Türkiye Ve Türkmenler, Kardaşlık Dergisi 54

KARDALIK 54
SAYI/ISSUE YIL/YEAR
14
KLTR SANAT EDEBYAT VE FOLKLOR DERGS NSAN - HAZRAN REVIEW OF CULTURE ART LITERATURE AND FOLKLORE APRIL - JUNE
2012
14 Temmuz 1959 Kerkk Katliamnda ehit edilen Trkmenler
Ata Hayrullah
Osman Hdr
hsan Hayrullah
KERKK VAKFI
Kltr Sanat Edebiyat ve Folklor Dergisi Yl 14 Say 54 Nisan - Haziran 2012
KARDALIK
Fiyat : 7.5 TL (KDV Dahil)
KERKK VAKFI
, i Kerkkk AdnaSes erk Yaz leri KSahibi veVakfn Mdr mtiyaz zzettin KERKK Abdlvahit Editr ve Geneliolu Kzec Koordinatr Suphi SAAT
Yazma adresi ard P. K. 20 Cerrahpaa/STANBUL si gittii yere ydoard Herke lar ay gibi ir baheler ba Gkyzne bir Okurken enlen 584 00 ar Tel. (0212)blbller al 75 Helhele sesleri ge aard r Kzeci an iekler nazlan Abdlvahit ad eyvan r karki dalar du can vatan Belgegeer (0212) 584 00 76 nlar doldurur dam Kad Yeile boyan Trkmeneli yur ir nam nian n ile Turan len Nam sard ra Her yerde sy www.kerkukvakfi.com Ahndan Kale ay Avc inledi Kerkk Divan Onunla tannd dinledi en gelirdi dile www.kardaslik.org Piryad aturlu ukur n nlad Ksnce yrind ergele kubbede n be gnderdi onu sylerdi bir m Yo Ses Babas mekte u email:Bir hallcu gn dt gnle kardeslik@kardeslik.orgi gk a ge kt figan inin ton if yan Musallad ste ilgi ekti ses
Der iye deiti yn Okuldan cam yce Kuran ptida okudu zne hast dare Merkezi: Gazeli hoyrat zne hast Sabas Bayat Haseki Sultan Mahallesi Kuka Sokanisi Rast zne hast Harput irvn Hsey Musul brahim han udu keman Rast Isfa Huzur Apt. No: 1/1 Sesiyle inletti Urfada okurlar an ratn gerek vat Kerkktr hoy Fndkzade/STANBUL Ba dik yaad hr vatannda man r trklerin har di ak uyand Krdiyle seslen and ise kendi day Kerem yand d yan tututu yan Sonunda her a kt duman Alev alev ar Oradad rat iin yaratt Allah onu hoy t te sz hoyrat Dili trk bes bin iksir katt Sesiyle gazele elhan di byle gaz Dnya grme Mazan okudu Matar okudu gibi dokudu Nameleri nak bl oldu akd Nobatda bl an erek bahar zam Krlarda gez Mu an medi dil-i suz Su serpti sn
Suphi Saati
t Kzec , si Abdlvahi Kerkk n Se iolu
Sesiyle n Temsilciler in bapehliva Hoyrat vadisin Habib HRMZL (Ankara) n anna yetimedi onu Timurmakamlar (zmir) Bayat Kimse iin ate sald canna TA Rast Segh Yurdu Sevdii ald yanna s kanat uu tavr eda ir Mevlam onu Beir ile alrd (ABD) Ali hsan NAQIB e inat Kad Cemil n Esizdi dur bl an yce ferma Muulas zalim Kendine hast in byk ustas Oydu Beirn li onun hayran n Trkmene Bt i Bilim Kurulu dili Vahit Kzec Trkmenlerin i r dn alay Prof. Dr. Ziyat AKKOYUNLU Yurdumun blbl Vahit Kzec Vahitle toplan ay Kzeci du Vahit Memed Kal nda okudu dur r uduyla AKPINAR uz der sevgili Grn Eli kula Prof. Dr. Yavuz en Eski Yakay O n alatt btn cihan du lark btn bir yur lm Hoyratlar kap Sevgisi kaplad urdu Prof. Dr. klanr KoryaKARPUZ Haim Crt Meydan dnyaya duy Yan Trkmen adn n rbayca Prof. Dr. Mahir NAKP az nlatt Aze Av Osman OUZ Prof. Dr. Suphi SAAT Prof. Dr. Saim SAKAOLU Prof. Dr. Abdsselam ULUAM i bl akrd sylerd n di lham Merda Sanda grsey Gelince Divand
nda etti z zaman Herkesi mest nnda seildi er meyda
, Kerkk n Sesi Abdlvahit Kzeciolu
KERKK VAKFI
Yaz Kurulu Kemal BEYATLI Kemal APRAZ Aydil EROL Erat HRMZL Habib HRMZL zzettin KERKK Mahir NAKP Acar OKAN mer ZTRKMEN Suphi SAAT Suphi SALT
Kerkk Vakf ktisadi letmesi tarafndan Trke, ngilizce ve Arapa olarak ayda bir yaynlanr hakemli bir dergidir. Dergide yaynlanan yazlarn sorumluluu imza sahiplerine aittir. Dergide yaynlanm yazlar ve fotograflar kaynak gsterilerek alnabilir. Abone yurtii yllk 30 YTL, yurtd yllk 50 $ veya 40 Euro Posta eki No: 5325057 Cerrahpaa/stanbul veya Bankas stanbul, Fndkzade ubesi Hes. No: 1068 840492 EUR Hes. No: 1068 3312429 Dolar Hes No: 1068 3312415 Tasarm Ercan MEK Bask Yaylack Matbaaclk Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi Nu: 12, 197-203 Tel : (0212) 612 58 60 * (0212) 567 80 03
KERKK VAKFI
KARDALIK
Trkmen Mziinin byk ustas Abdlvahit Kzeciolu kitab Kerkk Vakf tarafndan yaynland.
indekiler
Editrden Trkiye ve Trkmenler / 2 Mahir NAKP Kol Krlr Yen inde / 4 Abdulhalik BAKIR Hoyratlar iir / 5 zzettin KERKK Kerkk Hatralarm - IX / 6 Ylmaz HASASU Kerkk Katliam Hakknda Dnceler / 8 Osman OUZ Gecenin Karanl iir / 9 Ali SEMN Iraktaki Maliki Krizini Dikkatli Okumak / 10 Alper SAAT Osmanlnn Beiinde Trkmen Sempozyumu/ 14 nder SAAT Irak Trkmen Eitiminin Kronolojisi/ 16 Aydil EROL Horyatlar iir / 18 Ziyat AKKOYUNLU Trk Mutfandan Kaybolan Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa / 19 Emin SALH IRAQ / 26 Veysel ERGN Vefatnn 50. Ylnda Irakl Bir Trkmen Aydn Gzyle MLL MCADELE YILLARI / 27 Suphi SAAT Trkmen Daarc / 34 Rza OLAKOLU Trkmen Eli iir / 37 Seyyah- Fakir Evliya elebi Evliya elebi Kerkkte VII / 38 Osman OUZ ntikam Hakk / 41 Trkmen Albmnden Editrn Setikleri / 48
14
14
19
nglizce / 50 - 53 Arapa / 54 - 64
34
KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -
Editrden
Trkiye ve Trkmenler
Irak Trkmenleri tarih boyunca Trkiye ile ayn kaderi paylamlardr. Birinci Dnya Savandan sonra Trkiyeden koparlan Trkmenler, Irakta srekli bask ve gzetim altnda tutulmulardr. Her zaman devlete saygl olan ve hibir zaman ynetime kar isyan gibi yasa d yollara bavurmayan Trkmenler, istek ve beklentilerini Irak hkmetinden hep ak ve effaf biimde, meden ve demokratik hak olarak talep etmilerdir. Buna ramen Trkmen toplumuna reva grlen bask ve zulmler, ne yazk ki hibir dnemde eksilmemitir. Irak ynetimleri hemen hemen her devirde Trkmenleri potansiyel bir tehlike grmlerdir. Galiba bunun balca sebebi, Trkmenlerin gnmze kadar Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve ballktr. Oysa Trkmenlerin Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve balln temelinde hibir zaman siyas ve ayrlk bir tema olmamtr. Trkmenler kk ve kltr bakmndan, kendilerini Trk dnyasnn bir paras kabul etmilerdir. Nasl ki bir Lbnanl, bir Irakl veya rdnl bir Arap, kendisini Arap dnyasnn bir paras sayyorsa ve bu dnce bir ihanet veya bir su kabul edilmiyorsa, Trkmenlerin de duygu ve dnceleri bir ihanet gibi alglanmamaldr. Kraliyet ve cumhuriyet dnemi Iraknda Trkmen toplumunun yaad skntlar ve maruz kald basklar, ne yazk ki zaman zaman soykrmlara varan byk facialara dnmtr. Bunlarn iinde en by ve unutulmaz olan 14 Temmuz 1959 Kerkk Katliamdr. Bu katliam ynetimin bilgisi dnda cereyan etmedii gibi, komnist mihraklarnn nclnde Krt militanlarnn katlmyla ortaya konmu unutulmaz vahet sahneleri ile doludur. Irakn en uygar ve en bar toplumu olan Trkmenler, Saddam ynetiminde byk zulmlere maruz kalmlar, yerlerinden, kylerinde, ev ve arazilerinden atlmlardr. Trkmen liderlerinin, Trkmen aydnlarnn, retmen ve niversite rencilerinin yzlercesi, mrlerinin baharnda idam sehpalarnda susuz yere sallandrlmlardr.
2
KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14
2003 Nisannda Iraka gelmesi planlanan bahar, ksa srede kara ka dnm, ABD igali ile balayan sre, Irak halkn giderek skntya, zntye ve bunalma srklemitir. lkede balayan otorite boluu, yerini terre, suikastlara, soygun, igal ve her trl yasa d eylemlere brakmtr. lkede otoriteyi salayacak ulusal gvenlik gleri olmad iin de halk, kendi kendini korumaya ve kollamaya gayret etmek zorunda kalmtr. Partiler, sendikalar, dernekler ve daha birok siyas rgt ve sivil toplum kurulular da, kendi milis gleri veya baz gvenlik irketlerine dedikleri para karlnda zel koruma elemanlar ile nlemlerini alyorlar. ehirlerde grev yapan polis gleri, etnik ve mezhep ayrmcl yznden, grevlerini salkl biimde yrtmekte zorluk ekiyorlar. Btn bunlara karlk, siyas kutuplama etnik ve mezhep ayrmclna dayand iin, partiler arasnda uzlama salanmas, hayalden ibaret kalmtr. Etnik ve mezhep kamplamas yznden ehirlerde hayat ekilmez hle gelmitir. Badat, Kerkk ve Musul gibi Irakn en scak ehirlerinde mahalleler etnik ve mezhep atmalar yznden birbirinden kopmutur. ada demokrasilerde siyasal rgtler, parti ve sivil toplum rgtleri ideolojik temellere gre yaplanmaya giderler. Irakta ise hem de anayasann izin vermesi ile etnik ve mezhep esasna gre kurulan siyas partiler, halk da parampara hale getirmitir. Bundan dolay Irakta halk arasnda Irak vatandal kimlii silinmi, halkn vatan ve bayrak sevgisi tarihe karmtr. Kuzeydeki federal hkmet, merkez hkmeti temsil eden Badata tabi bir ynetim olmaktan km, bunun tersine Badat Erbilden ynetilir hale gelmitir. Demokratik seim sonularna gre kazanan ounluu, kaybeden aznlk ynetmektedir. Parlamentoda fazla sandalye sahibi olan koalisyonlarn eli kolu balanmakta, az sayda yeye sahip olan siyas partiler her istediini yapabilmektedir. Snn ve i diye blnen Araplar, birbirilerine kar dmanca tavr taknarak kuzeydeki federal
Nisan-Haziran/April-June 2012 -
Say/Issue 54
Editrden
ynetimlere taviz vermektedirler. Bu yzden lkeyi ynetmesi gereken 2 byk koalisyon aciz durumda kalmtr. Bu garip manzara karsnda iyice bunalan Trkmen siyasetileri ise, kiminle ibirlii yapacaklar konusunda akna dnmlerdir. Yllarca zulm grdkleri Baas Partisinin art olan siyasetilerle koalisyon yapmak zorunda kalan Trkmenler, en byk engelleri yine bu kesimden grmektedirler. Yllarca Saddam zulm ile inleyen, evleri ve arazileri ellerinden alnanlarn hakk, koalisyon dostlar tarafndan engellenerek geri verilmemektedir. Akas kimin gc kime yeterse, onu kullanmaktan geri kalmamaktadr. Irak zerinde oynanan garip bir siyaset satranc daha var. O da istenen bir ey demokratik adan mmkn deilse, onu uzla kltr, yani uzlama yolu ile elde etmektir. zellikle demokratik adan kuzey ynetiminin eli zayflad zaman, hemen ortaya uzlama kltr telkinleri devreye girmektedir. Iraktaki siyaseti ve siyas gndemi sadece Barzani veya Talabani etkilemektedir. Dier siyas aktrler ise yok saylmaktadr. Bu telkin ve yaklam Trkiyenin Irak zerindeki politikasn da ynlendirmektedir. Oysa Trkiye dier siyas aktrleri de gz ard etmemelidir. Trk siyaseti sadece kuzeydeki aktrlerle deil, dier aktrler ile de diyalog iinde olmaldr. Srekli kuzey merkezli politika retmek ve o gndeme takl kalmak, Ankaray hem yanltmakta, hem de giderek yalnzla itmektedir. Nitekim Maliki-Barzani ekimesi yznden Trkiye, ii kart blokta yer alm, ran ve Suriye dman tarafnda kalmtr. Bu siyasetin uzants Trkmen siyasetinin alann daraltm ve Trkiye Trkmenleri ii kart konuma sevk etmee almtr. Bu bakmdan Trkiye, lkede sahipsiz kalan Trkmenleri daha da skntl bir pozisyona sokmutur. Unutulmamaldr ki Trkmen toplumunun yarsna yakn da iidir. Her zaman da Trkmen Snniler ve iiler bir arada kardee yaamlardr. Trkmenleri tamamen ii bloa itmek aslnda doru bir politika deildir. in dorusu dengeli siyaset yolu ile her tarafla iyi diyalog iinde hareket edebilmektir. Krtler bir zamanlar Maliki ile ibirlii yaparak, kazanmlar elde etmilerdi. Malikinin iktidar brakmamasnn arkasnda Krtlerin ald destek yatmaktadr. Barzani Snni Araplarla dost olsayd, imdi Malikinin elde ettii gc nleyebilirdi. Ama Maliki Hkmetinden epey avantajlar elde etmitir. imdi ise Barzan Maliki ile ihtilafa
dmtr. Yarn br gn bu pozisyon tekrar geri dnebilir. Siyasette olmaz diye bir ey yoktur. Trkmenleri srekli olarak Snni Araplarn uydusu yapmak, son gelimelerin nda yanl bir siyaset olarak grlmtr. Telaferin il olmasn engelleyen ve Trkmen arazilerini geri vermeyen Snni mttefikler, Trkmenleri mcadelelerinde yalnz brakmlardr. Saddam da Telaferin il olmasn istememi, Telafer dosyas nne geldii zaman Saddam kinci bir Kerkk istemiyorum notunu yazmtr. Krtlerle Trkmenler dost ve karde olmaldr (!). nk bir arada yaamak zorundadrlar (!). Siyasette srekli dmanlk olmaz. Eyvallah, doru, gzel ve medeni bir dnce Peki, bu hangi dostlua dayanacaktr? Trkmenler, tarihlerinin en ac ve en unutulmaz vahetini 14 Temmuz 1959da yaadlar. Bu vaheti yapanlarn kim olduunu toplum unutmu deildir. Arkadan hanerlenen bir toplum, hanerleyen toplumla ne karlnda dost olabilir? Sabkal olan bu toplum imdi uygar ve efendi bir toplum oldu ise, bu vahetten dolay gelip Trkmenlerden zr dilemelidir. zellikle bu vahetin ba aktr Barzani ailesinin imdiki ba bunu ok iyi bilir. nk kuzeyde Krdistan Parlamentosunun alnda Barzani ldrdkleri 25 bin pemergeden dolay mecliste zr dilemiti. Bunlar geride kald, unutalm artk deniliyorsa, peki unutalm Ancak 2003ten beri Trkmenlerin Kerkkte ve Trkmenelinin dier blgelerinde ektikleri eziyet, gasp, igal ve iddet neden bir trl son bulmuyor? Trkmenlerle dost olmak isteyen bir toplum, dostluunu ve samimiyetini gstermelidir. Trkmenler, karlarnda hl dostluuna gvenilmeyen bir siyas rgt grdke, bu duaya min diyebilir mi? Trkiye, Trkmen siyasetilerini de yeterince anlamal ve Trkmen kamuoyunun hassasiyetine anlay ile yaklamaldr. Trkiye, Osman dneminde sahip olduu geni bir corafyada, en byk slam mmeti ile birlikte Mslman olmayan topluluklara da asude ve huzur dolu hayat sunabilmi deneyimli bir devletin varisidir. Byk bir devlet olan ve tarih derinlie sahip bulunan Trkiyeye de yakan budur.
Say/Issue 54
Trkmenelinden Trkn Dilinden

Mahir NAKP
mnakip@yahoo.com
Kol Krlr Yen inde

Bilmeyenler iin ttr: Trk deyimleri ierisinde mstesna bir yeri olan ve ska kullanlan Kol krlr yen iinde deyimi; bir ailenin, bir kurumun, bir halkn, hatta bir milletin zaman zaman fertleri arasnda meydana gelen naho anlamazlklar bakalarndan gizlemek, saklamak ve aikr etmemek iin nasihat olsun diye sylenir. Belki de bir ark geleneidir; ama bat kltrnde de olmadn iddia edemeyiz. Baka ekilde de olsa mutlaka vardr. Ele-gne kar rezil olmamak, ndanlara kar itibar kaybetmemek, dmanlara koz kaptrmamak, rakiplere sr vermemek gibi hasletler aslnda nemli birer meziyettir. Mesela bir ailenin iinde ba gsteren bir ihtilafn gizlenmesi, sessizce zlmeye allmas biraz da haydan gelse gerektir. nk haysz insanlar ele geirdii bir srr bir marifetmi gibi rtkanca ifa etmekten adeta zevk duyarlar. Ailesinin, kurumunun, halknn ya da milletinin gizli srlarn el-leme jurnal eden bir kii cibilliyetsizdir. k Veysel lm deinde bile bakn dilsiz ve cansz sazna ne tavsiye etmitir? Ben gidersem sazm sen kal dnyada Gizli srlarm aikr etme Lal olsun dillerin syleme yda Garip blbl gibi ah zar etme Son gnlerde baz eamet tellallar hem de adlarn gizleyerek mstear isimlerle yazlar yazp, kutsal Trkmen evinde cereyan eden baz bilgileri sanki bir marifetmi gibi okuyucu ile paylaarak hem toplumun huzurunu karyor, hem de fert ve kurumlar aras ilikileri zedeliyor. Bu kendini bilmez sergerdelerde asalet, cesaret ve yrek olsayd kendi adlaryla yazarlard. Bu ekilde Trkmen evinin iinde cereyan edenleri allandra-ballandra anlatanlara alak demek yetmez, stad Necip Fazln tabiriyle alaklk bir seviyedir, onlar birer ukurdur, ukurstne stlk Kerkkl soyadn kullanarak bir mukaddesimize de kir drm, bu Kemalsiz ukur! Meselenin z Bu sfli mfterilerin anlattklarn tartp rtmeye alrsak sehven onlarn ekmeine ya sr4
m oluruz. Onun iin elbette konuyu anlatmayacam. Ama duyarl, hamiyetli ve vicdan sahibi okuyucu kitlemize bu vesile ile bir-iki cizane mesajm olacaktr. Her eyden nce Irakn ne kadar zor ve mihnetli gnlerden gemekte olduunu hepimiz mahede ediyoruz. Her gn Irakta ve Irak dnda yzlerce toplantlar dzenleniyor. Elbette her toplantnn perde arkas ya da kulisi olur. Bundan daha doal bir ey olamaz. Ama maksat, fedakrlkta bulunarak Trkmen siyasetinde rol alan kiileri jurnallemek ve ilikilerini etraflarndaki paydalar ile bozmak ise, bu kalleliktir, ahlakszlktr ve erefsizliktir. Bugn Irak siyasi arenasnda bakanlk, milletvekillii ve parti bakanl yapan Trkmenler canlar pahasna mcadele veriyor. kil ve mdrik bir siyaseti elbette baz grmelerini gizli yapar. Ama bu siyasetide Allah korkusu, vatan ve millet sevgisi, ahde vefa, erdemli siyaset gibi hasletler varsa, kulislerde yapt pazarlklar bizlerle paylamayabilir. Her eyin elbette herkesle paylalmas art deildir. Biz siyasetilerimize gveniyor ve inanyoruz. Beenmediimiz ya da (Allah gstermesin) gvenmediimiz siyasetimiz olursa, yaplacak kurultaylarda, genel kurullarda ya da seimlerde onlar semeyiz olur biter. Herkes iyi niyetini n plana karmaldr. Rahmetli Necdet Koakn bize her zaman tavsiyesi milliyetiliiniz Allah rzas iin olmaldr, yoksa zararl olabilirsiniz. Allah rzas iin amel etmek, kendiliinden sizi hizaya yani doru yola getirir. Bu arada yine kendini bilmez ve zek zrl dedikodu simsarlar, Trkmen siyasetileri ile Trkiyenin arasn amaya almaktadrlar. Bu saf ve ku beyinli gafiller yanlyor ve aldanyorlar. Trkiye bugn deil, kaderin ac cilvesi neticesinde snrlarmzn imdiki ekilde izildii gnden beri bizim ANAVATANmzdr. Bunu Trkmenler en zor gnlerinde bile saklamamlardr. Ekim 2002 tarihinde Irak muhalefetinin Londra toplantsnda Trkmenler Trkiyeye soy ve kltr olarak bal olduklarn btn Arap ve Krt muhalif guruplarnn nnde telaffuz etmekten ekinmemilerdir. Bugn m ekinecek?
Say/Issue 54
Trkmenelinden Trkn Dilinden

Mahir NAKP
Medya Yneticilerimizin Grevi Son gnlerde Irakn ister iinde ister dnda yrtlen siyasi faaliyetler hakknda Arapa, ngilizce ve Trke ok sayda yazlar yazlmaktadr. Trkmen kalem erbab; site, gazete ve dergi yneticileri defa kurultay dzenleyerek bir araya geldiler ve bir bildirgeye ortak imza koydular. Bu bildirgenin nc maddesine gre Gazetecilerimiz milli vicdanmz ve gururumuzu inciten ve bu prensiplere layk olmayan davranlardan
mnakip@yahoo.com
kanrlar. Gazeteciler hr ve zgr iradeleriyle basn maddelerini uygun kurallara gre sunarlar ve genel kurallara aykr olacak davranlara ynelmezler. Onun iin tecesss ruhlarn, meraklarn ve objektiflerini Trkmen evinin iine deil, sahada cereyan eden olaylara evirerek siyasetilerimize yol gstermeye alsnlar. Kimseyi yazmaktan men edemeyiz, ama herkese bir eyi hatrlatmak isteriz, milletimiz yapc yaz ve yapc muhalefet istiyor. Fazilet sahibi kendine bundan gereken pay karr. Arife tarif gerekmez Er biline Her Trkmen er biline Erbil Kerkke hayran Kerkkse Erbiline Er bilim seni Davran er bilim seni Kerkk asla unutmaz nan Erbilim seni Er bilime Hayrand er bilime Kerkkten selam gider Musula Erbilime Er bilini Her Trkmen er bilini Erbil Kerkk sever Kerkk de Erbilini Ba dadn Ku bili ba dadn Kerkk Musul aratmaz Irakn Badadn Ba dadna Doyulmaz ba dadna Kerkk deimerem Irakn Badadna Ba dada Hi verilmez ba dada Musul Kerkge bahar Kerkk ise Badada Ba datld Ku iin ba datld airlerin sultan Fuzuli Badatld
Hoyratlar
Kerkk tense Merdivi Kerkk tense Trkmen bahtiyar olur Musul can Kerkk tense Her merdi sev kucakla Hele o Kerkktense Kerkk sizler Musul biz Kerkk sizler Kerkgn z derdini Ne bilsin Kerkksizler Kerk gene Dal kesti kerk gene Telafer kan alr Demevin Kerkge ne Kerkk tendi Musul can Kerkk tendi Onlarca ehidim var ohu da Kerkktendi Kerkk siz Telafer biz Kerkk siz Allah hibir Trkmeni Brakmasn Kerkksiz Kerk gn say Pia kr kerk gn say Kerkgn dostu ohtur Onlar Kerkgn say Mankalaya Koru koy Mankalaya Kerkgn regidi Hayranam men kalaya Mankalasz Kznmaz mankalasz Kerkk dnyaya diri Hi olmam men kalasz Mankaladan Uza dur mankaladan Kerkk havar ediri Vazgemem men kaladan Yayya Bir yay yaptr yayya Binlerce selam olsun Kmbetlere Yayya Yaydand Yayna yay dand Yzlerce ehit verdi Biri de yaydand Musul dand Kerkge Musul dand madeddini tan O begdi Musuldand Musul dad Hi getmez Musul dad Her yerde Trkmen vardr Bir ksm Musuldad Musul al oh sever Musul al Kerkge zulmedilse Hakkn Musul al Erbil dendi Kerkk ku Erbil dendi Gkbry tanvn O begdi Erbildendi Er bil bizi Sen her dem er bil bizi Trkmenin z yurdudu oh sever Erbil bizi
*Prof. Dr., Bilecik eyh Edebal niversitesi Rektr Yardmcs

KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54
Abdulhalik BAKIR*
zzettin KERKK
Kerkk HatralarmIX
1950 ylnda, Irak Trklerini anavatanda tantacak ne bir kitap ne de bir sivil toplum kuruluu vard. Geri 1922-26 aras ve zellikle Musul meselesinin Lozan Konferansnda grlmesi srasnda Trk basnnda youn biimde yayn yaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisinde pek ok gizli oturumlar yaplarak, bu konuda son derece hararetli tartmalar cereyan etmitir. Hatta baz mebuslar irat ettikleri hamasi nutuklarda, Musulun kurtarlmasn iin savalmasn dahi nermilerdir. Ancak oturumlarn tutanaklar, bilim ve siyaset adamlar iin kolay eriilebilecek bir referans kayna tekil edebilecek mahiyette ve tek bir kitap halinde baslmamtr. Sadece Bankas tarafndan TBMMnin btn gizli toplantlarnn tutanaklar, 4 cilt halinde dank ekilde kalitesiz kt zerine baslarak yaynlamtr. Ayrca bu dnemde basnda kan ba makale, makale ve haberler de yeni yazya aktarlarak bir araya getirilmi deildir. Bu durum milli tarihimizin yeni kuaklarca renilmesi asndan bir eksiklik tekil etmektedir. Benim bizzat yaptm bir aratrmada, sadece Yunus Nadi Beyin, Musul ve Misak- Milli konusunda Hkimiyet-i milliye ve Cumhuriyet gazetelerinde 60a yakn ba makalesini tespit etmitim. Keza Vakit gazetesinde yzlerce makale ve haber yaynlanmtr. Dier gazetelerde de durum ayn. O gnlerde bu konu TBMMde gnlerce heyecanl bir biimde tartlm, baz mebuslar Musul elden gidiyor diyerek hngr hngr alamlardr. Sokaklarda haftalarca, Musul bizim erefimizdir, onu kimseye brakmayz sloganlarnn atld byk gsteriler yaplm ve Musul iin marlar sylenmitir. Cumhuriyet Gazetesi, cumhuriyetin kuruluunun birinci yl dnmnde Cumhuriyet Bayramn Musulsuz kutluyoruz eklinde manet atmtr. Berlinde dahi Musul iin miting yaplmtr. O dnemde Musul konusunda bu denli youn yaynlar yaplrken ve gsteriler dzenlenirken, ne oldu da bu hassas milli dava, sonraki yllarda unutulup gitti ve Musul Dosyas bir daha almamak zere rafa kaldrld? Bunun sebeple6
rinin aratrlp izahnn yaplmasn siyaset bilimcilerine brakyoruz. Mutlaka Reel Politika kavramnn arkasna snarak bizleri ikna etmeye alacaklardr. te, 1949-50 yllarnda Trkiyeye okumaya geldiimde Trk kamuoyu ve medyas Irak Trklerinin varlndan bihaberdi. Vaka yal insanlar, olan bitenleri biliyorlard. Ama bunlarn zamanla nesli tkenmekte idi. Bu durum tabiatyla biz genlerin moralini bozuyordu. Bunun telafisi iin bir eyler yapmamz gerektii kanaatine vardk. lk i olarak Irak Trklerini de tpk Kbrs, Bat Trakya ve Kafkas Trklerinde olduu gibi bir araya toplayacak ve Trkiyede tantacak bir kltr ve dayanma derneinin kurulmasn dndk. Bu iin Fikir Babas, o zaman Orman Fakltesinde renci olan rahmetli Rza Demirci idi. (Kendisi 1980 ylnda Saddamn zebanileri tarafndan tutuklanp esrarengiz bir ekilde ortadan kayboldu. kence neticesinde hayatn kaybettii yllar sonra anlald. Mezar bile yoktur. O, tam manasyla bir liderdi.) Kurulmas dnlen dernein gayesi tamamen sosyal ve kltrel olacakt. Hibir ekilde siyasi ama gtmeyecekti. Byle bir dernei kuracak kadar stanbulda hemerimiz zaten mevcuttu. Bizler ise Trk vatanda olmadmz iin o zamanki yasalara gre dernek falan kuramazdk. Rahmetli Rza bu amala bir anket hazrlad ve adresleri tespit edilen hemerilerimizi teker teker evlerinde ziyaret ederek kendilerine Anket sorular sunuldu. Bu ziyaretlerin birouna ben de rahmetli Rza Aabeyle katldm. Aradan bir hayli zaman geti hibir hemerimizden ses seda kmad. Sadece tek bir kiiiirle cevap verdi. O da stiklal Madalyas sahibi emekli Albay Ali Rza Alaslan idi Merhum Ali Rza Albay skdarda Selamsz Sokakta iki katl mtevaz bir evde otururdu. Evin arka tarafnda kck bir bahesi vard. Rahmetli orada, geimine katk salamak amacyla sebze ve meyve yetitirirdi. O zamanki emekli askerlerin maalar son derece dkt, ya ileri olduu iin kendisine Amca derdik. Rahmetli Ankete verdii manzum cevapta yle demekte idi:
Say/Issue 54
zzettin KERKK
Anketinize cevap vermekte mazurum nk kesb-i rzkile megulm Hayatn verdii rehavetle Onun elemi ile mahmulm iirin sonunda sizlere baarlar dilerim diye yazl idi. Bylece dernek kurma tasavvurumuz neticesiz kald. Baka araylar iine girdik. Anladk ki artk i baa kalmt. Rza Demirci aabey bata olmak zere, kendileri ile ayn ideali paylatmz be arkada, 1951 ylnn balarnda mer ztrkmen arkadamzn Harbiyedeki baba yadigr evinde toplanarak, Irak Trklerini Anavatannda tantmak, Irakta Trklerin yaad blgelerde Trklk ruhunu glendirip yaatmak ve haklarn savunmak zere bir rgt kurmaya karar verdiler. rgtn ad Irak Trkleri Birlii idi. Harbiyedeki toplantya katlan be kii unlard: 1- Rza Demirci 2- mer ztrkmen 3- Cevdet Kadolu 4- Naci Akkoyunlu 5- zzettin Kerkk Hazrlanan tze gre; Birlik yelerinin isimleri gizli tutularak, her birine bir kod numaras verilerek anlacaklard. Tzk, yeler tarafndan ittifakla kabul edilerek, ierdii prensiplere sadk kalnacana dair yemin edilip Birlik fiilen kurulmu oldu. Mali kaynak teminine gelince yeler her ay mtevaz renci btelerinden bir miktar aidat deyeceklerdi. Birliin ilk faaliyeti alarak 1951 yl iin ufak apta bir Kerkk Takvimi bastrmak oldu. kiye katlanan vapur tarifesi boyundaki bu takvimde yer alan u horyatlar ok anlaml idi: Oyan Kerkk Yaram oyan Kerkk Her yerde ruh uyand Sen de bir uyan Kerkk Yd elinde t blbl yd elinde Bir diyar mezar olsun Kalmasn yd elinde Bu mtevaz takvimi niversite hocalarmza verdiimizde; te Trklk ruhu budur diyenler oldu. Milli evrelerde de byk ilgi uyandrd. Daha sonraki yllarda Irak Trkleri arasnda Takvim Geleneinin domasna yol aacak olan bu ufack faaliyetten dolay Birlik, bir miktar para elde ederek, baka iler baarmay gerekletirdi. Bu arada Cumhuriyet Gazetesi yazarlarndan V-N (Vl Nurettin) Irak Hkmetinin davetlisi
olarak Badata gitti. Dndnde Hem Nalna Hem Mhna balkl kesinde yazd iki yazda Badat izlenimlerini anlatrken Irakta Ermenilerin Trkeyi yaattklarn iddia etti.Bu iddialar Trk basn evrelerinde byk tepkiye yol at. Merhum Peyami Safa Milliyet Gazetesindeki kesinde VNya sert bir cevap vererek, sylediklerinin sama ve mesnetsiz olduunu yazd. Ayn mahiyette baka cevaplar da gazetelerde yaynland. Ben, V-Nya Ak Mektup balkl bir yaz yazdm. Bu yaz, ktisat Fakltesinde hocam olan deerli bilim adam Prof. Ziya Fndkolunun kard Meslek isimli gazetede yaynland. Daha sonra btn bu yazlar toplayarak Irak Trkleri Hakknda Dnceler ad altnda bir bror halinde yaynladk. Bu bror btn gazete yazarlarna dattk. Kerkke de el altndan bir miktar gnderdik. Sz konusu bror, birliimizin ilk yayn olarak ok etkili oldu. Nitekim V-N bir sre sonra yine Cumhuriyet Gazetesindeki kesinde Trk Aznlklar bal altnda kaleme ald bir yazda, adeta gnah karr gibi daha nce yazd yazlardan dolay zr dilercesine, Badat ziyareti srasnda Iraktaki Trk blgelerini ziyaret etmesine msaade edilmediini, byle dostluk olmayaca ifade etmitir. V-Nnun bu yazsn karmakta olduumuz Fuzl dergisinin 5 inci saysnda bir cemile alarak aynen yaynlamtk. Aralarnda Kerkkl, Musullu, Telaferli, Erbilli, Kifrili, Dakuklu, Karatepeli, Leylanl ve Tuzhurmatulu idealist Trk genlerini barndran Irak Trkleri Birlii, 1960l yllarnn banda hemen hemen niversite rencisi olan btn yelerinin mezun olup Iraka dnmeleri zerine merkezini Kerkke tamtr. Orada bnyesine yeni yeler alarak faaliyetlerini birka yl daha srdrmtr. Badatta ikamet eden baz mensuplar da vard. yelerinin %90 nn tabii lm veya Saddam rejimi tarafndan idam edilmeleri ve yahut Iraktan g etmeleri neticesinde faaliyetlerine son vermitir. yeleri arasnda son derece gl bir kardelik ba ve dayanma mevcuttu ve hibiri Birlie ihanet etmemitir. dam sehpasna gidenler bile, her trl ikenceye ramen dava arkadalarnn isimlerini vermemilerdir. Trl nedenlerle ebediyete intikal eden dava arkadalarmza Cenab- Haktan rahmetler niyaz ederim. Meknlar cennet olsun. Hayatta olanlara da salkl ve uzun mrler dilerim. Irak Trkleri milli davasna nclk eden Birliin bu uurdaki dier nemli faaliyetlerini hatralarmn mteakip blmlerinde, dilimin dnd kadar anlatmaa devam edeceim.
Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -
Ylmaz HASASU
Kerkk Katliam Hakknda Dnceler

14 Temmuz 1959 Kerkk katliam, Irak Trkleri yakn tarihinin en nemli krlma noktasdr. Trkmen belleinde kaznm bir travmadr. Bu ac hatralar 1959 ylndan beri her yldnmnde hatrlayp, zntlerimizi birbirimizle paylayoruz. Bu Temmuzda, 53. Yldnmn idrak edeceimiz bu olay ancak 60 ya zeri olanlarmz canl olarak hatrlyor olacak. Daha gen kuaklarmz ise, anlatlanlardan ve yazlanlardan, o gn anmsamaya alacak. Bylesi olaylarn, bir toplumun ortak acs olmas bakmndan, nemli bir birletirici ve kolektif bilincin olumasnda byk rol vardr. Bu yldnmlerin, Irakta ok nemli toplumsal yeri olan bir dvnme (latmiye) kltrne dnmemesi iin, bu kolektif bilince daha farkl yaklamamz gerektirir dncesindeyim. Bunu bir ka neri balyla sunmak isterim: Katliam Mzesi Kerkkte, imdiki dnemde artlarn da elverili olmasndan dolay, bir Kerkk Katliam Mzesinin almas yararl olacaktr. Bunun kapsamn genileterek, ehitler mzesi halinde de dnlebilir. Katliam ehitleri, Saddam dnemi ehitleri, yeni dnemdeki ehitler, v.s. Tabi ki btn ehitlerin anlarna sayg gstermek boynumuzun borcudur. Ancak mzede kategorize edilecek bir ehit tanm ve gruplamas yaplmaldr. Ama ana arter mutlaka katliam ehitleri olmal. Mze iin zenle bir yer seilmeli. Bu yer olayla ilgili bir yer olmaldr. Mesela Kasm Neftinin veya Ata Hayrullahn evi veya o gnlerde toplumsal olaylarda nemli yerlere sahip olan ayhanelerden biri olabilir. Bu mzeler ehitlerin zgemilerini, ahadet hikyelerini ve onlara ait elde kalan ahsi eyalar iermeli. Bu mzenin ana blmlerinden biri de katliam kitapl olmal. Btn yazlan ve yaymlanan; sesli, yazl ve grsel dokmanlarn arivini oluturmal. Hayatta olan katliam ahitlerinin ve yaknlarnn ses kaytlarn iermeli. leride her aratrmac iin eksiksiz bir kaynak oluturmal. Devaml sinevizyon yaynlar vastasyla katliam, ehitleri, o gnn grntlerini, siyasi figr ve ortam ksa filmlerle anlatan bir veya daha fazla oda bulunmal. Bu mze ehrin antsal sembol
8
haline getirilmeli. Resmi ziyaretilerin protokol program iinde yer almal. En azndan Trkmen siyaseti alan baznda. Bu mzeyi ziyaret edecekler, katliamn hem havasn yaam olacaklar, hem de nedenleri hakknda doru bilgilere sahip olacak. Byle bir mze, hem ehitlerimizin ruhunu ad edecek, hem de ehit yaknlarn onurlandracak ve aclarn hafifletecek. Hem de kolektif milli bilincimizin bilimsel ve tarihsel olarak salam temellere oturtacak ve ok gl hale getirecektir. Katliam Aratrmas Kerkk katliam sonular itibariyle, hem Kerkk toplumunun dirili ve sosyal dayanmasnda bir dnm noktasyd, hem de Irakn yakn tarihinin dnemelerinden birini oluturdu. Hatta General Kasmn Komnistlere kar verdii ilk tepkisinin tetikisi olmutur. Maryusuf Kilisesinde yapt konumayla Kasm, Irakta yeni bir dnemin kaplarn aralyordu. Komnistlerin devletteki arlklarn dengeleme ihtiyacn his ediyordu. Basna gelen ksmi zgrlkle, muhalif gazeteler gibi artyordu. Artk Irakllar gazete okumaya balyordu. Her gn bir ka kart grl gazeteyi takip etmek gnlk alkanlklar iine giriyordu. Kerkk 13 Temmuz 1959 gn, byk bir enlie hazrlanyordu. lke alk olmad bir cokuyu yayordu. Annelerimiz, gece yarsna kadar darda kalmamza, ilk kez msaade ediyorlard. Gecenini ge saatlerine kadar herkes davul-zurna havas iinde parklarda ve alanlarda eleniyordu. Sonradan i Alan olarak deitirilen AslanKaplan Parknda, karpuz kavun yiyerek, gecenin keyfini karyorduk ocuk yalarmzda. Kerkkller bu kutlamann rengini ve dilini belirlemek abasndaydlar. Her yerde Trkmen arklar, Trkmence sloganlar ve Trkmence afiler vard. Ana caddelerdeki taklar Trkmence pankart ve afilerle sslyd. Genler allmad kadar zbn-ceketle gurup grup dolayorlard. ehir, kimliini, kutlamann diliyle, rengiyle kantlamak istiyordu. Kraliyetin devrilmesi yldnmnn kutlamasna kar hi kimsede en ufak bir istek veya belirti yoktu. Bu
Say/Issue 54
Ylmaz HASASU
baskn kimlik rengi de birilerini rahatsz ediyordu. Katliamdan ders kartlabilmesi iin katliama gtren gelimeleri, o gnn atlar ve atmosferini, katliamn amalarn ve sonularn ok iyi analiz etmemiz gerekir. Konuyla ilgili ynla malzeme de vardr. yl sren Skynetim Mahkemeleri ve Devlet Gvenlik Mahkemelerinde baklan davalarn tutanaklar, incelenecek belgelerin banda gelir. O gnn gazeteleri konuyla ilgili stunlar dolusu haber ve yorum yaynlyorlard. imdiye kadar bu olay, genlerimizin, Mastr ve Doktora konusu olmamtr. Hlbuki byle bir bilimsel aratrma, bizim konuyu daha doru bir ekilde anlamamza ve salkl deerlendirmemize yol aar ve buna dayanarak milli bir gr saptamamza neden olur. Belki de baz evrelerin, zr verme gerekliliinin salam gerekelerini oluturur. Genlerden byle bir aratrma istei olumadysa, biz bu ortamn hazrlanmasnda baz zendirici nlemler salayabiliriz. Mesela byle bir aratrmaya burs temin eder veya sponsorluk salayabiliriz. Hatta bir aratrma yarmas konusu yapp geni tabanl ve Trkmen camias dndan aratrmaclarn da katklarn salayabiliriz. Byle bir yarmadan kacak bulgular, daha kuvvetli bir etkiyle kullanlmasna neden olacaktr. Kerkkn (ntifadas) Katliam sonras Kerkkte emsali grlmemi, tam bir halk dayanmas oluuverdi. Halk tek bir duyumla mezarlklarda toplanyor, mitinglere kyor, katliama bulaanlara kar dzenlenen suikastlarda, eylemcileri koruyor, evinde saklyor ve kamasn salyordu. Yksek katlmlarla mesleki sendikalar Trkmenlerin eline geiyordu. Bu tam bir kitlesel hareketti. Halk hem haklarn talep ediyor hem de her trl faaliyetleri sahipleniyordu. Direni kahramanlar retiyordu. Mahallenin amar ocuu (), eylemcilere katldktan sonra, mahallenin kahraman oluyordu. lk suikasta katld zaman rkek, elleri titreyen ve yz sapsar iken, daha sonralar, hi bir ey olmamasna, ayn kartrp, aznif oynamaya devam edecek kadar dingindi. Bu Trkmenlerin kitlesel hareketlerinin en doruk noktasyd. Bugnn bask artlarndaki deiiklik gz nne alnrsa bu doruun alamamas hatta ok gerisinde kalnmas, zerinde nemle dnmemiz gereken bir durumdur. Bu kitlesel bilin ortamn, havasn ve kahramanlarn bugnk kuaklara ulatrmamz gerekir. O gnn ou canl ahitleri hayattadr. nce o anlarn dokmantasyonunun salanmas gerekir. Bu insanlar bulup, o gnn artlar iinde yaplan eylemlerin, rgtlenmenin ve suikastlarn nasl ve kimler tarafndan yapldn anlatmak gerekir. Sonra da edebiyat ve hikyecilerimizin yakn tarihimiz zerinde yazacaklar yklerde, aratrmaclarn hazrlayacaklar biyografi ve anlarda, bu malzemeleri kullanarak o srecin ruhunu bugnk kuaklara aktarm olacaklar. Bu gibi projelerin gelitirilip hayata geirilmesi, katliamn yldnmlerinde, aclarmz dinamik bir potansiyele dntreceinden eminim.
Gecenin Karanl
Dili yok bir ey sormaz Sessizdir ama durmaz Beni yalnz brakmaz Gecenin karanl Gel dinle bak ne diyor Gecenin karanl Gidip tekrar geliyor Gecenin karanl Da tepe demez arar Dalp yarar Beni smsk sarar Gecenin karanl Sonsuz bir fikir gibi Bulunmaz sonu dibi Uysal sakin elebi Gecenin karanl Yorgun olan yoklar per okar kucaklar Beni koynunda saklar Gecenin karanl Ruhumda kara simge Konumayan bir bilge Ne k ne de glge Gecenin karanl Ne kuyruu ne sap Ne pencere ne kap zlmez bir sr kp Gecenin karanl Ykselir ge aar Sel olup yaar yaar Her akam yeni doar Gecenin karanl
Osman OUZ
KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -
Ali SEMN
Iraktaki Maliki Krizini Dikkatli Okumak

ABDnin Aralk 2011de askerlerini Iraktan ekmesiyle birlikte bu lkede meydana gelen hkmet krizi geen sre iinde devam etmitir. Bu srete Iraktaki siyasi dengelerin deitiini ifade etmek mmkndr. Irakn siyasi ve toplumsal yaps dikkate alndnda iki nemli etken zerinde durmak gerekir. Bunlardan birincisi, Irakn etnikdinsel eitliliinin siyasal arenada rekabet eden g unsurlar haline gelmesidir. Bir dieri ise, blgesel ve kresel glerin Irak zerindeki rekabetidir. Bu analizde Iraktaki Maliki krizi sonucunda oluan yeni i dinamikler analiz edilmeye allacaktr. Maliki Krizi Srecinde Ortaya kan Koalisyon Araylar Irak Babakan Nuri El-Malikinin, ABDnin Iraktan askerlerini ekmesiyle beraber Irak Cumhurbakan Snni Arap Tark El-Haimi hakknda kard yurtdna kma yasa ve tutuklama karar, Badattaki siyasi haritann adeta yeniden izileceinin sinyallerini vermitir. Baka bir ifadeyle, 2010 ylnda kurulan Badat hkmetinde hesaplar karm ve Maliki hkmetten ekilmeden yeni siyasi ittifaklar oluturma almalarna balanmtr. Maliki hkmetine kar Irakta Erbil eksenli yeni bir hkmetin ortaya kt algs olumutur. nk Erbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Irak Cumhurbakan Celal Talabani, Kuzey Irak Krt Ynetim Bakan Mesut Barzani, Irak Parlamento Bakan Usama El-Nuceyfi, Eski Irak Babakan ve El-Irakiye listesi lideri Eyad Allavi ve Sadr Hareketi ile El-Ahrar listesi lideri Mukteda Es-Sadrn grmesinin ardndan yeni bir siyasi ittifak oluturulmutur. Barzani, Allavi ve Sadr arasnda kurulan bu ittifak, Malikiye verilen gvenoyunun geri ekilmesine ynelik bir sre balatmtr. Barzani-Allavi-Sadr ttifaknn Kuruluunu Hazrlayan Sebepler - Kuzey Irak Krt ynetiminin bu ittifak kurmasndaki temel amac, Maliki hkmeti ile yaad temel sorunlarn giderilmesi (Kerkk sorunu, doal gaz-petrol yasasnn kartlmas ve Kuzey Irak Krt ynetiminin kontrol altndaki snrlar koruyan Pemergelerin btesinin Irak ileri Bakanl tarafndan karlanmas) ve Krtlerin 2003 ile 2007 yllar arasnda Badat ynetimi zerindeki etkisi10
nin yeniden tesis edilmesidir. Ayrca Barzani liderliindeki Krdistan Demokratik Partisinin (KDP), kuzey Irak blgesi bata olmak zere hem Irakn genelinde hem de blgedeki etkisini artrmas da bir dier nemli amatr. Bu durumda Barzani, Maliki krizi ile beraber KDPnin Badatn karar mekanizmasnda nemli bir role sahip olduunu gsterecektir. Ayrca Barzani, Maliki krizinde stlendii rolle bir nevi Cumhurbakan Talabaninin lideri olduu Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile rtl bir rekabet ierisine girdii izlenimi de vermektedir. Bu durumdan rahatsz olan Talabani de, Badattaki konumunu kullanarak Barzaniye karlk vermeye almaktadr. - El-Irakiye lideri Eyad Allavinin, Sadr ile ayn ittifakn iinde bulunmas ise Iraktaki siyasi dengeler asndan byk bir srpriz olmutur. nk Allavi ile Sadr arasnda gerek siyasi gerekse ideolojik anlamda byk farkllklar bulunmaktadr. Allavi, Amerikann igaline ve Irakta kurulmas ngrlen federatif yapya destek veren bir isimdir. Ayrca Sadrn lideri olduu Mehdi Ordusuna kar 2004 ylnda ABD askerlerinin desteiyle ciddi operasyonlar dzenlemitir. Mukteda Es-Sadr ise, ii bir din adam olarak ABDnin igaline ve federatif bir Irakn kurulmasna kardr. Irakn btnln savunmakla beraber rana yakndr. Allavinin, Sadr ile ayn ittifakta yer almasnn ise nemli sebepleri bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Aralk 2010da Irak hkmetini kurma yetkisini alan Maliki ile Erbil anlamasnda yer alan Yksek Dzeyli Stratejik Konsey ad altnda bir kurumun kurulacan ve bu kurumun bana Eyad Allavinin geecei konusunda bir anlama salanmt. Fakat bu konseyin kurulmamas sebebiyle Allavi, Maliki ve ran tarafndan Irakn siyasi sahnesinden dlandn hissetmitir. Bu sebeple Allavinin Sadr ile ayn ittifakta yer almas, bu dlanmlk hissine kar Badatn siyasi srecinde mevki aray iinde olmas ile ilgilidir. Bir dieri ise, Allavinin oluturduu El-Irakiye listesi ierisinde yer alan farkl siyasi aktrlerin Badatta hkmet kurulduktan sonra ittifaktan ayrlmasdr. Bu kopmalar, El-Irakiyenin, parlamentodaki milletvekili saysnn azalmasna da yol
Say/Issue 54
Ali SEMN
amaktadr. Allavi de bylece Badat ynetiminde gn getike zayfladn fark etmitir. Bu adan Irakta erken seim ve Malikiye gvenoyu verilmemesi ynndeki talep El-Irakiye cephesinden ska dile getirilmektedir. Baka bir ifadeyle Allavi, kurduu ittifak yeni bir liste ile kurtarmaya almaktadr. - Mukteda Es-Sadrn, Barzani ve Allavi ile ayn ittifakta yer almasnn arkasndaki nemli nedenlerden biri, Maliki ile olan rekabetidir. Sadrn, Erbil ziyaretinin ve sonrasnda Barzani-Allavi ikilisi ile Malikiye kar ittifaka girmesindeki faktrn ran olduu grlmektedir. nk ran, Irak genelinde nfuzunu artrmak istemektedir. Sadr bu ittifak iinde yer almasayd ran, Iraktaki Maliki krizini hem ierden, hem de dardan kontrol edemeyebilirdi. Sadrn, Malikiden gvenoyunun ekilmesi gibi baz hamasi sylemlerde bulunmas bir nevi Tahrann sz konusu krize mdahale ettii mesajn da vermektedir. Ancak Sadr, Erbildeki ittifakn (Barzani ve Allavi) iinde yer aldktan sonra rann belirledii Malikiden gvenoyunun geri alnmas hususundaki kriterleri at iin 4 Haziran 2012 tarihinde Tahrana arlmtr. - Dikkat edilirse 2003 ylndan beri Irakta iiler dnda kurulan tm ittifaklarda mutlaka ii bir isim bulunmaktadr. Tahrann, Krtler ve Snni Araplar arasndaki yaknlama neticesinde lkedeki ve blgedeki karlarnn riske girme ihtimalinden dolay Sadr Erbile gnderdii deerlendirilebilir. Iraktaki siyasi tablonun daha net anlalmas iin u hususa dikkat etmekte fayda vardr. ii ittifaknn zerindeki Tahran ve ii din adamlarnn (Necef ve Kumdaki dini mercilerin) etkisi devam ettii mddete ii-iiye kar ne Krtlerle ne de Snni Araplarla herhangi bir ittifakta uzun sreli devam edemeyecektir. Dolaysyla Mukteda EsSadrn Barzani ve Allavi ile ilelebet ayn ittifakta yer almas ve Irakl iilerin safn deitirmesi zor grnmektedir. Yukarda sz edilen Barzani-Allavi-Sadr ittifak gz nne alndnda Mukteda Es-Sadrn Kuzey Irak Krt ynetimi ile anlaarak ii bir babakan devirme giriimi ise ii kamuoyunda ciddi rahatszlk uyandrmtr. Sadr eer Barzani ve Allavi ile ittifak kurmadan Malikiden gvenoyunun geri alnmasn isteseydi, ii cephesinden destek alabilirdi. Fakat Sadrn, Maliki krizi konusunda Barzani ve Allavi ile ittifak kurmas, iilerin Malikiye olan desteini nemli lde artrmtr. Ayrca Sadrn bu ittifak iinde yer almas bir taraftan da Sadr gru* Prof. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, EDRNE/TRKYE.
bunun (El-Ahrar listesi) iinde bulunduu, iilerin geni tabanl listesi olan Eski Babakan brahim Caferi bakanlndaki Irak Ulusal ttifakn devre d brakt grntsn vermektedir. Dolaysyla Sadrn Badat krizindeki fevri tutumu, Irak Ulusal ttifaknn Malikiye kar bir eyleme gemesini zorlatrmtr. Bu adan bakldnda Sadrn, Maliki krizinde iinde bulunduu ittifak tarafndan yalnz brakld ifade edilebilir. El-Irakiye listesine gelince, Eyad Allavinin iinin daha zor olduunu ifade etmek mmkndr. Bunun iki temel nedeni vardr. Bunlardan birincisi, El-Irakiye listesinin ats altnda toplanan yaplarn farkl ideolojilere sahip olmasdr. Bir dieri ise liste ierisinde bulunan kiilerin, El-Irakiyenin sadece Allavi, Parlamento Bakan Nuceyfi ve Babakan Yardmcs Salih El-Mutlak tarafndan ynetildii fikrine sahip olmasdr. Bu durum El-Irakiye listesi iinde blnmelere sebep olmaktadr. nmzdeki srete El-Irakiye listesindeki kopmalarn artmas beklenebilir. nk Allavinin Haimi-Maliki krizinin ortaya kmasndan bu yana taknd tavr, hem kendisini hem de El-Irakiyeyi Krt ynetiminin kontrolne teslim ettii grntsn vermektedir. Bu bakmdan da Allavi, Irak siyasi sahnesinde g kaybetmeye balamtr. Aslnda Allavi, El-Irakiye listesini kurma aamasnda halktan, zellikle Trkmenlerden ve Snni Araplardan ok ciddi destek almtr. Ancak Badattaki hemen hemen her siyasi gelimede ve yaanan krizde El-Irakiyenin veya Allavinin, Erbil ynetiminin dnda bamsz bir siyasi duru sergileyememesi lkedeki imajlarn nemli lde zedelemitir. Baka bir deyile Allavi, El-Irakiye listesi ierisinde liderlik inisiyatifini halen eline alamamaktadr. Allavinin inisiyatifi Nuceyfi, Mutlak ve Haimi ile paylamasnn ise doru bir yaklam olmad ne srlebilir. Eer Allavi ve listesi, Iraktaki tm siyasi gelimelere tek bana nclk edebilseydi, Badattaki etkisini daha da artrm olabilirdi. Bu balamda Allavi ve El-Irakiye listesinin Iraktaki siyasi krizin bir paras olmaktan ziyade, sorunlarn giderilmesinde nc bir rol stlenmesinde ve iyi bir muhalefet olduunu gstermesinde fayda vardr. Aksi takdirde Allavinin gelecek seimlerde byk oranda oy kaybna uramas muhtemeldir. Burada u hususu belirtmekte yarar vardr. Allavi ve Sadr ile ittifak kuran Kuzey Irak Krt ynetimi, Maliki kriziyle birlikte 2003 ylndan beri Snni Araplar ve Mukteda Es-Sadr ile yaad gerginlie kar bir ittifak kurmutur. Bu durum Allavi ve Sadra olan halk desteinin azalmasna neden olurken, Krtlerin Barzaniye olan desteinin nemli lde artrmtr.
11
Ali SEMN
Irak Anayasasna Gre Babakandan Gvenoyu ekilmesi Irak Anayasas babakandan gvenoyunu ekme yetkisini cumhurbakanna ve parlamentoya vermektedir. Anayasann 61. maddesinin B bendinin 1. fkrasna gre Cumhurbakan, babakandan gvenoyunu ekmek iin dorudan parlamentodan talepte bulunur. 61. maddenin B bendinin 2. fkrasnda ise, Parlamentonun 1/5nin (Irak Parlamentosunda 65 milletvekili saysna tekabl etmektedir) istei zerine babakandan gvenoyunun ekilmesi talep edilebilir. Ancak milletvekilleri bu istekte bulunmadan nce babakana gensoru iletmesi ve bunun zerinden bir hafta gemesi gerekmektedir.(1) Babakandan gvenoyunu ekme ilemlerinin aamalar; 1. Babakana gensorusunun yneltilmesi en az 25 milletvekilinin talebi zerine gerekleir. Babakann gensorusuna yant vermesi iin en az bir hafta gemesi gerekmektedir. 2. Babakann gensoruya cevap vermesinin ardndan Irak Parlamentosu yelerinin 1/5i Babakandan gvenoyu ekilmesi iin talepte bulunabilir. 3. Irak Anayasasnn 61. maddesinin B bendinin 3. fkrasna gre, Parlamento yeleri babakandan gvenoyunu ekme kararn mutlak ounlukla (163 ye) alr. Talabaninin Maliki Krizindeki Tutumu Irakta, Aralk 2011den bu yana Irak Cumhurbakan yardmcs Tark El-Haimi ile yaanan siyasi kriz, Barzani-Allavi-Sadr ittifak ve Maliki arasnda daha deiik bir sorunu da beraberinde getirmitir. Buna gre Badattaki siyasi kriz, Haimiden ziyade Maliki ile Barzani-Allavi-Sadr arasndaki krize dnmtr. Bununla birlikte Erbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Erbil toplantsnda alnan kararla Malikiden gvenoyunun ekilmesi gndeme gelmitir. Bu nedenle Barzani-AllaviSadr ittifak Malikiden gvenoyunu ekmek iin harekete gemitir. Burada unu belirtmek gerekir, Malikiden gvenoyunun ekilmesi hususu lke iindeki siyasi yaplar arasnda ayrmaya yol at gibi, blgede Trkiye, Suudi Arabistan, Katar ve ran arasnda rtl bir rekabetin olduunu da gzler nne sermektedir. Dolaysyla Maliki krizi sadece Irakn i meselesi olmakla kalmamtr. Dahas Iraktaki siyasi gruplar arasnda g mcadelesi yaanrken, blgesel aktrleri de gz ard etmemek gerekmektedir. Malikiden gvenoyunun ekilmesi iin toplanan 173 milletvekilinin imzas 4 Haziran 2012 tarihinde Cumhurbakan Talabaniye sunulmutur. Talabani ise, imzalarn tetkiki iin bir aratrma komisyonu kurmutur. Sz konusu aratrma ko12
misyonu yapt inceleme srecinde 11 milletvekilinin imzasn geri ekmesi ve 2 milletvekilinin de imzasnn askya alnmas iin talepte bulunmutur. Bylece Cumhurbakan tarafndan grevlendirilen komisyonun iradesiyle toplanan 173 imzann 160a dmesi neticesinde Malikiden gvenoyunun ekilmesi giriiminin ilk aamas baarsz olmutur. (2) Bu durumda ikinci bir yol daha bulunmaktadr. Cumhurbakanna gidilmeden parlamento tarafndan gereken ilemlerin yaplmasyla Malikiden gvenoyunu ekmek kanunen mmkndr. Ancak Talabani bu meselede Malikiden yana bir tavr ortaya koymutur. Bunun sebeplerini u ekilde sralamak mmkndr: - Talabani, Maliki krizinde kuzey Irakta ve blgede Krt ynetimi Bakan Mesud Barzaninin fazlasyla n plana ktn deerlendirerek, kendisinin ve KYBnin Krtlerin siyasi sahasndan dlandn hissetmektedir. Bu sebeple Talabani, Maliki krizinde varln ve roln gstermeye almaktadr. Talabaninin, Malikiden yana bir tutum sergilemesi; Barzani ile sadece Krtlerin siyasi arenasnda deil, Irakn genelinde ve blgede dolayl olarak bir g mcadelesine girdiini gstermektedir. - Talabani, Malikinin babakanl brakmasnn istenmesinin arkasnda kendisinin ve partisinin (KYB) tasfiye edilmesinin amalandn dnmektedir. nk Malikinin babakanlktan alnmasnn ardndan yeni bir hkmet kurulmad takdirde erken seime gidilecek bu da Talabaninin cumhurbakanl koltuundaki grevinin sonu olacaktr. nk Irak Anayasasnn 72. maddesine gre, Cumhurbakannn sadece iki dnem seilme hakk vardr. Dolaysyla Talabani, grevinin ikinci dneminde olduu iin Maliki sonras Irakta erken seime gidilmesi durumunda tekrar cumhurbakanl koltuuna oturamayacaktr. - Talabani, cumhurbakan olduktan sonra Krt kamuoyunda KYBnin zayflamasna neden olmutur. KYB, artk Krt Ynetimi Bakan Mesut Barzaninin lideri olduu KDPye kar 1990l yllardaki gibi herhangi bir silahl veya siyasi mcadele verecek durumda deildir. Bu sebeple kuzeyde zayflayan Talabaninin, Irakta bir politikac olmaktan ziyade bir devlet adam roln oynad ileri srlebilir. - Talabani, Erbilde kurulan Barzani-AllaviSadr ittifaknn uzun sreli olmadn ve Sadrn tm ii nfusu temsil etmediini dnd izlenimini vermektedir. Bununla birlikte Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekmemesinin en nemli hedeflerinden biri Krt-ii dmanlnn olumasnn nne gemektir. Eer bir Krt-ii dmanl
Say/Issue 54
Ali SEMN
meydana gelirse Krtler, Irakn yzde 60-65ini karsna alacak ve ii desteini kaybetme tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Bu da Krtlerin, Iraktaki karlar asndan ciddi bir risktir. nk 2003 ylndan beri Krtler, Badatta iilerle anlaarak devlet kademesinde birok konuyu kendi lehlerine halletmilerdir. ABD igalinden sonra Krtler eer iilerle ibirliine gitmeseydi, gnmzde elde ettikleri bir takm haklara (Irakn federal devlet olmas, Krtenin resmi dil olma vs. gibi) sahip olamazlard. Talabani bu balamda Sadrn iilerin sadece 1/4n temsil ettiini aklayarak ve Krtii dmanlnn olumamas iin Barzaniden aba gstermesini isteyerek dolayl olarak bir uyarda da bulunmutur. - Maliki krizinde Talabaninin ayn zamanda blgesel aktrler arasnda da tercih yapt grlmektedir. Krt Ynetimi Bakan Barzani Trkiye ile yakn ilikiler kurarken, Talabani rana yakn durmaktadr. u hususa dikkat ekmekte yarar vardr. 2010 ylnda Irakta hkmet kurulduunda, Talabaninin cumhurbakan olmasna Snni Araplar kar karken, iiler ve Tahran destek vermitir. Bu nedenle Talabaninin Malikiden yana bir tutum sergilemesinde rann etkisini unutmamak gerekir. Baka bir deyile, Barzani Ankara ile ilikilerini gelitirdike, Talabani rana yakn duracaktr. Dolaysyla Talabaniyi Tahran ile ilikilerini glendirmeye sevk eden nemli faktrlerden biri de, ran ve iilerin KYByi desteklemesini salamaktr. Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekilmesine kar kmas, Badattaki siyasi krizde tarafsz kalma abas olarak da grlebilir. Talabani, bu sorunda ciddi bir muhalif ittifak olmasna ramen sorunun tek msebbibi olarak gsterilmekten rahatsz olduunu zaman zaman istifa etme tehdidi ile ortaya koymaktadr. Yukarda da belirtildii gibi Talabani, Krt-ii dmanlnn yaanmasndan endie etmektedir. iilerin geni listesi olan Irak Ulusal ttifak, ii merci Ayetullah Ali El-Sistani ve Tahrann, Malikinin babakanlk koltuunu brakmasn istemedii srece Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekilmesi giriimlerine destek vermeyecei ngrlebilir. Sonu Iraktaki son gelimeler sadece siyasi bir kriz olarak grlse de, bu nitelikteki krizler lkede ekonomi ve gvenlik temelli sorunlara yol amaktadr. 13 Haziranda Irakn sekiz vilayetinde meydana gelen saldrlarda seksen kii hayatn kaybetmi, yze yakn kii de yaralanmtr. Iraktaki siyasi istikrarszlk lkeyi her ynden olumsuz etkilemektedir. Bu sebeple siyasi krizin ivedilikle zmlenmesi gerekmektedir. zellikle Trkiye, Suudi
Dipnotlar: (1) El-DasturAl-Iraqy-http://parliament.iq/Iraqi_Council_ of_Representatives.php?name=singal9asdasdas9dasda8w9wer vw8vw854wvw5w0v98457475v38937456033t64tg34t64gi4d ow7wnf4w4y4t386b5w6576i75page&pa=showpage&pid=55 (2) ( Irak Cumhurbakan Brosundan Aklama) http://www.iraqipresidency.net/news_detial.php?language =arabic&id=12110&type=news http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_con tent&view=article&id=2160:iraktaki-maliki-krizini-dikkatliokumak&catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=150 Kaynak: www.bilgesam.org
Arabistan ve ran gibi blgede etkisi olan lkelerin, Iraktaki siyasi krizde taraf olmaktan ziyade sorunun zmnde yer almas nemlidir. Erbilde oluan Barzani-Allavi ve Sadr ls arasndaki ittifakn uzun sreli olamayaca gz nnde bulundurmaldr. nk her siyasi oluumun (El-Irakiye, Krtler ve Sadr grubu) Badattaki hedefleri ayn deildir. Krtler, hangi ittifakta yer alrsa alsn, Kerkk meselesinde taviz vermeyebilir. te yandan Maliki krizi, sadece Badattaki siyasi grnty deitirmemi, ayn zamanda Kuzey Iraktaki siyasi ittifak da etkilemitir. Talabaninin, Malikiden gvenoyunun geri alnmasna kar kmas, KDP-KYB stratejik ortaklnn bozulabileceine ilikin endielere yol amtr. Hlihazrda iki parti arasndaki ortaklk Krtlerin Irakta elde ettii imtiyazlarn zarar grmemesi iin zoraki de olsa devam etmektedir. Ancak Maliki kriziyle birlikte Talabani-Barzani arasndaki gizli g mcadelesinin nksettii belirtilmelidir. Trkiye asndan deerlendirildiinde, Iraktaki siyasi krizden sonra Haiminin stanbula yerlemesinin Ankara-Badat arasndaki ilikilerin gerilmesine sebep olduu grlmektedir. Bu sebeple Ankara, Irak politikasn gzden geirerek, Malikiden gvenoyunun ekilmemesi ve babakanlk grevini srdrmesi durumunu gz nnde bulundurarak iki lke arasndaki ilikilerin dzeltilmesi iin imdiden baz giriimlerde bulunmaldr. Trkiye, belirli Irakl siyasetiler zerinden bir Irak politikas oluturmamal, tersine Badat ynetiminde kim olursa olsun bu kiilerle ilikilerini glendirmeli, Irakta ortaya kan boluu doldurmaya ynelmelidir. Aksi durumda Ankarann Iraktaki hareket alan daralabilir. Bugnk srete Malikinin Erbildeki muhalefetin baz taleplerini yerine getirerek, krizi yattrmak iin aba harcayaca sylenebilir. Tahran ve Ankarann giriimi dorultusunda Yksek slami Konseyi Bakan Ammar El-Hekim nclnde bir arabuluculuk komisyonu kurularak, Maliki ile taraflar arasnda grme yaplmas muhtemeldir.
13
Alper SAAT
kerkuklu7@hotmail.com
Osmanlnn Beiinde Trkmen Sempozyumu

18-19 Mays 2012 tarihleri arasnda, Osmanl narnn douuna ahitlik eden topraklarda, Bilecikte, Irak Corafyasnda Trkmen Varl ve Kltr Sempozyumu vesilesiyle, Trkiyenin eitli niversitelerinden gelen pek deerli akademisyenlerle bulutuk. Bilecik eyh Edibali niversitesinin pek muhterem Rektr Prof. Dr. Azmi zcann ve yardmcs Prof. Dr. Abdulhalik Bakrn, bir sempozyum iin gerekli olan her eyi aratrmaclarn nne sermesi fevkalde memnuniyet vericiydi. Gen bir niversitenin ksa zamanda ehil idareciler elinde gerek bir eitim yuvas haline geldiini gzledik. niversite Rektr Sayn zcann biz katlmclara gstermi olduu yakn ilgi de ayrca kayda deerdi. Protokol kaygsndan uzak, candan misafirperverlii ve gelecekte de bizlere her trl ilm almada niversitesinin kaplarn aacan vaat etmesi pek sevindiriciydi. Hocann yakn alma arkadalarndan aldmz bilgilere gre, Rektr Bey, makamna gelen hi kimseyi kapdan evirmiyormu. Bunu duyunca asrlardan beri kaybettiimiz idareci tipini nihayet yakalam olduumuzu grdk. Nitekim Rektr Bey bizlere ikram ettii bir le yemeinde, Biz Trkmenlerle Trkmen, Krmllarla Krml, Balkanllarla Balkanlyz. diyerek Trk dnyasnn meselelerine ne derece nem verdiini dile getiriyordu. Sempozyuma katlmclarn says, baka sempozyumlarla karlatrldnda az grlebilir. Fakat ok deerli teblilerin sunulduu bu bilgi leninde katlmclarn Irak Trklerinin meselelerine nasl drt elle sarldklarn ve derin bir vukufla sorunlarmza areler rettiklerini grerek mitle dolduk. zellikle, Trakya niversitesinin Fen Edebiyat Fakltesine bal Trk Dili ve Edebiyat blmnn on retim yesiyle sempozyuma katlm olmas meslek hassasiyeti aan ve kkleri asrlara varan bir kardelik duygusunun da vurumuydu. Bu satrlar vesilesiyle, Prof. Dr. A. hsan beke, Yrd. Do. Dr. F. Sibel Bayraktara, Prof. Dr. Recep Duymaza, Prof. Dr. Ahmet Gnene ve dier meslektalarma kalb minnettarlm sunarm. Aslnda, sempozyumdan te bir enlik havasnda geen iki gn boyunca yepyeni dostluk-
14
KARDALIK/QARDASHLIQ /
Yl/Year 14
Say/Issue 54
Alper SAAT
lar edindik, dostluklar tazeledik. Sempozyumun en yal katlmcs olan, Trkmen davasnn ta iinde yorulmu, hlihazrda da Irak Trkmenlerin sesini dnyaya duyurmak iin hibir fedakrlktan ekinmeyen deerli bymz Habib Hrmzl Beyefendinin aramzda bulunmas iki gn boyunca bizlere byk bir evk ve manev destek salad. Bunun yannda, kymetli Kerkkl yazar Kemal Beyatl da sempozyuma esprileriyle renk katt. Ayrca, Kazakistanda uzun yllar Ahmed Yesev niversitesindeki Rektrlyle Trkiyeyi temsil eden aziz kardeimiz Mahir Nakip ve nazik ei Mzeyyen Hanm, stanbuldan gelen Irak Trkleri Kltr ve Yardmlama Dernei Genel Bakan Sayn Mehmet Ttnc ve son gnlerde yazd Vatan Topraklarndan Gurbetilere Sz Syleyenlere Kendinizi Bir Gurbetinin Yerine Koydunuz mu Hi? yazsyla Trkmenlerin kemiklemi bir sorunu olan gurbetilii fevkalde zarif ve dokunakl bir dille kaleme alan muhterem ei Deniz Ttnc de sempozyumun mstesna katlmclarndand. Ama sempozyumu asl deerli klan Kerkk, Tuzhurmat, Erbil ve Telaferden gelen ses sanatlarnn, her iki gnn akamnda okuduklar yank Kerkk trkleri ve hoyratlaryd. Ses sanatlarmz ilk gnn akam sempozyum katlmclarna zel bir program sundular. Abdulhalik Bakr Hocann byk Trkmen sanatkr Muhammed Raufu sahnede kucaklamas, hemehrimiz, can dostumuz Yldrm Hasanzadenin Kerkk halk oyunlarndan birini trkler eliinde byk bir ustalkla sergilemesi geceye renk katt. Trkmeneliden gelen sanatlarmz ikinci gnn akamnda, St Belediyesinin dzenledii bir konserde de sahne alarak Bileciklilerle Trkmenlerin kaynamalarna vesile oldular. Sanatlarmzn grd ilgi, Bileciklilerin, yakn tarihte kendilerinden trl desiselerle koparlm kardelerini kucaklamasndan baka bir ey deildi. Bu arada, St Belediye Bakan Osman Gnein, sempozyum dzenleyicilerine ve ses sanatlarmza verdii hediyeler iki topluluk arasndaki kardeliin dier bir gstergesiydi. Sempozyum, cumartesi gnk iki oturum ve Kerkk deyince ilk akla gelen isim olan Prof. Dr. Suphi Saatinin bir deerlendirme konumasyla son buldu. Suphi Saati konumasnda bu gibi toplantlarn, Irak Trklerinin sesini dnyaya duyurmada etkili olacan, yakn bir gelecekte Irak Trklerinin meselelerinin milletler aras bir sempozyumla da ele alnmasnn nemini vurgulad. Bilecik eyh Edibali niversitesi Rektr YardmKARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14
cs Abdulhalik Bakr ise bundan sonra da benzer akademik faaliyetlere ev sahiplii etmekten gurur duyacaklarn ve her trl destee niversitesinin hazr olduunu bildirdi. Dolu dolu geen iki gnlk bu sempozyumun btn Trkmenlere yepyeni bir heyecan getireceine ve deerli bilim adamlarnn Irak Trkmen meselelerine dair mesailerine g vereceine inanyorum. Bu arada, sempozyumda bildiri sunanlarn ya Trkolog ya tarihi olmas bir eksiimizi de ortaya karm oldu. Bana gre, bundan sonraki dnemlerde sosyologlarn ve ilhiyatlarn da Trkmeneli blgesine giderek orada eitli aratrmalar yapmalar gereklidir. Sosyal bilim dallarnda alan btn aratrmaclara bu ynde tevik edici ortamlar, imknlar salanmal ve Trkmen akademisyenler Irak Trkleri zerinde almak isteyen meslektalarna rehberlik ve danmanlk etmelidirler. Osmanlnn temellerinin atld bir blgede ve Trkiye Cumhuriyetinin temelinin atld bir gnn yl dnmnde gerekletirilen bu sempozyumun, ileride de hayrl hizmetlere vesile olmasn temenni ederiz.
Say/Issue 54
15
nder SAAT
Irak Trkmen Eitiminin Kronolojisi

Irak topraklar zerinde bin yl bulan mazileri iinde mill kimliklerini korumay baarm Trkmenler bu lkede Telferden Mendiliye uzanan bir hat zerinde yerlemi, kendi kltrlerini bu topraklara kalc bir ekilde ileyerek buralar vatan tutmulardr. Trkmenler gerek Seluklu gerek Beylikler ve gerek Osmanl alarnda Kerkk ve dier Trkmen blgelerinde pek ok ilim irfan yuvas mektep, medrese, tekke ve zaviye kurarak eitimi kalc messeseler yoluyla toplum hayatna kazandrm ve yeni nesillerin yetimesini, bu yolla da millet varlklarnn devamn temin etmilerdir. Bu eitim kurumlarnda her ne kadar er ilimler Arapayla okutulmusa da Trke de eitimde esas alnan bir baka dildir. Bir baka deyile Trkmenler, ana dilleriyle eitim faaliyetlerini yrtrken hem an ihtiyac olan ilimleri tahsil etmi hem de mill varlklarn ana dilleri vastasyla korumulardr. Yukarda anlan dnemlerde yalnzca Kerkkte 26 mektep ve medresenin alm olduunu gryoruz(Nakip 2007: 267-269)1. Bu durum Trkmenlerin eitime ne derece nem verdiklerinin bir gstergesidir. te yandan, Trkenin bu dnemde balca eitim dillerinden biri olduu da Kerkkteki bir Yahudi ve bir Keldani2 mektebinin eitim dilinin dahi Trke olmasndan bellidir(Nakip 2007: 269-270). Bu itibarla, Trke Trkmenler iin ok uzun zamandan beri eitim alannda kullanlagelen bir dil olmutur. Trkmenlerin eitimde Trkeyi kullanmalar Osmanlnn Iraktan ekilmesinden sonra bir mddet daha devam etmitir. Ancak Irak topraklarnn Osmanl emsiyesinin dna kmas ve nce ngiliz mandasna, sonra da Irak Krallnn hakimiyetine braklmas Trkmenlerin vatandalk hukuku asndan nemli kayplara uramalarna yol amtr. Zira, Osmanl asrlarnda dier Mslman topluluklarla bir arada, ayn statde yaayan ve klsik Os1. Ayrca bkz. http://www.nizamettin.net/tr/arapca_makalearastirma/isl_bil_gelism_medr_ve_alim_katki.htm (Eriim tarihi: 5 Mays 2012). 2. Kerkkte bir Hristiyan Trk topluluu olup bunlarn ncilleri ve dualar da Trkedir. 16
manl sisteminde slm milletinin bir paras olan Trkmenler Iraktaki siyas deiim sonucunda bir anda kendilerini Irak vatandalar olarak bulmulardr. O dnemde, Trkmenlerin iinde bulunduu artlar arlatran bir husus da ne Lozan Muahedenamesinde ne de Ankara Anlamasnda kendilerinin hukukunu derceden, dzenleyen veya koruyan herhangi bir maddenin bulunmaydr. Bu durum tabiatyla, o dnemde Trkmenlerin eitim alannda hangi dili kullanacaklar meselesini de belirsizlie sevk etmitir. Bununla birlikte, 21 Mart 1925te hazrlanan ilk Irak Anayasasnda Trkmenler, Krtler ve Araplarla beraber, Irakn kurucu etnik unsurundan biri olarak kabul edilmi(zkan 2007: 72); ayn anayasada, Trkmenlere kendi dilleriyle eitim alma hakk da tannmtr(Hrmzl 2003: 27). Fakat, Trkmenlerin bu kazanmlar fazla devam etmemi; ksa bir zaman sonra Trke yava yava eitim uygulamalarndan silinmitir. Irakn kuruluundaki tarih sre dikkate alndnda Trkmenlerin uradklar bu maduriyet daha iyi anlalabilir. Nitekim, zamann sper gc olan ngilizlerce, Irakn bir mill(!) devlet olarak ihdas edilmesi ve erif Hseyinle oullarnn Osmanldan kopu srecinde bir taraftan ngilizlerle i birlii yapp bir taraftan Arap kavmiyetiliini ne karmalar Trkmenlerin nasl bir komplonun iine dtklerini belirgin bir ekilde ortaya koyar. Biz, yazmzda bu tarih sreci tahlil etmeyip Irak Trkmenlerinin Irak vatandalarna dntkten sonra Trke eitim alma hakkn ne lde kullanabildiklerini ve bu uurda ne gibi skntlarla kar karya geldiklerini baz tarih ve hukuk belgelere dayanarak siz deerli okuyucularmzn dikkatlerine sunacaz. Irak Trkmenlerinin ana diliyle eitim alma haklarnn hukuk belgeleri ve dayanaklar: Yazmzn bu blmnde Irak Trkmenlerine Irak makamlarnca zaman zaman vaat edilen veya verilen Trkeyle eitim alma hakknn tarih belgeleriyle Irak Trkmenlerinin gerek Irak gerek Trkiye Cumhuriyeti makamlar nezdinde giritikleri hak arama teebbslerine yer verilmitir: 1922de, yeni bir anayasann yaplmasna
Say/Issue 54
nder SAAT
ilikin srete, Irakla ngiltere arasnda varlan anlamann nc maddesinde, ana dili Arapa olmayan dier kavmiyetler gibi, Trkmenlerin de nfusa fazla olduklar blgelerde, ilkretim kademesinde eitim ve retimi Trkeyle gerekletirmelerine izin verilecei kaydedilmitir (Hrmzl 2003: 20; Saati 2003: 198). Kral 1. Faysal da tahta kt gn halka hitap ederken vatandalar arasnda hibir ekilde ayrm yaplmayaca konusunda taahhtte bulunmu; bu taahhdn 11 Haziran 1935 tarihindeki konumasnda da tekrarlayarak yerli dillerle eitim ve retimin gerekletirilmesi haklarnn arkasnda olduunu duyurmutur(Hrmzl 2003: 20-21). 21 Mart 1925te hazrlanan ilk IrakAnayasasnn 16. maddesinde de nfusunun ounun Trk olduu blgelerde ana dili Arapa olmayan topluluklarn, bu arada Trkmenlerin, okullarda kendi ana dilleriyle eitim retim ilerini yrtecei hkme balanmtr(Akbudak 1965: 13).3 1 Haziran 1931de yaymlanan 74 sayl Mahall Diller Kanununda da Trkmenlerin nfusa ounlukta olduklar yerleim yerlerindeki okullarda Trkeyle eitim almalar hukuk gvenceye kavuturulmutur (Hrmzl 2003: 23). 30 Mart 1932 tarihinde Babakan Nuri Saitin imzasyla Irak Hkmeti adna yaymlanan taahhtnamede Trkmenlerin ana dilleriyle eitim verebilecekleri okullar aabilecekleri bildirilmitir (Bekir 2009: 62). Irakn Milletler Cemiyetine ye olmasnn hemen adndan, 30 Mays 1932 tarihinde yaymlanan bildirinin 8. maddesinde ana dili, resm dil Arapadan farkl olan topluluklarn ocuklarna Irak eitim sistemi iinde ana diliye eitim alma hakk tannmtr(Saati 2003: 202). 29 Mart 1946 ylnda Irakla Trkiye arasnda imzalanan dostluk ve i birlii anlamasna bal olarak 3 numaral protokoln 3. maddesinde Iraktaki ticaret okullarnda Trke,4 Trkiyedeki ticaret okullarnda da Arapa okutulaca hususunda iki lke arasnda anlamaya varlmtr(imir 2004: 118). 28-30 Austos 1960 tarihleri arasnda da Trkmen retmenler Sendikasnn birinci kongresinde, ilkokullarda Trkeyle eitime geilmesi(1937de kesintiye uramt.) ve hizmet ii kurslaryla retmenlerin bu uygulamaya hazrlanmas karar
3. Ayrca bkz. Hrmzl, Habib, Irakn Hukuki Yapsnda Trkmenlerin Yeri, Irak Dosyas (Ali Ahmetolu, Hayrullah Cengiz, Yahya Bakan (der.), TATAV, stanbul. s.168. 4. Yazar ticaret okullarnn hangi kademede olduundan sz etmemitir.
alnmtr(Hrmzl 2003: 66-67). Bu talepler o gnk Irak hkmetine iletilmise de bir sonu alnamamtr. Kongrenin alnda o zamanki Irak Eitim Bakan da hazr bulunmutur(Hrmzl 2003: 66). 2 Eyll 1960 tarihinde Trkiyedeki htill Hkmetinin Babakan Yardmcs konumundaki Alparslan Trke Trkiye Cumhuriyeti D ileri Bakanlna bir yaz gndererek Irak makamlar nezdinde, Irak Trklerine Trke eitim alma hakkyla ilgili teebbste bulunulmas konusunda Bakanln grn sordu. Bakanlk bu meselenin daha msait bir zamana braklmas hususunda gr beyan etti (imir 2004: 137). 8 Mart 1963te Ata Terziba bakanlndaki bir Trkmen heyeti Irak Cumhurbakan Abdsselm Arifle grerek kendisine Trkmenlerin eitli taleplerini iletmitir. Bu talep listesinin ilk maddesi Trke eitimle ilgilidir(imir 2004: 143). 13 Haziran 1963te Trkiye Cumhuriyeti D leri Bakanlnn Badat Bykeliliine gnderdii bir talimatnamede, Irakn Ankara Bykelisinin, Krtlere adem-i merkeziyet(zerklik) verileceini ve kendilerine Krte eitim alma hakk tannacan belirtmi olduu; bir gazetecinin sorusu zerine, Trkmenlere de Krtlere tannan bu gibi haklarn verilmesi iin Irak Hkmetince bir almann balatlm olduunu duyurmutur(imir 2004: 144). 27 Haziran 1963 tarihinde, TCnin Badat Bykelisi Irak D leri Bakanyla grerek kendisine, daha nce Ankaradaki Irak Bykelisinin, Irak Krtlerine verilecek zerkliin bir benzerinin Trkmenlere de verilebilmesi iin Hkmetlerince bir alma balatld szn hatrlatm; Trk Hkmetinin, bu hususun takipisi olduunu bildirmitir(imir 2004: 147). 8 Temmuz 1963te stanbuldaki Irak Trkleri Kltr ve Yardmlama Derneinin Bakan Necmettin Esin Trkiye Cumhuriyeti D leri Bakanlna bavurarak Irak Trkmenleriyle ilgili baz taleplerde bulundu. Bunlardan biri de Bat Trakyada olduu gibi Kerkkte de bir Trk lisesi almas talebiydi(imir 2004: 149). 8 Nisan 1964 tarihinde Irak Trkmenleri Cumhurbakan Abdsselm Arife bir muhtra sunarak baz taleplerde bulunmular, bu taleplerden biri de Krtlere tannacak adem-i merkeziyet hakknn Trkmenlere de tannmasdr(imir 2004: 153-154).5 8 Eyll 1964 tarihinde Trkiyenin Badat Bykeliliinden Trkiye Cumhuriyeti D leri
5. Trkmenlerin talep ettii adem-i merkeziyet hakk Trke eitim almay da kapsamaktadr.
17
nder SAAT
Bakanlna gnderilen bir yazda, Irak makamlarnca Trkmen Kardalk Ocana Badatta, ilkokul seviyesinde bir Trk okulu atrlaca ve zamanla bu okula orta ve lise ksmlarnn eklenmesinin dnld bilgisi ulatrlmtr(imir 2004: 159-160). 24 Ocak 1970 tarihinde Devrim Komuta Konseyi tarafndan yaymlanan 89 sayl kanun hkmndeki kararnameyle Irak Trklerine iinde, ilkretim kademesinde Trkeyle eitim alma da bulunan baz kltr haklar tannmtr(Saati 2003: 236-237; Hrmzl 2003: 75-76). 8 Temmuz 2004 tarihinde yaymlanan Irak Gei Dnemi Ynetimi Kanununun 9. maddesinde de Trkmenlerin kamuya ait okullarda, eitimcilik esaslarna uygun olarak ana dilleriyle eitim ve retim faaliyetlerini gerekletirebilecekleri kayda geirilmitir(Bekir 2009: 61). 2006da yrrle giren yeni Irak Anayasasnn 4. maddesinin 1. bendinde de btn Irak vatandalarna kamuya ait eitim kurumlarnda, eitim kurallarna uygun olarak ana dillerini retme ve renme hakk tannm(Bekir 2009: 61)6, 122. maddesindeki Bu anayasa Trkmenler, Keldaniler, Sryaniler ve dier topluluklar gibi eitli milliyetlerin idar, siyas, kltrel ve eitimle ilgili haklarn gvence altna alr. Bu hususlar kanunla dzenlenir. ifadesiyle de Trkmenlerin kendi dillerinde eitim alma haklar bir kez daha tescil edilmitir. SONU: Grld zere, Irak Trkmenleri eitli dnemlerde ana dilleriyle eitim alma imknlarn kt zerinde elde etseler de bu haklar ksa zamanda yozlatrlp anlamn yitirmitir. Bu kayplarn arkasnda Iraktaki siyas ve ideolojik alkantlarn rol olduu gibi dnya siyasetindeki gelimelerin de rol vardr. Hatta, Trkiye-Irak ilikilerinin son bir asrdaki seyri de Trkmenlerin Trkeyle eitim alma haklarnn ekillenmesinde etkili olmutur. Bununla birlikte Trkmenler, ana dilleriyle eitim almay mill kimliklerinin korunmasnda nemli bir vasta olarak grdklerinden bu meseleyi her dnemde gndemde tutmu ve 2006 anayasasnda olduu gibi artlarn msait olduu her an kendi haklarna sahip kmlardr.
KAYNAKLAR: AKBUDAK, Murat, Irak Trkln Eritme Politikas, tken, Temmuz 1965, Say 19, s. 13. BEKR, smet Abdulmecid, Hakkit-Turkman fil-rak 6. Ayrca bkz. http://www.kerkukvakfi.com/makal ler.asp?id=1115 (Eriim tarihi: 5 Nisan 2012). 18
fit-Talim bi-Lugatil-Um (Fi-Davil-Mevasiked-Duveliyye ved-Desatir vel-Kavaninel-rakiyye), Kardalk (stanbul), Ocak-Mart 2009 Say: 41., s. 61-63. HRMZL, Erat, EtTurkman vel-Vatanil-Iraki, Kerkk Vakf Yaynlar, stanbul 2003. NAKP, Mahir, Kerkkn Kimlii, Bilgi Yaynlar, Ankara 2007. ZKAN, Nevzat, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar (2. bask), Ankara 2007. SAAT, Suphi, Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri, tken Neriyat, stanbul 2003. MR, Bill, Trk-Irak likilerinde Trkmenler, Bilgi Yaynlar, Ankara 2004.
Horyatlar
(Krma, Gaspralnn torunlarna) Kaytarma Sakn iten kaytarma Oynayalm beraber Biz Krmda Kaytarma1 * Kskanc Kim sever ki kskanc!.. Kefede oynayalm oban2 ile Kskan3 * Kalakay Olmal her kala kay4 Teprete5 yuvarladk Byk zevkle Kalakay6 Nurana Nurana Selam syle Nurana Benzer aya gnee Hem de benzer nurana7 Ana ana olursa Elbet olur nur ana
1. Kaytarma: Krm Trklerinin en karakteristik halk oyunudur. Pek ok deiik mzii vardr; canl ve seri olarak oynanr. 2. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan. 3. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan. 4. Kay: Salam, grbz, nk. 5. Tepre(): Depremekten. Krm Trklerinde bahar bayram. 6. Kalakay: Bir tr yuvarlak rek. Ekinlerin ba verdii tarlalara tekerlek gibi yuvarlanr (tgrtlr). Ayn ey Teprete de yaplr. st yukar gelecek ekilde derse, ekinin bereketli olacana inanlr. 7. Nuran: Gzel, nur yzl yal hanm
Aydil EROL
Say/Issue 54
Ziyat AKKOYUNLU
Trk Mutfandan Kaybolan Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa

Bilindii gibi Trk sosyal hayatnda yemek kltr her zaman zel bir yere sahip olmutur. Trkler Orta Asyadan Anadoluya, Balkanlara, Afrikaya kadar daldklar dnya corafyasnda, eski yemek alkanlklarn, yenileriyle birletirerek devam ettirmilerdir. Bu arada baz yemeklerin detaylar unutulmu, paralar gnn artlarna gre deiikliklere urayarak bugne kadar ulamtr. Orta Asyada yaayan Trkler gebe hayatn bir gerei olarak hayvanclkla uratklar iin daha ok et, st, ya ve peynir gibi hayvansal gdalarla ve tahllarla besleniyorlard. Geyik, tavan, koyun, deve, at eti yerlerdi. Atn eti, st ok sevilirdi, ssndan faydalanarak bastrma yaplrd. Akdar en ok kullanlan tahld. Trk yemek kltr hakkndaki bu bilgilere eski Trk kaynaklar vastasyla ulamak mmkndr. Trkln kltr hazinesi, Dvnu LugtitTrkte Kgarl Mahmd ilgili maddeleri aklarken Trklerin damak tadndan bahsederek baz yemek tarifleri de vermitir. Bu vesileyle o dnem yemek kltr hakknda da baz bilgilere sahip oluyoruz. Mesel Yund(at) maddesinde Yund eti ypar der ve yle aklar: Atn eti mis gibi kokar; o piirilip soumaya brakld zaman ondan gzel bir koku yaylr.1 Kaz maddesini verirken nsann gbek imanl ve atn karn semizliidir. der. Hemen ardndan Yund kaz ya rneini vererek Atn karn blgesinin imanl, yadr (ya gibi gzeldir) eklinde bir aklamada bulunur ve bunun da Trklerin en sevdii et olduunu syler. 2 Muhammed b. Hasan El-Badad 13. yzylda kaleme ald Kitbut-tabh adl yemek kitabnn giriinde zevkleri zek oyunlar, yemek yeme, iki ime, iyi giyim, cinsellik, koku ve ses olmak zere alt gruba ayryor.3 Ona gre yemek, zevklerin en soylusu ve en nemlisidir.
1. Dvn Lgatit-Trk(Tpkbasm), Kltr Bakanl Yaynlar, Ank, 1990, s. 449 2. a.g.e, s. 543-544 3. Marn, Manuela, Ortaa Arap Mutfak Geleneinde Renk ve Koku, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 204
Yemek her zaman zenginliin bir simgesi olmutur. Mesela 14. ve 16. yzyllarda Avrupada yemek yani mutfak, bir g gstergesi arac olarak alglanyordu.4 Sadece Avrupada deil. Osmanl Devleti de yeri geldiinde bu arala gcn gstermek istemitir. 15. Yzylda, II. Murad devrinde yabanc bir eli arlanrken sofrada en fazla pilav, yahni ve erbet bulunuyordu. Fatih sonras ihtiaml devirlerde ise bir sefirin nne yz eit yemek konduu oluyordu. stanbul ve zellikle Saray, koca imparatorluun her tarafndan akn eden yiyeceklerin en iyisini, en gzelini tketiyordu. Tabi ki bu en sekin yiyecekler yine en sekin ellerde piiyordu. 1600 yl dolaylarnda bir Avrupal ya da bir Akdenizli gznde Osmanl mutfa en modern, en gzde ve yaratcln uyguland en gelikin mutfakt.5 Mutfan, zenginliin ve gcn bir simgesi olarak algland bu devirlerde, III. Muradn saltanat srd yllarda, sarayda toplam1117 a ve yamaklar alyor ve gnde 2-3 ake ulufe alyorlard. Saray geleneinde padiah nereye giderse has mutfa da onu izliyordu. Mesela, 1593 ylnda, Sultan III. Mehmed dneminde Avusturya ordusuna kar kazanlan Haova Meydan Savanda dman askerleri hazine adrna kadar gelip yamaya balar. Bunun zerine alar, ellerine geirdikleri kepe, satr, masa ve odunla saldrp onlarn hepsini pskrtrler.6 Damak yle yce bir zevk ki yemek, bir zamanlar hnkrn gzne girmenin, bir yerlere varmann da vastas olmu. rnein Sultan Abdulmecdden itibaren, her yl Ramazann on beinde Topkap Saraynda, Hrka-i erf ziyaretinin ardndan padiaha zel iftar yemekleri hazrlanrm. Bu yemekleri piiren Enderun efendileri arasnda zellikle en gzel soanl yumurta yapma rekabeti varm. Eer padiah iftar yemeklerinden tadarken soanl yumurtay beenirse onu hazrlayan efen4. Massimo Montanari, Avrupada Yemein Tarihi, eviren: Mesut nen-Biranda Hinginer, stanbul, 1995, s. 112-115 5. Fragner, Bert, Kafkaslardan Dnyann Damna: Bir mutfak Serveni, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam ZubadaRchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 54 6. nsal, Artun, Osmanl Mutfa, Yemek Kitab, Hazrl yan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul, 2002, s. 92
19
Ziyat AKKOYUNLU
diyi kendine kilerciba seermi. Soanl yumurta deyip gemeyin. Bu yemein yapm , buuk saat srermi.7 Btn bunlar bir yana yemek, toplumsal snrlar belirlemede kltrel bir ayratr. te biz de bu noktadan hareketle bu yazmzda Osmanl Mutfann yaayan bir yz olan Kerkk Mutfandan, bahsedeceiz. Bunu yaparken de yeri geldike Saray ve Ortadou mutfaklarna deineceiz. Kerkk Trkleri olarak tannan Iraktaki Trk topluluu, sadece Irakn bu drdnc byk ehri olan Kerkkte yaamayp Musul, Erbil, Altunkpr, Tuz, Dakuk, Kzlrbat, Hnekin gibi blgelerde de yaamaktadr. Abbas hilafetinin, bugnk Irak topraklarnda hkm srd sralarda, Orta Asyadan getirilen ve bu hilafetin ortadan kalkmasyla mevcudiyeti son bulan Celp ve Hassa Ordusu, 1258de Moollarla gelen Trkler ve IV. Muradn Badat fethi akabinde, yolu korumak iin brakt Trkler, bugnk Irak Trklerinin meneini tekil etmektedir. Hkimiyetleri altnda yaadklar devletlerin hkm srdkleri devirlerde, deiiklie uramamak iin fevkalade gayret gsteren Irak Trkleri, Kanun Sultan Sleymann Badat fethinden sonra imparatorluun bu blgedeki ok hassas ve ar ykn seve seve stlenmilerdir. Trkiye Cumhuriyeti hudutlar dnda kaldklar 1918 tarihinden sonra da youn bir Arap kltr ve basksna maruz kalmalarna ramen bnyelerine iyice sindirdikleri Trklk uurunu kaybetmeyerek bugn pek ok Trkn unuttuu Trk rf ve detlerine sk skya bal kalarak onlar yaatmaya muvaffak olmulardr. Hatta aznlk grup olmalarna ramen Arap kltrn de az da olsa Trk kltrnn tesiri altnda brakabilmilerdir. Bunun en ak rneini konumuz olan yemek kltrnde grmekteyiz. mambayld, pufbrei, tatarkula, subrei, mhlama, burma, dondurma, perdepilav, trl, paa, ikembe, bastrma, klbast, kavurma, taskebap, tavukgs, stla ve dolma gibi Trk mutfann bu yemeklerini herhangi bir Arap yemek kitabnda bu adlaryla grmemiz mmkndr. Bu yemekler Arap mutfanda bugn iin Trke adlaryla yer almaktadr; ama zamanla dier milletlerin Trk yemeklerine yaptklar gibi Araplarn da bu yiyecekleri kendilerine mal edecekleri muhakkaktr. Nitekim bu Trke yiyecek adlar, yemek tarifleri verilirken uydurma Arapa adlardan sonra parantez iinde yazlmaktadr. Yani uydurulan bu adlar zihinlerde yerleip tanndktan sonra Araplar, Trke adlar atp bu yemekleri kolayca kendilerine mal edeceklerdir. Adyla, her eyiyle Trk mut7. nsal, Artun, a. g. m., s. 93 20
fann bir yemei olan dolmaya yakn zamana kadar Trk dolmas, Kerkk dolmas adyla mutfaklarnda yer veren Araplar, sonralar dolma Badad, yani Badat dolmas demilerdir. Son zamanlarda ise dolma kelimesinin yerine de dolmann Arapa karl olan mah kelimesini kullanarak mah Badad adyla bu yemei adlandrmlar ve bylece kendilerine mal etmeye almlardr.8 Krinin, eitli biberlerin, zencefilin, tarnn ve daha pek ok baharatn bolca kullanld bu mutfakta, dolmalar, yemekler bu zengin baharat enisiyle gzel bir kokuya, tada ulamaktadr. Kerkk yemeklerine zel bit tat veren ise Kerkk Baharatdr. On eit baharat ihtiva eden bu terkip, Kerkk yemeklerinin baharat gerektiren btn yemeklerinde kullanlr. Terkibinde, 50er gram czbava(Hindistan cevizi), karabiber, kabbiyye(yenibahar), tarn, rkhel(havlucan) ile 20er gram zencefil, hel(kakule), daras(darflfl), karanfil ve glkurusu vardr. Bu zengin karm gznzde byyebilir; fakat sakn bymesin. Zira 1489 ylnda sadece 18 eit baharatn kullanld Sarayda, Msrn fethiyle pek ok baharatla tanlmtr. Msrn fethi, Osmanl Saraynn damak zevkinde bir dnm noktasdr. 1573te Saray mutfanda 200n zerinde eitli baharatlarn kullanld, kaytlarda mevcuttur.9 Baharattan bahsetmiken tam manasyla Kerkk Baharatnn tadn, kokusunu verdii kark dolmann tarifini yledir: elle kylm et ile bir miktar kuyruk ya, ykanm pirin, ince kylm sarmsak, soan, dereotu, Kerkk baharat ve kriden bir i hazrlanr. Dier taraftan kabaklarn ve patlcanlarn ii oyulur. Dolmalk biberlerin ii karlr. Domateslerin st ksm kapak eklinde kesilerek ii oyulur. Kuru soanlar, ba ve alt ksmlar kesilerek ccne kadar boyuna yarlr. Cckten balamak suretiyle bu soanlarn ii kat kat karlr. Dolmalar doldurmaya balamadan nce bir miktar ya eritilerek yars hazrlanm olan ie dier yars da dolmann piecei tencereye konur. Kabak, patlcan, biber, domates ve soann katlar, hazrlanan ile doldurularak st ste tencereye yerletirilir. Bunlarn stlerine de ayn ile sarlm asmalardan bir sra dizilir. Daha sonra dolmann
8. Akkoyunlu, Ziyat, Kerkk Yemeklerinden rnekler, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1987, c. V, s. 7-8 9. Bilgin, rif, Sekin Meknda Sekin Damaklar: Osmanl Saraynda Beslenme Alkanlklar(15.-17. Yzyl), Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul 2002, s. 71 *Yarpa dalar: Yaprak talar, dolmalarn ve sarmalarn dalmasn nlemek iin kullanlan, ay taba byklnde yass talardr.
Say/Issue 54
Ziyat AKKOYUNLU
dalmasn nlemek iin yarpa dalar* yerletirilir. Biraz su ilave edilir. Su kaynamaya balaynca bir miktar limontuzu atlarak bir mddet daha kaynatlr. Daha sonra suyu szlr ve uzun bir mddet hafif atete demlenmeye braklr. Tariften de anlalaca zere Kerkk dolmalarnn nemli iki zellii vardr. Birincisi elle kylm et, ikincisi de kullanlan baharat terkibidir. Patlcan, kabak, domates Hepsinin ayr ayr hikyesi var. Osmanl, Amerikan meneli domatesle 17. yzyln sonlarnda tanmtr. Mutfak defterlerinde ad kavatadr. Yani, bir eit ac ve yeil domates. Saray bu sebzeyi hi krmz kullanmam. Mutfana daima yeil hliyle girmi. Sarayn helvahanesinde bol bol turusu yaplyormu. Hatta hem kendi hem de yapraklar satn alnp kullanlyormu.10 Patlcan Karnyar, kebab, oturtmas, kzartmas, beendisi, baylds, salatas yaplan bu leziz sebzenin anavatan Hindistandr. Orada ad vatingana imi. Emevler zamannda spanyaya gemi ve ad alberincana olmu. Araplarda ise beytul-cn yani can evi. Yukarda saylan yemeklerin en mehuru phesiz imambaylddr. mambayld hakknda iki hikye var. Malum, patlcan ya ok eken bir sebzedir. Bir rivayete gre, mamn kars, gnlerden bir gn zene bezene bu yemei yapm. mam eve gelip de ya iinde yzen patlcanlar grnce Eyvah, hanm ne yaptn? Mahvolduk. demi ve baylm. Dier rivayete gre ise patlcann terkibinde bulunan inko ile sarmsakta bulunan iyot, kimyasal olarak birleince kadna gzellik, erkee de baba olma hassas verirmi. Karsnn gzelletiini gren mam Efendinin tansiyonu ykselmi ve orackta baylvermi.11 Kabaa gelince Anlatldna baklrsa balk, Yunus Peygamberi ot ve aa bulunmayan bir yere atm. Kurnda tavsif edildiine gre Yunus Peygamber, sahile karldnda yeni domu bir ocuk gibi et ve kemikleri dalacak bir vaziyette imi. Allah orada bir kabak aac bytm ve yabani bir kr keisi gndermi. Yunus Peygamber kabaktan yiyerek ve keinin stnden ierek iyilemi.12 O gn bu gndr insanolu bu gzel sebzeden tatmakta. Ayrca Araplar arasnda yaygn bir inanca gre kabak, Hz Muhammedin en sevdi10. Bilgin rif, a.g.m., s. 72 11. Akyava, A. Ragp, Sebzeler zerine eitlemeler, Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul, 2002, s. 220-221 12. Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, evirenler: Zkir Kadir Ugan- Ahmet Temir, MEB yaynlar, c. I, s. 986
i sebzedir.13 Zannetmeyin ki Kerkkte sadece bu dolma yaplyor. Sulu dolma, mev(yaprak) dolmas, pencer(ebegmeci) dolmas, rehen(reyhan) dolmas, mumbar dolmas, zlk(paz) dolmas, lahana dolmas da var. Lahana demiken Anavatan Trakya ve tesidir. Efsaneye gre Trakya krallarndan Likurg bir zm ban sktrnce arap ilah Baksn gazabna uram. Karakn ortasnda bir zm ktne balanmak suretiyle cezalandrlm. Kral zm ktnn dibinde hngr hngr alarken dklen gzyalarndan lahana peyda olmu. Bu suretle lahana ile alkol arasnda bir zddiyet ba gstermi. Eski Yunanistanda arap sevenler Baksn bana, sevmeyenler de lahanann bana yemin ederlermi. Bu yzdendir ki lahana sarholua kar bir deva olarak kabul edilmitir. Ayrca nl Yunanl hekim Galenosun kavline gre lahana, ba ars ekenler, uyku uyuyamayanlar, horlayanlar ve sska ocuklar iin birebirdir. Eskiler malum, yle etli butlu, dolgun hatunlardan holanyorlar. Galenoscu doktorlar, karlarnn sskalndan ikyet eden erkeklere, hatunlarna bol bol kapuska yedirmelerini tavsiye ederlermi. Lahanayla ilgili baz ac anlar da var hafzalarda. anakkale Savanda, Bolayr srtlarnda bir tek lahana yaprann rtbe ve kdem srasna gre datld olmu.14 Galiba millete dolmay seviyoruz. Osmanl Saraynda bu sebzelerin yan sra elma, ayva ve hatta kavun gibi meyvelerin dahi dolmalar yaplyordu. Az nce bahsettiimiz kark dolmann iinde en ok sevileni soan dolmasdr. O da yabanc deil. 15. ve 16. asrlara ait vesikalarda ad gemektedir. Bugn ise birka ilimizin dnda unutulmu vaziyette. Kerkkte sadece bunlar doldurulmuyor. Hindisi de dolar tavuu da Kuzusu da yumurtas da Bunlardan hindi ile yaplan alei doldurmasnn yapm yledir: bir taraftan temizlenmi olan hindi halanrken dier taraftan da i pilav hazrlanr. Hindi iyice halannca pilav iine doldurulur ve bir gzel dikilir. zerine biraz halama suyu gezdirildikten sonra orta scaklktaki frna srlr. Ara sra da halama suyu, hindinin zerine dklr ve yemek byle byle piirilir. 16. ve 17. yzyllar, Yeni Dnyadan yani
13. Yaman, Ma, Bana Ne Yediini Syle, Sana Kim O duunu Syleyeyim: Mekke Mutfa ve Snflar, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 180 14. Akyava, A. Ragp, a.g.m, s. 216-217
21
Ziyat AKKOYUNLU
Amerikadan getirilen hayvanlarn, sebzelerin ve meyvelerin Akdenize yayld yzyllardr. Domates, ayiei, Hint msr(dar), tatl ve ac krmzbiber, al fasulyesi, bezelye, karnabahar, ayiei, yer fst, ttn ve kakao gibi pek ok rnle ilk defa bu yzyllarda tanlr. Bunlarn yan sra hindi, ok ksa bir srede spanya zerinden Dou Akdeniz kylarndaki Osmanl mparatorluuna bal blgelere ular. Meksikadan ithal edilen bu Hint tavuu spanyadan dorudan doruya Avrupaya tanr. Osmanllar bu tavua hind tavuk yahut sadece hind adn verirler. Bugn hl Suriye Arapasnda tavuk-i hind deniliyor. Osmanl o kadar glyd ki ngilterede bile bu lezzetli kmes hayvann Trk meneli bir kmes hayvan olduu zannediliyordu. Bu yzden ngilterede ve Amerikada bu tavuun ad turkey dir.15 Pilav, Kerkk Mutfann vazgeilmezleri arasndadr. Sade pirin pilav, yerkkl(havulu) pilav, perde pilav, pekleli(baklal) pilav, krmz pilav, burgul(bulgur) pilav, ili pilav, karaharman pilav, kekek pilav, biryan olmak zere en az on eit pilav vardr. Bunlarn ah ise perde pilavdr. Perde pilavnn yapm yledir: Trkiyedeki i pilava benzer, bademli ve zml pilav, hazrlandktan sonra demlenmeden biraz nce bir kaba alnr. Tencerenin ii yalandktan sonra etraf darda kalmak kaydyla iine bir yufka yaylr. pilav iine dklr. Yufkann ular, pilav rtecek ekilde kapatlr. Ardndan ya ok hafif atete ya da frnda, yufka kzarncaya kadar piirilir. Sonra da kalp hlinde evrilerek servis yaplr. Kerkkte sulu yemeklerin genel ad duru ve teribdir. Teribler, geni ve derin tabaklara ufak paralar hlinde doranm tandr ekmei zerine dklerek yenir. Bamya teribi, pekle(bakla) teribi, burgul(bulgur) teribi, karaharman teribi, tavh(tavuk) teribi, tamata(domates) teribi, beyaz terib gibi ok eidi vardr. Mehur tarihi Tabernin dediine baklrsa yeryznde ilk terib(serd/tirit) yapan, yani ekmei, ufak paralara ayrdktan sonra et suyunda slatarak yiyen brahim Peygamberdir.16 Bunlardan bamya teribi yle yaplr: para kuzu eti iyice ykandktan sonra ya ve tuzla birlikte tencereye konur. Et, suyunu ekip yada biraz kzartldktan sonra sala veya domates ilave edilir. Daha sonra balar kesilmi bamyalarla scak su eklenir. yice ykanm bir ba sarmsak oldu15. Fragner, Bert, a.g.m., s. 52 16. Taber, a.g.e., c. I, s. 428 *Rezene: Akdeniz ve Ege blgesinde yetien maydanoz familyasndan bir bitki 22
u gibi yemein iine atlr(Pilavla yenen bamya ana sarmsak konmaz). Bir miktar limon tuzu atlarak yemee ekilik verilir. Yemek, kk paralar hlinde doranm tandr ekmeinin zerine konularak servis yaplr. Tariften anlalaca zere bu yemee lezzetini, iine konulan sarmsak, eki ve kullanlan ekmek verir. Tandr ekmei olmazsa bu yemek yeterince lezzetli olmaz. Tandr ekmei kepekli undan hazrlanan mayal hamurla yaplr. Mayalanan hamur, kabarmas iin sk sk sarlr, birka saat bekletilir. Daha sonra kndelere(beze) ayrlp Kerkk evlerinde eksik olmayan tandrlarn yanndaki tezghlara sralanr. Kndeler burada pide ekline getirilir ve tandrda piirilir. Bu ekmek bir haftadan fazla bir sre bayatlamadan saklanabilir. Kerkkte bundan baka kndls(susam), yals, czlals(kuyruk ya) da yaplyor. Hinnesi, madas, lavaas, yuhhas, sammunu, nazkanan, bazar ekmei de var. Yukarda saydmz bu ekmekler arasnda kndl ve czlal ekmek ile tartmalara yol aan yuhha ekmee deinmek gerek. Bugn iin czlal ekmek kulanza pek ho gelmeyebilir yahut arabilirsiniz; ancak Osmanl Saraynda has ekmee, yani padiahn, has oda mensuplarnn, Enderun ve haremin ileri gelenlerinin, valide sultann, padiah kzlarnn, ehzadelerin, vezirlerin, defterdarlarn, eyhul-slmn, nakbul-erfn, niancnn, kazaskerin, padiah imamnn, padiah hocasnn, bahekimin, eski saray aalarnn, matbah- mire ktiplerinin, aalarn ve emekli aalarn yedii ekmee Fatih dnemine ait bir kayttan anlald kadaryla rziyne(rezene)* tohumunun yan sra kuyruk ya da katlmaktaym. Bununla birlikte saray frnnda pien ekmeklere ve unlulara susam, rekotu, yumurta, sakz(mastaki), anason gibi maddeler de ilave ediliyordu. Bunlardan susam ve rek otunun, has frna yani, haric frna gre daha kaliteli ekmek ve unlu mamul reten frna daha ok verildii o dneme ait kaytlarda grlmektedir.17 Susam deyip gemeyin. Yeryznde ya karlan ilk bitki olduuna inanlyor. Ya, Msr ve Irakta yaayan Musevilerin ve Hristiyanlarn yemeklerinin vazgeilmezidir. Irakllara gre Musev evlerinin ve sokaklarnn kokusu bu yadan dolay kilometrelerce teden alnabilirmi. 19. yzyl Msrn anlatan Edward Lanein dediklerine baklrsa Msrllar, Musevleri i yzl, kzark gzl insanlar olarak gryorlarm. Bunun da susam yan lsz tketmelerinden kaynaklandn sanyorlarm.18
17. Bilgin, rif, a.g.m., s. 48 18. Zubada, Sam, Ortadou Yemek Kltrlerinin Ulusal, Yerel ve Kresel Boyutlar, Ortadou Mutfak Kltrleri,
Say/Issue 54
Ziyat AKKOYUNLU
Kgarl Mahmd, Dvnu Lugtit-Trkte bir Trk ekmei olan yufka dan da bahseder.Yuvka (yufka)y Her eyin incesi olarak aklar19 ve bir tr yufkaya Yala yuga dendiini syler. Yala yuga hakknda yufka ekmek demektir; ona bir ey dokunursa, inceliinden hemen dalr. der.20 Bir ataszyle de yle rnekler: Anas tevlg yuvka yapar ogl tetig koa kapar yani Anne ocua hileyle yufka piirir; ocuk zeki olduu iin, onlar ikier ikier kapar.21 Kerkkte yufkaya yuhha denir. Orta Asya Trk Kltr zerinde alan baz aratrmaclar gebe Trklerin yufkay temel gda olarak kullandklarn, tek tek alm ve piirilmi yufkalar arasna eitli harlar koyarak katmerli hamur ileri oluturduklarn, kaymak ve bal gibi tatlandrclar har olarak kullanp, ok katl yufkadan, hamur tatllar yapm olmalarnn baklavann kkeni olacan sylerler. Hatta Baklavann bir Trk tatls olamayaca iddiasnda bulunanlara karlk olarak Amerikal yemek tarihisi Charles Perry, Baklavay, sacda pien yufka ekmekten, klasik baklavaya var salayan evrimin bir iareti olarak grr.22 Ve Asyadan Avrupann u noktalarna kadar uzanan geni bir corafyada para para yaayan ve Kerkk mutfann tartmasz kral kelle kpe Yapm iki gn sren veya ancak iki, ailenin bir araya gelmesiyle piirilebilen klfetli ve bir o kadar da lezzetli yemek Kelle kpe; koyun, kuzu veya keinin, ok iyi bir ekilde temizlenmi ba, paa, mumbar ve ikembeleriyle para et, pirin, baharat, badem, zm, sumak, sarmsak ve elle kylm etten yaplan bir yemektir. Bu yemein en zor ksmn sakatatn temizlenmesi tekil eder. yice temizlenen ikembe ve mumbarlar tuz, kri ve sumak ile teng e ekilir. Temizlendikten sonra suda bekletilen ba ve paa, para et ve bir miktar da dana veya sr ilikli kemiiyle bir tencerede uzun sre kaynatlr. Dier taraftan pirin, elle kylm kyma, badem, zm, Kerkk baharat, kri ve biraz da tarn ile
Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 38 19. Dvn Lgatit-Trk(Tpkbasm), Kltr Bakanl Yaynlar, Ank, 1990, s. 459 20. ------------------------------, s.455 21. ------------------------------, s.459 22. Perry, Charles, Gebe Trkler, Katmerli Ekmek ve Baklavann Orta Asyadaki Kkleri, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 85-89 * teng: temizlenen ikembe paralarnn, zerlerine Kerkk baharat ve limon tuzu konup bekletilmesi ilemidir.
i hazrlanr. Tengden alnp bol suyla ykanan ikembenin, rdan, gzele, katkat adl blmleri el byklnde paralara ayrlarak, kk keseler hline getirilir. Hazrlanan i bu keselere doldurularak keselerin azlar dikilir. Bunlara kpe denir. Mumbarlar da ayn ile doldurulduktan sonra kpe ile beraber tencereye atlarak yemein suyunda pimeye braklr. Yemein suyundan alnan iki kepe suya, dvlm sarmsak ile sumak ilave edilerek bir sos hazrlanr. Yeterince bekletildikten sonra posas szlr. Pien kpe ve mumbarlar, tencereden kevgirle karlarak servis tabana alnr. Dier paralar da ayr ayr servis tabaklarna alndktan sonra yemek servise hazr hle gelmi olur. Doranm tandr ekmeinin zerine dklerek yenir. Tarifte ikembe, kelle, paa, et, mumbar hepsi bir arada yer alyor. Oysa bugn, kimi blgelerde sadece ikembe dolmas yaplrken kimisinde de orbas ya da mumbar dolmas var. Paralara ayrlm hlde yaayan bu yemee, in seddinden Viyana hudutlarna kadar Trklerin ayak bast topraklarda tesadf etmek mmkndr. Dvnu Lugtit-Trkte yer alan ki konar ba bir eite bmas yani ki ko ba bir tencerede pimez. atasz de Trklerin eskiden beri sakatat yemeklerinde kullandklarnn gstergesidir. Orta Asyadan bugne dein sakatattan bir trl vazgeememiiz. Her eyin en gzelinin, en incesinin yer ald Osmanl Saraynda da kendine ayrcalkl bir yer bulmu. Sarayn mutfak defterlerinde paa, kelle, mumbar, irdn gibi sakatatlarn kaytlar var. Padiah bata olmak zere elit kesime hizmet veren Has Mutfakda 17. yzyl ortalarnda dahi paa piirilmekteydi. Sadece sarayda deil. Paa konaklarnda da Sarayda olduu gibi Ramazan ay ierisinde sofralarda aranan yemeklerdendi. Ramazan- erfin balangcndan sonuna kadar stanbul halk da ikembe orbasna byk rabet gsterirmi. Fakir ya da zengin olsun, hepsi bu ay ierisinde sofrasnda ikembe orbasn grmek istermi. ftara on be dakika kala orba ksesi alnp ikembe dkknna gidilirmi. Hatta nbete dahi yatlrm.23 kembenin sadece orbas m? Dolmas da revata. Mumbar dolmas mehur yemeklerden. Kurban Bayramlarnn bayemei. Bu kadar revata olmasna ramen barsak, ikembe, kelle, paa byk olaslkla zor temizlenmelerinden dolay stanbul evlerinin mutfaklarnda Kerkkn aksine hemen hemen hi ne kmam.
23. Balkhane Nzr Ali Rza Bey, Eski Zamanlarda stanbul Hayat, Hazrlayan: Ali kr oruk, stanbul, 2001, s. 225226
Yl/Year 14
23
Ziyat AKKOYUNLU
Gerek Osmanl da gerekse bugn Kerkkte Kurban Bayramlarnn olmazsa olmas ltike ki eidi var; beyaz ltike, krmz ltike. Beyaz ltike yle yaplyor: Para kuzu eti piirilir. Suda bir sre bekletilen kays ve kimic(ekirdeksiz zm), pien etin zerine ilave edilir. Biraz tuz, bir-iki yemek ka toz eker ve scak su eklenerek piirilir. Krmz ltike ise bu tarifin iine biraz sala ilave edilerek yaplr. Bu tatl duru, bayram soflarnda mutlaka bulunur. Osmanlda bu yemein ad tatl yahni dir. stanbul halk bu yemee baylrm. Kk kavanozlarda senesine kadar saklayanlar olurmu. Kerkkte yaplanndan fark eker yerine pekmez kullanlmasdr. Koun incik kemikleri tarafndan alnan etler iki parmak suda ve hafif atete iyice halanyor. ine bir okka pekmez ve yz dirhem kuru kays konuyor. Kor atete en az 4-5 saat durup etler akik renginde adalamaya balaynca ocaktan indirilip yeniyor.24 Burada u hususu belirtmek gerekiyor ki Kerkk Mutfana giren et daima koyun etidir. Osmanl Saraynda ve Orta Asyada da durum farkl deildir. Sarayn mutfak iin ald et de koyundur. Sr eti dorudan kullanlmyor. Pastrma ya da sucuk olarak sofrada yer alyor. Koyun alm iin ayrlan para, mutfak btesinin en byk ksmn tekil ediyordu. Beyaz et olarak da tavuk eti tketiliyordu. Kn youn bir ekilde koyun eti yenirken yazn, daha hafif olan tavuk eti tercih ediliyordu.25 Orta Asyada da, randa da, Irakta da, genel olarak Orta Douda da halkn tercihi koyun etinden yanadr. Kerkk mutfanda yemeklerde ncelikli olarak tercih edilen ya da koyunun kuyruk yadr. Bitkisel ya pek kullanlmaz. Kuyruk ya, tereya ve sadeya kullanlr. Osmanlda da Saraya her ne kadar zeytinya, susam ya alnsa da yemekler yaplrken bitkisel yalar tercih edilmiyordu. Yemeklerin hemen hemen hepsi tereyann eritilerek tortusu alnm ksm olan sadeya ile piiriliyordu. Zeytinya genellikle aydnlatmada kullanlrken susam ya da Helvahanede tatllarn yapmnda kullanlyordu. Kuyruk ve bbrek yalar ise baz et yemekleri ile eitli unlu mamullerin yapmnda sarf ediliyordu.26 Geleneksel yemeklerden Kekek de Kerkk mutfanda yer alan lezzetlerdendir. Dgmelik
24. Alus, Sermed Muhtar, Mehur Yemekler, Yemek Kit b, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul 2002, s. 181 25. Bilgin, rif, a.g.m., S. 54 26. Bilgin, RF, a.g.m., s. 55 24
budaydan yaplr. Pilav, pirin ve bulgur pilav gibi tane tane olur. Renginin sar olmas iin de iine sar kk katlarak piirilir. Ocaktan indirildikten sonra zerine para kuzu eti konulur. Osmanl dneminde de sevilen bir yemek; fakat Kerkkte pieninden biraz farkl: has buday, etle beraber iyice halanyor. Yal et paralaryla kvama gelip lapa olunca stne sadeya ile kimyon gezdirilip yle yeniyor. Saray Mutfanda ise kuyruk yayla piiriliyor. Bu ekilde etle tatly bir arada kullanmamz daha da eskilere uzanyor. Kgarl Mahmd, eserinde Kara tmek yemeinden bahsederken yle bir tarif verir: Dalncaya kadar piirilen etin iine un, ya ve eker atlr. Katlancaya kadar kaynatlr ve yenir.27 Btn bu yemeklerden bahsederken geleneksel bir yemeimiz olan lbra deinmemek olmaz. Kerkkte ad crbl. nce kylm soanlar ve sarmsaklar yada kavrulur. Daha sonra scak su, tuz ve limon tuzu ilave edilir. ine istee bal sayda yumurta krldktan sonra tencerenin kapa skca kapatlarak yumurtalarn pimesi beklenir. Tabaklara servis edildikten sonra zerine biraz yarpuz serpilir. Bugn iin belki ou blgemizde unutulmu bir yemek; ama 17. yzyl Saray Mutfanda bile piirilmektedir. 2 Mays 1651 tarihli bir listede, padiah iin yaplacak lbra katlmak zere elli adet yumurtann alnd kaytldr.28 18. yzyla ait bir yemek risalesinde lburun tarifi yledir: Yumurtadan maml bir nzik tamdur. Evvela mikdr- kifye soan ince torayub, cz tuz ve iki kak rgan- sde bir sahanda kavurup koyalar. Badehu bir derince tabaya su koyub kaynadukda mikdr- kifye yumurtay iine krub zeri aardu anda karub ol soanun zerine dizeler. Kor zerinde bir mikdr tura. Badehu istiml olna.29 Sz konusu Kerkk Mutfa olur da ili kifteler(kfte)den bahsetmemek olur mu? Kerkk Trkleri arasnda yaygn olanlar pirin kiftesi(Yahudi/embe/cifit kiftesi), burgul(bulgur) kiftesi, Musul kiftesi, Helep kiftesi(hanmbudu/kadnbudu/gelinbudu), patata kiftesi, frn kiftesidir. Mesela pirin kiftesi, nam- dierle Yahudi veya embe kiftesi: bu yemek, bir a bir de kfte olmak zere iki ilemden meydana gelir. An yapm yledir: kemikli kuzu eti, ya ve tuz ilave edilerek suyunu ekinceye kadar piirilir. Ardndan kylm soanlar eklenip bir iki defa kartrlr. zerine
27. Dvn Lgatit-Trk(Tpkbasm), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s. 543 28. Bilgin, rif, a.g.m., s. 59 29. Trk Yemekleri(XVIII. Yzyla Ait Yazma Bir Yemek Risalesi), Haz: Nejat Seferciolu, Feryal Basmevi, Ankara, 1985, s. 59
Say/Issue 54
Ziyat AKKOYUNLU
sulandrlm sala konup kylm mevsimlik bir sebze(kabak, patlcan, algam, paz, spanak) ile scak su eklenir. Pimeye yakn iine gz olarak slatlm pirin, ekilik vermesi iin de bir iki tane limontuzu atlr. Yemek piince bir miktar suyu ile dvlm sarmsaktan sos hazrlanr. li kfte iin de ykanp kurutulmu pirinle ayn miktarda kuba dana eti ayn havanda veya dibekte birlikte dvlp kftenin d hazrlanr. Dier taraftan, koyun eti kymasna elle kylm biraz kuyruk ya, soan, maydanoz, Kerkk baharat biraz da karabiber ilave edilerek iden bir i hazrlanr. Kfteler, dier ili kftelerde olduu gibi hazrlandktan sonra an iine atlr. Ksa bir sre kfte kabuklarnn ekip sertlemesi beklenir. Tencerenin kapa kapatlarak hafif atete piirilir. Tandr ekmei ile hazrlanan doramann zerine a ile sos dklr. Kftelerle beraber yenir. Yemein bu ismi almasnda Musevlerce yemek piirmenin yasak olduu abbat(Sebt), yani embe(cumartesi) gn etkili olmutur. Cuma gn, gn batmndan on sekiz dakika nce balayan ve ertesi gn ortalk, yldz grlebilecek kadar karardnda sona eren Sebt boyunca, yemek piirme, ekmek yapma dhil her trl alma yasaktr. Bu nedenle cuma akam ile cumartesi len ve gn batmndan nce yenen yemein hazrlklar Sebt balamadan nce tamamlanmaldr. Cumadan yarm piirilen bir yemein, cumartesi gn len scak scak yenilebilmesi iin gece boyunca en ksk atete bekletilmesi gerekir. Geleneksel olarak ise atein kllerine gmlp, zeri yorganla rtl olarak piirilir ya da kapa hamurla svanp mahallenin frnna verilir. Kerkk Mutfann bir dier yzn de tren yemekleri oluturur. Herse, araft, ilan akrep a, ya a, dn, yas, mevlit yemekleri ve Zekeriya Bunlardan herse, iilerin, Muharrem Aynda yas tuttuklar merasim gnlerinde yaptklar yemektir. Bir gn nceden slatlan dgme, su ile birlikte tencereye konur. Lapa oluncaya kadar tahta kakla kartrlr. ine para et ile birka tane kabuklu badem atldktan sonra etin pimesi beklenir. Yemek, tabaklara konduktan sonra zerine eker, kzgn ya ve tarn ilave edilerek yenir. Tabanda badem bulanlar, bereket getirsin diye bademleri para keselerine ya da kasalarna koyarlar. lan akrep a da ilkbaharda piirilen bir yemektir. Yaplp komulara datldnda ylan ve akrep sokmasna mani olacana inanlr. Bu yemek kuru fasulye, nohut, bakla, brlce, dgme vs baklagillerin hepsinin suluca bir arada piirilmesiyle yaplr.
Artk sz tatlya balayalm. Kle, drnahl, kpme, krmz helva, beyaz helva, niasta helvas, tahin helvas, pendir(peynir) helvas, knd(susam) helvas, hurma helvas, algam kaynatmas, elle, doab(pekmez) ve urup Bunlardan niasta helvasnn yapm yledir: Niasta, eker, vanilya, hel(kakule) veya glsuyu ile azar azar su ilave edilerek bir karm elde edilir. Sonra bu karm tavadaki kzgn yaa azar azar aktlr ve devaml kartrlr. Muhallebi kvamna gelince ocaktan indirilir. Tabaklara incecik bir ekilde yaylr. stee gre zerine Hindistan cevizi, badem veya tarn serpilir. Niasta helvas belki bugn ounuz iin duyulmadk bir tatldr; ama yeni bir ey deil. Seluk devri tatllar arasnda ad gemekte. Ayrca Osmanl Saraynda da dorudan doruya byle olmasa bile ufak tefek farkllklala yer almakta. Mesela pelten ile yengem duymasn, glbiyye, hkn, sde, rediyye helvalarnn olmazsa olmaz niastadr. Yarpalarn, dolmalarn, pilavlarn, teriblerin, zgara ve kebaplarn, ili kiftelerin, durularn, ekmeklerin, tatllarn ve daha nicelerinin kokusuyla, rengiyle, tadyla oluturduu bu zengin mutfak, koca imparatorluun, Orta Asya Trklnn, Ortadounun nice alkanlklarn, detlerini, tatlarn devam ettirmektedir. Bu zenginlie ramen Kerkkte yemek yapmay meslek edinmi kiilere nadir rastlarsnz. Zira Kerkkte darda yemek yeme alkanl pek yoktur. Yemein usta ellerde, evde pieni makbuldr. Toyda, taziyede bile yemekler, maharetli akraba, e, dost veya aileye yakn hanmlarn yardmlaryla hazrlanr. Bir mutfan zenginlii phesiz, o mutfan yemek eitlerinin bolluu ve bu yemeklerin lezzetleriyle llr. Bu sebeple Trk mutfa demek, sadece Trkiye mutfa demek deildir. Dnyann drt bir yannda yaayan Trk topluluklarnn yemeklerini tespit edip mutfamzn unutulmu lezzetlerini bulmak veya deiik blgelerde para para yaayan ksmlarn btnletirmek gerekir. Dnya mutfaklar arasnda nemli bir yere sahip olan Trk mutfann bu abaya deer olduu phesizdir. Burada tantmaya altmz Kerkk mutfa da gemiimizden gnmze ulaan damak zevkimizin paralarndan sadece biridir. Bu makalede ad geen yemeklerin detaylarn verceimiz Trk Mutfandan Kaybolan Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa adl kitapta bulumak zere
25
Emin SALH
IRAQ
Gareth Satansfield, 2003 sonras Iraktaki siyasi gelimeleri yakndan takip eden yazarlardan biridir. Bu alan ile ilgili eitli kitap ve makaleleri bulunan Stansfield, en kapsaml almasn bu kitap ile gerekletirmitir. Kitabn temel k noktas, daha iyi beklentilere ramen 2003 sonras Irakta kargaa ve iddetin neden bir trl sona ermedii sorusudur. Yazar bu temel soruya cevap ararken Irakn kadim medeniyetlerden gnmze kadarki siyasi tarihini incelemitir. Bu tarihsel sreci incelerken drt tartma konusunu da dikkate almtr. Bunlar; (1) 20. yzylda kurulan Irak devletinin yapay bir devlet olup olmad ve bunun gnmzde kurulmak istenen devlete etkileri; (2) kinci tartma konusu ise kimlik zerinedir. Dini kurumlar ve etnik ballklar karsnda Irakllk kimliinin ne kadar gl olduu kimlik zerinden tartlmtr; (3) Irak siyasetinde var olan otoriter yapnn ve iddetin kayna; (4) Son olarak ise, tm bu sorularn nda, 2003 sonras Irakta devlet inas ve demokratikleme srecinin baarszl sorgulanmaktadr. Stansfield bu tartmalar yedi blmde gerekletirmektedir. Birinci blmde Osmanl dneminin sonuna kadar Irak siyasi tarihini inceleyen yazar, ikinci blmde modern Irak devletinin kurulu srecini ele almaktadr. Bu blmde Irak devletinin yapay olup olmad, temel tartma konusu olmaktadr. Ardndan nc blmde Irakta var olan kimlikler anlatlmaktadr. Irakta ii-Snni ayrm, Krtler ve Trkmenler bu blmde kimlik balamnda incelenmektedir. Kitapta 70-72 sayfalar aras blm Trkmenlerin tarihi ve kimliine deinilmektedir. Yazar bu blmde Kerkk Vakfndan yaynlanan, Erat Hrmzl tarafndan yazlan The Turkmen and Iraqi Homeland kitabndan ve Tark Ouzlu tarafndan kaleme alnan The Turkomans as a Factor in Turkish Foreign Policy
26
makalesinden yararlanarak Trkmenlerin kkeni, Iraktaki nfusu, yaadklar blgeler ve modern Irak tarihinde maruz kaldklar iddet olaylarndan bahsetmektedir. Kitapta, Irakn 1958-2003 yllar arasnda otoriter bir devletten totaliter bir devlete geii, 1990 sonras Kuveyt sava ve lke dnda rgtlenen muhalefet, 2003 sonras Irak siyasetine etkileri balamnda sonraki blmlerde ilenmektedir. Stansfield, bu yllarda oluan siyasi kltr ve muhalefetin gnmzdeki Irak siyasi yaplanmasna ciddi ekilde etki ettiini dnmektedir. Ardndan, kitabn en nemli blmn arz eden son blmde, 2003 sonras siyasi gelimeler Irakn yeni bir devlet inas ve demokratiklemesi sorunsal dikkate alnarak incelenmektedir. Saddam Hseyinin aniden ortadan kalkmas ile birlikte, Irakta daha demokratik, tm halk tarafndan meru grlen bir hkmet ve devletin kurulmas beklenmekteydi. Ayn zamanda bu srete lke iinde belli bir grubun deil tm Irakllarn karlarn koruyacak bir gvenlik rgtlenmesi ve komu lkelerin mdahalesine daha kapal bir hkmet oluumu umulmaktayd. Yazar, son blmde bunlarn neden gereklemediini zellikle 2003-2006 yllar arasnda Irakta yaanan siyasi olaylar aracl ile detaylca anlatmaktadr. Son olarak, almann temelini oluturan drt soruyu (Irak devletinin yapayl, ulusal kimlik meselesi, siyasi kltr ve demokratikleme sreci) 2003 sonras yeni oluum balamnda tekrar sorgulamaktadr. Gareth Stansfieldn bu almas tm Irak siyasi tarihinin 2003 sonras yaplanmaya etkisi asndan ele alnmas ve bu sreteki olaylarn detaylca ilenmesi bakmndan olduka deerlidir. Ancak yazarn tespit ettii sorunlara zm nerisi getirmemesi kitabn bir eksiklii olarak gze arpmaktadr.
Say/Issue 54
Veysel ERGN*
Vefatnn 50. Ylnda Irakl Bir Trkmen Aydn Gzyle MLL MCADELE YILLARI
Kltr tarihimizde byk hizmetleri olan nice insan, nefes alma srasn savdktan sonra, bu topran barna ylesine siniyor ki onlar hatrlayan bile pek kmyor. Hele bu ahslar, tek kiilik bir kalem ordusu gibi, birok alanla megul olmak zorunda kald iin belli bir alanda sivrilememi veya dnemin fikri ve siyasi havasna ters dmse, yeni nesillerin onlar tanmas adeta imknszlayor. Neyse ki kltr ve edebiyat tarihimize ait almalar oaldka, toplu deerlendirmelere girememi nice olay ve ahs kadrosuyla tanma bahtiyarlna eriyoruz. Edebiyat tarihinin daha ziyade zirvelerle uramas, her eyin bir snrlama dhilinde olmasnn ortaya kard gerekliliktir. Ancak bazen zirvelerin yaknlarnda duranlardan sz edilirken glgede kalanlar oluyor. Onlarn da mstakil aratrmalara konu olmas lazmdr. te Haim Nahit Erbil hakkndaki almalarmz byle bir dnce ile balad. Vefatnn 50. Yl mnasebetiyle kaleme aldmz bu yazda da, onun ok ynl kiilik ve almalarnn bir tezahr olarak, ncesi ve sonrasyla, Milli Mcadele dnemindeki gayretlerini ve bu konuya dair eserlerini mercek altna almaya alacaz. Osmanl Devletinin Son Dnemleri ve Haim Nahit Haim Nahit;1 Hicri 1297de (1880) Irak Vilayetine bal Erbil karyesinde, Hademat- Mlkiye mstahdemi Mustafa Ebubekir Efendi ile Erbil erafndan bir ailenin kz olan Hatice Hanmn nc ocuu olarak dnyaya gelir.2 Hrnlk1. 9351 sicil nolu hizmet cetvelinde ad Mehmed Haim N hit olarak gemektedir. 2. Konuyla ilgili bilgilere 28 Haziran 1939da Ankara Nfus daresince verilen Nfus Czdan Suretinden; T.C Emekli Sand Arivi (ESA), 72077 Nolu dosyadan; Babakanlk * Gazi niversitesi Yeni Trk Edebiyat Doktora rencisi
larla dolu ocukluk yllarn ve heyecanl ftratnn mahsul genlik dnemini Erbilde geiren Haim Nahit; Emlak- Hmayundaki grevi dolaysyla, 25 kanun- evvel (Aralk) 1322de (1906) stanbula gelir. Erbilin Trkiyeye geldii bu dnem, Osmanlnn aclarla dolu son yllardr. Gnmz Trkiyesini ekillendirecek kkl deiimlerin yaand bu dnemde, 23 Temmuz 1908den itibaren Osmanl Devleti haritas hzla klm ve 31 Mart vakas kanl bir gvde gsterisine dntrlmtr. 1909-1920 arasndaki 5 seim ve ortalama 6 ayda bir hkmet deiiklii sreci; Trablusgarp savayla (1911) balayp Balkan Savalar (1912-1913), Birinci Dnya Sava (1914-1918) ve Milli Mcadele (1919-1922) ile devam eden harp silsilesi sonucunda gelen bir rejim deiikliiyle (Cumhuriyet) noktalanmtr. Bu sancl dnemin canl tan olan Haim Nahit; atalcadan gelen top seslerinin yanks altnda, Osmanlnn kurtuluu adna arelerini, uzun uzadya aklama ve tekliflerini ieren bir kitapta sralar. Annem, erefim, hayatm Trkiye hitabyla balad eserinde, bu tehlike karsnda ve bundan sonraki hayat boyunca taknaca tavr aka ortaya koyar: Trkiye, senin ak ve nefretinle mehn ve takn kalbimin dudaklarmda sayhalara kalb olan heyecann sylemek in sana geldim. Trkiye! Ah, ben bu sktu oktan hissetmi ve inlemitim. Bu bozuk maneviyat ve ahlk ile er ge skt edeceimizi oktan hissetmi ve inlemitim. Milleti kurtarmaktan baka bir gaye-i emelim yoktur. Mesele, milletin halsna taallk ediyor. Fikrin mnakaas haricinde hi kimseye -ne derlerse- hibir
Osmanl Arivi Sicill-i Ahval Defteri, C 144 s.389. adl belgeden; Mehmet Hurit DAKUKLUnun Kardalktaki (Aralk 1974 Ocak 1975, s.32-33) Erbil airlerinden Haim Nahit Erbil yazsndan ve Ata TERZBAInn Erbil airleri adl kitabndan ulatk.
27
Veysel ERGN
cevap vermeyeceim. Trkiye, senin evldn olan bizler, hakikat- azam grmez ve seni kurtarmaya azim etmezsek hep beraber mahvolacaz.3 Osmanl Topraklarnda Byk Yangn: Balkan ve Birinci Dnya Savalar Reit Paann Trkiyenin tekmln, Avrupa medeniyeti mahsul kurumlarn taklidine balamas ve Mithat Paa ile ttihat ve Terakkinin de medeniyeti tetkik eden amilleri aratrmak yerine, Avrupay tm ynleriyle lkemize tamay hedeflemesi4 gibi talihsiz gayretlerin, Trkiyeye daha byk aclar yaamak hatta kendi evlatlarnn eliyle ldrlmek akbetini getirdiine iaret eden Erbil; ttihat ve Terakkinin ortaya att Merutiyetin, Osmanl toplumunun siyasal ve sosyal yapsn glendirme amac gtt halde, aksine olarak, Trkten gayr unsurlarn Osmanl Devletinden ayrlma arzularn kamladna ve bu arzularn gerekleebilecei uygun bir ortam hazrladna dikkati eker.5 Haim Nahit; bu srecin ardndan balayan ve Avrupadaki Saltanat topraklarnn %83ne karlk gelen neredeyse btn Rumelinin kaybedildii Balkan Savalarn; Osmanl Devletindeki gafletin, siyas hrslarn, d politikada olaylar ve gelimeleri yerinde ve doru olarak deerlendirememenin sonularnn en ac ekilde Trkiyenin yzne arplmas6 olarak niteler. Yeryznn mezbahaya ve yeraltnn nihayetsiz bir mezara dndnn7 gstergesi Balkan Savalarnn Rusya ve Avusturyann slavlar ve Yunanllar ayaklandrmasyla baladn8 belirten Haim Nahit; yaananlarn, Mister Eskuetin ifadesiyle, 1912deki ngilterenin Trkiye projesi olduunun altn izer: Trkler Avrupadan tard olunacak, Suriye ve Hicaz zabt ve taksim edilecek. Irak, ngilizlerin idaresine geerek ark Anadolu paralanacak ve nihayet nfuzu Trklerle meskn birka vilayete
3. Haim Nahit, Trkiye in Necat ve til Yollar, ems Ma baas, stanbul, 1331 (1915) (8+375 s.) 4. Haim Nahit, Trkn Avrupallamas ve Trklk-1, Hkimiyet-i Milliye, N: 1412, 1 Mays 1341 (1925), s. 2 5. Haim Nahit, Trkiyede stikll-i Mill ve Cavit Beyin Eski Szleri, Servet-i Fnun, S: 1217, 18 Eyll 1330 (1914), s. 321-323 6. Haim Nahit, Harbin Netaici (Neticeleri), Servet-i Fnun, S: 1211, 7 Austos 1330 (1914), s. 225-229 7. Haim Nahit, Bir Mektup: midin Tahakkuku, Servet-i Fnun, S: 1221, 16 Terin-i evvel (Ekim)1330 (1914), s. 385387 8. Haim Nahit, Bykler Uyuabilirler mi, Vakit, S: 9975, 28 Ekim 1945, s. 2 28
mnhasr zayf ve istinatsz bir Trkiye kalacak.9 Be yz bin Mslmann katledildii Bulgar istilasn, ba dndrc bir hzla getii yerlerde otlar skp dallar kran, ktkleri deviren, ta topra birbirine kartran bir kasrga eklinde tarif eden Erbil; bu manzaraya ait felaketli bir tabloyu, bir gen kzn azndan kaleme ald hikyesinde yle naklediyor: Vahilerin brakt iz, sadece kemik yn harabeler ve nevhalardr. Bilirsin ya! Frtna bizim dn haftamzda kopmutu. Yangnlar arasnda, cenazeler stnden sandan srklenen bir kadn kafilesine beni de kattlar: Top tfek tarrakalar, silah angrtlaryla at kinemelerinin ve ac ac haykrmalarn toz ve duman iinde birbirine kart ve her tarafta kzl, alevler ykselen cehennem bir saatte, kaplar dipik ve kl darbesiyle krp ieri saldran vahi tavrl, katil bakl Bulgarlar; kadnlar birer birer topluyorlar, sr halinde mehul bir mezara srp gtryorlard. Direinin bandan bir ip sarkttlar. pin bir ucunu arafl kadnn sana baladlar, kadn baryordu. Biz, sade bo gzlerimizle bakyorduk. pi ekince kadn, anadan doma ipte salland. Sabah gneinin uleleri yeniden kl ularnda parlad ve kzllat. Kadnn gsleri, parmaklar, kollar, vcudunun her paras yere dyordu. 10 Yine 93 harbinde Kara Fatmalarn11 mdafaasyla dman izmesi altnda inenmekten kurtulan Erzurumun, imdi de Erbilin yaz deli9. Haim Nahit, 1912deki ngiltere, Servet-i Fnun, S: 1214, 28 Austos 1330 (1914), s. 373-374 10. Haim Nahit, Mill Hikye: Hcir, Servet-i Fnun, S: 1205, 26 Haziran 1330 (1914), s. 134-135 11. Haim Nahit, Kahramanlk Devri, Servet-i Fnun, S: 1251, 14 Mays 1331 (1915),s. 38 Haim Nahit, bu olay konu alan bir de hikye yazacaktr. Hikyede, Kara Fatmann azndan, hissiyatn yle dile getirecektir: 1292 senesinin siyah bir gecesindeydi. Kara Fatma, elindeki ate-fean asasn rikkat ve itaate iaret eder gibi birka defa salladktan sonra konumaya balad: - Aalarm, oullarm! Devlet, Moskoflarla harp edeli ben de Allah yoluna cihat ediyorum. Benim cihadm, askerlerimize su, yemek gtrmek, onlarn yaralarn sarmakt. Moskof sngs benim de sizin de cierlerimizi deldi. Moskof Aziziyeyi ald. Bilirsiniz ki Aziziye, Erzurumun kilididir. Dmana kar yalimizin (oluk ocuumuzun) namus kaps, can damarmz Aziziyedir. Aziziye Moskoflarn elinde kalrsa Erzurumu da alacaklar, yurdumuzu batanbaa ykacaklar. Devlet ve millet mahvolacak! Oullarm, ben bu yama geldim; son dileim, Hakka kavumaktr. Allah uruna peygamber uruna, devlet ve millet uruna, erkekler gibi, sizin gibi olacam. Siz de benimle beraber olmak istemez misiniz? Haim Nahit, Kahraman Hatun, Tasvir-i Efkr, N: 678, 25 ubat 1328 (1912), s. 4
Say/Issue 54
Veysel ERGN
kanllarnn yiitlikleriyle bu zulme direniine bir baka hikyesinde ve bir annenin azyla yle yer verecektir: -Yavrum Kazm, bak ne gnlere kaldm, beni ne halde braktn!... Sevmeye kyamadm o gzel yzn gzm nnden hi gitmiyor. Yavrum, bir kerecik olsun yzn grrsem, yreimin szlar hep dinecek sanyorum. Kazm, Kazm Dediklerin birer birer kt: Erzuruma gitmek isterken sylediin szler, Allahtan kalbine domu. Ne dedim de seni braktm, imdi beni kim koruyacak, syle! Allaha inancm var, seni bana veren odur; lakin ite bak, evimde ne sen, ne kardelerin ne baban hi, hibir erkek kalmad. imdi ne camiye, ne trbelere, ne de babann mezarna gidebiliyorum. smet Hanm kurtardnsa beni niin kurtarmyorsun! Erzuruma gitmekte ne vard? Eer gitmeseydin belki byle eyler olmazd. Yavrum, Kazmm, beni bu halde brakma Yoksa, yoksa Kazm, Trk lemine verdii gnlnn, ana baba yurdu iin bu kadar szlayp kanadn bu defakinden daha derin hi sezmemiti. Kin ile muhabbetin iinde birbirine kart ve her dakika tap kpren varln arpmak iin yeryznde bir kaya, bir cehennem aryor gibi gece yarlarna kadar dolat Ve gece uykuya dalnca u ryay grd: Duman ve alevler iinde, kllarnn ucundan kan damlayan bir kalabaln nnde yryor, yeilliklere ve geniliklere alm bir ehrin kapsnda ieri giriyor. Yeil bir bulut parasna sarlm, salar ve yz nurdan bir kadn, parmann ucuyla ona yol gsteriyordu12 Nahit Erbil; Avrupaya giderken urad Edirnenin manzarasn anlatrken, adeta Bulgar zulmnn kk bir fotorafn da ekmektedir: Edirnede Trk askerlerini greceimi mit ediyordum ama Karaaa istasyonu Yunanllarla doluymu. Yalky istasyonunda inip kyllerin arasna kartm. Ne ac maceralar anlattlar, bilseniz! Yunanllar, canl hayvanlar sr sr Dedeaaa doru sevk ettikleri gibi, yryemeyecek eyleri de kyl arabalarna doldurup gtrmler. Yaklan evler, allar, samanlklar Bugn kyllerin elinde ne araba, ne canl hayvan, ne koyun ne de tavuk; hi ama hibir ey kalmam! 13
12. Haim Nahit, Kzmn Ryas (Yakup Kadri Beye ithaf), kdam, N: 8929, 23 Kanun- sani (Ocak) 1338 (1922), s. 4-5 13. Haim Nahit, Edirneden Geerken Neler Grdm, kdam, N: 9214, 11 Terin-i sani (Kasm) 1338 (1922), s.2
Haim Nahit; Trk mill vicdannn ate bayram14 dedii Dnya Savann ba aktrlerinin, Osmanl Saltanatnn iki kadim dman olduuna dikkat ekecektir: Tarih, insaniyeti ferdann korkun ihtimallerine srkleyen Harb-i Umumi msebbiplerini asla unutmayacaktr. 1914 senesinin kzgn gneleri altnda yanan ve kavrulan topran atlak dudaklarna nihayetsiz bir kan iiren bu harbin sebeplerini tarih arad zaman, huzurunda her milletten evvel ngiltere ile Fransay bulacak ve telin edecektir! 15 Bu durumun, sadece Osmanl topraklarnda deil bir zamanlar din ve gnl birlii iinde olduumuz Asya ve Afrikada da cihad ilanna16 vesile olduunu belirten Erbil; Balkan Savalaryla Osmanlnn sonunun geldii dnenlere, anakkalede Mehmet avuun azndan, bir kere daha meydan okuyacaktr: Alt bin senedir Avrupada, Asyada, Afrikada saltanatlar tesis eden, alt yz senedir Sultan Osmann kan ve atele iledii saltanat tacnn namusu iin cenkleen byk, kudretli bir neslin evladym! Kaarsam kahpeyim, seni bekliyorum! 17 Cephe gerisindeki Anadolu kadnnn efkatinin de anakkaledeki Mehmetiin kahramanl14. Haim Nahit, Muharebenin Bir Senesi, Donanma, N: 120-66, 29 Terin-i sani (Kasm) 1331 (1915), s.1054 15. Haim Nahit, Tarih Huzurunda Fransa ve ngiltere, Servet-i Fnun, S: 1212, 14 Austos 1330 (1914), s. 249-250 16. -Ey mminler, biliniz ki halife-yi slam sultan Mehmed-i Hamis hazretleri Franszlara da ngilizlere de Moskoflara da Cihad- mukaddes ilan etti! Afrikada bir tek Mslman kalncaya kadar Cihad edeceiz. Cenab- hak bizimle beraberdir. Frenkler, stila-y Cihan Ordusunun hakikate mnkalib olduunu grsnler. Haim Nahit, Asya ve Afrikada Cihat, Servet-i Fnun, S: 1224,6 Terin-i sani (Kasm) 1330 (1914), s. 21-23 17. Haim Nahit, Sultan Osman Readiyenin intikam: Me met avu, Servet-i Fnun, S: 1242,12 Mart 1331 (1915), s.314-315
29
Veysel ERGN
na denk olduunu18 vurgulayan Nahit Erbil; uzun yllar gemesine ramen, bu ac dolu gnlerin, kolay kolay unutulamayacana ibretlik bir tabloyla dikkati ekecektir.19 Ve Milli Mcadele Yllar Osmanly anl gnlerine tekrar kavuturmak iin girilen Birinci Dnya Sava 1918 Kasm aynda bittiinde, geriye bir Trk ulusu kimlii kald bile pheliydi. Yaplacak i, Bat smrgeciliinin itahn kabartan Osmanl enkazndan Trk olan ksm kurtarmak ve ortaya mill bir devlet koymakt. Nahit Erbilin, sava sonras Anadolu stne km felaket bulutlarn datarak tm dnyann gzlerini kamatran mill ihtilal gneinin douu20 olarak tarif ettii bu hedefin tesisi iin, Bu sebeple, Anadoluya geerek, Mustafa Kemal nderliindeki Kurtulu mcadelesine katlmak gerekliydi. Yazara gre, Anadoluda kurulan Mill Mdafaa Tekilat; birok skntyla uramakla birlikte, temel gayeyi gerekletirmek iin de almaktayd: Maneviyat takviye etmek, maiet ihtiyalarn hazrlamak, kimsesizlerin imdadna komak!21 Trk milletinin, anakkalede olduu gibi, Mtareke yllarnda da dnyann takdirini kazanm kahramanlar karacana22 inanan Erbil; Mustafa Kemalin Anadolu, Anadolu!23 diye18. Dmanla stanbul arasna kanlarndan ve kemikleri den adeta bir sed yapan anakkale Gazilerine, cephe gerisinde Anadolu kadnlarnn gsterdii efkat ve hrmet de had safhadadr. Hastanede mill vazifelerini sadakatle yapan hanmlarn -hayatn btn zevklerini unutmu ve ibadet eder gibi- ellerini yank ve plak ciltlerin stnde gezdirmesi, onlardaki ana ve karde efkatinin en samimi tezahrleridir. Bu ana ve karde efkatidir ki hanmlarmza ka aydr, hayatn btn zevklerini unutturmu ve ibadet eder gibi, onlar sadakatle vazifelerine balamtr. Haim Nahit, Hilal-i Ahmerin Galatasaray Sultanisi Hastanesinde: Yarallar ve Hanmlarmz, Servet-i Fnun, S: 1263, 13 Austos 1331 (1915), s.227-229 19. Bir belediye doktoru, unu anlatyor: Birinci Dnya Sav stanbulunun Aksaray taraflarnda, ka gndr oca ttmemi, yanmam bir evi haber verdiler; beki ve polislerle beraber bu evin kapsn zorlayarak ieri girdik. Bir odann iinde keye dayanm baba, tede koyun koyuna iki ocuk, karyolann stnde yatan anne; hepsi hepsi tifsten lmt. Anneyi muayene ederken bir de ne greyim: lm annesinin memesini emen en kk ocuk, hl yayor! Haim Nahit, Sosyal Tetkikler: Ankara Cinayetinin Sosyal Psikoloji Cephesi, Vakit, S: 10005, 30 Kasm 1945, s. 2 20. Haim Nahit, Trk Birlii, kdam, N: 8958, 23 ubat 1338 (1922), s. 4 21. Haim Nahit, Harbin umdeleri, kdam, N:8984, 21 Mart 1338 (1922), s. 3 22. Haim Nahit, Fikir ve bda, Servet-i Fnun, S: 1241, 5 Mart 1331 (1915), s. 295-296 23. Mdafaann ilk kahramanlar, ruhlarn ta derinlikl rinden gelen ilk zdrab, Fatihin ve byk Selimin mbarek 30
rek, milletin kurtulu yerinin adresini gsterdiine iaret eder. yleyse, subay, retmen, renci, avukat, tccar, doktor, ifti, din adam ksaca eli silah tutacak kim varsa Anadoluda Mdafaa-y Hukuk komiteleri altnda birlemeli ve vatan toprana sahip kmaldr. Bu gelimeler karsnda daha fazla sessiz kalamayan tilaf devletleri; Anadoludaki faaliyetlere tepki olarak, 16 Mart 1920de stanbulu igal eder ve Meclis-i Mebusan datr. Haim Nahit; stanbulun stne kara bir bulut gibi ken o felaketli gnlere ait bir tabloyu yle aktarr: Kprden geerken, asla unutamayacam, dnyann en ackl bir manzarasyla yz yze geldim: Bir yk arabasnn stnde, hayvanlarnn dizginini ayakta gden, ocuk denecek kadar gen bir arabac, arabasnn tekerleklerini akrdatarak kprden geiyor... Kpr stnde seyir ve seferi tanzim eden yabanc askerin tam yanna yaklanca, asker, siyah ve uzun krbacn arabacnn suratna indirdi. Delikanlnn alnndan fkran al kanlar yzne gzne ve elbisesinin stne aka aka -hi bir ey olmam gibi- yine arabasn gdyor, grdm. Ne vuran, ne de vurulan bir sz sylemediler. Artk, dmanlarn igal ettikleri stanbulda hibir ey yaplamayaca iin, Anadoluda bir mcadele tekilt yapmak gerekecektir24 Trk milletinin iindeki ilahi mit nn hibir zaman sndrlemeyeceine inanan Erbil; bu inancn, igal altndaki stanbulda karlat Fransz askerinin istihzal szlerine ramen, onun suratna bir tokat gibi arpar: phe yok ki biz, en mukaddes akidelerimizden hayatmzn en hurda teferruatna kadar her eyin deimesiyle bitecek bir inklp ierisindeyiz. Hkrklarla gzyalar ve kan selleri buna mukadderdir. Milliyet sevgisi bu fedakrla bizi katlandrr. Milliyet ki kendini bilmek ve kendini sevmek uur ve akidesidir. Ve ahs uur yoluyla
kemiklerini rten topraklarda sezdiler. Anadolunun elik kalbi, hissiyatnn ilk darabann bir imek silah halinde- bu topraklarda bekleyen beyinlerden ald. Lakin stanbul kim, Anadolu kimdir? Bunlarn her ikisi de batanbaa gerilmi ve mesafe dedikleri buuda ekil vermi bir tek telden baka bir ey midir? Ve ou kimseler -yine stanbulda- bir kk erkn- harb zabitinin azyla Anadolu, Anadolu! dedirten Mustafa Kemalin szlerini ok sonra idrak edeceklerdir. Haim Nahit, (Mukaddes Mdafaa), kdam, N: 8825, 10Terin-i evvel (Ekim)1337 (1921) s.4 24. Haim Nahit, Ziya Gkalpn lmnn 18. yldnm, Trk Yurdu, C. 26 S:5-6, 15 Terin-i sani (Kasm) 1942, s.173-176
Say/Issue 54
Veysel ERGN
Allah daha yakndan ve daha derinden sezmek ve sevmek hissi, fani hayat ve emeli insana unutturur. Dn nnnde bugn Sakaryada kl sallayan kollar ite bu Allah sezmek ve sevmek iman tahrik ediyor. Onlar biliyorlar ki dmann kast, milliyeti yani benlik uurunu ldrmektir. Erkek kz insann benlii ile Allah arasna cebren girmek isteyenlere kar ne yaplrsa, Anadolu da Yunanllara onu yapyor.25 Nahit Erbil; Batllarn 10 Austos 1920de stanbul hkmetine Sevres Antlamasn imzalatmasnn da Ankara hkmetini durduramadn belirtir. Zira Anadolunun Mill mcadeleye girimesinin sebebi; Avrupa ve Amerikallarn sand gibi, mantk ya da menfaat yaklamlar deil, anl tarihinden gelen mcadele duygusunun gereidir. Hatta zmir kyls; btn olumsuzluklara ramen, Trkn mayasndaki istikll fikrinin verdii gle, Erzurum ve Sivas Kongrelerinden nce tekilatlanmtr: Kannda ve cannda byk bir tarihin izlerini tayan bir neslin mcadeleye atlmas duygusu, onun uurundan gelir ve bu duygu, harici ve iddetli tesirler altnda, bir pnarn tamas gibi taabilir nk yaamak iin mcadele etmek duygusu hayvanda bile var. Bu duygu ile hareket eden insan, ilm nazariyelere deil, tabiat kanunlarna tbidir ve olmaya raz olmay hibir tabiat kanunu insana emretmez. Anadolunun Mill Mcadeleye atlmas, bir mantk ve hesap neticesi olmaktan ziyade, kendiliinden(spontane) olmu bir eydir. Bunu ispat eden en birinci delil, zmir kyllerinin mcadeleye atl; memleketi kurtarmaya alan stanbuldaki Mill Kongreden, Erzurum, Sivas Kongrelerinden ve btn tekilttan daha evveldir. 26 Erbil; Falih Rfknn Paral parasndan, akll aklndan, cesur cesaretinden, dhi dehasndan, kadn kalbinden ve ocuk masumiyetinden en yksek fedakrl yapmaldr.27 szn hatrlatarak, devrin sanatkrnn da milletinin mterek hissiyatna tercman olmas gerektiini vurgular: Sen plak olduun zaman elbiseyi, a olduun saatte mideyi en ok ve hatta mnhasran dndn gibi, gn olur ki o mstarak ruhun da ihtiyalarn, azl ruhlara terk eder. Bugn ki bu
25. Haim Nahit, mit Bize Nereden Geliyor, kdam, N: 8821, 6 Terin-i evvel (Ekim)1337 (1921), s.4 26. Haim Nahit, Mill Mcadele, Yeni Adam, N: 300, 26 E ll 1940, s.6 27. Haim Nahit, Musahabe: timaiyat m Edebiyat m, Servet-i Fnun, S: 1218, 25 Eyll 1330 (1914), s. 340-342
memleketin istiklali, varl tehlike iindedir. Bu tehlikeyi men edecek her fikir, tekilerden stndr. Bugn ki beeriyeti batanbaa heyecan ve ihtiras ateleri sarmtr. te bugn her ferdi akl ve basirete davet edecek, her ferdi hissiyattan uzaklatrarak akl ve zek ile idare edecek gndr. yi bir iirin varsa sakla, iyi bir fikrin varsa durma; vatandalarn arasnda ilan eyle! Vatan, mill iirlerini reddeden olmaz, u artla ki sknete muhta olan dakikay cinnete kalb etmesin! 28 Sanattaki ruh ve lisan ahengine dikkat eken Erbil; savan kbus gibi kt yllar ile ilgili izlenim ve duygularn, vatann kaderiyle kendi kaderini denk gren anlayla dizelere aktarr: Esir dtk bir gnde ah sen de ben de Sen zincire balandn ben de kemende kimizin de derdi bak ite birdir Bizi bomak isteyen ayn zincirdir! 29 Bu hengmeden kmann yolunun da, ancak gl bir irade olacann altn izmitir: Sana ermek henz bir mit iken Samn her teli oldu bir diken; Ey benliim; artk bu srra inan: radeyle gelir insanlara can! 30 Memleketin bu hazin halinin verdii hezeyanla, benliindeki mill gururunu haykracak ve bu korkun manzaraya kar tekrar tekrar bilenecektir: Ufuklar, bulutlar, sanki para para tun, Ortalk benden karanlk, benden de korkun; Gne benziyor, damlayan kan anana, Ey kan, dkl yreimin siyah dana! Gnlm, gzm, dudaklarm kan istiyor, kan; Eski benliim mi iimde ahlanp kalkan? Ey bamdaki frtna, dinlen, dur, ekil; imdi grdm yeryz, eski yer deil! 31 Mtarekenin kbus gibi kt yllara ait terennmn en youn ekilde grld eser ise, Deliren Esirdir. Bu manzum piyeste, ncelikle, vatann iinde bulunduu felaketli durum dile getirilir:
28. Haim Nahit, Musahabe: timaiyat m Edebiyat m, Servet-i Fnun, S: 1218, 25 Eyll 1330 (1914), s. 340-342 29. Haim Nahit, Vatanla Ben, Kara Gn Yazlar(derleme), s.18 30. Haim Nahit, Mukaddes htiras, mid, N:10, 23 Eyll 1336 (1920), s. 8 31. Haim Nahit, Mill Gurur, Kara Gn Yazlar(derleme), s.16
31
Veysel ERGN
Baktka, ey vatan, senin al bayrana: Alayan gzlerim dner kan anana. Dnya haram olsun bana, nk sensizim, Ala, gzm ala, nk ben vatanszm. Lkin lme, ey tarihin kanl glgesi, Bil ki sensin, hailenin en mukaddesi! .. Allahm, brakma beni vatansz! . Ey Allahm, artk yeter bu zulm! 34 Manzume, bu felaketin ancak mill bir irade (kzl elma) etrafnda toplanmakla bertaraf edilecei dncesiyle nihayete erdirilir: Denizin bitmez suyu, Trkn tkenmez soyu, Sabrettiim, lkin yetiir, yeter, Trk illeri oldu maherden beter! Talihsiz bamdan eksilmi hill, Mabetleri sarm ac bir melal. Yklmak isteniyor bu memleketle bu din: Katliama dendi, yangnlara ehrayin; efkate susamken, iimizi sard kin; Ezelden hr domuuz, esir olmak bize in, 32 Vatan iin doranan genlerden mrekkep ordunun hali, yreklerdeki yangn daha da artrmaktadr: Her gn, sarlmakta bin gen kefene Salarn yolar, binlercesi anne. Ak sal anneler, irin tazeler, Hanerle doranm al cenazeler, Yerden fkryor btn havaya. .. Semadan yayor bir kan dolus, Alevden rzgrn uluyor sesi, Kanlarda yzyor ikin cesetler, Gklere arpyor kemikten setler. 33 Bu korkun manzara karsnda bir yandan vatann elden gidecek olmasnn hsrann yaarken, br yandan da yorgun den bedeniyle dua edecektir:
32. Haim Nahit, Deliren Esir (Manzum piyes), s.13-17 33. Haim Nahit, Deliren Esir (Manzum piyes), s.20 32
Deniz bitse. . . Trk olur: Kan, ateten bir yamur. Haydi, Kzl Elmaya, Haydi, Kzl Elmaya! 35 Bu felaketler karsnda kvranan ruhundaki aclar, daha sonra, Sakarya Muharebesinin zaferiyle gelen mutluluk bile teskin edemeyecektir: Dokunma gnlme gnlm krktr Benim glmem bile bir hkrktr! 36 Gerek yaanan bu srete, gerekse Cumhuriyet Trkiyesinin teekklnde en nemli rol oynayanlarn banda Mustafa Kemalin geldiini her frsatta dile getiren Haim Nahit; bu inancn, daha Mtareke srasnda stanbulda Mill Kongre Cemiyetinin alnda karlatklar Mustafa Kemal Paann yaveri, Miralay Husreve aka ifade eder: Mustafa Kemale syle, klncn ektii gn btn Trk milliyetileri onun emrindedirler!37 Mustafa Kemalden de -Ben de zat- linizin fikrindeyim, Allah mterek eserimizde bizi muvaffakun-bilhayr eylesin.38cevabn alan Er34. Haim Nahit, Deliren Esir (Manzum piyes), s.2 35. Haim Nahit, Deliren Esir (Manzum piyes), s.22 36. Haim Nahit, Akam, Yarn, S: 6, 17 Terin-i sani (K sm) 1337 (1921), s.5 37. Haim Nahit, Ziya Gkalpn lmnn 18. yldnm, Trk Yurdu, C. 26 S:5-6, 15 Terin-i sani (Kasm) 1942, s.173-176 38. Haim Nahit ER-BL, 7000 Senelik Smer Medeniyetinde Kbrs, s.49 Haim Nahitin birka yazsnda daha deindii bu mektup, 5 Kasm 1919 tarihli olup, katalog bilgisine gre, Genel Kurmay Arivinde ATASE AR., ATAZB., 2113/15-103 kaytldr.
Say/Issue 54
Veysel ERGN
bil; Ziya Gkalp bata olmak zere, birok Trk aydnn, Btn midin, Mustafa Kemal Paada olduuna inancn belirtir. Milli Mcadelenin Son Dnemi Trk milletinin kurtulu mcadelesi bir yandan cephelerde srerken; dier yandan da Avrupadaki diplomatik giriimler hz kazanr. Bu srete, Sorbondaki sosyoloji eitimini tamamlamak iin Pariste bulunan Haim Nahit; ayn zamanda kdamn Paris muhabiri olarak, bu younluu gn gnne izler. Batl devletler, Ankarann mcadelesini krmak iin, zellikle Yunanllar kozunu kullanmaktadr.39 Yazara gre Yunanllar; zmirde kalamayacaklarn anlaynca, Trakya ve stanbul civarna krk bin asker yerletireceiz. blfne bavurmutur.40 Savan tm iddetiyle srd gnlerde ngiltere ve talyay mzakerelere raz etmeyi Ankarann ilk brokratik baars41 sayan Erbil; bu grmelerde, Fransann Trkiyeye yakn durmasn da, Fransann Mslman smrgelerine irin gzkme gayreti olarak grr.42 Nahit Erbil; Mustafa Kemalin konferans iin zmit teklifine, zellikle ngilterenin kar ktn43 belirtir. 23 ubat-12 Mart 1921 arasndaki Londra konferans iin stanbulun yannda Ankara hkmetinin arlmasn ise, Batl devletlerce tannmann gstergesi sayar. Ve nihayet, Paristeki Toyluere bahesinde gezindii bir akam, gazetelerin Trkler, zmir kapsnda!44 haykrn iiten Erbil; bir avu
39. Haim Nahit, Paris Mektuplar: Pariste stanbul Meselesi, kdam, N:9119, 8 Austos 1338 (1922), s. 1 40. Haim Nahitin Trk-Yunan hkmetleri arasnda yaanan gergin srele ilgili mektuplarndan bazlarnn knyesi yledir: Haim Nahit, Paris Mektuplar: Siyasi Vaziyet: (PoenkureLoyd George), kdam, N: 9120,9 Austos 1338 (1922), s. 1; Mfide Ferid Hanmla Mlakat, kdam, N: 9098, 15 Temmuz 1338 (1922), s. 1; Yeni Konferansta ark Meselesi, kdam, N: 9096, 13Temmuz 1338 (1922), s. 1; Siyasi Vaziyet: (Paristen Bir Gr), kdam, N: 9109, 26 Temmuz 1338 (1922), s. 1; Siyasi Vaziyet, kdam, N: 9128, 17 Austos 1338 (1922), s. 1; Paris Konferansn Vcuda Getiren Amiller, kdam, N: 9175, 3 Terin-i evvel (Ekim)1338 (1922), s. 3; Ankara Dhiliye Vekilinin (Fethi Bey) Beyanat, kdam, N:9114, 31 Temmuz 1338 (1922), s. 1; Trk Meselesi Halledilecek mi, kdam, N: 9123,12 Austos 1338 (1922), s. 1; Paris Mmessilleri Ferid ve Nabi Beylere Gre, kdam, N: 9121, 10 Asts 1338 (1922), s. 1 41. Haim Nahit, Paris Mektuplar: Konferans Arifesindeyiz kdam, N: 9102, 19 Temmuz. 1338 (1922), s. 2 42. Haim Nahit, Fransadaki Trkiye Dostluunun Sebebi, kdam, N: 9088, 5 Temmuz 1338 (1922), s. 1 43. Haim Nahit, Venedik Konferans Hakknda Ferid Beyin Beyanat, kdam, N: 9139,28 Austos 1338 (1922), s. 1 44. Haim Nahit, 30 Austos, Trk Hava Mecmuas, S: 8, 15
Trkle, ekilen aclar unutturacak bir coku yaar: Anadolu eliliine gitmek iin Victor Hugo caddesinde ilerlerken, tede yeil aalarn arasnda bir krmz bayrak grnd: Yabanc bir memlekette ve gze grnen btn eyler arasnda ayr ve kutsal bir sembol olan bu bayrak, btn genlerin gzlerini ve gnllerini birden uyandrd. O kadar ki alklamak ve barmak isteyenler oldu. Sonra tarihin ynn deitiren iler grmtk. Yine sessiz duran ve hatta yaptklarnn byklnden de habersiz olan asil Trk ruhunun gizemli gc herkesin ellerini tuttu ve dudaklarn kst.45 Haim Nahit; kazanlan zaferin, Mustafa Kemalin ahsnda tezahr eden Trk milletinin azminin bir yansmas olarak grr: Dman Ankaray da Sivas da alsa yine mcadeleden vazgemem, dmann giremeyecei bir yerde tutunur ve buras bir da ba olsa yine mcadele devam ederim; nk bir gn dmana kar baarl olacamdan eminim. nk bu millet, hayat ve istikllini mutlaka kurtaracaktr!46 Bitirirken Grld gibi Haim Nahit; Mili Mcadelenin ncesinde ve o felaketli yllarda, gerek yazlaryla gerekse Trk Ocandaki faaliyetleriyle bu dnemde aktif rol oynamtr. Hatta bu sancl dnemin nihai meyvesini, yepyeni bir ynetim sistemi olan cumhuriyet idaresi eklinde izah eden Erbil; bu kavram da, yeni kurulan devletin sosyal ve siyas yaantsndaki gelimeler balamnda ele almtr. Sonu olarak Haim Nahit; II. Merutiyet sonrasnn en bereketli ve dikkate deer, en farkl fikirlere sahip ve her iklimde kanaatlerinin kararl mdafii bir mnevveri olmutur. Btn mr boyunca ilme ve tefekkre talip olmu, rvet-i kelm cinsinden fikir beyannda bulunmamtr. O; iir, oyun, hikye, deneme, itimaiyat, iktisat, felsefe, teknik, kalknma, lisan ve Avrupa hakknda, 35 farkl gazete ve mecmuada 550 civarna yaz ve 13 kitap neretti. 30 Mart 1962de Ankarada ukbya gtnde ismini yaatacak eserler ve dnceler brakan Haim Nahit Erbil; Trk leminin yirminci asrdaki kalemli kahramanlarndan biridir. Ruhu ad olsun.
Eyll 1342 (1926), s.1-2 45. Haim Nahit, Paris Mektuplar: Pariste lhi Zaferin Tes di (Kullanmas), kdam, N: 9160, 18 Eyll 1338 (1922), s. 2 46. Paris Mektuplar: Paris Camiinin Mihrab Kurulurken, dam, N: 9198, 26 Ekim 1338 (1922), s. 3
33
Trkmen Daarc
Suphi SAAT
suphisaatci@gmail.com
Terzibann Yeni Hazinesi Kerkk Az Trkmanca Szlk

Irak Trkmen kltrne bugne kadar birbirinden kymetli eserler kazandran Ata Terziba, kltr tarihimize yeni bir hazine daha armaan etti. Kerkk Az Trkmanca Szlk (Kerkk, 2011) ad ile birinci cildi yaymlanan bu eser 286 sayfa tutarndadr. Yllardr zerinde altn bildiimiz bu yapt Irak Trkmen dilinin szldr. lk cildi yaymlanan bu deerli kitap, yazarnn da belirttii gibi elif harfiyle balayan szleri kapsamaktadr. Eski harflerde elif ile balayan kelimeler, bugn Trkiye Trkesinde kullanlan 8 nl (sesli) harfine tekabl ediyor: Bunlar a, e, , i, o, , u ve harfleri ile balayan kelimelerdir. Bylece szln te biri tamamlanm demektir. Byk bir emek mahsul olan bu kitapta Terziba, szlk almasnn metodunu ve nasl hazrlanmas gerektii hakknda, bu vadide alanlara salam bir yol da gstermitir. Zengin bir dilin kelimeleri yannda, ok zengin deyim, ifade ve kavramlar da ele alnmaldr. Onun iin deerli stadmzn dil konusundaki vukufu ve toplumumuzun kulland dilin ne kadar zengin ve ahenkli olduunu da kitabnda vurgulamtr. Bu almaa 1950li yllarda baladn ifade eden yazar, Trk Dil Kurumunun (TDK) o tarihlerde balatt Derleme Szl almalarna katlarak 1375 kelimeyi kavramlaryla birlikte kuruma sunduunu hatrlatmaktadr. Daha sonra yaanan alkantl dnemde zarfnda 22 Mart 1959 siyas nedenle tutuklanarak ar ikencelere maruz kalan ve Hille ehrine srlen Terziba, serbest kaldktan sonra tekrar derleme almalarna devam etmitir. Derleme almalarn daha sonra genileterek Kerkkte halk aznda sylenen genel szleri toplamaa devam etmi ve sonuta bu ilk cildi yaymlamtr. Terziba, 20. yzyln ikinci yarsndan nce ve hl Kerkk aznda kullanldna tank olduu sz ve telaffuzu gsteren bu materyalleri yaptnda bir araya toplamtr. Yazar yerli szleri kapsayan yaptnda Trkmenlerin konuma dili yani Kerkk Trkesiyle eski ve yeni yaygn kelime ve stlahlara, mecazlara, ses taklidi ocuk diliyle kelimelere, erkek ve kadn adlarnn deiik biimde olanlarna, dille ilgili zellik gsteren baz tarih ve coraf adlara da yer vermitir. Yaptn bir dier nemli zellii de madde balarn iki imla ile vermi olmasdr. nce Osmanl imlas ve ksmen yerli biimiyle elifba srasna gre, bunun hemen nne verilen maddenin telaffuzunu doru biimde gstermek iin Latin
34
Yl/Year 14
Say/Issue 54
Trkmen Daarc
Suphi SAAT
alfabesi ile verilmitir. Genel okuyucunun yerel kelimeleri doru okumalar iin bu sunu byk bir kolaylk yaratmtr. Maddelerin aklamalarn belgelemek iin yazar, konuma dili esasna gre yerel sz ve folklor malzemesinden ald rnekler vermitir. Bunlar halk arasnda yaygn biimde kullanlan hoyrat, mani, trk, deyim, vecize, tekerleme, tapmaca, ataszleri, dua, beddua ve klielemi sz rnekleridir. Denilebilir ki kitabn en zengin ve paha biilmez en mkemmel yan, Terzibann ekledii bu folklor malzemeleridir. Benim de zellikle bayldm bu halk hazinesini, Trkmenlerin tarih boyunca gelitirip Trkeye kazandrd bu inci tanelerini, ne yazk ki Irakta Terziba dnda hibir aratrmac yazar toplamamtr. Oysa herkes kendi yresinin folklor malzemelerini toplarsa, bunlar birer kalc eser olarak Trkmen kitaplnda adlar ile birlikte tarihe mal olur. Bu noktaya Terziba u aklamasyla da vurgu yapmaktadr: Gnl isterdi ki Irakn teki Trkman blgelerinde yaayan halkmzn da az zelliklerini toplayabilmi olaydm. Ama buna gcm yetmedii iin konuyu oralardaki soyda aratrmaclarmza brakyorum. (s. 5) Terzibann bir Trkiyat uzman olarak mr boyu yaad ortamlarda duyduu her eyi nemine gre dikkatle not aldn ve bir yerlere kaydettiini biliyorum. Bu hususta syledii u szler, onun zellikle okuryazar olmayan ve okul eitimi grmeyen halkn kulland dilin ne denli nem tadn belirtmektedir: unu belirtmek isterim ki bu eserle ilgili olarak, mr boyu yaadm Kerkk ehrinde ana, baba, konu komu, yal akraba ve yerli soydalarmdan duyup rendiim szler, hep birinci el ifah ve orijinal kaynaklarm olmutur. (s. 5) Gerekten de zgn bir yapt, ancak zgn bir kaynaktan beslenirse deerlenir. Kitabn ele aln hakknda okuyuculara fikir vermek iin bir iki rnek verelim: Oxyan: okumabilen kimse, okur. Oxyand Yar kitap oxyand Ox att meni vursn Sinemde ox yand (hoyrat) (s. 201) regi yanmax/ 1. Ac duymak, acmak Hi regiv yanmr Menim kimin civana (hoyrat kanatlar)
2. Ar arzu duymak Narn regim yanrd, ydim rahat ttim (Konuma dili) 3. Mide kaynamak regim ata kimin yanrd, Basra limisi qeynettiler, itim eyyi oldm (sylei) (s. 208) Deyim ve szlerimizin zenginliini grmek iin bir dier rnee bakalm: Allah Kinatn sahibi ezel ve ebed olan, ei ve benzeri bulunmayan yce varlk, yaradan, Tanr, Mevl, Huda, Hak, mabut. Allah essk tmesin (teekkr ve hayrl dua) Allah utantrmasn (hayrl dua) Allah ba stedi(r) (deyim) Allah balasn (hayrl dua) Allah beterinnen saxlasn (dua) Allah bir sz bir (deyim) Allah bizi he (yalnz) imannan ayrmasn (hayrl dua) Allah canv alsn (deyim) Allah dana gre qar yadr(r) (atalarsz) Allah raz olsn (teekkr ve dua) Allah ziyad tsin (teekkr ve dua) Allah salamat vrsin (sylei) Allah Sultan Mahmuttan beyykti(r) (deyim) Allah seni inantrsn (sylei) Allah seni bize ox grmesin (hayrl dua) Allah sa gzi sol gze mhtac rmesin (deyim) Allah sabrl vrsin (teselli duas) Allah kerimdi(r) quyys deridi(r) (deyim) Allah eqil vrsin (vreydi) (istihzal dua) Allah elmdi(r) (sylei) Allah qabul tsin (teekkr ve dua) Allah qehr tsin (beddua) Allah qismet derse (sylei) Allah qazadan beleden saxlasn (hayrl dua) Allah qurru bhtannan er-i ytannan saxlasn (hayrl dua) Allah gz nefesten ira tsin (hayrl dua) Allah gstermesin (iyi dilek) Allah mumbark (mbarek) tsin (iyi dilek) Allah herkin (herkesin) gvline (gnlne)
Say/Issue 54
35
Trkmen Daarc
Suphi SAAT
gre vri(r) (deyim) (s. 80-81) Bunlara, akla gelen birka deyim daha eklenebilir: Allah qebltmez (dorusunu sylemek gerekirse, insafl olalm anlamnda) Allah qebltmez eyyi insand(r) Allah qebltmez, pember qebltmez (adaletli i grmeyene kar sylenir) Allah vrib, Mehemmed de bir enge qoyb (ansl olan, ticaret ve kazanc iyi giden iin sylenir) Bu deerli szln tamamlanmas, sadece Trkmeneli iin deil, btn bir Trk dnyasnda alan dilcilerle Trkologlar iin de byk bir kazanm olacaktr. Kerkk airleri Onnc Cilde Ulat Trkmeneli Edebiyat Tarihinin en byk ve
en kapsaml klliyat olan Kerkk airlerinin 13. cildi de yaymland (Kerkk, 2012). Byk emek mahsul olan ve 106 sayfadan oluan klliyatn bu cildi 17 airi kapsamaktadr. Bu ciltte yer alan airlerin adlar yledir: Mustafa Fevzi (H. 1080- ? ) Mahmut Tfl ( ? H. 1192) Ali Hikmet ( M. 1878M. 1934) Abdurrahman Fan ( ? ? ) Seyyid Mehmed Emin (H. 1314H. 1383) Reit Salih (H. 1283H. 1313) Hac Veled efkat (H. 1220H. 1300) Refik Hilmi (18981960) Molla Halil Zeki (??) Sinan Sait (19341991) Abdlkadir Nakip (1958-1896) Seyfettin Biravc (1948-2007) Kahtan Hrmzl (1936-2009) Sami Trnc (1957-2011) brahim Nefti (1903-1964) Cemil Emin (1926-2009) Mustafa Kemal Dendenolu (1934- ? ) Eski tarihlerde yaam olan airlerden baka son yllarda aramzdan ayrlan air ve edebiyatlarn hayatna ve edeb rnlerine yer veren Terziba, Sinan Sait gibi edebiyat, sanat, musiki ve gazetecilik gibi alanlarda deerli hizmetleri olan ok ynl kiilerin de hakkn teslim etmekte ve eserlerinden rnekler vererek tantmaktadr. Terzibann mrn verdii ve byk bir titizlikle hazrlad Kerkk airleri, Irak Trkmen Edebiyat tarihinin omurgasn oluturan paha biilmez bir yapttr. Bu byk klliyatn Trk dnyasnda yeterince tannmas iin mutlaka Latin harfleri ile baslmas, byk bir kltr hizmeti olacaktr. Kerkk airlerinin bu cildinde yer alanlar arasnda hayatta olan tek air Mustafa Kemal Dendenoludur. Bilindii gibi Aynaya Baktm iiri, rahmetli Abdurrahman Kzlay tarafndan bestelenerek, Trkiyede byk ilgi toplamt. Plaklar da o zamanlar sat rekorlar kran Aynaya Baktm paras bu kadar tannm olmasna ramen, maalesef airi olan Mustafa Kemal Dendenoluyu hi kimse tanmamt. nk plaklarda ve dier kaytlarda gfte yazar olarak airin ismi yazlmamt. Mustafa Kemal Dendenolunun bundan baka
36
Yl/Year 14
Say/Issue 54
Trkmen Daarc
Suphi SAAT
da gzel iirleri vardr. airin mensup olduu Tazehurmatu zerine yazd Kymz ve Babagurgur iirlerini okuyucularla paylamak isterim. Kymz Kymz kk sokaklar dar Tarlas yeil sular alar Evler amurdan etraf balar Benim cennetim Tazehurmat O kyden setim mr yoldam Yirmi ikiydi o zaman yam Yrin gsne dayadm bam Akn nar Tazehurmat Huriye benzer gelini kz Rengrenk aar gl nergisi Gzmn yolumun izi Anam kuca Tazehurmat Gkleri mavi topra kutsal Damamda kan dilimde masal llerde ceylan peteklerde bal Mezarm ta Tazehurmat Babagurgur Sevda snrsz klar zgr Ne dertler biter ne yalar kurur Gel sor halimi ey Babagurgur Dudam atlak yreim mahzun Tan topran anam kuca Sava meydan tepesi da Bavan neylesin kuru topra Biare gnlm her zaman zgn Yasaktr kmak yksek kaleye Sensin bam salan belaya Milletim dalm bo bir sevdaya Senden ayrlmam inan ki bir gn Bakn Kerkkm kara balam kszler gibi babasz kalm Gonca glleri dikenler sarm Evleri yklm genleri srgn Ceylan yareli avclar atl Trkmenler yasl garipler mutlu Herkes dnyada yaar umutlu Ydlar sefada milletim yorgun
Trkmen Eli
Tele fer evk vereydi tele fer Yeter artk kan katil Bar gerek Telafer Ney nevaya Yakr ney nevaya Trkmenler bidedir Tarihsel Neynevaya Altun kpr Altun ark altun kpr Yzlerce can adad Millete Altunkpr Er bil beni Karnda er bil beni Her gn kasp kavurur Krde mal Erbil beni Kerkk iin Dola gr Kerkk iin Bin iir yazsam azdr Yaral Kerkk iin Tuz eldedi A bizim tuz eldedi Kifri elden gitse de Hamd olsun Tuz eldedi Tavuu ben Beslerim tavuu ben Gzm bebei gibi Korurum Tavuu ben Teze derdim Meyveyi teze derdim Bir yandan Karatepe Bir yandan Teze derdim ahrabann nar ho Kzlarbatn var ho Karaan seyran yeri Hanekinin nar ho Mendeliden Dn geldim Mendeliden Bilseydim el ne umar Men dilsiz men deliden Trk nenem men Aslm Trk-Trk nenem men Irak e blnse Arkam var Trk nenem men
Rza OLAKOLU
37
Seyyah- Fakir Evliya elebi
Evsf- Bazar- Kebr (Aa Bazar)

edilen makamlar arasndadr. Kalann ark cihetinden Yedikzlar tesmiye olunan yerden inerken Byk Bazara geilr. Aa Bazar dahi dinlen bu aru, hayr ve bereketin menbadr. Esnaf en ok olan bu bazar, ehrin en kabalk arusudr. imal cihetine Helvaclar Bazar dinlr. Burada Hac Numan Cami-i erifi vardur. Karu tarafnda dahi Hac Bak Hamam, ehrin mehur maruf hamam- pr-sefa metin bir bindr. Cenub cihetinde ise ehrin bazar hanlar sralanr. Bu ksmda minaresi eflke ser ekmi calibl-dikkat bir cami-i erif vardur. Gayet musanna olan minaresinden tr Nakl Minre Camii nmyla marufdur. Hakka ki minaresinin naklar, meerki nakkan- inin eseri ola. Cemaati bol bir mbarek camidir. Bu cami-i erifde iki rekat kr namaz klub Allaha hamd eyledim. Kerkkn Esnaf arular Kerkk arularnn mekult merubt l-tuhsdr. Evvela helvac esnaf eit eit helvalar imal idb ter taze satarlar. Tahin helvas, peynirli helva, sade helvalar vardur ki hnkrlara layk. Sisamla hurmann dibekde dvlb iml idilen nefs bir helva dahi vardur. Ehl-i belde kndcl helva dirler pek lezz bir helvadur kim, meer esvak- sultande buluna. ekerciler arusunda katramiz ielerde bin renkde miskli anberli padiahlara layk ekerleri vardur ki ei manendi hi bir diyarda yokdurur. Meer amda ola. Tur eker, nobat ekeri, mlebbes eker namlar ile env eid ekerler vardur. Bu fakre aru esnaf eidl lokumlar dahi ikram idb, ziyadesiyle mahcub itdiler. am sakzlu mezdeki kokulu lokumlar, glabl lokumlar, urublu lokumlar dahi satlur idi. Bunlarn arasnda urublu lokum dinlen cinsin tad pek nefs lezz idi.
Evliya elebi Kerkkte VII
ehir kalasnn imalinde ehl-i beytten mam Kasm Cami Trbesi ziyaret edilen makam- mukaddeseden addolunur. Yukaru Zeve cihetinde Ahi Hseyn ve eyh Muhyiddin Hazretlerinin makamlar vardur. Bu cihette eyh Abdurrahman Hlis hazretlerinin kabirleri mevcut ve mamurdur. eyh Abdurrahman Hlis Hazretler ile olu eyh Fiz ve bunun slbinden olan dier meayih-i kiram burada medfundur. Eskiden Kerkkde pek hrmet ve takdir gren bu makama Byk Tekye dahi dirler. Bu makam- erifde, Cuma akamlar zikir halkalar kurulur imi. Bu tekkenin 13. asr- Hicriyyede eyhi olan Abdurrahman Hlis Hazretleri (Kuddise srreh) sf, lim, fzl air bir zatdur. Trl keramet sahibi oldu fakirin de mesmuu olub pek ok menakb beynen-ns mtevatirdir. ehrin cihet-i arkyesinde vaki Krmz Kilise nmyla maruf Kildn kilisesi dahi ehirce asr- kadimeden maduddur. Filvaki burada ibadet iden Kildni taifesinin hem lisan ibadeti, hem de anant Trkmn olub, ahd- sabklarda kala dernunda meskn imiler. ehrin cenubunda Musalla mahallesinde mam Ahmed merkad ve Musalla kabristannda Ebu lk nm ile maruf yatr dahi ziyaret
38
Say/Issue 54

Esnf- habbzann pri Hazret-i dem aleyhisselmdr. nki dem Nebi ry-i arza hubutunda evvela buday orbasyla def-i c eylemidr. Badeh Cibril-i emn talimiyle dem Nebi buday un idb hamur yapub etmek piirdi. Scak iken tenavl idb def-i c iderlerdi. Ol sebeden taze etmek hususiyle scakas insana taze can virir. Habbzan snfnn dkknlar elyevm yze yaklaur. Eskiden Byk Bazarda olan dkknlarn adedi on kadard. ehir nfusu artnca Eski Yakada krk kadar dkkn furun almdur. Korya yakasnn nfusu daha fazla olmudur. Ol sebebden altm kadar dkkn furun subh am alur. Habbzan esnaf oalan nfusa etmek pirmekde aciz kalca hkmet byk etmek krhanesi ina idb e Somun iml itmee balamdur. Efrn- resmiyenin yeni makinelerle iml ittii somun etmekler, esnf- habbzann etmekleri kadar lezz olmad in, ahali bunlara rab tlib olmamdur. Habbzan esnaf en ok pide eklinde etmekler yaparlar kim, meer furun- saray- padih mahsult ola. Etmekiler sabahn erken saatlerinde ate salub, erkenden gelen mterileri memnun itmege alurlar. Halk furunlarda hem beyaz, hem dahi esmer undan mis gibi kokan scak etmekleri almak in sra sra dizilr. Dkknlarda beyaz etmekler, somun, rek, peksimet, lavaa ve yufka etmei, hususiyle Ramazan pideleri pek makbuldr. Halkn kndc didii sisaml, kararek otu didii rek otlu etmekler dahi iml idilir. Pide cinsi etmekler ahali-yi Trkman indinde pek makbuldr. Zira pek ok terib yemeine pide doranb ekl idilr. Bamya teribi, patlcan teribi, tamata teribi, sulu kebab gibi yemeklere dorama a dahi dirler kim Trkman halk bunlara pek dkndrler. erbeti esnafnn iml itdii al erbetler aruda her daim mevcud olub katramiz ielerde satulur. Bunlardan en ok sevilen zm erbeti ile demirhindi erbetidr. Bu erbetleri srtnda ggmle tayub esnaf arasnda dolaan satclar aruyu boydan boya gezerler. Esnafdan baka, aruyu gezen mteriler dahi eyyam- sayfde buzlu erbetleri ib serinlerler. Dier mekulat esnaflar arasnda tuzcular,
niastaclar, rekiler, brekiler, gzlemeciler, khyaclar, kurabiyeciler, ekerlemeciler, kaaklar, baklavaclar, burmaclar, zlabiyeciler, ehriyeciler, eriteciler, lokmaclar vardur. St, peynirci, kaymak, yourtu, telemeci, muhallebici, balc, yac, pastrmac, turucu, kasap, bakkal, sebzevat, zerzevat dahi aruda eksik olmaz. aruda hergn taze kaymak, ya, bal, yourd, yumurta, cmle peynirlerin enva mebzuldr. Byk Bazarda aktar (attar), terzi, bezirgn, saati, bakrc, tenekeci, kazanc, borucu, bak, hanerci, dkmeci, kuruncu, naccar (marangoz, dlger), boyac, tarak, terliki, yemenici, urganc (ip ve ipliki), kendirci, kilimci, keeci, yorganc, gmleki, demeci, kattan, sarrac, krk, keresteci, debba, kalafat, mutaf, eleki, kalburcu, innici, deirmenci ve dier esnaf dkknlar subh am aukdur. Kayseri didikleri kapalu arusunda her drl kumalar, al malahlar, hal-kilimler, altunu, gm ve cmle cevahir dkknlar vardur. Kerkk esnaf tatlu dillu olub, pek mtevekkil ve kanaatkr kimesnelerdur. Rzk veren Hak tealaya gvenb kesabet iderler. Cmlesinin dkknnda yazl levhalar vardur. Berber esnafn aruda grmek nasib olmad. Elyevm yeni yetien erkekler, eski berber dkknlarn beenmeyb, kfir icad olub kokafr nam virilen salonlara urarlar. Kfirden bozma bu kuafr salonlarnda kalarun aldrb, salaruna elvan elvan boyalar srerler. Eskiden stanbul berber esnaflarnn dkknlarnda hikmet sahibi air-i Rhav Nbye ait u gzel beytin yazlu oldug levhalar aslur idi: Sez-y t olur haddi tecvz eyleyen mlar Annn tdan zdedir mjganla ebrlar1 Kerkkn aru esnaflarnn kamusu ho sohbet olub, mteriye tatlu dillerle mal satarlar. Fakire de hitab idb, dkknlarna buyur eylediler. Mallarn kymetini sordukda: u fiyat ider, amma dkkn sizin Evliya emmi, btn mallar aparsan da cann sa olsun, bam gzm ste dirler ki, o denl gzel sz
Haddini aan kllar klca layk olurlar, yani kesilirler; o yzden ka ve kirpik kltan kurtulur, yani kesilmez.
1.
39

syleyen esnafdan mal almamak da olmaz. Kerkk esnaf pek zirek olub, hamarat atr olurlar. len vaktine kadar bilumum ilerini tamamlayub, gnorta yemei in hanelerine giderler. Akamst tekrar ertesi gn in hazrlk yapub alrlar. Badeh kahvelerde ay ib dinlenrler. Kerkk arularna doyamadan Koryal Zeynel: Haydi Evliya emmi, bizler de pek acktuk. imdi yemek zaman fakirhaneye gidelm. sterseniz tekrar gelirz, deyince gitmek mukarrer old. Koryal Zeynelin seyyare-i murihesine binb Korya yakasna bir kpr zerinden gedk. Fakat didelerim yandan grlen kemerli bir kantara inaatna takld. Ne olduuni Koryal Zeynele sordm. Zeynel biraderimiz azack anlatdukdan sonra eve varduumuzda gnorta yemegini tenavl eyledik. Badeh Zeynel biraderimiz, eski hurufatla matbu olan bir jurnal getrdi ve: Bakasun Evliya emmi, Dakprinin hikyesi burada tast olunmudr didi. Hikye-yi Dakpri Meer kim Kale ile Korya arasnda yazn kesilir ve kn bir nehr-i cesm hlini iktisap iden Hasa aynn zerinde Mir Nafiz Paa merhumun eser-i himmeti olarak 16 gzl cesm ve latif bir krgr kpr varm. Kerkkn kantaray mehuresi olan Dakpriyi Mutasarrf Nafiz Paa ina eylemidr. Ol sebebden buna Cisr-i Nafiz Paa dahi denilmidr. Lakin ehir halk arasnda lehe-i Trkmande Dakpri dey tesmiye olunmudur. 1954 miladi tarihinde vuku bulan seyl-i azmde bir gz harab yebab olmala, o zamanki nafia vezir-i rezili olan herf-i n-erf kprinin tamamunn ykdrlmasn mukarrer eylemidr. Ol sebebden halkn pek sevdigi bu kantaray Hkmet-i Melekiye-yi Iraqiyye bila sebeb hedm idb hk ile yeksn eylemidr Ahali-yi beldeyi ziyadesiyle mahzn makhur iden bu hadise infiala sebebiyet virmidir. bu emekdar kprinin yaplu hakknda Terziba tayfasna mensup hace-i evvel stad- b-bedel Ata Efendi Hazretleri tarafndan Beir namndaki ceride-yi feridede tahrr olunan latif
40
bir hikyesi vardur: Kerkk ehrinin ortasndan mrur iden Hasa ay eyym- itda taub beldenin iki yakas arasnda mrur ubura frsat virmeyb, ahaliyi beldenin ilerini akamete uratrd. Ol sebebden Kale cihetinde ikamet iden rical- devletin ve bilumum halkn, hkmet saray ile devlet dairelerinin bulunduu te yakaya taahhuren vasl olmalar, umur- devletin inktaa uramasna sebebiyet virmidir. Hatta Belde-i Kerkkn mehr-i usarasndan Abdullah Sf Efendi dahi kaledeki evinden vazifesi bana gitmek isterken, feyezan eden sularn yol virmemesinden bir mddet tehir olur. Ol vakit Kerkk mutasarrf Mazhar Paa, airi muhaheze etmek ister. Abdullah Sf Efendi dahi seyl-i azmde daan sular sebeb gsterp zr dileyince, ayn zamanda air olan vali, fevren u beyti inat ederek Safyi muatebe eylemidr: Hizmetin ifa eder mi elde hazr var iken Zmre-i kttab in zr-i barid su gibi Sf Efendi dahi yaman dilbaz bir air olmasna binaen, u latif ebyat tanzm idb Paaya cevap virir: Kl kadar kalmaz bahane hazreti Mazhar eer Eylese bir kpr inasn velev bir m gibi Eylemez kimse telll zre yer kalmaz hemen Hizmet ifs in akub gelirler c gibi Yoksa byle kalsa gitse hali zre bu heva Her zaman bir zr-i brid gsterirler su gibi Ol sebebe binen Hicri 1292 (M.1875) tarihinde, belde-i Kerkkte ilk defa bir kpr in idilmidir. bu Dakpr, Kerkk mutasarrf ferik Nafiz Paann asr- cellesindendir. Yine Kerkk uarasndan Muhyiddn Kabil Efendi de kprinin ins in u tarihi drmdr: El-yevm Dakprinin bir benzerinin tecdiden in edilmesi ahali-yi beldeyi ziyadesiyle memnun mesrr eylemidr. Ma-badi var
Say/Issue 54
Hikye
Osman OUZ
ntikam Hakk
Yaanan vahetin zerinden drt ay gemi olmasna ramen hl hi kimse ne olacan bilmiyordu. Gnler ve haftalar birbirini kovalarken, yediden yetmie herkes ayn eyi soruyordu: Kerkkte Trkmenlere reva grlen kanl cinayetlerin hesab sorulmayacak myd? Tyler rpertici Kerkk Katliamn yaayan 17 yandaki Fazl da, gn sren bu soy krmn hem korkunun verdii dehetle, hem de kzgnlkla hatrlyordu. 14, 15 ve 16 Temmuz 1959 da, sahipsiz ve silahsz olan halk, hem de gpegndz, sokak ortalarnda hunharca ldrlmlerdi. Kerkkte kurulan bu can pazarnda Trkmenler birer kuzu gibi boazlanmlard; iin en kt taraf hem de avlanmlard. Bunlar dndke bunalan ve daralan Fazl bir sre kimseyle konuamaz olmutu. Arkadalar arasnda ar ball ile tannmasna ramen Fazl, durumun byle gitmemesi gerektiini dnyordu. ay mahallesinin darack sokaklarn hzl admlarla aarken, bir yandan da duvarlar yumruklamak istiyordu. Bir anda okuldan dnmekte olan arkadalar mitle Yaarn sesiyle kendine geldi: Hooop, hoop yava olum, nne baksana!. Bu sesle Fazl bir anda kendini toparlamaya alt ve sordu: Nereye byle arkadalar?. Yaar hemen cevap verdi: Nereye olacak, eve gidiyoruz? Sen nereye byle? Ben de eve gidiyorum, diyebildi. Ancak ters ynde gittiinin farknda deildi. Bu sefer mit sze kart: Ama olum ters ynde gidiyorsun, baksana Fazl biraz duraksad ve: Evet, haklsnz, kafam biraz kark da ondan, dedi. mitle Yaar, Fazln en samimi ocukluk arkadalaryd. Ayn mahallede oturuyorlard ve evleri de birbirine yaknd. Onlarla her konuyu rahata konuurdu. Ancak kafasn kurcalayan bir ey vard, gnlerdir beynini megul ediyordu. Bu
konuyu yine gvendii iki kiiyle ayr ayr konuacakt. kisi de kendisinden yaa bykt. Ancak onlara ok gvenir, ok sayg gsterirdi. Bunu da mitle Yaardan saklayacakt. Arkadalarn phelendirmemek iin, kendisinin de eve gidiyormu gibi ters yne dn yapmas bundand. Bir ey yokmu gibi onlarla konuarak birlikte evlerine yneldiler. Fazl yolundan alkonduu iin eve isteksizce girdi; dinlenmek amacyla biraz oturdu. Kafas darmadankt. Toparlanmak istedi, ancak beynine en sorular ve aklna gelen zmler, iini kemiriyordu. Konuacak birini bulmalyd. Gvendii bir kiiyle konumak, bir bakasn da dinlemek istiyordu. Kendisine ok gvendii, her zaman fikrine bavurduu Necati abisine gitmek istedi. O en skntl zamanlarda bile, serinkanl tavr ile mantkl ve salkl yorumlar yapard. Yol gsterici ve moral verici fikirleri ile herkes tarafndan bir bilge, bir mrit saylrd. Fazl btn bunlar dnrken saatine bakt. Gnn ortas geride kalm, saat e varmt. Artk ona gidebilirdi. ay mahallesinden geerek Aa Pazara doru yneldi. Kayseriden geerek Nakl Minare camiinin nne kt. Oradan Piryadi mahallesine ulat. Necatilerin evinin nne geldi. Kapnn tokmana uzand. ki kez sallad tokmak tok bir sesle nlad. Kapy Necatinin kardei Fikret at. Onu tanmad iin: Buyurun, kimi istemitiniz, diye sordu. Fazl biraz mahcup bir eda ile ancak: Necati abiyi grecektim, diyebildi. eri giden Fikret, abisi Necatiye haber verdi. Kapya gelen Necati Fazl grnce: eri gel Fazl, ho geldin, dedi. Fazl ise biraz duraklayarak sordu: Abi, vaktiniz varsa bir eyler konumak istiyordum. Msait deilseniz baka bir zaman gelebilirim. Necati ise: Gel, gel msaidim imdi, diyerek Fazl ieriye ald. Fazl kapdan ieriye geti ve misafir odasna girdi. Biraz heyecanl olduu iin sessizce
41
Hikaye
Osman OUZ
oturdu. Necati abisine bakt, sonra kardei Fikrete dnd. Fikret 16 yalarnda idi ve odann kapsnda, abisinden talimat bekliyordu. Bir ey istiyor mu diye abisine bakt. Fazl da kapda bekleyen Fikrete bakyordu. Fazln baklar Necatinin de dikkatini ekti. Hemen Fazla dnp sordu: Ne iersin Fazl, gzel ayranmz var, hem de koyun yourdundan yahut Yok abi, zahmet ettirme, bir ey istemez Tamam, tamam Fikret sen bize iki ayran getir, dedi Necati. Bir yandan da Fazln kendisi ile yalnz konumak istediini anlad iin, ayranlarn gelmesine kadar havadan sudan konuarak Fazll oyalamaya alt. Az sonra ayranlar getiren Fikret, abisi ile misafiri yalnz brakt. Sonra Necati Fazla dnerek sordu: Evet Fazl, sizde durum nasl, neler yapyorsunuz, arkadalarnzla ilikilerinizi daha da glendiriyor musunuz? Anlat bakalm Abi, bilmem ki nasl anlatsam, yaadmz korkun olaylar, her eyimizi alt st etti. Btn planlarmz dald. Ne yapacamz bilemez hle geldik. Bizi sokak ortalarnda gpegndz vuran katiller, mahkeme tarafndan cezalandrlmalar gerekirken, ounu serbest braktlar. Bu azl katiller, bu iren canavarlar, bir de utanmadan, sklmadan ehirde dolaarak hava atyorlar. Adeta bizlerle alay ediyorlar. Hele hele bizim mahalleden Aa Pazara giderken dkknnn nnden her getiimde Heme Emin urupunun boazna sarlp orackta boasm geliyor. Bu pis azl katilin yaamas kanma dokunuyor abi, ldracak gibi oluyorum, dedi. Fazl hrsndan alayacak gibiydi. Fazla ileri gittiini anlad iin kendini toparlamaya alt. ok sayg duyduu Necati abisinin nnde byle konutuu iin utand ve: Abi zr dilerim, sesimi biraz ykselttim galiba, diyerek zr diledi. Necati Fazln bir an iin duyduu derin zntden dolay byle konutuunu biliyordu. Onun iin iindeki skntlar birilerine anlatmak onu birazck da olsa rahatlatabilirdi. Fazln yatmasn bekleyen Necati: Sylediklerin ok doru, duyduun derin aclar seni byle syletmeye sevk ediyor. Bunlar, her vatansever Trkmenin kalbinde duymas gereken aclardr. Dile kolay, yaanan katliam anlatlr gibi deil. Kerkkn lideri durumundaki Ata Hayrullah, kardei hsan Hayrullah, Kasm Nefti, Avc kardeler, Cahit Fahrettin gibi yiit insanlarmz,
(*) Gazi niversitesi Yeni Trk Edebiyat doktora rencisi 42
Muhtar Fuatn Cihat ve Nihat adl iki olu ve 12 yandaki kz Emel hunharca ehit ediliyor; gn gece sren bu cinayetler dnyann gzleri nnde ileniyor. Ancak kimsenin kl kprdayamyor. Dmanlar anlarm da, dost bildiklerimizin de t kmyor. Gvendiimiz dalara kar yad, dedi. Necati Abisini can kula ile dinleyen Fazl, ban sallayarak onu tasdik ediyordu. Necati szlerine devamla: Biz ne yapyoruz, biz neredeyiz, btn bu olup bitenlerden nasl ders alacaz? te btn bunlar dnerek, toplumumuza moral vermeliyiz. Onlara saduyu, akl ve mantkla dnme telkinlerinde bulunmalyz. Kzgnlkla, sinir ve fkeyle salkl ve mantkl kararlar almak mmkn deildir. Her eyden nce toplum olarak birbirimizi sevmeli ve birbirimize gvenmeliyiz, diyen Necati biraz ara verdi. Bunu frsat bilen Fazl: Bu katliam kime yaplsa btn dnya, hem de bir anda ayaa kalkard. Ancak Kerkkte ilenen bu cinayetler, yapanlarn yanna kr kalacak anlalan Bak Fazl, beni iyi dinle Mill davalar konusunda toplumun geleceini, uzun ve ksa vadede neler olabilecei hesaplarn yapmak byk nem tar ve sorumluluk ister. Kin ve kzgnlkla kendimize program yaparsak yanllk yaparz. Birbirimize kenetlenmeli ve saflarmz sklatrmalyz. Onun iin her zaman sylediim ve zerinde durduum gibi dava arkadalmz sevgi ve sayg erevesi iinde srdrmeliyiz. Dnyadaki gidiat anlamak iin okumal ve almalyz. Size verdiim program uygulamaya bakalm. Aksamalar olursa haberim olsun, dedi Necati. Fazl da ayrlmak iin izin istedi ve: Abi, yarn da sizinle grmek isterim, tabii ki msait olursanz, diye sordu. Yarn akam saat 5te Begler mahallesindeki eve gelebilirsin. Unutma saat tam 5te orada ol. O saatten nce gelme, tamam m, dedi ve Fazl uurlad. Fazl hzla tekrar evine dnd. Saatine bakt, akamn bei idi. Saat alt olmadan kahveye gitmeliydi. Amac ok sayg duyduu ve fikirlerine nem verdii Fethi Bakrla yalnz konumakt. nk her akam arkadalar ile orada saat altdan sonra buluurlard. Arkadalar gelmeden grmesini yapmalyd. Tela etmesi ondand. Saat 17.10da kahvenin nndeydi. eriye gz att, Fethi yalnz
Say/Issue 54
Hikaye
Osman OUZ
oturuyordu. Buna sevindi eriye dald ve Selamnaleykm Fethi abi diyerek yaklat. Fethi ban kaldrarak aleykmselm evlat ho geldin, gel otur bakalm dedi. Fazl tahtn br ucuna iliti ve konumaya balad: Fethi abi bizim durumumuz nolacak, hep byle sinecek miyiz? Bizim kanmza girenler, elleri kollar serbest byle dolaacaklar, biz de onlar seyredeceiz yle mi? diyerek dert yand. Maksad onun yorumunu almakt. Fethi nce yle bir szd Fazl, sonra yavatan balad cevap vermee: Bir memlekette hukuk, adalet varsa, orada yaplan hakszlklar kimsenin yanna kr kalmaz. Ancak bugn bizim iinde yaadmz ortamda hukuktan ve adaletten sz etmek mmkn deil. Devlet senin hakkn aramyorsa, sen kendi hakkn aramak zorundasn ve gerekeni yapacaksn. Benim kitabm byle yazar. Biraz dnen Fazl, Necatinin szlerini hatrlad. Bunun etkisiyle sormak ihtiyacn duyuyordu: Peki abi ncelikle kendimizi yetitirmemiz, okumamz, birbirimize kenetlenmemiz ve birbirimizi sevmemiz gerekmiyor mu?. Fethi hemen cevap verdi bu sylediklerin doru ve gzel eyler. Bunlar her zaman gz nnde bulundurmamz gerekir. Fakat btn bunlar, kendi hakkmz almamza engel olmamaldr. Fethinin bu szleri Fazln kendi dncesine uygun dt iin biraz rahatlad. Ayrca mantkl da buldu bu yaklam. Konunun biraz daha almas iine geliyordu dorusu: Biz kendi haklarmz almak iin kendimize gvenmemiz gerekir, deil mi Fethi abi? Elbette evlat, bakas bizim hakkmz neden arasn, biz kendi hakkmz arayacaz. Bunun gerei ne ise onlar da yaplmaldr? Fazl esas konuya girmek iin: Fethi abi bu iler iin neler gerek, silahlanmak ve baz konularda eitim grmek nasl mmkn olabilir? Her eyden nce yrek gerek, dierleri teferruat saylr. Fethi abi ben her eyimi ortaya koyuyorum, yeter ki davamza bir hizmette bulunaym. Yaamaktan utanyorum, iimdeki yangn sndrmek iin, ne olur abi bana yardmc ol, bir yol gster,
diyerek yalvarmaa balad. Fethi, gzlerini Fazla dikerek onu yle bir szd. inden ite yrekli genler, dava bunlarn omzunda ykselecektir artk diye dnd. Sonra konumaya balad: Bak evlat, seni tanrm, bilirim. Bu iler iin az sk insanlar gerekir. Bu iler ayrca tek kii ile de olmaz. birliiyle olur. Ekibin de birbirini tanmas gerekir. Ayrca bunlar ulu orta her yerde konuulmaz. Hele herkesin girip kt kahvede hi konuulmaz. Az sonra buralar dolup taar. Sen yarn sabahleyin saat dokuzda benim dkkna gel, biliyorsun deil mi? Kalenin altndaki ttnc dkknna Tamam m?. Tamam abi, yarn ordaym ben, diyen Fazl kahvenin nnde uzayan tahtlara geti ve arkadalarn beklemeye koyuldu. Ertesi sabah saat dokuzda Fethinin ttnc dkknna urad. Selam verip ieri girdi. Dkknda 2 kii daha vard. Onlardan biraz tedirgin olduu iin konumaa balamak istemiyordu. Bunu hisseden Fethi, sze balad: Arkadalar yabanc deil evlat, bizim gvendiimiz arkadalardan. Nuri Mecit seni 3 gn altracak. Onunla ardal kyne gideceksin. Orada eitim greceksin. Daha sonra Mehmet amurcu ile Tercil yolundaki Ocaa gideceksin. Kullanacan gerekli eyleri sana gsterecek. Orada son provalarnz yaparsnz. Operasyon gn de kullanacan malzemeyi ezan okunmadan 10 dakika nce sana teslim eder. Operasyon srasnda gvenliini de o salar. Sana btn ayrntlar anlatr. Yarn sabahtan itibaren sabah namazlarn Nakl Minare Camiinde klacaksn. Seni orada grenler olsun. Sormak istediin bir ey varsa sor. nk dalmamz gerekir, dedi. Fazl tant arkadalarla szleerek oradan ayrlan Fazl dorusu biraz heyecanl idi. Her gn kafasn kurcalayan eyler, sanki artk zlmee balayacakt. Akam saatinin beini iple eker gibi dolayordu. Biraz erken gitsem mi acaba, diye iinden geirdi. Ama hayr Necatinin tam bete gel, daha nce gelme dediini hatrlad. Saat bee eyrek kala Ahmetaaya geldi. Oradan Korya Bazarndaki Cirit Meydanna vard. Begler Mahallesindeki eve 100 metrelik mesafe kalmt. Admlarn yavalatarak, yryn arlatrd. Saat tam 5i gsterdiinde evin kapsndayd. Zile henz basmt ki kap ald. Kapy aan Reat
43
Hikaye
Osman OUZ
Bey: Buyrun, dedi. Necati abiye bakmtm Buyurun, giriniz ierde, denilince ieriye dald. Tak altndan sonra geilen avludan tarmaya kan merdiveni trmand. Necati selamlk sofasnda oturuyordu. Fazl: Merhaba Necati abi dedi. Necati: Gel bakalm, yle otur. Nasl gidiyor iler?. Allaha kr abi, iyi olmaya alyoruz. Geen gn sylediklerimin zerinde dndn m?. Dndm abi, yalnz kafam kurcalayan bir nokta var. Nedir o nokta?. Fazl biraz duraksad, sylemek istiyor ama syleyemiyordu sanki. Necati tekrar sordu: Ne oldu Fazl sylemek istemiyorsan, syleme. Ama zlmesi gereken bir ey varsa syle, kendini skntya sokma. Fazl uzun bir soluk alarak cesaretini toplad ve: Necati abi, bizi ldren, bizim liderlerimizi ehit eden katillerin cezasn vermeden nasl sakin ve rahat oturabiliriz? Bizim davamz, bizim ideolojimiz bunu gerektirmiyor mu?, diyebildi. Uzun bir sessizlik oldu. Necati bu sefer durumu daha da netletirmek istedi: Fazl yanl anlayp anlamadm ltfen bana syle. Senin demek istediin bu mu acaba: bizi ldrenleri biz de ldrelim. Demek istediin bu mudur? Doru mu anladm? Evet abi doru, benim sylemek istediim de bu zaten. Fazl rahat bir nefes ald. Necatiye dncesini doru anlatt iin sakinlemiti artk. Fazl iyice szdkten sonra Necati sakin ve tok bir sesle tane tane anlatmaya balad: Bu sylediklerin sana ve belki birok insana doru gelebilir. inde mantk hatas da yok gibi gelir herkese. Ancak u noktay iyice aklmza sokmalyz Fazl. Programnda insan ldrmeyi dahi caiz kabul eden hibir ideoloji doru ve hakl olamaz. Bu yaklam ve bu mantk asla insan olamaz; hatta slam de olamaz. Bunun bizim tremizde de yeri yoktur. nsan yargsz, sorgusuz ve sualsiz lme mahkm etmek, adil ve geerli bir hukuk anlay olamaz. nsan ldrmeyi mubah sayan ideolojiler, siyas rejimler veya herhangi bir otorite sarslmaya ve sonuta kmeye mahkmdur.
44
inde yaadmz dnyann gemiine ksaca gz atarsak, bunlarn saysz rneklerini grebiliriz. Fazl ok sayg duyduu ve grne her zaman itibar ettii Necatinin bu szlerini duyunca ruhu darald. Dorusu ondan byle bir yorum geleceine hi ihtimal vermemiti. Son kez bir ey daha sylemek istiyordu. Geri midi ve cesareti biraz krlmt, ama bir kez daha sz almak istedi. Sonra cesaretini toplayan Fazl sze balad: Necati abi, biz insan ldrelim demiyoruz. Hakkmz alalm diyoruz. Sular sabit olduu halde bizi ldren katillere bamzda olan devlet ceza vermiyor. Hani derler ya sana atlan bir yumruu yumrukla mukabele etmek, polise snmaktan daha onurludur, kabilinden biz de onurlu bir i yapalm diye dnyorum. Fazln szlerini bitirmesini sabrla bekleyen Necati yine sakin, ama ok kararl bir ses tonuyla: Sana her zaman sylediim bir ey vardr. O da topluma nclk edenler, sorumluluk duygular ile hareket etmelidirler. Szleri ve dnceleri, uzun zaman gese bile, doruluundan bir ey kaybetmemelidir. Bir i yaplrken uzun vadede faydas ve zarar tartlmaldr. Verilen her karar, yaplan her i bu adan ele alnmaldr. Yanl bir ii doru gibi gstermek, o iin yanl olduunu ortadan kaldrmaz. Sana son szm budur, amacna ulamak iin insan ldrmeye de cevaz veren bir gr mill de, slam de, hatta insan de olamaz. Bu gr doru kabul etmek mmkn deildir. Sylediklerimi bir kez daha dn. nmzdeki hafta yine bu saatte tekrar grp konualm, dedi. Fazl grmenin sona erdiini anlaynca kalkp vedalat. Fakat biraz can skknd. Necatinin ok kararl ve kesin ifadelerle dile getirdii grler, ayrca kafasn kartrd. Syledii szler beynini kemiriyordu. nsan ldrmee yeil k yakmamt. Programnda insan ldrmeyi caiz kabul eden hibir ideoloji doru ve hakl olamaz. Bunun bizim geleneimizde ve tremizde de yeri yoktur. Bu asla insan olamaz; hatta slam de olamaz. nsanlarn kanlarn aktmay mubah gren ideolojiler, siyas rejimler veya herhangi szleri kafasnda yanklanyordu. Bunlar dnerek Atlas caddesini yrm olduunu ve Eskiyakaya balanan kprye girdiini hissetti. Kpry geince hemen saa ay mahallesine yneldi. Ayaklar onu farknda olmadan Fethi Bakrn kahvesine gtryordu. KahveNisan-Haziran/April-June 2012 -
Say/Issue 54
Hikaye
Osman OUZ
ye girince selam verdi. Gzleri Fethiyi aryordu. Onu sa tarafta iki kiiyle sohbet ederken grd. O da Fazl grmt. Fazl dar kt ve kahvenin nnde bo olan tahtlarn birisine iliti. Birka dakika sonra Fethi geldi. Fethi Fazla ho geldin, der gibi kafas ile iaret etti. Fethi ieri girdi ve birka dakika sonra dnerek, Fazln yanna oturdu. Konumak istedii bir ey var m, diye Fazla sordu. Fazl: Fethi abi bir ey sormak istiyorum: Bu katliam kime yaplsa btn dnya, hem de bir anda ayaa kalkard. Ancak Kerkkte ilenen bu cinayetlerin, yapanlarn yanna kr kalmas doru mu?. Fethi biraz dnd ve Fazl teyit eden szler syledi: Bence bunu kabul etmek mmkn deil. Bizim de kendi elimizle intikammz almak, en meru hakkmz deil mi? Yoksa hep byle kendi kendimize oturup szlanarak m vakit geireceiz? Haklsn abi. Senin iinde yoksa bir tereddt m var, niye bu konuya takldn? Baz insanlar adil bir mahkeme karar olmadan, insanlara ceza verilmesi doru deildir. Hukuka, adalete smaz, diyorlar abi. Fethi biraz dnceye dald ve sze balad: Bunlar evet doru; ama nemli bir ey gzden kayor. Btn bu sylediin hukuk devleti iin geerli. Bizi katleden insanlar ortada dolayor ve biz buna seyirci kalacaz, yle sama bir ey olur mu? Yoksa sen konutuumuz eyden vaz m getin? Yok abi, olur mu yle ey, ardalya gideceiz yarn dedikten sonra Fazl izin isteyerek ayrld. Ertesi sabah erkenden kalkt Fazl. Annesi de sese uyanmt. Fazln erkenden kalkp giyindiini gren annesi telaland. Sormadan edemedi: Olum byle erkenden nereye gidiyorsun?. Merak etme anne, sabah namaz iin camiye gideceim. Maallah benim oluma, namaz klmaya balam artk. Namazn niye evde klmyorsun ocuum? Geen Cuma hoca hutbede dedi ki vakit namazlarn da camide klmak byk sevapm, dedi. Ben de sabah namazn klmak iin camiye gideceim. Fazl evden yolcu eden annesi: Olum dars babann bana, o sadece Cumadan Cumaya gidiyor. Ona da Rabbim hidaKARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14
yet eder inallah, gle gle Allaha emanet ol. Fazl Nakl Minare Camiine yaklarken ezan okunmaya balamt. Cami avlusuna giren Fazl, kapya doru yaklaan Glhanlardan Ali Aaya selam verdi. Ali Aa Fazla baknca: Maallah, genlerimizin namaz klmas ne gzel, dedi. Sa ol Ali amca diye cevap veren Fazl ieri girdi ve 1516 kiilik cemaatin yanna oturdu. Ali Aa olu Hasibe Fazln kim olduunu sordu. Hasip: Day Mustafann oludur baba dedi. Hangi Mustafa?. Helvac Mustafa baba Aferin gen yata camiye geliyor, maallah genlerimize diyerek camiye girdi. Sabah namazndan sonra camiden Ctkahvenin yanndaki kaymakya doru ilerledi Fazl. Dkkn kapalyd, kaymak gelmemiti henz. Beklemek zorundayd. Zaman kazanmak iin Zeynel Bakkaln dkknna urad. urupu Heme Eminin dkknna taraf dnd. Gzlerini ona dikti. Erkenden dkknn amt Heme. Fazl iinden sayl gnlerin kald Heme diye mrldand. 10 dakika sonra Zeynel Bakkal gelince Fazl: Hayrl sabahlar Zeynel abi dedi. Zeynel sese taraf dnnce Fazl grd: Eyvallah hsm, erkencisin bu sabah, hayrdr?. Kaymak almaya geldim Zeynel abi. Bizim kaymak bugn ge kald galiba. Evet abi, mecburen bekleyeceim Baban Mustafa emmi nasl, iyi mi? ok kr, idare ediyor abi. Zeynel abi bu herif erkenden dkkn am galiba. Hangi yzle kyor darya bu katil anlamyorum. Heme Emini mi soruyorsun? Bu erefsiz utanmadan 15 gn evvel hapisten kt. Hangi yzle arya geliyor anlamak zor. Buna arda kimse selam veriyor mu ki? Yok canm, ne selam veren var; ne al veri eden, her geen yere tkryor. Her sabah erkenden saat 4.30-5te dkknn aar. yle mi, yani namazdan nce dkknn ayor demek ki. Evet, herkesten nce aar dkknn. Fazl iinden bu iyi dedi. Bu arada kaymak Hseyin gelmiti. Birka kii bana toplannca kaymak tkenebilir endiesiyle yerinden kalkan
45
Hikaye
Osman OUZ
Fazl: Zeynel abi kaymak geldi bana eyvallah, dedi. Hadi gle gle hsm, Mustafa emmiye selam syle. Kayma aldktan sonra eve ynelen Fazl, frndan scak pidelerini ald. Evde kahvaltsn yaptktan sonra saat 9.00da Nuri Mecit ile buluaca yere geldi. Oradan birlikte ardal kyne gitti. ardalnn geni ovasnda 3 gn boyunca altlar. Nuri Mecit iyi silah kullanr ve ok keskin nian alrd. Silahlarnn ounu bu kydeki bada bulundururdu. Tatil ve bo gnlerinde buraya gelir, atlar yapard. Her eit tabancadan uzun namlulu tfeklere kadar her trl silaha merakl idi. Burada gn boyunca silah at ve nian almay rendi. nc gn de Fazl ayn tabancay kullanmt. Baka silah kullanlmayacak myd, diye sordu. Cevap hayrd ve tek bu silah kullanlacakt. Nian almak bir az daha idman isterdi. Fakat Nuri Mecit, yakn mesafeden ate edilecei iin buna gerek yok dedi. Drdnc gn Tercil yolundaki Ocaa gidildi. Fazl ertesi gn sabah namazndan nce kalkt. Abdestini aldktan sonra kt. Nakl minareye geldiinde henz ezan okunmamt. Helvaclar tarafna bakt. Mehmet amurcu kede bekliyordu. Ona yaklat. Her ey tamam dedi. Elindeki sepette kulland tabancay grd. Namlusuna mermi srlmt. Sepeti p arabasnn yanndan alacakt. Sepeti alp operasyon tamamlana kadar Mehmet amurcu orada bekleyecekti. Kale Hannn damnda da bir kii bekliyordu. Operasyondan sonra tabancay hann damna frlatacakt. Kayseri denilen kapal arnn Nakl Minare tarafndaki kapsnn nnde de siyah renkli bisiklet hazr bekliyordu. Her ey tamamd. Fazl cami avlusuna dnd. Ezann okunmasn bekliyordu. Ezan okunurken caminin avlusunda oyaland. Cemaat caminin iine girince avludan dar kt. Helvaclar pazarna doru yneldi. Kar srada urupu Heme Emini grd. Dkknn nnde oturuyordu. p arabasna doru yneldi ve sepeti sol eline ald ve iine bakt. Namlusuna mermi srlm tabanca atelemeye hazrd. Sa elinin parmaklarn oynatmaya balad. Mehmet amurcu 15 metre sa tarafta idi. Kale damnn stndeki karalty da fark etti. Artk finale birka saniye vard. Ar admlarla saa sola bakarak, Heme Emine yaklat. 5 met46
re kala sa elini sepete uzatt ve tabancay ald. Bir metre daha ilerledi. Heme Emine bakyordu. Ban kaldrp yzne bakmas iin bir iki saniye bekledi. Ban kaldrr kaldrmaz yzne ve gsne doru 3 el ate etti. Yerinden kalkmak isteyen Heme Emin sendeledi ve ayaa kalkmak iin biraz debelendi. Fazl bu kez iki el daha ate etti. Mehmet amurcu tamam yeter diyerek komasn hatrlatt. Fazl abucak sola dnd ve elindeki tabancay Kale Hannn damna frlatt. Ardndan hzla koarak Kayserinin arka kapsna geldi ve siyah bisiklete binerek ok gibi frlad. ok iyi bisiklet binicisi olan Fazl, mamahmetten geerek Musalla Filkasna ulat. Oradan ay mahallesine yneldi. Bisikleti Dede Hamdi Hamamnn sokana koydu. Oradan yryerek eve ulat. Sessizce eve girdi ve yatana uzand. Hayatnn en karmak haftasn yaamt. Kafas o denli yorgundu ki, yapt iin ne getireceini dnecek durumda deildi. O anda sadece iddetli biimde uykuya ihtiyac vard. Fazl, annesinin sesine zor uyand: Ne var anne? Niye erkenden beni uyandrdn? diye sordu. Annesi de: Ne erkeni olum, saat on buuk olmu. Arkadalarn kapda seni bekliyor. Kim bu bekleyenler? mit, Aydn, Yaar... Tamam, tamam anne, anlald Yatandan hzla dorulan Fazl elbisesini giydi. Acele kmak istedi. Annesi: Hemen kyor musun olum? Evet anne, ne oldu? Sabahleyin Necati abin de urad... Ne dedin sen anne, kim urad? Necati, Nurettin Efendinin olu Necati urad. Niye uyandrmadn beni anne? Syledim kendisine, yatyor dedim, bir dakika bekleyin uyandraym dedim. Yok hayr uyandrmayn, dedi. Uyannca bana bugn uramasn sylerseniz memnun olurum, dedi. Necati abi geldiinde saat kat anne? Saat dokuzu biraz geiyordu. Tamam anne, sa ol. Ben imdi kyorum. Hzla dar frlayan Fazla arkadalar bir azdan kmaya balad: Neredesin sen yahu? Yer yerinden oynuyor,
Say/Issue 54
Hikaye
Osman OUZ
sen evde ml ml uyuyorsun? Bu ne tembellik byle! Durun yahu, hemen saldrmaya baladnz. Ne olmu, niye yer yerinden oynasn? Anlatn biz de bilelim. Tabii, senin nereden urupuyu halletmiler. haberin olsun? Nereye byle erkenden, daha bir iki kol aznif oynayacaz. Tamam, arkadalar abuk dnerim. Fazl bir an nce Necati abisine gitmek istiyordu. Bu ii kendisinin yaptn bildiinden emindi. Hzla Gedikler sokandan Byk Bazara yneldi. Kayserinin iinden geerek, Piryadi mahallesine ulat. Necati abisinin evlerinin nnde durdu. Kapy vurdu. Hemen Necati kapda grnd ve Fazl ieri ald. Biraz dnceli grnyordu. Fazl ne syleyeceini bilemiyordu. Necati sze balad: Bu ii sen yaptn deil mi? Neden cevap veremediini anlyorum. Fazl, titrek bir sesle: Fakat abi, bizim intikam almak hakkmz yok mu? diyebildi. Necati: ntikam hakk yle mi? Bugn neden fazla uyuduunu anladm. Tabii zor bir gn geirdin. Bir haftadan beri de hummal bir alma iine girmitin. Bugn sabah erkenden de grevini tamamladn. Yaptn milli bir grevdi. ntikam hakk iin abaladn durdun. Sana anlattklarmn hi birini dinlemedin. nsan ldrmek gibi, meru ve insan olmayan bir ii yapmak iin benden izin almaya altn. Sana inandklarm, mill davamzn ve mcadelemizin ilkeleri dorultusunda anlattm. Ama dinlemedin. Kendi bildiin dorultuda i yaptn ve bu yolu setin. ntikam hakk yolunda yrmeye karar verdin, dedi Fazl suskundu ve ne syleyeceini bilemiyordu. Necati szlerine devam etti: Ancak sana son kez sylyorum, setiin bu yol kmaz sokaktr. Bu yol felaha ermez. Sana sayg duyuyorum, gensin, idealistsin. Ama kanla, intikamla bir yere varlmaz ve varlmamtr. Yaptn iin doru olup olmadnn muhasebesini vicdannda yap. Yanl olduuna kanaat getirdiin zaman piman olduunu kabul edeceksin. Evet, imdi gidebilirsin. Byk bir znt iinde kvranan Fazl, utancndan Necati abisinin yzne bakamadan oradan ayrld. Nereye gideceini bilemeden, sokakta ayayla rastgele talara vurarak yoluna devam etti.
Ne urupusu, siz neden sz ediyorsunuz Allah akna? Yahu urupu vard ya, urupu Heme Emin Evet, ne olmu ona? Ne olmuu var m? Gebertmiler herifi, hem de dkknnn nnde. Hay Allah ne zaman olmu bu yahu? Bu sabah, ya bu sabah. Hay Allah, kimler ldrm acaba? Ne bilelim mert, yiit ve aslan biri ldrm her halde. yle ya, nemli olan onun ldrlm ve Trkmenlerin intikamnn alnm olmasdr. Drt arkada konuarak Fethinin Kahvesine doru yrdler. Kahve capcanl ve hareketli idi. Herkes bir eyler sylyordu. Heme Eminin ldrlmesi haberi yldrm hzyla ehirde yaylmt. Her tarafta yanklanan bu haber zerine, bilen bilmeyen herkes yorum yapyordu. Kimileri ldrenleri bildiini ima ederek konuuyor, zaman gelince bunlar aklayacan sylyordu. Fazl ve arkadalar da konuulanlar dinliyorlard. Fazln gzleri Fethiyi aryordu. Onu grnce su ime bahanesiyle ay ocana yneldi. Fethi de o yne doru yrd. Fazla yaklanca: Nasl bu sabah rahat uyuyabildin mi? dedi. Evet abi, her ey yolunda gitti. Hibir aksama olmad. Biliyorum, sen imdi bu konuda konuanlar ve yorum yapanlar sadece dinle. Hem de byk altndan glerek dinle. Aslnda bunlarn palavralar, bizim iimize de gelir. Gerein ortaya kmasna da engel olur. Brakalm palavra sksnlar. Ne kadar skarlarsa ortalk o kadar bulanr. Sen keyfine bak. Kahvede giderek anlatlanlar abartlyordu. Fazl saatine bakt. Sonra arkadalarna dnd: Ben eve bir eyler alp brakacam. Bir saat iinde dnerim, dedi. Arkadalar da:
47
Trkmen Albmnden
Kerkk 1938
27.12.1929 Kerkk Musalla kahvesi (Sungu Okandan).
48
Yl/Year 14
Say/Issue 54
Editrn Setikleri
Kerkk 1953
Erbil 1952
Yl/Year 14
Say/Issue 54
49
KERKK VAKFI KERKK FOUNDATION
REVIEW OF CULTURE ART LITRERATURE AND FOLKLORE
QARDASHLIQ
Year: 13 Issue: 54 April - June 2012 ISSN : 1302-2857
On behalf of the Kerkk Foundation Owner of the right and editor in Chief zzettin KERKK Editor and Genel Coordinator Suphi SAAT Correspondence Address P. O. Box 20 Cerrahpaa/STANBUL Tel. (0212) 584 00 75 Fax (0212) 584 00 76 www.kerkukvakfi.com www.kardaslik.org email: kardeslik@kardeslik.org Administrative Office Haseki Sultan Mahallesi Kuka Soka Huzur Apt. No: 1/1 Fndkzade/STANBUL Representavtives Habib HRMZL (Ankara) Timur TA (zmir) Ali hsan NAQIB (ABD) Consulted by an Anditorial Referrence Counsul Prof. Dr. Ziyat AKKOYUNLU Prof. Dr. Yavuz AKPINAR Prof. Dr. Haim KARPUZ Prof. Dr. Mahir NAKP Prof. Dr. Suphi SAAT Prof. Dr. Saim SAKAOLU Prof. Dr. Abdsselam ULUAM Editorial Board Kemal BEYATLI Kemal APRAZ Aydil EROL Erat HRMZL Habib HRMZL zzettin KERKK Mahir NAKP Acar OKAN mer ZTRKMEN Suphi SAAT Suphi SALT
Contents
A Dictatorship Without A Dictator / 51 Section in Turkish / 01-49 Section in Arabic / 54-64
QARDASHLIQ
Published quarterly in Turkish, English, and Arabic by zzettin Kerkk Culture and Research Foundation (Kerkk Fondation) Authors are responsible for the raticles and photographs published in this review. Articles and photographs published in the review may be used elsewhere by indicating the source
50
Yl/Year 14
Say/Issue 54
Sami MOUBAYED
A Dictatorship Without A Dictator

DAMASCUS - News of the United States formal withdrawal from Iraq is receiving mediocre coverage in mainstream Arab media. On the popular al-Arabiya and al-Jazeera television networks, for example, Iraqi news come forth on the list, after Syria, Egypt, Libya and Yemen. In popular pan-Arab dailies, like Asharq Alawsat, Syria rather than Iraq was the main headline. Although glad to see the Americans leave after nearly nine years - ending a very long and unwelcomed stay - the Arab masses feel that they have too much on their plates in countries experiencing the Arab Spring to mind about Iraqi affairs any longer. The same applies to anything related to the Palestinians, who for over 60 years were the Arab worlds main - and only - obsession. Too much effort, time, money and tears have been shed for Iraq during the years 2003-2011 and on Palestine since 1948. Now it is time to look elsewhere, the Arab street is saying, arguing that Iraq will only rise from the ashes once it is surrounded by democracies in Saudi Arabia, Syria, Jordan and Iran. For Iraq to succeed, the Arab Spring needs to succeed throughout the Arab world, and at one point reach Iraq as well. Only then will Iraq enjoy real democracy. Anti-regime protests did take place in Iraq in March this year, prompting Prime Minister Nuri al-Maliki to announce that he would not seek re-election for a third term in 2014. Some Sunni provinces like Salahudine, once a hotbed for the insurgency, are already planning for a Sunni uprising - or a Sunni Spring - aimed at toppling Irans proxies in Baghdad, in early 2012. A democratic
Iraq in a neighborhood riddled with military dictatorships would simply not work, because Arab and Iranian dictatorships will always try to bring it down, as they did with Lebanon for more than 40 years. United States Defense Secretary Leon Panetta flew into Baghdad on Thursday to participate in a ceremony that officially ended the war. The US flag has been lowered and folded away, declaring an end to the US occupation that has lasted for eight years, eight months and 25 days. The last commander of US forces in Iraq, General Lloyd J Austin III, has flown out with the last few members of his staff. There were no bold statements like that of president George W Bushs 2003 Mission accomplished, which proved so premature. It has been a quiet withdrawal, dwarfed no doubt by the Arab Spring. Speaking from Afghanistan before landing in Baghdad, Panetta pondered on his countrys war in Iraq: In many ways, I think we can all take some satisfaction, regardless of whether you are for or against how we got into Iraq. We are giving Iraq an opportunity to be able to govern itself and to secure itself into the future, and to enjoy, hopefully, the benefits of a democracy. It wont be easy. There will be challenges. Theyll face the challenges of terrorism. Theyll face the challenges of those that would want to divide that country. Theyll face the challenges, the test of democracy. President Barack Obama, who campaigned for office three years ago pledging to bring US troops back home, echoed a similar argument, saying that the US leaves behind a
51
Sami MOUBAYED
sovereign, stable and self-reliant Iraq. Although some Republicans have criticized the move, the majority of Americans support it. Speaking to troops that just returned from Iraq this week, Obama hailed the extraordinary achievement of US troops, saying that they were returning home with heads held high. He added, The war in Iraq will soon belong to history, and your service belongs to the ages. Obama failed to say anything serious about the 4,487 American lives lost in Iraq, and the more than a trillion dollars in taxpayers money spent on military operations. Obama ignored the fundamental fact that when the Americans went into Iraq almost nine years ago, their purpose was to find Saddam Husseins weapons of mass destruction, topple the Iraq dictator and make the Arab world a safer place for democracy. Although democracy is ripping through the Arab world today, Iraq has had nothing to do with it and the desired domino effect never happened. Saddam was indeed toppled, but post-Saddam politicians have failed to establish themselves as real democrats. In fact, the Iraq of today looks and sounds like a democracy, but it is a sugar-coated dictatorship of religiously-driven politicians, yet with no dictator. Seculars are persecuted in todays Iraq, Christians have been forced to become refugees, Baathists are banned from holding public office, and in some places like the Shiite enclave of Sadr City in Baghdad, a mini-theocracy prevails, based on the Iranian model. The economy is a shambles, armed men roam the streets at night seeking trouble with traditional enemies. No accountability has taken place for Iraqis who killed fellow Iraqis since downfall of Saddam in 2003. Not a single official from Malikis Dawa Party, for example, has been brought to court. The number of Iraqi deaths, according to the Americans, exceeds 100,000, whereas Iraqis put the number
52
at over a million. No democracy can be taken seriously in such horrific conditions. The date for full withdrawal was supposed to be December 31, as stated by a 2008 agreement between Bush and Maliki. That agreement was signed exactly two years ago, when as the world so famously remembers, Iraqi journalist Muntazer al-Zaidi threw both his shoes at Bush during a Baghdad press conference on December 14, saying: This is a farewell kiss from the people of Iraq, you dog! Anti-Americanism was high, both back then and now, but no shoe-throwing is taking place. Only in Fallujah, once a hotbed for the Sunni insurgency, were American flags burned by angry Iraqis honoring their dead. Most Iraqis are just glad to see an end to the US occupation, relieved that the region is too worked up with its own mess to send proxy messages to the Americans, via Iraq. In different times, Iran, Saudi Arabia and Syria would all have been tremendously busy with Iraq, planning for the day after scenario. These countries believe that a vacuum will emerge now that the Americans have left. Maliki cannot run the country on his own, and his ministers, police, army and security services are too weak to deliver when it comes to nation-building. The vacuum can only be filled by Iran or Saudi Arabia, which respectively control the Shiite and Sunni streets. Iran cannot venture into Sunni territory, and Saudi Arabia has no influence whatsoever with heavyweight Iraqi Shiites like Ammar al-Hakim, Muqtada alSadr and Maliki. The only country that has inter-community influence among both sects is Syria. It has the ear of Muqtada, yet it can also strongly influence Tarek al-Hashemi of the Iraqi Islamic Party. But Syria, Saudi Arabia and Iran are all busy with their own problems, explaining why incendiary rhetoric is at an all-time low in Iraq, as are suicide bombings and targeted assassinations.
Say/Issue 54
Sami MOUBAYED
Saudi Arabias King Abdullah is ill, Prince Nayef is slowly adapting to the new job as crown prince and busy getting the House of Saud in order, preparing for his own ascent to the throne. Unprecedented disturbances were recorded in November in al-Qateef, an oilrich district inhabited almost completely by Shiites, where 10 people were killed. Syria is immersed with its own bloody uprising, which is now entering its tenth month, and its government is facing increased isolation and sanctions by the US, the European Union and the Arab League. Iran is entangled in its own power struggle, between Supreme Leader Ayatollah Ali Khamenei and President Mahmud Ahmadinejad. As the Arabs and Iranians look the other way, Iraqis are finally getting the chance to sort out their differences without outside interference, funds and dictates. Unlike Saudi Arabia and Syria, however, Iran will not let Iraq slip out of its control anytime soon. The toppling of Saddam was a blessing for the Iranians, ushering in a wide array of Iran-backed politicians to senior office in Baghdad. Never in his wildest dreams would Khamenei have imagined that one day trusted Iranian proteges like Ibrahim alJaafari and Maliki would become consecutive prime ministers in Iraq. Their presence perpetuates Iranian influence in Iraqi politics, and so does the heavyweight presence of powerful players like the Fadila Party, the Dawa Party, the Sadrists, the Badr Brigade and the powerful Supreme Iraqi Islamic Council. The Iranians are even trying to install Ayatollah Mahmud Hashemi Shahroudi, a former Iranian judiciary chief, in the holy Iraqi city of Najaf. If they succeed, they will gain control of the religious Shiite establishments in Iraq, just as they have control of the political establishments through Maliki. Shahroudi is very close to Khamenei and would serve as his eyes and ears.
As Iran prepares to re-flex its muscles in Iraq, and the US heads for the exit, ordinary Iraqis are asking themselves plenty of questions. One is: Had it not been for the 2003 war, is there the slightest chance in a million that we would have rid ourselves of Saddam Hussein? The answer is no. Probably had there been no war, Iraqis would have been stuck with Saddam, although he might have bequeathed power to his son Uday. The second question is: Looking back, was it worth it? Again, the obvious answer from an Iraqi perspective - is no. Human life was wasted under Saddam and equally wasted under the Americans. The current leaders of Iraq are mini-dictators, lacking Saddams brutality no doubt, but they are as arrogant, stubborn and selfish as the former strongman. Pro-Saddam Iraqis argue that its different when an occupying force is killing Iraqis. Yet murder is murder; there are no double standards for it, whether committed under the watch of Saddam, Bush or Maliki. The past nine years mark a very interesting chapter in Iraqi history. Living with the dictator was a nightmare and getting rid of him in such a manner was also a nightmare. The price has been too high for day-to-day Iraqis, and it will take an entire generation for memories of the atrocities to be erased But at least Iraqis can now hold their heads high - they are done with both Saddam and the Americans. One day, not too far from now, they will get rid of Maliki as well. Only then - and when outside meddling stops - will Iraqis say: Mission accomplished. Sami Moubayed is a university professor, political analyst and Editor-inChief of Forward Magazine in Syria. (Copyright 2011 Asia Times Online (Holdings) Ltd. All rights reserved. Please contact us about sales, syndication and republishing.)
53
... . / : ) (
21- 31- 41- 51- / 61- 71- 81- 91- : ... . .. ) ( ) ( ) ( ... ) ( ) ( ) ( : )( ... .
- 2102 Nisan-Haziran/April-June
45
/ KARDALIK/QARDASHLIQ
41 Yl/Year
45 Say/Issue
) ( - ... )( / )( ) ( )( ) ( . ) ( .... : )( . - . : 1 - 2- 3- 4- 5- 6- 7- 8- 9- 01- ) - ( 11-

/ KARDALIK/QARDASHLIQ 41 Yl/Year
) 9002( ) ( . ) ( ) ( ) ( )( ) ( . ) ( ...
45 Say/Issue - 2102 Nisan-Haziran/April-June
55
...
... )( )( ... )( )( . ) ( ... ) ( ) ( ) ( !
). ( ) ( ) ( ) (F.B.A ) (
65
45 Say/Issue
... ... .... . ..... ... ..... . . ... ... !!!
41 Yl/Year
45 Say/Issue
75
. . :- .
85
. 3002 9002 . ) (
45 Say/Issue
- . :- ) ( ...... ) ( ) ( ) ( :-
Telaferdir elimiz soyumuz belli bizim olaklyz aslmz Trktr mevl deiliz
) ( ) (
%09 . . 72 7002 001 ) ... ( .

95
. 3002 ! . / ! . /
06
. . 4002 ) - ( dinimiz - dilimiz 8002 .. ) ( . /

45 Say/Issue

) ( 1991 . . 9 3002
...
4191- 8191 .. 4291 6491 9591 0791 98 ) (

16
.. )( . . ! . : - : . . : : /moc.wen-anyyabla.www//:ptth 30311=di&weiv=noitca?php.swen
26
4. 5. ) ( ! : : ! 6. ! . . 7.
45 Say/Issue
..

: ... 2. . 3. ! : : . . !
15 15 1869. 1816 . 11 2012 15 1869 . : . )( . : 1. . !

36
41 45 - 2102
41 45 - 2102
/ 36 .. ... / 16 ... / 65
/35 - 05 / 94 - 1
46
41 Yl/Year
45 Say/Issue
Ziyat Akkoyunlunun yazsnn grselleri. Kerkk Mutfandan grntler
rdann alm hali
Kpe ve Mumbar
Perde Pilav
Kerkk Dolmas
algam Turu
Latike A
KARDALIK
QARDASHLIQ
45
41
- 2102
Kasm Nefti
Selahaddin Avc
Mehmet Avc
4-375822031 ISSN
KERKK VAKFI

Türkiye Ve Türkmenler, Kardaşlık Dergisi 54

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiye Ve Türkmenler, Kardaşlık Dergisi 54

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARDALIK 54

14 Temmuz 1959 Kerkk Katliamnda ehit edilen Trkmenler

Kltr Sanat Edebiyat ve Folklor Dergisi Yl 14 Say 54 Nisan - Haziran 2012

t Kzec , si Abdlvahi Kerkk n Se iolu

nda etti z zaman Herkesi mest nnda seildi er meyda

, Kerkk n Sesi Abdlvahit Kzeciolu

Trkmenelinden Trkn Dilinden

Kol Krlr Yen inde

Trkmenelinden Trkn Dilinden

*Prof. Dr., Bilecik eyh Edebal niversitesi Rektr Yardmcs

Kerkk Katliam Hakknda Dnceler

Iraktaki Maliki Krizini Dikkatli Okumak

Osmanlnn Beiinde Trkmen Sempozyumu

Irak Trkmen Eitiminin Kronolojisi

Trk Mutfandan Kaybolan Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa

Terzibann Yeni Hazinesi Kerkk Az Trkmanca Szlk

Seyyah- Fakir Evliya elebi

Evsf- Bazar- Kebr (Aa Bazar)

Evliya elebi Kerkkte VII

Seyyah- Fakir Evliya elebi

Seyyah- Fakir Evliya elebi

27.12.1929 Kerkk Musalla kahvesi (Sungu Okandan).

KERKK VAKFI KERKK FOUNDATION

REVIEW OF CULTURE ART LITRERATURE AND FOLKLORE

A Dictatorship Without A Dictator

) ( - ... )( / )( ) ( )( ) ( . ) ( .... : )( . - . : 1 - 2- 3- 4- 5- 6- 7- 8- 9- 01- ) - ( 11-

... ... .... . ..... ... ..... . . ... ... !!!

%09 . . 72 7002 001 ) ... ( .

. . 4002 ) - ( dinimiz - dilimiz 8002 .. ) ( . /

4191- 8191 .. 4291 6491 9591 0791 98 ) (

15 15 1869. 1816 . 11 2012 15 1869 . : . )( . : 1. . !

Ziyat Akkoyunlunun yazsnn grselleri. Kerkk Mutfandan grntler

rdann alm hali

You might also like