerekten de Haydar Aliyev, dier baba tipi liderler gibi tm hayatn ve enerjisini siyaset sahnesinde harcamtr. Komnist Partisindeki ykseliinden Politbro yeliine, Sovyetler Birliinin dalmas ve Azerbaycan Cumhuriyetindeki iktidar yolculuundan Bak Tiflis Ceyhan anlamasna dein uzun ve alkantl bir hayat, artk sona erdi. Aliyevin Azerbaycanda yapt en byk hizmet, bu kritik dnemde i istikrarn salanmas ve devlet otoritesinin hakim klnmasdr. Aliyev dneminin ikinci baars, Rusya Federasyonu, Trkiye ve ranla birlikte Bat karlarnn kesitii bir corafyada denge siyasetini yrtebilmesinde yatmaktadr. Azerbaycan gibi stratejik enerji kaynaklarnn mevcut olduu bir corafyada Sovyetler sonras karmak dnemde hakimiyet salayp blgesel anlamda istikrara katkda bulunmak, yani gvenlik reten bir lke konumuna gelmek byk oranda Haydar Aliyev iktidarnn gerekletirdii bir baardr. Esasnda Haydar Aliyevin vefat, Gney Kafkasyada Grcistandaki kadife devrim ile balayan bir srecin yeni bir halkas olarak yorumlanmas gereken bir gelimedir. Gney Kafkasyada eski Sovyet nomenklaturasndan gelmeyen, daha gen ve Batya daha ak bir iktidarlar zmresinin hkm edecei bir dneme girilmektedir. Grcistan ve Azerbaycanda iktidarn yeni ve gen bir jenerasyon tarafndan teslim alnmas, belirli frsatlar getirebilecei gibi potansiyel riskleri de beraberinde tamaktadr. Ayn zamanda, Gney Kafkasya corafyasnn karmak jeostratejik dengelerini gzetebilmek ve btn etki unsurlarn iyi hesaba katabilmek, belirgin siyasal ve kiisel deneyime sahip olmay gerektirmektedir. Aliyev ve evardnadze gibi duayenlerin yokluu, bu meyanda potansiyel zikzaklar ve belirsizlikler ihtimalini de artrmaktadr.

OSF ARGUTNSK (HOVSEP ARGUTYAN) Ermeni milliyetilii ile Ermeni Kilisesinin tek vcut tekil ettii anlay, Ermeni tarihileri de dahil btn tarihiler tarafndan kabul edilmitir. Trk dmanl dolaysyla btn Ermenileri tek hedefe - Trklere - kar tekilatlandran Ermeni Kilisesi olmutur. Bu ilerde Ermeni papazlar mstesna rol oynamlardr. Binlerce rnekler getirilebilir, ama osif Argutinski zerinde durmak yeterli olacaktr. osif Argutinski, Azerbaycann Karaba blgesinde dodu. Sonra ailesi ile birlikte Rusyaya Moskovaya tand. Rusyada yaayan Ermenilerin tekilatlanmasnda aktif rol oynad. Aa Muhammed ah Kacarn Grcistana saldrs haberini duyduu zaman Rusyada yaayan Ermenilere, hatta hatta Ruslara seslenerek onlar, Kafkasyada yaayan Hristiyan kesime yardma ard: ... Mslmanlar olduka tehlikelidirler. Onlar zamanndan nce susturmak lazmdr.... 27 Kasm 1795 ylnda . Argutinski Grcistan ar II. rakliye gndermi olduu mektupta yazyordu: ... Ruslarla din kardeiyiz. Onlar Kafkasyada yaayan Hristiyanlar yalnz brakmazlar. Bizim de borcumuz Kafkasyada Ruslarn kk salmasna frsat yaratmaktr.... Ayn zamanda . Argutinski btn isteklerine ulamak iin ran ve Trkiyede yaayan Ermenilerin Azerbaycana grlmesi iin sk sk ar Rusyasnn Kafkasyadaki Generalleri ile irtibat kuruyordu. . Argutyan Ermeni General van Lazarevle de Tifliste bir araya gelerek Karabal Ermenilerin savunucular olarak birlikte hareket edeceklerine yemin ettiler. O, Karabaa gelerek Ermenilere yle seslenmiti: ... V. Zubovun seferindeki ama, Hristiyanlar

182

Mslmanlarn zulmnden kurtarmaktr. Ermeniler bundan yararlanarak Byk Ermenistan devletinin kurulmas frsatn karmamaldrlar.... Ama V. Zubovun Kafkasyadan geri arlmas . Argutinski iin bir darbe oldu. Himayecileri Azerbaycandan gittii iin o da Azerbaycanda fazla barnamad. Ermeniler arasnda son toplantsn yaptktan sonra Rusyaya giderek antitrk faaliyetlerini orada srdrd.

VAN DAVUDOV LAZAREV (HOVANNES LAZARYAN) (1820 1879) van Lazarev de 1820de dier Ermeni generalleri gibi Azerbaycann Karaba blgesine bal Tu kynde dodu. 4 yandayken babasn kaybetti ve bykbabas Kalantarovun himayesinde byd. Ermeni Kalantarov, Karaba Han Penah Ali Hann darphanesinde alyordu. Karaba hannn yannda almasna ramen ar generalleriyle de irtibat ierisindeydi. Bu yaknl sebebiyle binba . Peutun da yardmyla . Lazarevi askeri okulda okuttu. Ayn zamanda . D. Lazarev, papaz Pogos Nersesyann yannda dini dersler de ald. uada okulunu bitirdikten sonra Rus Generali Rozenin yardmyla Rus askeri birliine alnd. Grevi sebebiyle sk sk Azerbaycana geliyor, vergi ad altnda Trkleri istismar ediyordu. Bu zulmlere dayanamayan kyller kendi evlerini terk ederek dier blgelere g etmek zorunda kalyorlard. Boaltlm evlere Lazarev, Ermenileri yerletiriyordu. Rus tarihisi, ayn zamanda asker olan Potto, yazm olduu eserinde, Lazarev hakknda unlar belirtmekteydi: Lazarev Ermenilerin dank halde olmalarndan olduka rahatszd. Onun dncesine gre, Denizden Denize byk devlet kurmalar iin birlikte ve toplu ekilde yaamalar art idi. Bu yzden de Byk Ermenistan kurmak iin grevi sebebiyle bu frsatlardan yararlanyordu. ar Rusyasnn mstemlekecilik siyasetini baarl ekilde yerine getiren . D. Lazarev, 15 Austos 1879 ylnda Bak seferine kt zaman bilinmeyen bir neden yznden yolda vefat etti.

VAN FYODOROV PASKEV 19 Mays 1782 tarihinde Poltavada (imdiki Ukrayna ehri) dodu. Babas Fyodr Paskevi gildiya (tccar) idi. Bu Rus tccarnn btn ticari kazancn Sarkisyan bata olmakla Ermeniler salyorlard. Olduka kurnaz olan Sarkisyan adl bir ahs, Fyodr Paskeviin derin itimadn kazanm, olu van Paskevie daha kk yandayken Ermeni dilini retmi, onun Ermeni sempatizan olarak yetimesinde byk rol oynamt. Askeriyeye byk ilgisi olan . F. Paskevi, askeri okulunu bitirdikten sonra bir takm savalara katld. 1827 ylnda ise Kafkasyaya atand. Rusya ran savalarna katlan ve Azerbaycann blnmesine sebep olan 24 Ekim 1813 Glistan, sonra ise 10 ubat 1828 Trkmenay anlamalarnn yaplmasnda byk rol oynad. revan kalesinin alnmas iin saldrya geen van Fyodorovi Paskevi, bir sre sonra bu kaleyi igal edince, soyadna revan kelimesini de ekledi ve bylece Paskevi

183

revanski oldu. 2 Eyll 1829 tarihli anlama gereince, Trkiyeden Kuzey Azerbaycana 14.000 Ermeninin grlmesi iini . F. Paskevi bizzat stlendi. 1831 yl Nisan ayna kadar Kafkasyada askeri hizmet iin grevlendirilen . F. Paskevi ayn ylda Varovaya atanarak Kafkasyay terk etti. MHAL SERGEYEV GORBAOV (1931 ) XX. yzyln en nemli siyasal olay, Sovyetler Birliinin dalmas ve Komnizmin kdr. Bu artc gerileme ve dte kilit adam olarak bir tek kii grlmektedir: SSCByi son alt ylnda (1985-1991) yneten Mihail Sergeyevi Gorbaov. Gorbaov, 1931 ylnda gney Rusyann Stavropol blgesinde Privolye kynde dodu. ocukluu, tarihin en kanl despotlarndan olan osif Stalinin diktatrlnn en zalim dnemine rastlar. Bykbabas Andrey de Stalinin ceza kamplarnda 9 yl kalm ve ancak 1941 de Almanlarn Rusyay istilasndan birka ay nce salverilmiti. Mihail, II. Dnya Savanda yer alamayacak kadar genti, ama babas askerlik yapm, aabeyi savata lm ve Privolye Almanlarn 8 aylk igaline uramtr. Bunlarn hibiri Gorbaovun kariyerini ertelememitir. Okulda baarl olmu, 15 yanda Komsomola (Gen Komnistler Birlii) katlm, sonra da 4 yl bir kombinada harmon makinesi operatr olarak almtr. 1950de Moskova Devlet niversitesine girmi, Hukuk renimi grm, 1955te henz renciyken Komnist parti yesi olmutur. Gorbaov Hukuk diplomasn aldktan sonra Stavropola dnd ve parti brokrasisi iinde ykselmeye balad. 1970te blge parti komitesi yeliine atand. 1978de byk bir terfi ile Moskovada, Merkez Komitenin tarmla ilgili sekreterlerinden biri oldu. Gorbaov 1979da Politbro aday yeliine getirildi ve 1980de tam ye oldu. Bu terfiler Leonid li Brejnevin Sovyetler Birlii banda olduu 1964-1982 dneminde yer almt. Brejnevin lmnden sonra Yuri Andropov (1982-1984) ve Chernenkonun (1984-1985) liderlik dnemlerinde Gorbaov, Politbronun ileri gelen bir yesi olarak kt. Chernenko 11 Mart 1985te ld ve Gorbaov hemen ertesi gn Genel Sekreter olarak onun yerine seildi. Gorbaov greve geldiinde Sovyetler Birlii ciddi sorunlarla kar karyayd ve bunlarn en by de silahlanma iin yaplan ok byk harcamalarn dourduu mali baskyd. Gorbaov silahlanma yarn sona erdirmek iin ABD Bakan Ronald Reagann zirve toplants nerisini hemen kabul etti. ki lider 4 kere bulutular. 1985te Cenevrede, 1986da Reykjavikte, 1987de Washingtonda ve 1988de Moskovada. Bu bulumalardan kan en byk sonu 1987 Aralnda imzalanan silahlarn snrlanmas antlamas oldu. Bu, byk devletlerin sahip olduklar nkleer silahlarn saysn gerekten azaltan ilk anlamayd. Uluslararas gerginlii azaltan bir baka hareket de Gorbaovun Afganistandan Sovyet askerlerini ekme karar oldu. Sovyet ordusu 1979da, Brejnev dneminde Afganistan igal etmi ve ilk bata byk askeri baar kazanmt. Ancak Reagann Afgan gerillalarna Stinger - yerden havaya fzeleri verme kararyla aknt dnd ve Sovyetler uzun ve sonusuz bir savan batana saplandlar. Brejnev, Andropov ve Chernenko (ve ilk balarda Gorbaov) itibar kaybedecekleri iin ekilmekte isteksiz davranmlard, 1988 balarnda tm Sovyet glerinin geri ekilmesini salayan karar imzalad. D politikadaki bu deiikliklerin ok dramatik olmasna karn, Gorbaovun asl abas i konulara dnkt. Sovyet ekonomisinin kt performansyla mcadele etmek iin daha ilk bata byk bir perestroyka (yeniden yaplanma) programna ihtiya olduunu

184

anlamt. Bu yeniden yaplanmann bir sonucu kontrol elinde bulunduran Komnist partinin gcnn azaltlmas oldu. Gorbaov amacnn daha iyi ileyebilmesi iin Komnist sistemi reform etmek olduunu sylyordu. Reformlarn belki de en devrimcisi 1986da balatt glasnost ya da aklk politikasdr. SSCBdeki bu etkileyici reformlara karn kimse dou Avrupada 1989-1990da yer alan byk deiiklikleri tahmin edememitir. 1989 yl sonlarnda tm dzen frtnaya kaplm iskambil kadndan evler gibi birbiri ardndan ykld. Dou Almanya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, ekoslovakya Komnist ynetiminden kurtularak Sovyet ordusunu blgelerinden terke zorladlar. Ancak btn bu deiikliklerden nemlisi SSCB iindeki milliyeti hareketlerin hzla gelimesidir. Adna karn SSCB hibir zaman gnll bir birlik olmamtr. Bu daha ok arlar tarafndan ynetilen eski Rus mparatorluunun ardlyd. ok gemeden rgtl hareketler ortaya kt. Estonya, Letonya, Litvanya, Moldavya, Azerbaycan ve dier pek ok Sovyet Cumhuriyetlerinde huzursuzluklar balad. Gorbaovun eylemlerinin yaratt bu dev deiiklikler, Komnist parti ve Sovyet ordusunun eski liderlerinin ou tarafndan byk kaygyla karlanyordu. Bunlardan bazlar 1991 Austosunda bir darbe dzenlediler. Darbe liderlerinin onun reformlarndan ounu dndrmeyi baarabilecekleri anlald. Ancak SBnin teki ileri gelen liderleri (en nemlisi Rusya Cumhuriyeti Bakan Boris Yeltsin) darbeye kar geldiler, Rus halk da onlarla birlikte olduundan darbe birka gn sonra baarszla urad. Darbenin baarszlndan sonra olaylar artc bir hzla gelimeye balad. Komnist parti iktidardan atld, faaliyetleri yasakland, mallarna el konuldu. Ayrca ylsonuna kadar SSCByi oluturan tm cumhuriyetler ayrldlar ve Sovyetler Birlii resmen son buldu. Gorbaov 1991 Aralnda grevinden istifa etti. Peki, Gorbaov iktidarda bulunduu dnemdeki olaylardan kiisel olarak ne kadar sorumludur? SSCBde Gorbaovun liderliinde eitli ekonomik reformlar yapld, ancak yaptklar hem gecikmi, hem de yetersizdir. Dier yandan Gorbaov, Dou Avrupann zgrletirilmesinde mstesna rol oynamtr. Onun ortaya att glasnost ve perestroyka Sovyet Cumhuriyetlerinin hzla birlikten ayrlmalarna yol at. Gorbaovun silahlar snrlandrma ve Souk Sava sona erdirmekteki etkisi de nemlidir. Gorbaov, Sovyetler Birliini ve onu kuruluundan beri yneten Komnist partiyi datmak istememise de, benimsedii politikalar ve harekete geirdii gler bu sonucu dourmutur. Niyetleri ne olursa olsun, Gorbaov dnyamz geriye dn sz konusu olmayacak ekilde deitirmitir.

PAVEL DMTRYEV SSANOV (1754 1806) 1754 ylnda Moskovada asker ailesinde dodu. Daha kk yalarndan askeriyeye ilgi duyan bu ahs, 37 yanda general rtbesini ald. ar I. Aleksandrla yaknl dolaysyla 8 Kasm 1802de Kafkasyaya kumandan olarak atand. Milliyete Grc olan P. D. Sisianov, ilk olarak Genceyi igal etmeyi amalamt. ar I. Aleksandrn da tavsiyelerini hatrlayarak Gencenin alnmasnda Ermenilerden, zellikle Ermeni kilisesinden destek grd.

185

1804 ylnda Genceyi igal ederek ar I. Aleksandrn ei Yelizavetann erefine Gencenin adn deitirerek onun adn verdirdi. Gence Yelizavetopol oldu. Gence, Karaba, amah, Samuh, eki, Bak, Tal hanlklarna dzenlenen saldrlarda yer ald. ran ve Trkiyeden Ermenilerin grlmesi iin planlar hazrlad. 1806 ylnda Bakye saldrarak kale anahtarlarn elde etti. Ama erefine dzenlenen ziyafette P. D. Sisianov Gney Azerbaycandan gelen brahim Bey tarafndan ldrld. Kesilmi kafas ran veliahd Abbas Mirzaya gnderildi. Bu hizmeti karlnda brahim Bey Han unvann kazanm oldu. Ermeni papaz Danilin yardm sayesinde P. D. Sisianovun basz vcudu Tiflise gtrlerek orada defnedilmitir.

ROBERT KOARYAN (1954 )

31 Austos 1954 ylnda Azerbaycan Cumhuriyetine bal Dalk Karaba zerk Blgesinin bakenti Hankendide (Stepanakert) dodu. Ayn kentte orta eitimini tamamlad. 1972-74 yllar arasnda Sovyet ordusunda grev yapt. 1982de Erivan Politeknik Enstits Elektrik Mhendislii blmnden mezun olduktan sonra doduu kente dnerek Elektroteknik fabrikasnda profesyonel hayatna balad. 1980li yllarda Sovyet Genlik rgt ve Karabadaki Komnist Partisinde deiik grevlerde bulundu. Bu dnemden sonra Koaryan hzla ykselie geti. 1989-90 dneminde Dalk Karaba Cumhuriyeti Yksek Konseyinin temsilcisi olarak Ermenistan Yksek Konseyine seildi. Koaryan, 1988deki Ermeni Karaba harekatnn en nde gelen politik liderlerinden biridir. Bir dnem Tanaklarn Karabadaki kolu olan Groong rgtnn yesiydi. Groong rgt daldktan sonra Birlik rgtnn kuruluunda grev ald. Koaryan, ayn zamanda Dalk Karaba ordusunun kurucularndan biridir. Austos 1992de Azerbaycan ordusu Dalk Karaban yarsn tekrar geri alnca Koaryan, Dalk Karaba Savunma Komitesi Bakan oldu ve daha sonra bu Cumhuriyetin babakanlna getirildi. Mays 1994te bar imzalandktan sonra Karaban ekonomisinin ve askeri kuvvetlerinin onarm ileriyle ilgilendi. Bu dnemde Koaryann yeniden yldz parlad. 24 Aralk 1994te Dalk Karaba Yksek Konseyi onu Yksek Konsey Bakanlna, 1996da ise Cumhurbakanlna getirdi. Grevde iken Dalk Karabadaki ynetimini AGT ile yakn iliki kurmasn salad. Yllar getike Koaryan, Tanakstyun Partisinin etkili desteiyle Ermenistan, Dalk Karaba ve Diaspora Ermenilerinin yaamnda ok etkili bir isim haline geldi. Bu dnemde Levon Ter-Petrosyan ynetimindeki Ermenistan darda Diaspora ile birleik bir politika izlerken, i politikasnda Diaspora partileri ile baz krizler ve atmalar yaamaktayd. Ermenistann Trkiye ile ilikileri ve Dalk Karaba atmas konusunda sert bir izgiyi savunan ve diasporadaki en gl parti olan Tanakstyun, Ter-Petrosyann yedi yllk ynetimi boyunca hkmetle rahatsz ilikilere sahip olmutur. 1994 ylndaki atekesten sonra Ermenistann politikasnda Dalk Karaba faktrnn etkisi azalarak lke ii sosyo-ekonomik sorunlar nem kazanmaya balamtr. lke ii durumun daha da ktlemesinden yararlanan Ermeni lobisi L. Ter-Petrosyan hkmetine bask yapma olanan bulmutur. Bu gelimeler karsnda Petrosyan, Tanakstyun Partisinin kapatlmas emrini vermi, partinin yneticilerini hapsettirmi, Karaba atmalarnda gnll olarak savaan Tanak ordusunu datmtr.

186

lkede yaanan ciddi politik kriz sebebiyle diaspora partilerinin ve muhalefet gruplarnn Petrosyan keye sktrmas sebebiyle Ter-Petrosyan, iktidar Ermeni diasporas ve lobisi arasnda byk nfuza sahip Dalk Karaba lideri Robert Koaryanla paylamak zorunda kalmtr. 20 Mart 1997 tarihinde Koaryan Erivanda Babakanlk grevine balamtr. Bylece, Ermenistann politik hayatnda Babakann Cumhurbakanndan kuvvetli olduu garip bir durum ortaya kmtr. Bu durum Kasm 1998 ylnda Ter-Petrosyann istifasyla sonulanmtr. Koaryann Petrosyana nazaran olduka kat tutumda bir kiilie sahip olduu bilinmektedir. Ermenistan Devlet Bakanlna seilen Robert Koaryan, grevine gelir gelmez Erivan ynetiminin diaspora lobileriyle balantsn salayan en nemli rgt olan Tanaklara konan yasaklar kaldrmtr. Bu admla Koaryan, Ermenistanla Dalk Karaba ve dnya Ermenileri arasnda zayflam olan ilikilerin yan sra Ermeni ulusal karlar konusunda da partiler aras uzlamay glendirmitir. Koaryan partilerle ilikilerinde zlemlerinin, yani Haydat deolojisi Ermenilerin Davasnin rasyonel ve gerekletirilebilir olduunu savunmu ve onlar ikna etme yolunda kararl admlar atmtr. Robert Koaryan ynetimindeki Ermenistann bugne kadar geen sre ierisinde yaanan en ilgin olay: 29 Ekim 1999 aramba gn N. Unanyan isimli bir Ermeninin ban ektii terrist grubun Ermenistan Parlamentosuna kar giritii baskn ve katliam, ki dnya tarihinde rneine ok ender rastlanlabilecek bir olaydr. Bu olayda ilk akla gelen olaslk, bu eylemin Tanaklar tarafndan planlanm ve Koaryann bilgisi dahilinde gerekletirilmi olabileceidir. Koaryan ynetimi Ermeni soykrmn da gndeme tam, birka Bat parlamentosunda oylanmas srecini balatm, Trkiyenin ABye giriine engel oluturmutur. Robert Koaryann Karaba problemindeki uzlamaz tutumu, gtt zmszlk politikas, Trkiye ile ilikilerini normale sokamamas veya sokmak istememesi, diaspora rgtleri ve partileriyle ibirlii halinde gtt politikas Ermenistann ve Ermenilerin kaderini kmaza doru srklemektedir.

RUHULLAH MUSAV HUMEYN (1902 1989) Ruhullah Musavi Humeyni, 24 Eyll 1902 ylnda (baz kaynaklarda 1899) rann Humeyni kynde (Hansar, Arak, Dizful ve Kum arasnda kk bir kasaba) dodu. Humeyninin babas da bir molla olup 1906 ylnda ah Muzaffereddin Kacar devrinde Tahranda aha kar mcadele eden ve mamzade ah Abdlazim trbesinde toplanan halkla beraber Emir Bahadr Cengi kuvvetlerine kar arpma arifesinde lmtr. Yine bir Ayetullah olan olu da 1977 tarihinde SAVAK tarafndan ldrlmtr. randaki dier dini liderler gibi mantk, felsefe, tasavvuf, hukuk, politika ve ekonomi renimi yapt. Ayetullah etiatmedarinin (milliyete Azerbaycan Trkdr) icazeti ile Ayetullah rtbesini alarak din bilgini oldu. Kum ehrinde retmenlie balad. Otuzdan fazla eser yazd. 1941 ylnda rann Rus ve ngilizler tarafndan igaline kar kt. Aklanan Srlar bildirisiyle halk yabanc igalcilere kar isyana sevk etti. 1950 ylnda bir renci rgt olan slam Birlii tekilatn kurdu. Akdevirme ve toprak reformuna kar kan ve toprak reformunu sahtekarlk ve halk aldatmak olduunu savunan Ayetullah Humeyni, Tahran pazar esnafn aha kar ayaklandrd. ahn silahl kuvvetleri bu ayaklanmay bastrmak iin 9000 kiinin canna

187

kyd. Ayetullah Humeyni 9 ay tutuklu kald. Sonra serbest braktlar. Birka hafta ah Muhammed Rza Pehlevi Amerikallara randa iledikleri sular iin yarg dokunulmazln tanynca buna da kar kt. Bunu btn rana duyurdu. Ayn gn evi askeri kuvvetlerce sarlarak zorla evinden alnd. 1963 senesinde hemen bir askeri uaa bindirilerek Trkiyeye gnderildi. Bir yl kadar Trkiyede kaldktan sonra onu Iraka gnderdiler. Iraka gelen Humeyni burada daha rahat mcadele imkan buldu. randaki taraftarlar ile rahat irtibat salyor, onlarn tekilatlanmasn temin ediyor, stelik Kerbelay ziyarete gelen ranl Mslmanlarla kolaylkla temas imkann buluyordu. 1964ten 1978e kadar Irakta kald. Faaliyetleri SAVAKn gznden kamad. ah Muhammed Rza Pehlevi Irak hkmetine bask yapt. Baas Partisi hkmeti Ayetullah Humeyninin Iraktan karlmasna karar verdi. Humeyni rana yakn olmak istiyordu. Kuveyt hkmetinden snma hakk istedi. Fakat Kuveyt bu talebi reddetti. Bunun zerine Humeyni 6 Ekim 1978de Parise geerek mcadelesini buradan srdrd. ah rejiminin bat ynnde gelimesine stnlk vermesi ve lkeyi modernletirmek siyaseti randa slam deerlerini yeniden kazanmaya ve korumaya alan Mslman kesimlerinin gittike glenen mukavemeti ile yzleti. 1979 yl balarnda Muhammed Rza ah Pehlevi lkeyi terke zorland. Srgnden dnen ii lideri Ayetullah Humeyni ran slam Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. 1979 yl sonunda rann Irakla ilikileri bozuldu ve 1980 ylnda askeri atmalar balad; 1988 ylnda sava bitti, ama hibir taraf hibir ey kazanmadlar. Humeyninin vefatndan sonra (3 Haziran 1989) ran ynetimi pragmatik slahatlara giritiler ve bir takm baarlar elde ettiler. Ayetullah Humeyninin kiiliine gelince; Humeyni milliyete Farstr. htilal ncesi fikirleri hmanist, insancld. ... slamda mminler arasnda tefrik yoktur. Bir Trkle bir Fars birdir. Her slam cemaati kendi hasletlerine sahip kmaldr. rann kaynaklarndan emperyalist devletler ve milletler deil, slam milletleri istifade etmelidir. Onlar Mslman devletlerin ve milletlerin dostu, emperyalist devletlerin dmandrlar. Btn Mslmanlar hr olmaldr, esaret boyunduruunu silkip atmaldrlar... Bunlar Humeyninin dnceleridir, ancak unutmamal ki, zellikle randa ah dneminde yaanan bask, zulm ve sefaletten istifade ederek hrriyet iddialarn ele geirdiklerinde adeta ahtan daha ar zulm yaattklar ve Fars milliyetiliini mezhep, din ad altnda yrttkleri bir gerektir.

VALERAN GRGORYEV MADATOV Azerbaycann Karaba blgesine bal Tu kynde dodu. Daha ocukluk yalarndan orduda hizmet etmek onun en byk ideali idi. Genellikle, Ermeniler kendi amalarna ulamak iin orduda hizmet etme, yksek askeri rtbe alma, devlet grevlerinde alma yolu ile gelecekteki planlarn gerekletirmeyi amalyorlard. Babas Grigor tarafndan Petersburga gnderilen Valerian Madatov (Madatyan), askeri grevine orada balad, general rtbesine kadar ykseldi. V. Madatov Fransa-Rusya, Rusya-Trkiye savalarna da katld. 1823 ylnda Kafkasyaya atanan Madatov, Mslman Trklere olan nefreti dolaysyla btn Trk kylerini yakp ykt. Ruslarn emperyalist amalar uruna Azerbaycann Gence, Karaba, emkir blgelerine saldrd ve o blgeleri igal etti. At hrszl ile n kazanmt. nl Rus airi Aleksandr Sergeyevi Pukinin Ermenileri hrsz olarak tanmlamas hi de sradan deildi. V. G. Madatov at hrsz, General Lazarev ise prlanta hrszyd.

188

VASL OSPOV BEBUDOV (1793 1858) Vasili Osipovi Bebudov (Bebudyan), 1793 ylnda Azerbaycann Karaba blgesine bal Tu kynde dodu. General Valerian Grigoryevi Madatov, Karabada bulunurken Bebudovla zel olarak ilgilenmiti. Bu yzden Bebudov,Generalin dostu olarak tannmaktayd. 1806 ylnda uada okulunu bitirdikten sonra askeri faaliyetine balad ve ksa bir sre sonra da V. G. Madatovun yardmyla Tiflise arlarak greve atand. Yetkisinden yararlanarak ran Ermenileri ile irtibat kuran Bebudov, onlarn Karabaa grlmesine ilikin planlar ve tasarlar hazrlad. O, 1828 ylnda randan grtlen 10.000 Ermeniyi istedii blgelere yerletirdi. O, Rus Generali . F. Paskevii inandrarak Rusyann Azerbaycanda mstemlekecilik siyasetinin amaca uygun ekilde gerekletirilmesi iin Ermenilerin saysnn artrlmasn nermi, . F. Paskevi de onun bu nerisini scak karlamt. V. O. Bebudov askeri grevini Azerbaycanda yapm ve yetkilerini kullanarak ahali zerinde vergileri artrmt. 1858 ylnda uada vefat eden V. O. Bebudovun cenazesi van Davudovi Lazarev tarafndan revanda defnedilmitir.

VLADMR L LENN (1870 1924) Vladimir li Ulyanov, ya da daha iyi tannd takma adyla Lenin, Rusyada Komnizmin kurulmasndan sorumlu olan balca politik liderdir. Karl Marksn ateli bir taraftar olan Lenin, Marks tarafndan ancak deinilen politikalar balatmtr. Lenin tr Komnizmin dnyann pek ok yerine yaylm olmas nedeniyle tarihin en etkili insanlarndan biri olarak kabul edilmesi gerekir. Lenin, 1870te Rusyada Simbirskide (imdiki Ulyanovsk ) dodu. Babas sadk bir hkmet memuru ise de, aabeyi Aleksandr, ar ldrme komplosuna kart iin idam edilen gen bir radikaldi. Lenin 23 yana geldiinde ateli bir Marksist oldu. 1895te devrimci faaliyetleri nedeniyle arlk hkmeti tarafndan tutukland ve 14 ay hapis yattktan sonra Sibiryaya srld. Sibiryada kald 3 yl iinde bir devrimciyle evlendi. Rusyada Kapitalizmin Gelimesini yazd. 1900 ubatnda srgn sona erince bat Avrupaya gitti. Burada profesyonel bir devrimci olarak alarak 17 yl yaad. yesi bulunduu Rus Sosyal Demokrat i Partisi iki fraksiyona ayrldnda Lenin byk fraksiyon olan Boleviklerin lideri oldu. arlk hkmeti 1917de devrilince Rusya bir sre demokratik bir rejimle ynetilecek gibi grnd. arn devrildiini renen Lenin hemen Rusyaya dnd. Oraya varnca geici bir hkmet kurmu olan demokratik partilerin fazla bir gleri olmadn, ortada saysnn azlna karn disiplinli Komnist partinin kontrol ele almak iin mkemmel bir frsat bulunduunu grd. Bolevikleri geici hkmeti hemen devirmeye ve yerine Komnist bir

189

hkmet geirmeye zendirdi. Temmuzdaki ayaklanma giriimi baarsz olunca Lenin saklanmak zorunda kald. Kasm 1917de ikinci giriim baar kazannca Lenin devletin yeni bakan oldu. Lenin Devlet Bakan olarak acmasz, ama pragmatikti. nce tam bir sosyalist ekonomiye hzl ve dnsz geie yneldi. Bu ie yaramaynca hemen geri dnecek kadar da esnekti, onun yerine karma bir kapitalist-sosyalist ekonomi kurdu ve bu sistem Sovyetler Birliinde yllarca devam etti. Lenin 1922 Maysnda ciddi bir fel geirdi ve 1924te lene kadar btnyle kudretini yitirdi. lmnden sonra cesedi mumyalanarak Moskovada Kzl Meydandaki mozolesine yerletirildi. Lenin, Bolevikleri Rusyada iktidara getiren ve bylece de dnyann ilk Komnist hkmetini kuran eylem adam olarak nemlidir. Karl Marksn kuramlarn alp onlar pratik olarak politik uygulamaya sokan ilk insandr. Leninin bir kuramc olarak nemi abartlmsa da (ekonomik fikirleri hemen hemen tmyle Karl Markstan alnmtr) bir eylem adam olarak iktidar ele geiren ve onu lkesini deitirmek iin kullanan pratik bir politik lider olarak nemi devam etmektedir. Ancak tarihteki yerini belirlerken nce eylemlerinin nemini halefi osif Stalininkilerle kyaslamalyz. Ne de olsa Lenin 5 yl hkm srmtr. Bu 5 yl iinde Rus aristokrasisinin gcn tmyle yok etmi ve lkeyi sosyalizm yoluna sokmutu. Ama Sovyet iftilerini kollektiflere sokan Lenin deil, Stalindir; SBde zel teebbs giriimlerini ortadan kaldran Lenin deil, Stalindir; ve Sovyet Komnizmini kresel bir g haline getiren, dnyann her lkesinde Batya meydan okuyan eylemlerde bulunan Lenin deil, yine Stalindir. Lenin iktidarda kald birka yl iinde milyonlarca insann lmnden sorumludur ve Komnist programa kar politik muhalefeti ezmek iin ceza kamplarn kurmutur. Ancak bu ceza kamplar Gulag Takmadalar doruk noktasna Stalin dneminde erimitir; ve hkmette temizliklerin ve cinayetlerin byk bir ksm Stalin dneminde yaplmtr. Ama Lenin, Stalin kadar nemli deilse de, yine de olduka nemli bir politik liderdir. SSCBde Staline yol amakla kalmam; yazlar, politikalar ve rneiyle baka lkelerdeki Komnist hareketler zerinde byk etkisi olmutur.

VLADMR PUTN (1952 )

Vladimir Putin, 7 Ekim 1952 ylnda St. Petersburgda (o dnemki ad ile Leningrad) dodu. Babas bir metal fabrikasnda ustaba olarak almtr. Bykbabas Lenin ve Stalinin as olan Putinin iki erkek kardei kk yalarndayken yaamlarn kaybederler ve Putin ocukluunu, babasnn da cephede olmas nedeniyle annesi ile birlikte birka aile tarafndan paylalan komnal bir dairede geim zorluu ierisinde geirir. 11 yandan itibaren spor yapmaya byk ilgi duyan Putinin, zellikle de judo ve samboda ampiyonluklar vardr. Putinin sadece bir spor deil, ayn zamanda bir felsefe olarak nitelendirdii judonun onun mesleki hayatnn ynlenmesinde de byk etkisi olmutur. Nitekim Putini KGBye ynlendiren kii judo hocas olmutur. ocukluunda casus filmlerine byk ilgi duyan Putin, 17 yanda KGBye bavurur; ancak kendisine, orduda hizmet vermesi ya da bir niversite eitimi almas ve bavurusunu daha sonra tekrarlamas sylenir. Putin o dnemki KGBye girme isteini Marsa umak gibi

190

ulalmaz bir ey olarak ifade etmektedir. KGBli bir yetkilinin Putine KGBde almas iin en uygun eitimin Hukuk olduunu sylemesi zerine Hukuk Fakltesine gider. 1975 ylnda Leningrad Devlet niversitesinden mezun olan Putin daha sonra 15 yl kadar KGBde alr. Putin 1985 ylnda Dou Almanyaya Dresdene gnderilir. Dresdene gitmeden nce 1983 ylnda Almanca, spanyolca ve Franszcas olan, St. Petersburg Devlet niversitesi Filoloji Blm mezunu Lyudmila ile evlenen Putin, Dresdende iki kz ocuu sahibi olur. Putin, Dresdende bulunduu dnem erisinde Almancay ok iyi bir ekilde renir. Baz istihbaratlara gre Putin, ABDnin BM devi gibi nemli irketlerin ticari srlarn renmek iin Bat Almanyaya gemitir. Bazlarna gre ise Putinin Almanyadaki grevi hiyerarik yap itibaryla yksek olmam ve Dresdende ilgilendii konular ok nemli srlar ihtiva etmemitir. 1989 ylnda Berlin Duvarnn yklmasndan sonra St. Petersburga dnen Putin, KGByi brakarak St. Petersburg Devlet niversitesinde Uluslararas likiler Blmnde asistan olarak greve balar. Ayn yl St. Petersburgun Belediye Bakan Anatoli Sobakn yardmcs olarak 1994 ylna kadar alan Putin bu grevinde de d ilikilerden sorumludur. 1996 ylnda Sobakn seimlerde kaybetmesiyle birlikte Putin, Moskovaya gider ve Kremlinde, iki yl sonra Devlet Bakanlna atandnda rvetilik suuyla iten karaca Pavel Borodinin yannda Devlet Bakanl daresi Bakan yardmcs olarak almaya balar. 1998 ylnda Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin tarafndan Rus stihbarat Tekilat FSBnin Bakanlna getirilen Putin, 1999 Martnda Ulusal Gvenlik Konseyi Sekreteri olur. Bu grevini FSBnin Bakanlyla birlikte yrtr. 9 Austos 1999da Yeltsin, Dumada Putinin Babakanlk iin adayl konusunu gndeme getirerek ayn gn kendisinin halefi olarak ilan eder. 31 Aralk 1999 gecesi sal ktleen ve popleritesini kaybetmeye balayan Yeltsin televizyon araclyla halka hitaben yapt konumasnda Devlet Bakanl grevinden ekildiini ve yerine vekil olarak Putini atadn aklar. Yaplan seimlerde oylarn % 52.6n alan Putin, 5 Mays 2000 tarihinde resmi olarak lkenin Devlet Bakan olmutur ve o gnden de Rusya Bakan olarak grevini yrtmektedir. Rus halkna lkesinin yeniden gl Rusya olarak tanmlanaca szn veren Putin, d politikada da lkenin iinde bulunduu ekonomik koullar deerlendirerek rasyonel bir izgi izlemektedir.

191

192