You are on page 1of 100

Bilim ve Teknik

Mzik ve Matematik
Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46. yanda...

46.yl
Aylk Popler Bilim Dergisi Ekim 2012 Yl 46 Say 539 5 TL

Ritim, l, Ahenk...

Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik

Anne Style Hayata Salkl Merhaba


Doal Fotonik Yaplar
39 9 771300 338001

Gnein altnda verandann parmaklna konulmu bir meyve suyu bardan gznzn nne getirin. Size bo grnebilir, ama iinde en az 25.000 para mikroskobik toz dolanmaktadr. Bu toz paracklarnda Yerkredeki her eyden biraz vardr. Anszn karnza Sahra kumlarndan dklm minik paracklar ve gzle grlemeyen devety lifleri kabilir. Sonra rzgr yn deitirir ve orman mantar sporlar ve kurumu meneke paralar evrenizi sarar. Yaknlarda bir otobs yolcu almak iin durur ve minicik siyah kurum paralaryla kark insan derisi dkntleri bir anlna ortal kaplar. Her nefes alnzda binlerce zerre vcudunuza girer. Bazlar burnunuzun dehlizlerine yerleir. Bazlar genzinize yapr. Dierleri derinlerde, akcierlerinize snr. Siz kitapta sona geldiinizde, yeryzndeki bu zerrelerden 150.000 kadarn soluyarak iinize ekmi olabilirsiniz; tabii dnyann en temiz kelerinden birinde yayorsanz. Daha kirli bir yerde yayorsanz, muhtemelen bir milyondan fazlasn solumusunuzdur. Baz tozlar gezegen ve zerinde yaayan canllar iin tehlike tar. Bazlar insanlar, bitkiler ve hayvanlar iin yararldr. Bazlar aka byleyicidir. Burada hepsi mikroskobun altna alnacak ve tozlarn gizli yaamlar gzler
POPLER BLM KTAPLARI

nne serilecektir.

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 539 Ekim 2012 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

lk says Ekim 1967de sizlere ulaan Bilim ve Teknik dergisi bu sayyla 45 yan doldurup 46 yana basyor. Trkiyede nesillerin bilime ynelmesinde ve ilgi duymasnda etkin bir rol oynayan Bilim ve Teknik binlerce ocuun ve gencin meslek seiminde etkili oldu. Grev paylam yaparak Trkiyenin gelecei ocuklarmz karde yaynlar Merakl Minik ve Bilim ocuk dergilerine emanet eden Bilim ve Teknik, geri kalan tm ya gruplarna hitap etmeye devam ediyor. Bilim ve Teknik dnyada ve Trkiyede yaanan bilimsel ve teknolojik gelimeleri duyurmaya, evrendeki ve etrafmzdaki olaylarn arka plannda ileyen bilimsel ilkelere ve mekanizmalara iaret etmeye, tm bunlar yaparken de herkesin anlayabilecei popler bir bilim dili kullanmaya gayret ediyor. Yaptmz tm gzel ileri siz okuyucularmzn sevgisine ve desteine borluyuz. Yaplan hatalar tekrar etmemeye ve sizlere layk olmaya, her sayy bir ncekinden ileriye tamaya kararlyz. Sevgi ve desteinizle bunlar baaracamzdan da eminiz. nmzdeki saylarda Bilim ve Teknik yeni yazlarla, yeni kelerle ve yazarlarla gelimesine devam edecek. Bu saydaki kapak yazmz dergimizde yllardr yazan usta yazarmz Alp Akoluna ait. Matematik ve Mzik yazsnda hayatmzda nemli bir yer tutan mzie, douundan matematik ile olan ilikisine kadar birok farkl adan bakyor. Yazarmz zlem kinci, hayatmzn balangcndaki en nemli gdadan, anne stnden ve onu dier tm besinlerden ayran stn zelliklerinden bahsediyor. Arkadamz lay elik engelliler tarafndan spor yapmak iin kullanlan protezleri anlatyor. zlem Ekici renk cmb grsellerle ssledii yazlarna bu ay doadaki fotonik yaplar ele ald yazsyla devam ediyor. Ypranan veya fonksiyonlarn yitiren organlarn onarlmas veya deitirilmesi birok bilim daln uzun sredir megul ediyor. Abdurrahman Cokun vcudun kendini onarma mekanizmalarndan bahsederken, brahim Tark zbolat yapay organlarn laboratuvarlarda retilmesini konu alyor. Dokunmadan Kontrol: Optik Cmbzlama optik cmbzlama tekniini tantyor ve iki lise rencisinin bu teknii renmelerini konu alyor. Vcudun Derinliklerine Yolculuk, Pillerde Nizami arj, Ayn Ardnda Saklanan Teknoloji ve Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna ilgiyle okuyacanz umduumuz yazlar. Bu sayda dergimizde baz kelerin yerleri deiti ve kelerimize Nasl alr? adnda yeni bir ke eklendi. Her gn kullandmz aygtlarn alma ilkeleri ou zaman dnlenden daha basit; Nasl alr? bu prensipleri tantmaya ve gstermeye alacak. Bilim ve Teknik dergisinin daha nice yalarnda bulumak dileiyle... Sayglarmzla Murat Yldrm

thinkstock

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik

(alp.akoglu@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr


(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(imran.tok@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77 Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380 Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.09.2012

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Prof. Dr. M. Arif Adl Do. Dr. Burak Aksoylu Prof. Dr. Salih epni Dr. kr Kaya Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. eref Sarolu

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

18 28 70

Mzik yaammzn nemli bir paras, ruhumuzun gdas, hatta kendimizi ifade etmenin bir yolu. Peki ya matematik? oumuz iin bir muamma. Mzik ne kadar duygusal ve scaksa matematik bir o kadar mantksal ve souktur. Oysa aratrmalar mziin ve matematiin yakndan ilikili olduunu gsteriyor. yle ki beynimiz mziin ierdii karmak duygusal mesajlardan baka iindeki matematii alglayacak ekilde gelimi. Hatta mzikle uramann matematiksel alglamay gelitirdii ne srlyor.

Canllarn ilgin k oyunlar sonucunda vcutlarnda oluan doal renk cmbnn altnda yatan gerek mekanizma, yeni teknolojik tasarmlarn ve rnlerin gelitirilmesi ynnde bilim insanlarna ilham veriyor.

Masal kahraman Rapunzelin uzun salar prensi yakalatmt. Sa zerinde yaplan almalar hem gnmze hem gemie ait birok davann zmne yardmc oluyor. Sa artk suluyu ele veren gl bir delil, gvenilir bir biyolojik veri. Salar bize yle sesleniyor: Tannmaktan kaamazsnz! Peki Rapunzelin prensini yakalatan salar bizi nasl ele veriyor?

Haberler ..................................................................................................................................... 4 Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna / Brtein Ege ................................. 12 Tekno - Yaam / Osman Topa .............................................................................................. 16 Ritim, l, Ahenk: Mzik ve Matematik / Alp Akolu ..................................................... 18 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ............................................................................................ 26 Doal Fotonik Yaplar Teknolojinin Hizmetinde / zlem Kl Ekici.............................. 28 Vcudun Derinliklerine Yolculuk / zlem Ak kinci ......................................................... 34 Anne Style Hayata Salkl Merhaba / zlem Ak kinci ................................................ 36 Spor Teknolojilerindeki Engelsiz Srama / lay elik.................................................. 44 Uzun mrl piller iin-Pillerde Nizami arj / Alp Akolu .............................................. 48 Bilim ve Teknoloji / Yunus engel ........................................................................................ 50 Ayn Ardnda Saklanan Teknoloji / H. Tua ener atr ............................................... 54 Yapay Organ retimi: 3 Boyutlu Organ Prototiplenmesine Doru / brahim Tark zbolat............................................................................................................. 56 Biyolojik Onarm / Abdurrahman Cokun.. ........................................................................ 62 zlen Sa / Kadir Demircan .............................................................................................. 70 Dokunmadan Kontrol: Optik Cmbzlama / Alper Kiraz - Meral Uurlu - Nazl Gller - Pnar Demetikar ......................................... 76 Elektroeirme: Svy plie Dntrme Sanat ve Biyotp Eserleri / Hilal Trkolu amazel - Ozan zkan - A. Evren Haydardedeolu ................................ 80

+
42 Flora 68 Jeoloji 86 Fauna 88 Doa Tarihi
Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

Nasl alr?
Murat Yldrm

60

67 Dnyas Yayn
lay elik

74 84 90 94

Gkyz
Alp Akolu

Salk

Ferda enel

Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

Haberler

Hatrladklarmz Hafzamz Yokladka Deiiyor mu?

Bu durumun zellikle durumalarda tanklk eden grg ahitleri iin nemli etkilerinin olabileceinden bahsediliyor. Yani grg tannn ifadesine ne kadar erken bavurulursa, hatrladklarnn doruluundan da o kadar emin olunabilir.

zlem Kl Ekici

ocukken oynadmz kulaktan kulaa oyununu hatrlyorsunuz deil mi? Herkes yan yana durur ve bir cmle kulaktan kulaa fsldanr. Kii says ne kadar oksa, hele bir de iletilen cmle biraz karmak ve uzunsa, oyun da o kadar elenceli olur. Srann en sonundaki kii yksek sesle duyduu eyi syler. Cmlenin paylalmaya balad ilk haliyle son kiinin ilettii son hali arasnda ou zaman byk farkllk olur, yani kulaktan kulaa iletilen cmle her seferinde biraz deierek sonunda tamamen farkl bir hal alr. Herkes de bu ie aar kalr. Yaplan bir almaya gre tpk kulaktan kulaa oyununda iletilen cmle gibi, hafzamz da kalc deil, aksine evre ve zaman koullarna uyum gsteren bir yaps var. Gemiten bir eyi yeni bir evrede ya da zamanda hatrlarsanz ya da o eyi hatrladnzda yaarken olduundan baka bir ruh halindeyseniz, hafzanz hemen yeni koullar eskisiyle birletirip yepyeni bir bilgi oluturabiliyor. Zaman getike gemile ilgili hatrlayabildiklerimizin azalmas hepimizin yaad, doal bir olgu. Neuroscienceta yaymlanan bu almada, gemite yaanan bir olay hatrladmzda, beynimizdeki hafza ile ilgili alarn olayn en son hatrlanan halini, her sefer deitirebildiinden bahsediliyor (http://www.jneurosci. org/content/32/35/12144.abstract). Bu nedenle, yaanan olayn her sefer hatrlanan hali, aslnda zgn hali deil de, bir nce hatrlanan haliymi. Yani yaanan bir olay her aklmza geldiinde hatrladklarmz deiebiliyor, yaanan halinden az ya da ok baka ynlere sapabiliyor.
4

Msrdan Nadir Grlen Hastalklara Tedavi

zlem Ak kinci

imon Fraser niversitesindeki aratrmaclara gre serada byyen msrlar nadir grlen ve hayati tehlike oluturan ocukluk a genetik hastalklarna derman oluyor. Ayn niversiteden biyolog Allison Kermode ve ekibi 10 yldan fazla bir dredir, nadir grlen fakat nemli bir ocukluk a genetik hastal olan lizozomal depo hastaln enzimle tedavi yntemi gelitirmek iin ok disiplinli bir alma yrtyor. L-ronidaz enziminin lizozomal depo hastalklarndan biri olan mukopolisakkaridozis I hastalnn tedavisinde kullanlabilecei ve bu enzimi retmek iin de serada yetien msrdan yararlanlabilecei Nature Communication dergisinde yaymlanm. Kaltmsal hastalklarn en ciddi olanlar, tedavi edilmezlerse vcudun btn organlarnda oluturduklar hasar nedeniyle erken ocukluk dnemde lme

neden oluyor. Son gnlerde 70 farkl lizozomal depo hastalnn 6dan fazlas iin enzim tedavisi uygulanabiliyor. Bulgular enzim tedavilerinin nasl yapldn ve hastalarn tedavi masraflarnn nasl azaltlacan gstermi. Yeni teknoloji haberci RNAy hcrenin belli ksmlarna tayan ileme mdahale ediyor. Bu sayede tedavi edici proteinin hcre iinde sentezlenmesinden sonra bu proteine eker balanmas gibi ilemler kontrol edilmi oluyor. Bylece aratrmaclar msr tohumu iinde enzim ilalarnn retimini gerekletirebiliyor. Ortaya kan rnn bir hastal tedavi etmek zere kullanlabilme potansiyeli olsa da aratrma ekibi henz ilk gnlerini yaayan rnn gelitirilmesi iin baka birka aratrmaya da ihtiya olduunu belirtiyor.

Endsride Nitrik Asit Kullanm Azalacak

zlem Ak kinci

ngiltere Warwick niversitesindeki kimyaclarla, ABD Cornell niversitesindeki aratrmaclar birlikte yaptklar almann sonucunda patateste uyuz hastalna neden olan bakterinin bir enziminin, hayli andrc kimyasal nitrik asitin kullanmna son verebileceini sylyor. Nature Chemical Biology dergisinde yaymlanan almada Streptomyces scabies bakterisinin nitrolama tepkimesini (nitro grubunu, -NO2, bir bileie katma) hzlandracak bir enziminin kefi anlatlyor. Sitokrom P450 enzim ailesinin bir yesi olan TxtE enzimi, nitrrolama tepkimeleri iin zellemi enzimlerin ilk rnei. Bu almann sonucuna gre TxtE enzimi artk aromatik nitrolama tepkimelerinde hayli andrc nitrik asitin ve slfirik asitin yerine kullanlarak kimya endstrisinde uygulama alan bulabilecek. Molekler biyoloji yntemleri kullanlarak gelitirilecek TxtE enzimi sayesinde kimya endstrisinde nitrik asit kullanma son verilebilecei dnlyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Projenin yrtcs Warwick niversitesi Kimya Blmnden Prof. Greg Challis ticari olarak nitrolama tepkimelerinin ok nemli olduunu ve kimya endstrisi iin patlayc ve nitroaromatik bileikleri retmenin bu endstrinin nemli yap talarn oluturduunu sylyor. Son zamanlarda baz tepkimeler nitrik asit gibi almas zor olan ve evreye zararl, hayli andrc kimyasallar kullanlarak gerekletiriliyor. Prof. Challis eer endstriyel olarak nitroaromatiklerin retiminde kullanlabilecek, evreyle dost bir biyokatalizr gelitirilebilirse bunun ok heyecan verici olacan da szlerine ekliyor.

Kanser Aratrmalarndan Naylon retimine


zlem Ak kinci

uke Kanser Enstitsndeki aratrmaclar kanser tedavisi ile ilgili bir aratrma yaparken ans eseri daha ucuz ve evre dostu naylon retiminde kullanlabilecek bir enzim kefetmi. Nature Chemical Biology dergisinde yaymlanan alma sonucunda, naylon retiminde baz genetik ve kimyasal deiimlere urayan kanser tmrlerine dnen hcrelerden yararlanlabilecei fikri domu. Salkl dokuda meydana gelen genetik deiiklikler sonucunda tmr geliiminin incelendii aratrma laboratuvarnda bilim insanlarnn amac daha iyi tedavi yntemleri tasarlamak iin tmrlerin nasl gelitiini anlamakm. Ancak bu srete edindikleri bilginin onlara daha az maliyetle evre dostu naylon retmek iin yeni bir kap atn fark etmiler. Naylonun ana bileii adipik asit. Bu kimyasal madde fosil yaktlardan retiliyor, rafine edilme ilemi srasnda ortaya kan kirlilik kresel snmaya yol aan etkenlerden biri.

Kanser konusunda aratrmalarn srdren aratrmaclar glioblastoma denilen beyin tmrndeki izositrat dehidrojenaz enziminindeki mutasyonlar tanmlamlar. Bu mutasyonlar bakterilerdeki ve mayalardaki adipik asit retiminde kullanlabilecek homositrat dehidrojenaz enziminde de grmler. Naylonun ana bileii adipik asit. Bu kimyasal madde fosil yaktlardan retiliyor, rafine edilme ilemi srasnda ortaya kan kirlilik kresel snmaya yol aan etkenlerden biri. Ancak adipik asit retimi iin en umut verici yaklamlardan biri olan ucuz ekerlerden adipik asit retimi srasnda ihtiya duyulan bir dizi enzimden birinin eksik oluu bu konudaki en nemli engellerden biriymi. Bu enzimin yerine bakteri ve mayalarda bulunan ve mutasyona uram homositrat dehidrojenaz enziminin kullanlabilecei dnlm. Bylece mutasyon sayesinde ucuz ekerden adipik asit retilerek enzim dizisindeki eksik halka tamamlanabilecek. Bir sonraki adm adipik asit retimininin artmasnn salanmas. Bilim insanlar kansere yol aan deiimleri grmek iin gen dizilimlerinin yani kanser genomunun aa karlmasnn yeni enzim etkinliklerinin kefi konusunda yardmc olacan umuyor.

nsezi ve Yardmseverlik
zlem Kl Ekici

ardmseverlik insanlarn sosyal hayatnda nemli yere sahip olan bir davran ekli, kiilik zellii. Bencillik drts doal olarak iimizde hep var, ama bazlarmz bu drty bir ekilde dizginleyebiliyor. Peki neden iyilik yaparz? Neden baz insanlar nce ben deil de biz der? Yardmseverlik kendiliin-

den, birdenbire mi oluur, yoksa iyilik yapmak iin ok mu dnrz? Harvard niversitesinden bir grup aratrmac (psikolog, biyolog ve matematiki) bir araya gelerek bu sorunun cevabn aratrm. Natureda yaymladklar sonulara gre nsezilerine gvenen kiiler iyilik ve ibirlii yapmaya daha meyilli oluyor. (http://www.nature.com/nature/journal/v489/n7416/full/nature11467.html). Aratrmalarna dahil ettikleri binlerce kiiye benin ve bizin kar karya olduu bir oyun oynatmlar. Oyuna katlan kiiler kk gruplara ayrlm ve bir seim yapmalar istenmi. Paylarna den paray ya kendilerine saklayacak ya da toplum iin bir ey yaplmasna ynelik olarak kurulan ortak havuza koyacaklar. Aratrclar bylece kiilerin ibirlii mi yapacan yoksa kendilerini mi dneceini ortaya koymak istemi. Balangta farkl kiilerin ne kadar hzl karar verdii ve hzl karar veren bu kiiler iinde de ibirlii yanls olanlar belirlenmi. Bu aamada dnmeden hzlca hareket edenlerin daha ok ibirlii yapt tespit edilmi. Daha sonraki aamada aratrclar oyuna katlanlarn bir ksmn abuk karar vermeye, bir ksmn da karar vermeden nce dnmeye zorlam. Fakat sonu gene ayn km: Hzl karar verenler ortak havuza daha ok katkda bulunmu, durup dnenler ise daha az. Son aamada ise aratrclar katlmclara akllarn kartracak ekilde mdahale etmi, yani bir ekilde kiileri ynlendirmiler. Bazlarndan yapacaklar hamleye karar vermeden nce, ortak havuza yapacaklar katk miktarnn herkes iin ne kadar faydal olacan dnmelerini istemiler. Bazlarndan da verecekleri karar enine boyuna tartmalar istenmi ve mantkl dnmenin faydalarndan bahsedilmi. Gene ayn ekilde nsezilerine gvenenler kafa yoranlara gre daha ok ibirlii yapm. Yani nsezilerimize gvenerek, fazla dnmeden hzlca karar verdiimizde daha yardmsever oluyormuuz. Enine boyuna dndmzde ise daha az ibirlii iinde oluyor, yani iimize nasl geliyorsa, karmza nasl uygun dyorsa yle davranyormuuz.
5

Haberler

Bilgisayar Modeliyle Kanser Kart la Tasarm

lay elik

ratrmaclar bir ilacn, kanserin yaylmasn kolaylatran bir enzimi nasl engellediini byk bir hassasiyetle canlandran hesaplamal bir modelleme yntemi gelitirdi. Model kuantum mekanii dzeyindeki etkileimleri yakalayabiliyor. Yntemin kanserle ilintili olduu bilinen bir dizi proteini, mevcut ilalar kadar yan etki yaratmadan engellemenin yollarn bulmaya yarayabilecei mit ediliyor. Proceedings of the National Academy of Sciencesda yaymlanan alma bir ilacn biyolojik hedefiyle nasl etkiletiini anlamak iin bilgisayar modellerinin ya da canlandrmalarnn kullanld pek ok aratrmadan biri. Aratrmaclar bu yollarla ilacn etkisini atom dzeyinde anlamann, ilac gelitirmeye ya da tamamen yeni ilalar tasarlamaya yardmc olmasn umuyor. Sz konusu almadaki aday ila bir nanoparack. 82 karbon atomundan oluan parack gadolinyum adl ar metalin tek bir atomunu evreleyen ka-

pal bir kafes biiminde. Parack daha nce tbbi grntlemede kartlk oluturmak amacyla kullanlyordu, ancak bazlar yeni aratrmada da yer alan aratrmaclar paracn ayn zamanda kanser metastazn engelleyebildiini gsterdi. Yeni aratrmada paracn MMP ad verilen enzimleri engelleyerek farelerdeki pankreas kanserinin yayln azaltt gsterildi. MMPler tmrlerin kan damarlarn, kendileri iin besin kayna oluturacak biimde yeniden dzenlemesine yardmc oluyor. Aratrmaclarn ar metal iyonunun, parack ve enzim zerindeki etkilerini anlamak iin etkileimin kuantum mekaniini incelemeleri gerekti. Bu da ok youn hesaplamalar ierdii iin bir sperbilgisayar kullanlmasn gerektirdi. Aratrma ekibi IBMin Blue Gene adl bilgisayarn kulland. Ekip bilgisayarn yardmyla enzimlerden biri olan MMP-9un nanoparacn tam olarak neresine balandn belirledi. Model ayrca nanoparacklarn MMP-9la etkileirken kmeler halinde toplanabileceini ngrd. Aratrmaclar nanoparacklarn sulu zeltilerde gerekten kmeler oluturduunu gsterdi. Bir ilacn hedef proteinin neresine balandn bulmak iin molekler modelleme kullanmak zor deil, ancak aratrmaclar enzimin etkin blgesi dnda bulu-

nan ve daha nce bilinmeyen bir nokta kefetti. Yaymlanan makalenin bayazar olan biyofiziki Ruhong Zhou bu noktann kefedilmesinin kanser kart ila gelitirme srecinde aratrmaclara yeni bir hedef sunduunu belirtiyor. Enzimlerin etkin blgelerini bloke eden ilalar sklkla yan etkiler yaratabiliyor, nk balanma ok spesifik olmuyor. Enzim zerinde yeni kefedilen noktaya balanan ilalar bu sorunun stesinden gelebilir. Yaplan bu aratrma modellemeyle neler yaplabildiinin bir gstergesi. Modelleme almalar ila tasarmclarna deney tpnn iinde ne olduuna dair daha derin bir anlay kazandryor. Ancak bu yeni alma bir ilacn hedefiyle nasl etkiletiini anlamak iin bilgisayar canlandrmalarndan faydalanma konusunda nemli bir adm olsa da pek ok aratrmacnn hayali olan tm bir biyolojik sistemi modelleme sz konusu olduunda henz emekleme aamasnda bir aba olarak grlyor. MITde hesaplamal biyoloji uzman olan Bruce Tidor bir ilacn emilimi, kan dolam yoluyla vcuttaki dokulara dalm, metabolize edilii, vcuttan temizlenmesi ve atlm dhil olmak zere vcuttaki btn rollerini incelemek istediklerini sylyor. Bunun, hcre devrelerinden akkan dinamiine, molekler modellemeye ve kuantum mekaniine kadar pek ok farkl lekte canlandrma modellerinin uygun bir ereve iinde birletirilmesini gerektirdiini belirten Tidor, bu yaklamn gelecekte ila kefi iin nemli olacan ve sperbilgisayarlarn stn performansn gerektireceini ekliyor.

Trkiyede Bir lk: I. Uluslararas ocuk Zirvesi

Nilgn Erentay

. Uluslararas ocuk Zirvesi, 9. Uluslararas Bilim Eitimi Konferans kapsamnda 20 Ekim 2012de Antalyadaki Akdeniz niversitesinde gerekletirilecek.
6

Bilim ve Teknik Ekim 2012

I.Uluslararas ocuk Zirvesi Dzenleme Komitesi Bakan Nilgn Erentaydan alnan bilgiye gre Bilim ve evre Eitimi temal zirveye Trkiyenin farkl illerinden katlan ilkretim okullar, okul ncesi eitim kurumlar ve Antalya ilinden katlan ocuklar gn boyu zgn sunumlar ve gsteriler yapacak, yurt iinden ve yurt dndan katlan retmenler eliinde elenceli atlye almalar yaplacak ve sergiler alacak. I.Uluslararas ocuk Zirvesi nde yer alan atlye balklarndan bazlar: Robotlar Atlyesi, Denizler ve Nesli Tehlike Altndaki Deniz Canllar, lgn Hava ve Girdaplar, Doal Yaam, Doa Fotorafl, Nesli Tkenmi Hayvanlarn Di Yaplar ve Beslenme Alkanlklar, Asit Dedektifleri, Ku Evleri, Glge Oyunlar ile Doa Tiyatrosu, Bitki Mzemizi Yapalm, Problem ieleri ve Yoga renelim bir trenle Avrupa Birlii Uluslararas Eller Bilimde Eitim Koordinasyonundan sertifikalarn alacaklar. Dnyann her yerinden ocuklarn bir araya gelerek evrelerinde meydana gelen deiimler ile ilgili grlerini ve dncelerini birbirlerine ve yetikinlere aktarabilecekleri, doada yaptklar gzlem ve deneyleri sunabilecekleri, evre sorunlarna ynelik zm nerilerini tartabilecekleri bir paylam ortam oluturma fikri bundan yllar ncesine, S.O.S. Projesinin uyguland ilk yllara dayanyor. Bilim eitimi ekseninden bakldnda, S.O.S. Projesi ile arlkl olarak doada gerekleen alan almalarnda, gnll rencilerin inceleme, kefetme ve deneysel yntemler ile test etme, bulgular karlatrma ve yorumlama gibi bilimsel sre becerilerini kazanmasna katkda bulunmak amalanyor. Doa eitimi ekseninden bakldnda ise rencilerin doay daha yakndan tanmas, onun sorunlarn anlamaya almas, zm nerileri gelitirmek iin aba gstermesi, Dnyadaki nesli tehlike altnda olan trler ve yok olma tehdidi altndaki doal alanlara ynelik farkndalklarnn gelimesine katkda bulunmak amalanyor. S.O.S. Projesinin I.Uluslararas ocuk Zirvesine bir de armaan var. Gen Bilimciler Gezegenimiz in Banda balkl kitap proje kapsamnda bu yl gerekletirilen200 etkinlii ieriyor. ocuklarn doutan yaratc olduunu ve zaten isel olarak tadklar sevgi dilini, bilim ve sanatn dili ile birletirdiklerinde farkndalklarnn gelieceini syleyen Erentay, bu sayede insan dnyann merkezinde gren ben merkezli yaklamlarn terk edilebileceini dnyor.
7

I.Uluslararas ocuk Zirvesine katlan ilkretim rencilerinin gerekletirecei sunum balklarndan bazlar: Bitkiler En ok Neyi Sever?, Okulumuzda Bir Lale Bahesi Nasl Oluturduk?, Bir Aratrma Konusu olarak Nesli Tehlike Altndaki Srngenler, evre Dostu atlar, Atk Su Doaya Yardm Edebilir mi?, Kk Tohumlar-Byk Aalar, Bolu Yresinde Bulunan zgn Trler, Bir Geri Dnm Projesi (ulusal bir yarmada birincilik dll), Endemik Trlerimiz Zirveye Trkiyenin eitli illerinden delege olarak katlan Uluslararas S.O.S. Projesi yesi okullar ve renci gruplar aacaklar sergilerde proje kapsamnda gerekletirdikleri rnleri ve zgn etkinlikleri sergileyecek, sunumlar yapacak ve

Save Our Species Projesinin (S.O.S. Trlerimizi Koruyalm), yol haritasnda birbiri ile ok yakndan ilintili iki nemli eksen var: Bilim eitimi ve doa eitimi.

S.O.S. Projesi

Haberler

Srcsz Aralar Geldi Bile


Murat Yldrm

10 yl iinde Kaliforniya yollarnda grlmesi beklenen otonom aralarn trafik kazalarnn en nemli sebeplerinin banda gelen src hatalarn azaltmaya yardmc olaca dnlyor. Otonom otomobil teknolojisine yatrm yapan Googlen otonom aralardan oluan bir filosu var. Bu aralar toplamda 500.000 kmye yaklaan seyirleri boyunca kaza yapmad. Otonom aralar bilgisayar, alglayclar ve teknolojinin birok nimeti sayesinde iki nokta arasnda yolculuk yapyor. stenirse arataki src yani kullanc aracn ynetimini ele alabiliyor.

ofrlk meslei de teknolojinin zaman amna uratt meslekler arasna m karyor? Bunu sylemek iin henz erken, ama yakn gelecekte etrafmzda otonom yani tam bamsz, srcye ihtiya duymayan otomobiller greceimiz kesin. Bylece bilim kurgu sinemasnn bir gesi daha gnlk hayatmzn bir paras olacak. Googlen merkezinin de bulunduu ABDnin Kaliforniya eyaletinde srcsz aralarn yollara kmas artk ihtimal dahilinde. Kaliforniya valisinin Google merkezinde imzalad yasa tasarsyla otonom aralarn kamuya ait alanda test edilmesi ve kullanlmas iin gvenlik ve performans gereksinimleri ve dzenlemeleri belirlenecek. Yaplacak dzenlemede, acil durumlar iin ehliyetli bir kullancnn otonom aracn direksiyonunda bulunmas art koulacak. ubat aynda irketlerin otonom aralar kamuya ait yollarda test edebilmesi iin gerekli dzenlemeyi yapan Nevada eyaleti dzenlemelerinde otonom aralardan ilk kez bahsedilmiti. u an otonom ara teknolojisi yeni olduu iin genelde dzenlemelerde ve kanunlarda ismi gemiyor. Kaliforniyada yaplan dzenleme, eyaleti uzun zamandr Stanford niversitesinde ve Silikon vadisinde allan otonom ara teknolojilerinde nc bir konuma getirmeyi de amalyor.
8

Atk Isdan Elektrik retmek Hayal Deil

lay elik

orthwestern niversitesinden aratrmaclar atk sy elektrie imdiye kadar ulalan en stn verimle dntrebilen bir termoelektrik malzeme gelitirdi. Termoelektrik malzemeler iki farkl ucu arasnda scaklk fark olduunda bir elektriksel gerilim oluturuyor. Benzer ekilde zerine bir elektriksel gerilim uygulandnda da iki ucu arasnda scaklk fark oluturuyor. Dnyada kullanlan enerjinin te ikisinin s eklinde kaybolduu dnlrse termoelektrik malzemeler konusundaki bu gelime ok olumlu bir gelime. Yeni malzemenin bir paradigma kaymas yaratabilecei dnlyor. Mevcut termoelektrik malzemelerin verimsizlii bu malzemelerin ticarilemesine imkn vermemiti. evre asndan kararl yapda olan ve atk snn yzde 15 ila 20sini elektrie dntrebilen yeni malzemeyle termoelektriin artk endstride yer alabilecei dnlyor. Otomobil endstrisi (benzindeki potansiyel enerjinin byk ksm egzoz borularndan s olarak kayboluyor), cam ve tula retimi, rafineriler, kmre ve doal gaza dayal elektrik santralleri gibi ar sanayiler ile byk yanmal motorla-

rn kullanld sistemler (rnein byk gemiler ve tankerler) bu teknolojinin olas uygulama alanlar arasnda. Bu alanlardaki s atklarnn scakl 400-600 C civarnda oluyor. Buysa termoelektrik uygulamalar iin ok uygun. Yaygn bir yariletken olan kurun tellrre dayanan yeni malzeme bilinen en etkin termoelektrik malzeme. Bu yeni malzemenin termoelektrik kalite katsays yani ZTsi 2,2, bu da imdiye kadar bildirilen deerler arasnda en yksei. Malzeme Northwestern niversitesinden kimyaclar, fizikiler, malzeme bilimciler ve makine mhendislerinin ibirliiyle gelitirildi. alma Naturen 20 Eyll saysnda yaymland. Aratrmann banda bulunan Mercouri G. Kanatzidis, gelitirdikleri sistemin her scaklkta en iyi ileyen termoelektrik sistem olduunu ve bu verimlilik dzeyinin yksek scaklktaki atk slar geri dntrmek iin gereki beklentiler oluturduunu belirtiyor. Aslnda termoelektrik verimlilik konusunda rekor kran bu yeni malzemeden nce de termoelektrik malzemeler gitgide gelimeye ve daha fazla uygulama alannda denenmeye balamt. rnein Mars arac Curiosityye, yeni malzemenin yars kadar verimlilie sahip olsa da (1 ZTlik) kurun tellrid termoelektrikler g salyor. BMW de otomobillerinde egzoz sisteminden atlan sy kullanan termoelektrik malzeme kullanmay deniyor. Termoelektrik malzemelerde atk s dnmnn etkinlii bir eit kalite katsays olan ZT ile belirleniyor. Bu katsay paynda elektriksel iletkenlik ve termoelektrik g, paydasndaysa s iletkenlii olan bir oran. Dolaysyla bu katsaynn byk olmas iin elektriksel iletkenliin ve termoelektrik gcn yksek, s iletkenliinin ise dk olmas gerekiyor. Aratrma ekibinden Vinayak P. Dravid bu deikenlerin hepsini istenen ynde deitirmenin kolay olmadn belirtiyor. Bu zorluk uzun yllar daha yksek ZT deerlerine ulalmasnn nnde bir engel tekil etmi ve ZT deerleri uzun bir sre 1 civarnda sabit kalm.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Kanatzidis ve Dravid son yllarda termoelektrik malzemelere nanoyaplar ekleyerek ZT deerlerini gitgide ykseltmeye alt. 2011 Ocanda Nature Chemistryde 800 Kelvin scaklkta 1,7lik bir ZT deeri gsteren bir malzeme elde ettiklerini bildirdiler. Bu, elektron salmn azaltmak ve malzemenin enerji dntrme etkinliini artrmak amacyla kurun tellrid iinde nanoyaplar kullanlan ilk almayd. Yeni gelitirilen malzemenin verimlilii ise ncl olan bu malzemeden % 30 daha yksek. Dravid termoelektriin enerji sorununun zmnn nemli bir paras olacan dnyor. Yeni termoelektrik malzemenin yksek verimlilii ise termoelektriin yaygn olarak kullanlmaya balamasnn ok da uzak bir gelecekte olmayacan dndryor.

Aratrmaclarn savunduu sistemde tarm rnleri, aalarla ve iki ya da daha fazla yl yaayan ok yllk bitkilerle kark halde yetitiriliyor. Bir yandan yapay katk maddelerine duyulan ihtiyac azaltrken bir yandan da topran durumunu iyiletiren ve baz durumlarda nemli lde verim art salayan yeni yntemin eitlemeleri imdiden binlerce ifti tarafndan deneniyor. Yntemi uygulayan bir ifti, msr retimini drt katna karm. Ayrca msr saplar, tarladaki otlar ve aa dallaryla besledii domuzlarn ve keilerini satarak torunlarnn eitim masraflar iin ek gelir elde etmi. WSUda toprak aratrmacs olan John Reganold, USAID Gda Gvenlii Brosundan Jerry Glover ve Uluslararas Gda Politikalar Aratrma Enstitsnden Cindy Cox tarafndan kaleme alnan makale, Afrikann topraklarn kurtarmak iin ok yllk bitkiler dikin balyla Naturen 20 Eyll tarihli saysnda yer ald. Yazarlar yeni yntemi, artan dnya nfusuyla birlikte daha da byyen beslenme sorunun zmiin gl bir seenek olarak gryor. Yeterli beslenemeyen nfusun drtte biri Sahra Alt Afrikasnda yayor, buradaki topraklarsa Orta Bat Amerikadaki topraklarn onda biri kadar

verimli. stelik iftiler sklkla organik ierii olmayan, yaygn mineralli gbre kullanarak topra daha da ktletiriyor. Sz konusu blgede alan biliminsanlarnn, tarmsal retkenliin artrlmas iin ncelikle zerine eilinmesi gereken en ncelikli konu olarak toprak kalitesine iaret ettiini belirten aratrmaclar, iftilerin bir yandan besin retimini artrrken bir yandan da topraklarn iyiletirebilmesi iin yeni yntemin yaygnlamas gerektiini dnyor. Bunun iin imdiden birka giriim var. WSUda ok yllk tarm bitkileri konusunda yrtlen aratrmalar ile Gda Gvenlii in Aalar Projesi kapsamnda Sahra Alt Afrikasnda oluturulan milyonlarca ekim sahas bunlarn arasnda. Ancak aratrmaclar bu yeni yntem konusundaki aratrmalarn, mineral gbreler ve tohum gelitirme konularndaki aratrmalar dzeyinde desteklenmesi gerektiini savunuyor. Byle bir destein maliyeti milyonlarca dolar bulabilecek olsa da aratrmaclar bu miktarlarn Sahra Alt Afrikasndaki tarlalarda her yl kaybedilen azot, fosfor ve potasyum dikkate alndnda ok dk kaldn, bu kayplarn milyarlarca dolar deerinde olduunu belirtiyor.

Afrikann Topraklarn Kurtarmak in Yeni Tarm Yntemi

lay elik

ashington State niversitesinden (WSU) bir aratrmac ve ekibi, Natureda yaymladklar bir makalede Afrikann kaybolmaya yz tutmu topraklarnn iyilemesini salayp yakn gelecekte ktann kendi kendini besleyebilmesine yardmc olabilecek yeni bir tarm trn savunuyor.
9

Haberler

Deniz Kaplumbalar Kuzeye Gidiyor


Blent Gzceliolu

aklak 150 milyon yldr yeryznde soylarn devam ettiren deniz kaplumbaalar, zellikle 20. yzylla birlikte hem reme hem de beslenme alanlarnn insan faaliyetleri nedeniyle bozulmas ya da tamamen ortadan kalkmas nedeniyle soylarn devam ettiremeyecek duruma geldi. Balklarn oltalar, alar, misinalar, zpknlar srat teknelerinin pervaneleri ve kastl ldrmeler de en byk tehditler. Ayrca her geen gn artan deniz kirliinin yaratt tehlikeler de deniz kaplumbaalarn olumsuz etkiliyor. Dnyada sekiz deniz kaplumbaas tr (Dermochelys coriacea, Lepidochelys kempii, Lepidochelys olivacea, Chelonia mydas, Chelonia agassizi Caretta caretta, Eretmochelys imbricata, Natator depressus) yayor. Bunlardan bei Akdeniz Havzasnda bulunuyor. Bu be trden ikisi iribal deniz kaplumbaas (Caretta caretta) ve yeil deniz kaplumbaas (Chelonia mydas), her yl dzenli olarak yuvalar. ribal deniz kaplumbaasnn reme blgeleri, genellikle Dou Akdeniz Blgesinde younlam. Bununla birlikte, az sayda yuvalama Akdenizin bat blmlerinde. Trn Dou Akdenizdeki nemli yuvalama alanlar Trkiye ve Yunanistan sahilleri. Bir reme sezonunda Akdeniz Havzasndaki deiik reme alanlarnda yaklak 5000 yuva yapan iribal deniz kaplumbaas yuvalarndan % 27si lkemiz sahillerindeki farkl reme alanlarnda.
10

Deniz kaplumbaalarn koruma almalar dnyada olduu gibi lkemizde de niversiteler ve gnlller tarafndan yaplyor. zellikle de yuvalama olan yaz aylarnda ok sayda gnll kaplumbaalarn yaam alanlarn korumaya alyor. Bu almalardan biri de Dokuz Eyll niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blmnden Prof. Dr. Barbaros etin ve Do. Dr. etin Ilgaz ve ekibi tarafndan yaplyor. ribal deniz kaplumbaas tr ile ilgili 2011 ylna kadar gerekletirilen almalar sonucunda, lkemizin Akdeniz sahil eridi boyunca (en batsnda Ekincik Kumsalndan balayp en douda Samanda Kumsalnda sonlanan) yirmi bir nemli deniz kaplumbaas reme alan tespit edildi. Prof. Dr. Barbaros etin ve Do. Dr. etin Ilgaz ve ekibi zmir-Dikili kumsaln 22. nemli Deniz Kaplumbaas Yuvalama Alan olarak belirlediler. klim deiiklii canllarn biyolojik yaplar ve dallar zerine etki ediyor. Bununla birlikte deniz seviyesindeki ykselmeler ve deniz suyu scaklnn art biyoeitlilik zerinde de byk bir etkiye sahip. Gelecekte ortaya kacak olan hava scaklndaki artn, Avrupadaki pek ok kurbaa (% 45-69) ve srngen (% 61-89) trnn dallar zerinde olumsuz etkisinin olmas bekleniyor. Beklenmeyen bir hzda gelien iklim deiikliinden en fazla dzeyde etkilenecek srngen trlerinden birinin de deniz kaplumbaalar

olaca dnlyor, deniz kaplumbaalar bu konuda belirleyici tr olarak ele alnyor. Deniz kaplumbaalarnn iklim deiikliinden bu derecede fazla etkilenecek olmasnn temel nedenlerinden biri, deniz kaplumbaalarnda cinsiyetin ortaya knda yuva ii scakln belirleyici faktr olmas. Yuva ii scaklnn 29 Cnin stnde olmas durumunda dii arlkl bireyler ortaya karken, 29 Cnin altnda olmas durumunda erkek arlkl bireyler meydana gelir. Bu balamda, Dikili Kumsalnn ekolojik adan hayli farkl bir blgede bulunmas da, sz konusu kumsaldaki deniz kaplumbaas poplasyonunun aratrlmasnn ayr bir nemli noktasn oluturuyor. Bu yl Akdeniz kylarmzdan kan iribal deniz kaplumbaas yavrularnn yaklak % 85ini dii bireyler oluturuyor. 2011 ylnda ise Antalya-ral kumsalnda kan yavrularn tamamnn dii olduu kumsalda yuva ii scaklk lmleriyle ortaya kondu. Bilim insanlarnn aklna gelen soru u: Acaba bugne kadar Akdenize oranla daha souk sulara ve daha serin kumul alanlarna sahip Kuzey Ege (zmir-Dikili) sahillerinde yumurtlama alan oluturmann ekolojik gerekesi, daha fazla erkek birey oluumunu salamak suretiyle yaklak 110 milyon yldr yaamn srdren iribal deniz kaplumbaalarn neslini devam ettirme igds m? Bu ekolojik adan akla uygun geliyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Yal Kaslar Genlesin

zlem Ak kinci

luslararas bir aratrma ekibi tarafndan yalanma srasnda azalan kas onarm asndan nemli bir etken ilk kez tanmland ve bilinen bir ilala farede bunun nasl durdurulduu kefedildi. Londra Kings niversitesinden, Harvard niversitesinden ve Massachusetts Hastanesinden bilim insanlarnn yapt bu alma Nature dergisinde yaymlanm. almada kastaki onarmdan sorumlu kk hcreler incelenmi ve yalanmayla kaslarn yenilenme yeteneinin neden azald aratrlm. Her kasta, aktif olmayan depo kk hcreler var. Bu hcreler egzersiz ve yaralanma gibi uyarlarla etkinleiyor ve kaslar onaracak yzlerce yeni kas lifine blnyor. Onarm ileminin sonunda bu hcrelerden bazlar kaslarn kendini tekrar tekrar yenileme yeteneini devam ettirebilmesi iin etkin olmayan hallerine geri dnyor. Bilim insanlar aratrmalarn yal fareler zerinde gerekletirmi ve kaslarn yalandka onarm yeteneini kaybetme nedeninin, etkin olmayan kk hcre saysnn yalandka azalmas olduunu

grmler. Yal kaslar tarandnda ise hcreleri blnmeleri iin uyaran FGF2 proteinin dzeyinin yksek olduu tespit edilmi. Etkin olmayan kk hcrelerin blnme ve kas onarm iin uyarlmas normal ileyiken, gerek olmad halde FGF2 proteinin de etkin olmayan kk hcreleri uyard grlm. Etkin olmayan kk hcrelerin srekli uyarlmas sonucunda zamanla kk hcre depolarnn azald, dolaysyla da kasn kendini onarmak iin kk hcreye ihtiya duyduunda etkin olmayan kk hcre dzeyinin yeterli olmad anlalm. Bu bulgularn ardndan aratrmaclar yal kaslardaki etkin olmayan kk hcrelerin FGF2 tarafndan etkinletirilmesini nlemek iin FGF2 proteinini basklam. FGF2 proteinini basklad bilinen bir ila farelere uygulandnda farede uyarlm kk hcrelerin saysnn azald grlm. Aratrmaclara gre bu bulgular yalanm kaslar tekrar genletirmek iin gerekli tedavi yntemlerinin gelitirilebileceine dair kaplar ayor. almann bir sonraki admnn ise insanlardaki yal kaslar incelemek ve kas kaybndan kas liflerindeki kk hcrelerin azalmasnn sorumlu olup olmadn anlamak olaca belirtiliyor.

OYUN 2012 Balad

Murat Yldrm

rkiye Zeka Vakfnn 17. Zeka Oyunlar Yarmas getiimiz ay balad. Trkiye Zeka Oyunlar Yarmasyla her yatan ve meslekten insann dnme, mantk yrtme ve problem zme alkanlklarn ve yeteneklerini gelitirmesine katkda bulunmak amalanyor. Deerlendirme 14 ya alt (1999da ve sonraki yllarda doanlar), 14-21 ya aras (1991-1998 yllar arasnda doanlar) ve 21 ya st (1990da ve nceki yllarda doanlar) olmak zere farkl kategoride yaplacak.

Yarmann ilk etab olan eleme snav 16 Eyll 2012 Pazar gnnden itibaren Trkiye Zeka Vakf web sitesinde, gazeteler ve dergilerde yaymlanmaya baland. Sorular Trkiye Zeka Vakf, l Milli Eitim Mdrlkleri ve MEB Bilim Sanat Merkezlerinden temin edilebilir. Sorular bu ay ki Bilim ve Teknik dergisinin son sayfalarnda da bulabilirsiniz. Katlmclarn cevaplar en ge 19 Ekim 2012 Cuma gn ulaacak ekilde postayla, faksla, Trkiye Zeka Vakf web sitesi zerinden veya elden Trkiye Zeka Vakfna teslim etmi olmas gerekiyor. kinci etap olan yar final snavnn 17 Kasm 2012 Cumartesi gn Ankara, stanbul, zmir, Gaziantep ve Antalyada yaplmas planlanyor. Final snav ve dl treniyse 22 Aralk 2012 Cumartesi gn Ankarada yaplacak.
11

Brtein Ege
Hacettepe niversitesi Semantik Web Doktora rencisi

Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna


nsanln uzun sreden beri bekledii kuantum bilgisayarlar yolda gibi grnyor. Sper bilgisayarlara rakip olaca hatta onlar tahtndan edecei iddia edilen bu bilgisayarlarn yapmnn gerekletirilmesi iin Bat lkeleri yllardan beri ok para harcyor. Her ne kadar bilim insanlarnn zmesi gereken birok teknik sorun olsa da, son yllarda elde edilen sonular gerekten arpc. Bata ABD, Almanya ve Avusturya olmak zere bu teknolojiyi gelitirmek isteyen lkeler her geen gn yava ama emin admlarla hedeflerine doru yryor. Gerek yapsal adan gerekse alma biimi asndan bildiimiz bilgisayarlardan ok farkl olacak bu bilgisayarlarn yapmnn, beraberinde bir devrim getirecei daha imdiden belli. Peki, kuantum bilgisayarlarnn zellikleri ve onlar bu kadar nemli yapan nedir? Kuantum bilgisayarlarnn ne zaman dnya piyasalarna kmas bekleniyor? Bir gn hayata geirildiklerinde bilim dnyasn ve gnlk hayatmz nasl deitirecekler? Gelin, bilim dnyasnda gerekleecek bir sonraki devrimin anatomisini hep beraber inceleyelim.

Kuantum Mekanii
Kuantum bilgisayarlarnn temeli kuantum mekaniine dayanr. Kuantum mekanii 20. yzyln balarnda, iinde bulunduumuz evreni bir sreklilik olarak tanmlayan klasik mekaniin yetersiz kald durumlarda alternatif aklamalar retmek zere gelitirildi. rnein 20. yzyln balarna gelindiinde klasik mekanik artk n, enerjinin ve atomlarn yapsn aklamakta yetersiz kalyordu. Temelleri tam olarak 1925-1935 yllar arasnda Werner Heisenberg, Erwin Schrdinger, Max Born, Pascual Jordan, Wolfgang Pauli, Niels Bohr, Paul Dirac, Friedrich Hund ve John von Neumann gibi bir avu ngiliz, Alman ve Avusturyal bilim insan tarafndan atlan kuantum fizii, sonraki yllarda baka bilim insanlarnn katksyla daha da gelitirilerek
12

gnmzn modern teknolojisinin oluumuna ok nemli katklarda bulunmutur. Kuantum mekanii sayesinde bugn herkesin yakndan bildii lazer, elektron mikroskopu, rntgen cihaz ve atom saati gibi teknolojik aralar gelitirilmi ve yar iletken maddelerin yine kuantum mekanii sayesinde incelenebilmesiyle gnmzn modern elektroniinin temelini oluturan yariletkenlik zelliine sahip modern diyot ve transistrler icat edilerek, en sonunda bugn hepimizin kulland bilgisayarlar gelitirilmitir. Nkleer silahlarn gelitirilmesinde de hayli nemli bir rol olan kuantum mekaniinin gnmzdeki en nemli uygulama alanlarndan biri, kuantum bilgisayarlar olarak da adlandrlan yeni nesil bir bilgisayarn gelitirilmesidir.

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Sperpozisyon lkesi
Kuantum mekaniinin dorudan uyguland nadir alanlardan biri kuantum bilgisayarlardr. Kuantum bilgisayar fikri ilk olarak Amerikal nl fiziki Richard Feynman tarafndan 1980lerin banda ortaya atld. 1981de Fizik ve Hesaplanabilirlik (Physics and Computation) konulu bir seminer veren Feynman, orada kuantum fiziinin bildiimiz klasik bilgisayarlarla etkin bir ekilde simle edilip edilemeyecei sorusunu ortaya att. Seminer sonucunda bunun ancak kuantum mekanii kanunlarna gre alan kuantum bilgisayarlar araclyla yaplabilecei sonucuna varan Feynman, tarihe kuantum bilgisayarlar zerine almalar tetikleyen kii olarak geti. Bu tarihten itibaren tm dnyada ele alnan kuantum bilgisayarlar konusu gnmzde halen en geerli aratrma alanlarndan biridir. Kuantum bilgisayarlar ve bunlar oluturan elektronik devreler klasik mekaniin kanunlarna deil, kuantum mekaniinin kanunlarna gre hareket eder. Bu kapsamda birok nemli kavram var, ancak zellikle biri n plana kyor: Kuantum Sperpozisyon ilkesi. Gnmzde kullanlan bilgisayarlarda hkim olan dijital sistemlerde bir bit ayn anda sadece 0 veya 1 deerini alabilirken, kuantum mekaniinde geerli olan sperpozisyon ilkesine gre bir kubit ayn anda hem 0 hem de 1 deerini alarak bir nevi belirsizlik duErwin Schrdinger

rumuna geebiliyor (bu durum akma olarak da adlandrlyor). Bu zellik kuantum bilgisayarlarnn temelini oluturan ana unsurlardan biri, nk bir kuantum bilgisayar bu sayede bir kubitin (kuantum bit, ksaca kubit) tm sperpozisyonlar ile ayn anda ilem yaparak, sper paralel bir ekilde alyor ve normal bilgisayarlarla zm yllar alacak problemleri ok ksa srede zebiliyor. Adndan da kolaylkla anlalabilecei kuantum bilgisayarlarnda bilgi dijital sistemlerden tandmz bitlerde deil, kuantum bitlerde saklanyor.

perbilgisayarlar alannda olduu gibi, kuantum bilgisayarlarnn gelitirilmesinde de ba eken IBM tarafndan yakn bir zaman nce bir zm bulunmu gibi grnyor: Speriletkenlik.

Speriletkenler
IBM ve Yale niversitesi tarafndan gelitirilen bu teknik ile kuantum bitleri -273,15 dereceye yani mutlak sfr noktasna yaklatrlarak sper iletkenlik durumuna geiriliyor (mutlak sfr noktas entropinin minimum olduu bir maddedeki tm molekler hareketlerin durduunun kabul edildii noktadr.). IBMin ve Yale niversitesi aratrma grevlilerinin elde ettii sonulara gre speriletkenlik moduna geirilen kubitler bir enerjiye sahip olmadndan scaklk, elektromanyetik dalgalar gibi d etkenlerden de hemen hemen hi etkilenmiyor ve bu nedenle de bilgiyi imdiye kadar olduundan 2-4 kat daha uzun sre koruyabiliyorlar. Bu yntemin kullanlmas ile IBM mhendisleri tarafndan krlan rekor 100 mikro saniye civarnda (yani kubitler geerli durumlarn 100 mikro saniyeye kadar koruyabiliyor). Yine IBM tarafndan bildirildiine gre bu yntemin kullanlmasyla eriilen bu sreler, eitli kuantum algoritmalarnn sz konusu kubitler zerinde altrlp karmak ilemler yaplmas iin gerekli sreyi de kazandryor. Bu bilimsel amalarla sadece laboratuvarlarda kullanlan kuantum bilgisayarlarndan, ticari amal kuantum bilgisayarlarna gei iin hayli mit verici bir adm.

Kuantum Bilgisayarlarnn nndeki En nemli Engel: Kuantum Bozunumu


Yine dijital dnyamzda geerli klasik mekanik kurallarndan farkl olarak kubitler scaklk, elektromanyetik dalgalar gibi nedenlerle kolayca bozunuma uramaya eilimli olduklarndan, normal artlar altnda gncel bilgilerini dolaysyla geerli durumlarn sadece ok ksa sreyle (rnein saniyenin milyonda biri) koruyabiliyorlar. Bu durum ksaca kuantum bozunumu olarak adlandrlyor ve aratrmaclar iin nemli bir problem tekil ediyor, nk gerek kubitlerdeki bilgilerin okunmas gerekse bu bilgileri ileyecek kuantum algoritmalarnn altrlarak sz konusu verilerle karmak ilemlerin yaplabilmesi iin, bu srenin mmkn olduunca uzatlmas gerekiyor. Bu noktada ayn sRichard Feynman

Kuantum Algoritmalar
Donanm uzmanlar kullanlabilir ilk kuantum bilgisayarn yaratmaya alrken, bilgisayar bilimciler ve matematikiler de doal olarak bo durmuyor ve 1990l yllarn bandan beri kuantum bilgisayarlarnda uygulanabilecek ilk algoritmalar gelitirmeye alyorlar. Bilgilerin bitler yerine kubitlerde sakland ve kuantum mekaniinin geerli olduu bu ortamda kuantum algoritmalar, kuantum bitlerinin sperpozisyon zelliini
13

Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna

<<<
rak alyor. Laboratuvar ortamlar iin gelitirilmi ve ok az sayda kubite sahip kuantum bilgisayarlarnn bile en byk saylar, ok ok ksa srede faktrlerine ayrabilmesi bugne kadar bildiimiz klasik kriptoloji biliminin temellerini imdiden sarsarak kuantum kriptoloji adl yeni bir bilim dalnn yolunu ayor. ok byk saylarn olaanst hzl bir ekilde faktrlerine ayrlarak, gnmzde hibir ekilde krlamayaca dnlen ifreleme mekanizmalarnn sadece saniyeler iinde krlmas Kuantum sistemlerini atom dzeyinde simle ederek, bu simlasyonlar sonucunda geree yakn sonular elde edilmesi ve zellikle tp, ila sektr gibi alanlarda bugne kadar eriilemeyen bilgilere eriilmesi Olaanst derecede kapsaml veri tabanlarnn ok hzl bir ekilde sorgulanmas

kullanarak ilem yapyor. 1980li yllarn ortalarndan gnmze kadar gelitirilmi sadece bir avu kuantum algoritmas var. Bunlardan en bilinenleri ise Deutsch, Shor ve Grover algoritmalar.

Deutsch Algoritmas
1985te David Deutsch tarafndan gelitirilen Deutsch algoritmas bilim tarihindeki ilk kuantum algoritmas. Sadece tek bir kubit zerinde ilem yapabilen Deutsch algoritmas, gnmzde de klasik algoritmalarn snrlarna dayand yerde kuantum algoritmalarnn olaanst bir ilem hzyla sonuca ulaabildiini kantlamas asndan hayli nemli bir yere sahip. 1992de yine David Deutsch ve Richard Josza tarafndan genelletirilerek snrsz sayda (n tane) kubit zerinde ilem yapabilecek ekilde tekrar formle edilen ve Deutsch-Jozsa algoritmas adn alan Deutsch algoritmas, daha sonraki yllarda gelitirilen Shor ve Grover algoritmalar iin gerek bir ilham kayna olmutur.

1996da Hint asll Amerikal bilgisayar bilimci Lov Grover tarafndan gelitirilen Grover algoritmas (GSA) ok byk veri tabanlarnda aranan bir bilginin, gerekli sorgulamann ok detayl bir ekilde formle edilmesine gerek kalmadan fakat yine de hzl bir ekilde bulunmasn salyor. GSA da dier birok kuantum algoritmas gibi olaslk kuram tabanl alan bir algoritma, dolaysyla doru cevab bulabilmesi iin veriler zerinde ou zaman sadece bir kez deil, birok defa altrlmas gerekiyor. Bu ekilde ayn verileri birok defa ileyen algoritma, en sonunda doru olma olasl en yksek cevab buluyor.

Grover Algoritmas

Kuantum bilgisayarlar ne zaman gelecek?


Gelimeler artk dijital sistemlerin gnlerinin sayl olduunu gsteriyor, fakat kuantum bilgisayarlarnn tam anlamyla hayata geirilebilmesi iin bilim insanlarnn nnde daha uzun bir yol olduu da ak, nk kuantum bilgisayarlar klasik mekanik kanunlarna gre deil, insanln henz tam bir fikir sahibi olmad kuantum mekanii yasalarna gre alyor. Bu nedenle ilk aamada bu yasalarla uyumlu alacak kuantum mikroilemcilerin, kuantum belleklerin, kuantum algoritmalarnn ve hatta yeni kuantum programlama dillerinin gelitirilmesi gerekiyor. lk kuantum bilgisayarlarnn retimine odaklanm firmalarn mhendisleri ve bu konuda aratrma yapan dier bilim insanlar nmzdeki 15-20 yl iinde ilk kuantum bilgisayarnn prototipinin gerekletirilmi ve retime hazr olacan belirtiyor.
Kaynaklar IBM, IBM Research Advances Device Performance for Quantum Computing, http://www-03.ibm.com/press/us/ en/pressrelease/36901.wss, 28.02.2012. Vandersypen, L., Steffen, M., Breyta, G., Yannoni, C., Sherwood, M. ve Chuan, I., Experimental realization of an order-finding algorithm with an NMR quantum Computer Nature, , Say 414, s. 883-887, 2001. Shor W. P., Polynomial-Time Algorithms for Prime Factorization and Discrete Logarithms on a Quantum Computer , SIAM Journal on Computing, Say 26, s. 1484-1509, 1997. Deutsch, D., The Church-Turing principle and the universal quantum Computer, Proceedings of the Royal Society of London, Say 400, s. 97, 1985. Deutsch D. ve Jozsa, R., Rapid solutions of problems by quantum Computation, Proceedings of the Royal Society of London, Say 439, s. 553, 1992. Grover, L.K., A fast quantum mechanical algorithm for database search, Proceedings of the Twenty-Eighth Annual ACM Symposium on Theory of Computing, s. 212-219, 1996. Shor, W. P., Algorithms for Quantum Computation: Discrete Logarithms and Factoring, IEEE Symposium on Foundations of Computer Science, s. 124-134, 1994. Bennett, C. H., Bernstein, E., Brassard, G., Vazirani, U.,The strengths and weaknesses of quantum Computation, SIAM Journal on Computing, Say 26 (5), s. 1510-1523, 1997.

Shor Algoritmas
Gnmzde laboratuvarlarda sadece bilimsel amal deneyler iin gelitirilen kuantum bilgisayarlarnn test edilmesi iin zellikle iki kuantum algoritmas n plana kyor: Shor algoritmas ve Grover algoritmas. 1994te Amerikal matematiki Peter W. Shor tarafndan gelitirilen bu algoritma kuantum bilgisayarlarnda ok byk saylar kolaylkla faktrlerine ayrabiliyor. Shor algoritmasnn bu zellii kriptoloji asndan ok byk nem tayor, zira gnmzdeki ifreleme mekanizmalar ok byk saylarn klasik bilgisayarlar tarafndan kabul edilir bir zaman dilimi ierisinde faktrlerine ayrlmasnn mmkn olmad varsaymna dayana14

Kuantum bilgisayarlarnn sperpozisyon ilkesinin beraberinde getirdii sper paralel ilem yapma yeteneinden ve programlanmalarnn hayli zor olmasndan dolay ilk aamada sadece gnmzn klasik bilgisayarlar ve sper bilgisayarlarnn yardmyla zlemeyen veya son derece uzun srede zlebilen zel problemlerin zmnde kullanlmas planlanyor. Gelecekte kuantum bilgisayarlarnn balca uygulama alanlar unlar olacak:

Uygulama Alanlar

POPLER BLM KTAPLARI

Tekno - Yaam

Osman Topa

Evimize Bulut Geldi Yeniliki Yaklamlar: 3 Kapl Buzdolab


Buzdolaplarnn verimliliini dren en byk etkenlerden birinin kaplarnn srekli alp kapanmas olduunu syleyebiliriz. ABDde yaplan bir aratrmada katlmclarn % 33 evlerindeki buzdolabnn kapann gnde 20-50 kez alp kapandn belirtmi. Yine bu aratrmaya gre insanlar buzdolaplarn ounlukla snrl sayda rn almak iin kullanyor. Bunlar arasnda peynir, meyve ve iecekler st sralarda yer alyor. Bu aratrma sonularndan yola kan LG, buzdolabnn kapann dna bir kapak daha yerletirmi. Bu sayede, sk kullanlan rnleri almak iin buzdolabnn tamamnn oda scaklndaki havaya maruz kalmas engellenmi. Bu ve benzeri dier yeniliki teknolojiler sayesinde bu modelin bir nceki modele gre % 8-% 17 daha az enerji harcad belirtiliyor. Ayrca ortaya kan tasarm ok k ve farkl olmu.
www.lg.com

Bulut teknolojisi kullanarak ok basit cihazlarla dnyann verisine ulamamz mmkn. rnein D-Link 4000 ile 16TB dataya iPhone, Android ve Blackberry telefonunuzla eriebiliyorsunuz. Kk ofis ve ev kullanclarna ynelik tasarlanan D-Link 4000de her biri 4TBa kadar veri depolayabilen 4 SATA sabit disk yuvas var. zerindeki ethernet balant soketleriyle internete baladnz D-Link 4000e internet zerinden, hemen hemen her trl iletim sistemine sahip cihazla ulaabiliyorsunuz. Ayrca D-Link Bulut Kameras kullanmak isterseniz, grntleri bilgisayar kullanmadan D-Link 4000de bulunan sabit disklere kaydetmeniz ve bu grntlere internet zerinden akll telefonlarnzla veya bilgisayarlar ile ulamanz mmkn.
www.dlink.com

DiskStation DS413j
Synology tarafndan piyasaya srlen DiskStation DS413j ise D-Link 4000de bulunan btn fonksiyonlara sahip fakat ayrca DLNA protokol kullanarak evinizde bulunan medya oynatclara mzik ve video yayn gnderme zellii de var. Bu durumda bilgisayara ihtiya duymadan 16TBa kadar medya arivinize eriebiliyorsunuz. DiskStation DS413j modelinde depolanan verilere akll telefonlarnzla da erimeniz mmkn.
www.synology.com

16

Bilim ve Teknik Ekim 2012

osman.topac@tubitak.gov.tr

Sabit Disk Boyutlarnda Yeni Bir Rekor!


Western Digital (WD) kalnl 5 mm olan 2,5 in hibrit bir sabit disk modelini piyasaya sreceini aklad. Samsung tarafndan gelitirilen NAND flash tabanl veri depolama zm olan solid state diskler (SSD) yksek retim maliyeti nedeniyle son kullanclarn byk boyutlu veri depolama ihtiyalarna zm olamamt. Hzl veri eriimi ile geleneksel sabit disklere gre yksek avantaj salayan SSD teknolojisini sradan sabit disk teknolojisi ile birletiren hibrit sabit diskler, bu gibi yksek veri depolama ihtiyalarn gidermek zere tasarlanm yeni bir teknoloji. Hibrit disk teknolojisi veriyi scak ve souk veri olarak iki snfa ayryor. Scak veriler kullancnn sklkla eritii veriyi olutururken, souk veri de kullancnn daha seyrek eritii verilerden oluuyor.

Yeni Aksiyon Kameralar


Aksiyon severlerin yaad heyecanl dakikalar kaydetmesini mmkn klan aksiyon kameralar yeni bir rn tr olarak raflarda yerini almaya balad. Aksiyon kameralar uzun batarya mrleri, geni a lensleri ve suya, toza, darbeye dayankl yaplar ile her koulda kullanma uygun tasarlanm, kk kameralardr. nceleri byk teknoloji firmalarnn ok rabet gstermedii bu alanda son gnlerde sektrn byk oyuncular da boy gstermeye balad. Bu rnlerden biri olan Sony Action Cam, 16MP Exmor R sensor ve 170 grnt kayt as olan Carl Zeiss sabit odakl lense sahip ve istenirse WiFi zerinden canl olarak grnt aktarm salayabilen bir aksiyon kameras. rn paketi ierisinde su ve toz geirmeyen ve kameray dmeye kar dayankl klan kamera muhafazas, kameray kask, srf tahtas, bisiklet gibi pekok zemine sabitlemeyi salayacak aksesuarlar bulunuyor. Boyutlar yaklak 24,5mm x 47,0mm x 82,0mm olan Sony Action Cam, 65 gr arlnda. MicroSD karta full HD 1080p kayt yapabilen kamerada SteadyShot grnt sabitleme sistemi var.

Bu sahadaki dier bir yeni oyuncu ise JVC Adixxion. Sony Action Camden farkl olarak koruyucu muhafaza kutusu gerektirmeyen Adixxion, 5 m derinlie kadar su geirmiyor ve 2 m ykseklikten dmeye dayankl. Dondurucu souklarda alabilen Adixxion toza kar da dayankl. 1,5 in btnleik LCD ekran olan Adixxion da WiFi zerinden canl grnt aktarm salayabiliyor. JVC Adixxion kullanarak, bilgisayar kullanmakszn USTREAM zerinden WiFi balants ile canl yayn yapmak mmkn.

WD tarafndan gelitirilen 5 mm kalnlndaki bu 2,5 in sabit diskler 500 GB veri depolama imkn sunuyor. Bu ekilde SSDnin hz ve sradan sabit disklerin bellek kapasitesi hibrit disklerde birletirilmi oluyor. Tanabilir bilgisayarlarda kullanlan geleneksel sabit disklerin 9,5 mm kalnlnn neredeyse yars kadar kalnla sahip olan bu yeni teknoloji sabit disklerin, ultrabook olarak isimlendirilen netbooktan daha ince fakat yksek performansl tanabilir bilgisayarlarda ve IPOD gibi tanabilir medya oynatclarda yaygn olarak kendine yer bulacan tahmin ediyoruz.
www.wd.com

Boyutlar yaklak 74mm x 53mm x 35mm olan JVC Adixxion 126 gr arlnda. Tam dolu batarya ile 105 dakika kayt yapabilen Adixxion ile 64GB SDHC kart kullanarak en dk znrlkte (WVGA) 47 saatten fazla video kaydetmek mmkn.
www.sony.com www.jvc.eu

17

Mzik ve Matematik

Ritim, l, Ahenk

18

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Alp Akolu

Mzik yaammzn nemli bir paras, ruhumuzun gdas, hatta kendimizi ifade etmenin bir yolu. Peki ya matematik? oumuz iin bir muamma. Mzik ne kadar duygusal ve scaksa matematik bir o kadar mantksal ve souktur. Oysa aratrmalar mziin ve matematiin yakndan ilikili olduunu gsteriyor. yle ki beynimiz mziin ierdii karmak duygusal mesajlardan baka iindeki matematii alglayacak ekilde gelimi. Hatta mzikle uramann matematiksel alglamay gelitirdii ne srlyor.
ayatmzda bu kadar nemli yer tutan mziin kayna yani nasl ortaya kt, beynimizin mzii nasl alglad, mziin beynimizi nasl ekillendirdii ve mziin matematikle ilikisi gnmzn ilgi ekici aratrma konular arasnda yer alyor. Bu yle bir konu ki tek bir alandaki almalarla snrlandrmak mmkn deil. zellikle son yllarda nroloji (sinirbilim), bilisel bilimler, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, dilbilim ve matematik gibi birok farkl alanda yaplan ok disiplinli almalarla mziin kkeni, zerimizdeki etkisi ve beynimizde nasl ilendii anlalmaya allyor. Mziin matematikle ilikisinin anlalabilmesi iin beynimizin mzii nasl algladnn ve mzik icra ederken nasl altnn kefedilmesi gerekiyor. Sinirsel motor mekanizmalar (istemli hareketleri kontrol eden mekanizmalar) ve seslerin beyinde ilenmesi konusunda birok aratrma yaplyor. Mzii icra etmek beyindeki motor mekanizmalarn ve iitmeyle ilgili blmlerin sinirsel egdml olarak almasn gerektirir. Bir mzik paras icra edilirken bir sonraki aama nceki aamalarda ortaya kan seslerden etkilendiinden, duyu ve motor faaliyetlerin birlikte almas gerekiyor.

Mzii alglayabilmemiz iin ncelikle seslere baz anlamlar ykleyebilmemiz gerekir. te bu konuda ok yetenekliyiz. Seslerin frekansndaki (titreim says) kk deiimleri bile alglayabiliyoruz. Mzik seilmi frekanstaki seslerle yaplr. Bu seslere perde denir ve bir mzik aleti akort edilirken notalar bu perdelere (yani frekanslara) gre ayarlanr. Perde, rnein 440 Hz eklinde, frekansla ifade edilebilir. Ama bunun yerine la4 (4. oktavdaki la) olarak da ifade edilebilir. Notalar belli perdedeki seslerin zerine kurulur. Nota algsn Mzik ve Matematik altbal altnda ele alacaz. Mzik algsyla ilgili almalar ritmin ve perdenin birbirinden bamsz olarak alglanabildiini gsteriyor. Ama bir mzik algsnn oluabilmesi iin bu ikisinin bir ekilde birbiriyle etkileim halinde olmas gerekiyor. almalar ritim algsnn beyindeki iitsel ve motor ilevlerden sorumlu blgelerde gerekletiini gsteriyor. Mzik icra etmekse en azndan temel motor kontrol ilevi gerektiriyor. Bunlar zamanlama, notalar sralama ve motor hareketlerin organizasyonu. Hareketlerin zamanlamasndaki hassaslk mziin ritmiyle ilgili. Bu ilevler ve onlar oluturan doal mekanizmalar zerine birok alma yaplm. Ama karmak bir mzik performansnn oluturulabilmesi iin bunlarn i ie gemi olmas gerekiyor ve bu etkileimin nasl gerekletii pek iyi anlalm deil. Mzik algsnn ve icrasnn beyindeki mekanizmasnn anlalabilmesi iin hepsini ayn anda incelemek gerekiyor. Zamanlama, yani sesleri ya da notalar neredeyse mkemmel bir ekilde doru aralklarla sralayabilme, sinirsel bir metronoma ya da saat mekanizmasna sahip olduumuzu gsteriyor. Hareket eden ya da salnan bir mekanizma (sarkal bir saat gibi) olmadan, bu kadar hassas bir zamanlama mekanizmasna sahip olmamz artc. Beyin grntleme teknikleriyle yaplan aratrmalar zamanlamann beynin tek bir merkezi tarafndan deil, hareketi kontrol eden eitli blgeleri tarafndan yapldn gsteriyor. Bir piyanist on parmayla hi amadan bir dizi hareket yapar. Bu hareketin koordinasyonu yine beynin birok farkl blgesininin birlikte almas sayesinde gerekleebiliyor. Grntleme teknikleriyle yaplan aratrmalar beyin kabuu ile onun altndaki blgelerin, zellikle de bazal ganglionun (karmak motor hareketlerin uygulanmasn ve ynetilmesini salayan yaplarn genel ad) bu hareketleri ynetmede etkin olduu grlyor.

>>>

19

Ritim, l, Ahenk Mzik ve Matematik

itme duyusu ile motor ilevler arasndaki etkileim iki sistem arasnda bir iletiim olduunu gsteriyor. Ritmik bir mzii dinlediimizde ister istemez ona yine ritmik hareketlerle elik ederiz. Bu durumdan mzikle tedavi yntemi olarak yararlanlyor. Ritmik seslerin yrme bozukluu olan kiilerde, rnein Parkinson hastalarnda tedaviye yardmc olduu grlm. Bu konudaki aratrmalarn ortaya koyduu ilgin bir gerek de mzisyenlerle mzisyen olmayan kiilerin beyin yapsnn belirgin bir biimde farkl olduu. 2003 ylnda yaplan bir alma mzisyenlerin beyninlerindeki gri maddenin motor, iitsel ve grsel-uzamsal blmlerinin hacimsel olarak farkl olduunu gstermiti. Bu da beynin ilgili alanlarnn kullanma bal olarak belirgin biimde geliim gsterdii anlamna geliyor. Uzmanlar bu geliimin ksa dnemli bir kazanmdan ok, uzun dnemli bir kazanm olduunu ve sk yaplan tekrarlarla ortaya kabileceini dnyor. Bu yapsal geliimin yan sra mzisyenlerin beyni ilevsel olarak da farkllk gsteriyor. levsel manyetik rezonans grntleme (fMRI) yntemiyle 2003 ylnda yaplan bir almada profesyonel piyanistler ile piyano almaya edeer karmaklkta parmak hareketleri yaptrlan bir kontrol
20

grubunun beyinlerinin alma biimi karlatrlm. Aratrmada profesyonel piyanistlerin beynindeki motor ilevlerden sorumlu beyin kabuunda, kontrol grubundakilerde olduundan ok daha az etkinlik yani daha az sayda sinir hcresinin ilev gsterdii izlenmi. Bundan sonra yaplan almalar da benzer sonular ortaya koymu. Bu da mzisyenlerin beyinlerini, benzer iler yapan deneyimsiz kiilere gre daha verimli kullandn gsteriyor. Mzisyenlerin beyinlerinin bellekle ilgili ksmnn da mzisyen olmayanlarnkine gre daha gelimi olduu da uzun zamandr biliniyor. rnein szck daarc karlatrlarak yaplan almalar mzisyenlerin szck daarcnn daha geni olduunu gsteriyor. Son zamanlarda elendirici yan ar bassa da, bata da deindiimiz gibi mzik duygusal etkileimin bir rn. Bu etkiyi genlerimizde tadmz iin baz mzik paralar bizi kar konulmaz biimde duygusal olarak etkileyebiliyor. Bu konuda yaplan aratrmalar ilgin sonular ortaya koyuyor. rnein bize zevk veren, tabiri caizse tylerimizi diken diken eden mzik paralarn dinlediimizde beynimizin heyecan, motivasyon ve mutluluk verici birok olayda etkinleen blgelerindeki etkinlikler artyor. Buna karlk, houmuza gitmeyen melodiler beynimizin kaygl ya da zntl olduumuz zamanlarda etkinleen blgelerini harekete geiriyor. zellikle film yapmclar bu gerekleri izleyicilerini etkilemek iin etkin bir biimde kullanabiliyor. Grnt uyumlu bir mzikle desteklendiinde duygusal olarak ok daha etkili olabiliyor.

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Sessiz Olmaz
itme duyularmzla alglayabildiimiz titreimlere ses diyoruz. Ses dalgalar, enerjinin yaylma biimlerinden biridir. Sesin kayna kulamzn alglayabilecei hzda titreen herhangi bir cisim olabilir; bir yayl algnn gvdesi ya da bir hoparlrn diyafram gibi. Ses dalgalar biiminde yaylr. Bir gitarn teline vurduumuzda tel titremeye balar. Ne var ki telin yzey alan ok kk olduundan havay yeterince titretiremez. Sesin bir ekilde ykseltilmesi gerekir. Bu ii gitarn gvdesi yapar. te bu nedenle elektronik olmayan alglarn geni gvdeleri vardr. Telin titreimi tele deen kpr araclyla gitarn gvdesine aktarlr. Gvde de telle birlikte titremeye balar. Gitarn gvdesi bu titreimler srasnda havay itip eker. Titreen tel, enerjisini dolayl olarak yava yava havaya aktarr ve havada periyodik bir basn deiikliine yol aar. Basntaki bu deiim havada ilerler ve dalgalar halinde her yne dalr.

Her algnn farkl ses karakterine sahip olmasnn nedeni algnn gvde yapsdr. Teller genellikle benzer ekilde titrese de alglarn gvdelerinin deiik titreim zellikleri onlara farkl karakterler kazandrr.

21

Ritim, l, Ahenk Mzik ve Matematik

Mziin Kkeni
Gnmzde mziin daha ok bir elence arac olduunu syleyebiliriz. Ama mziin yalnzca bir elence arac olmadnn da herkes farkndadr. nk mzik bizi elendirebildii kadar alatabilir de. Nitekim aratrmalar da mziin bir elence arac olarak ortaya kmadn gsteriyor. Mziin kkeniyle ilgili almalar, Steve Mithinin The Singing Neanderthals: The Origin of Language, Mind and Body adl kitabnn 2005 ylnda dikkatleri bu konuya ekmesiyle hz kazand. Arkeolog Mithin, insann atalarnn mzii dil geliimiyle birlikte kullanmaya baladn ve mziin vcut dili ile birlikte bir kendini ifade etme biimi olarak gelitiini sylyor. Aratrmalar, beyin geliimiyle birlikte vcudun ses yolunun da gelimesi sayesinde, sesli iletiimin insanlar arasnda temel iletiim arac haline geldiini gsteriyor. Aratrmalara gre ilkel mzik yani melodili konuma, ilkel insana duygularn da ifade etme yolunu at. Evrimsel nrobiyolog Mark Changizinin ilgin ama bir o kadar da ngrlebilecek bir tezi var. Ona gre, mzik insann milyonlarca yl iinde kazand iletiim becerilerinin bir paras. Mzik aldnda dans etme ihtiyac duymamzn ya da iimizin kpr kpr olmasnn nedeniyse, mziin vcudumuzun ya da baz fiziksel nesnelerin hareketi sonucunda ortaya kmas ve bunun bir ekilde beynimize kaznm olmas. itme duyusu evremizi alglamada ilk srada gelir. Eer iitme duyumuz olmasayd ancak evremizde grebildiimiz hareketi alglayabilirdik. Oysa doada hareket eden hemen hemen her ey belli dzeyde ses kard iin, iitme duyumuz evremizde olanlar alglamada ok nemlidir. Yabani ortamda ses algs olmadan hayatta kalmak neredeyse olanakszdr. Beynimiz seslere kar o kadar duyarldr ki, hemen hemen her zaman sesin iinde sakl olan bilgiyi annda zebiliriz. Beynimiz iitsel uyarlara kar o kadar duyarldr ki, grsel bir iletiim olmadan bile duygularn ya da hareketin dinleyiciye aktarlmas mmkndr. Bu da insann yaklak iki milyon yllk gemiinde, mziksel iletiimin beynin derinlerine kaznd anlamna geliyor. Atalarmz hem evrelerindeki seslere ok duyarlyd hem de topluluklarndaki dier bireylerle iletiim kurmada sesleri etkin bir ekilde kullanyordu. Changiziye gre, mzikal sesler ierdikleri birtakm temel zelikler sayesinde ilkel insan iin nemli bilgiler ierir. Changizi bu zellikleri sesin ykseklii, perdesi (yani frekans), temposu ve ritmi olarak snflandryor. rnein pop mzii ele alalm. Bu mzik tr tpk fast food gibi hzl tketilir ama itah aar. Pop mzik dinlerken vcudumuzda salnan kimyasallar sayesinde keyif aldmz hissederiz ve daha fazlasn arzularz. Yukardaki parametrelere gre ele aldmzda, sesin ykseklii samimiyeti simgeler ve dinleyicinin kendini arkcya yakn hissetmesini salar. Sesin perdesi ykselir ve alalr. Bu da bir ilikideki etkileimi, hareketi simgeler. Pop mzik paralarnn ritmi genellikle orta ya da hzl olduundan iimizi kpr kpr yapar. Son olarak da, ritim bize vcudumuzu nasl hareket ettireceimizi anlatr. Pop mziin hi durmadan deien ritmi paraya ilgimizi kaybetmememizi salar. nl deneysel psikolog ve bilisel bilimci Steven Pinkere gre, aklamas pek kolay olmasa da bu mzik tarz bize en ok haz veren ve bizi hareket etmeye zorlayan, en derin igdlerimize sesleniyor.

Sesin kayna olan titreen cisim, yaknndaki hava molekln titretirir. Titreen her hava molekl bir sonrakini titretirir. Bylece titreim her yne yaylr ve kulamza kadar gelir. Kulak zarmzn en yaknndaki molekller de titretiklerinde kulak zarmz titretirir. Eer bu ses bizim alglayabileceimiz frekanstaysa ve yeterince glyse sesi alglayabiliriz. Biz genellikle hava yoluyla kulamza ulaan sesleri alglayabiliriz. Ancak ses dalgalar sadece havada deil, baka ortamlarda da ilerleyebilir. Katlar ve svlar da ses dalgalarn iletir. stelik younluklar havannkinden fazla olduundan, sesi hem daha iyi iletirler hem de daha hzl. 1800lerde yaam bir mucit ve mzik aleti yapmcs olan Charles Wheatstone ses dalgalarnn kat ortamlarda havaya gre ok daha iyi iletildii22

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Mziin ilkel insann yaamn srdrme becerisinin bir rn olduunu sylemitik. Tam olarak hangi gdnn ya da gereksinimin mzii ortaya kardn sylemek zor. Ama mziin kkeniyle ilgili yaklamlardan en ok kabul greni mziin annelik gdsyle ortaya ktn sylyor. Avustralyal mzikoloji profesr Richard Parncutta gre, mzik annenin bebeiyle ya da kk ocuuyla iletiiminde kulland melodili seslerin ya da bebek dilinin geliimiyle domu. Parncutta gre bundan bir ila iki milyon yl nce, insann beyin hacmi arttka bebekler daha erken domaya balad ve yenidoan bebekler giderek daha narin hale geldi. Yeni doan bebeklerin yaamn srdrebilmesi iin anne ile bebek arasnda gl bir ba olumas gerekiyordu. te ilkel mzik bu ba gelitirmenin ve srdrmenin en etkin aracyd. Anne ile bebek arasnda karmak bir iletiim biimi vardr. Gerek fiziksel gerekse sesli iletiim igdsel davranlardr ve genellikle kltrden kltre pek deiim gstermez. Bu sesli iletiim ve iaret dili bebein ve annenin fiziksel ve duygusal durumlarn birbirine aktarr. Anneyi bebeini koruyup kollamas konusunda motive ederek onun ihtiyalarn karlamasn salar. Bebeklerse a ya da yorgun olduklarn bu yntemle anlatr. Doum ncesi yaananlar da anne bebek ilikisinde nemli bir role sahiptir. Anne karnndaki bir bebek doumdan neredeyse drt ay nce iitmeye balar. Bebek annenin sesinin yan sra srekli olarak admlarn, kalp atn ve sindirim seslerini de duyar. Bunlarn hepsi bebee annesinin durumuyla ilgili bilgi verir. Bebein anne karnndaki deneyimi doumdan sonra annesiyle ban salayan en nemli unsurlardan biridir. Doum sonrasnda da bebek annesinin sesinden onun duygusal durumunu alglayarak ona gre karlk verir. Avustralyadaki Mel-

bourne niversitesi Mzik Fakltesi Dekan Gary McPherson, insanlarn mzik araclyla iletiim kurma yeteneinin yaamlarnn ilk gnlerinden itibaren varolduunu ve hatta doumdan nce de mzik ve ses motiflerini alglayabildiklerini belirtiyor, mzik algsnn ilk zek belirtilerinden biri olduunu dnyor. Mziin kkenini aratran bilim insanlar, ilk mzik aletlerinin izini srebilseler de insan sesinin geliimini anlamalar kolay deil. nk arkeolojik buluntularda bunun izine ratlamak pek olas deil. O nedenle mziin anne bebek ilikisinden kaynaklandn kesin olarak sylemek zor. Ama Parncutta gre imdilik en elle tutulur aklama bu. Parncutt mziin birbiriyle i ie gemi, eitli ama benzer kkenlerinin olabileceini belirtiyor. Mzik yukarda szn ettiimiz bireyler aras iletiimle birlikte, anne bebek iletiimiyle e zamanl olarak domu olabilir. Vokal mziin yani insan sesiyle yaplan mziin kkeni bir yana, mzik aletlerinin geliiminin kkeni farkl olabilir. rnein baz primat trlerinin ii bo ktklere vurarak ritmik sesler kard biliniyor. Bunu byk olaslkla elence iin deil, alanlarn savunmak iin yapyorlar. Yine de bu bir yaratclk rnei ve iletiim iin yaplan bir davran. Birok hayvan zellikle iftleme dnemlerinde kar cinsi etkilemek iin mzikal sesler karr. Kular buna verilebilecek en gzel rnektir. nsanlar mzik konusunda doadan ve hayvanlardan esinlenmi olabilir. Sosyolojik ve psikolojik bakmdan ele aldmzda mzik insanlarn duygularn etkiler ve onlar belli bir ekilde davranmaya ynlendirir. Belli bir amac vardr, ki bu da mzisyenlerin dier insanlarn duygularn anlayacak ve buna ynelik rnler ortaya koyabilecek yetenekte olmasn gerektirir.

ni gstermek iin gzel bir dzenek hazrlar. Wheatstone, deneyi yapt binann bodrum katna yerletirdii arplar, iki kat yukardaki salonda bulunan arplara tahta stunlarla birletirir. Mzisyenler bodrum kattaki arplar aldnda, iki kat yukarda bulunan dinleyiciler kendi katlarndaki, kimsenin almadg arplarn sesini duyar. Bodrum katnda alnan arplarn titreimleri tahta stunlardan birinci kattaki arplara iletilir. Bodrum kattaki arplarla ayn perdede akort edilmi bu arplar titreir ve sesleri salonda duyulur. Buna karlk, bu iki kat arasndaki zemin kattakiler, hi mzik sesi duymaz.
23

Ritim, l, Ahenk Mzik ve Matematik

Yaznn banda frekans konusuna deinmitik. Her ne kadar kulamz hassas bir alglayc olsa da belli aralktaki frekanslar iitebilir. Bu saniyede yaklak 20 ile 20.000 titreim araldr. Frekans saniyedeki titreim saysdr ve birimi Hertzdir (Hz). (Hertz, 19. yzylda radyo dalgalarnn nasl olutuunu kefeden bilim insannn addr.) Baz canllar daha geni bir frekans araln alglayabilir. rnein kpekler 50 ile 45.000 Hz, kedilerse 45 ile 85.000 Hz aralndaki sesleri duyabilir. Yarasalar 120.000 Hze, yunuslarsa 200.000 Hze kadar olan sesleri alglayabilir. Dk titreimli sesleri kaln (bas), yksek titreimli sesleriyse ince (tiz) alglarz. Yksek frekansl sesler yksek perdeli, dk frekansl sesler dk perdeli seslerdir. Mzik konusunda iyi eitilmi kiiler, frekanslar birbirinden sadece 2 Hz farkl olan iki sesi bile birbirinden ayrabilir.

Mzik ve Matematik
Eski Yunanllar matematik ve mziin ayrlmaz bileenler olduunu dnrd. Mzik matematikle ilgili bir alan olarak ele alnrd. Mzii oluturan seslerin arasndaki matematiksel ilikiyi kefetmilerdi. Saylarn babas olarak da bilinen Yunanl matamatiki ve filozof Pisagorun (Pythagoras) retisine yer verilen okullarda mzik de aritmetik, geometri ve astronomi ile ayn dzeyde ele alnrd. Mzik, ses ve melodinin bilimi olarak grlyordu. Kulamza anlaml gelen sesler arasnda matematiksel anlamda bir iliki olduunu daha o zamanlar kefetmilerdi. Bir telli algnn alma prensibini anlayarak, bu notalar oluturan sesler arasndaki matematiksel ilikiyi biz de kefedebiliriz. Evimizdeki herhangi bir telli algy bunun iin kullanabiliriz. Eer telli bir algmz yoksa, bir para tahta ve bir tel (bir gitar teli ya da misina olabilir) kullanarak basit bir alg
24

yapabiliriz. Yaklak yarm metre uzunluundaki bir tahtann iki ucuna iviyle tutturarak gereceimiz telin altna, tahtann iki ucuna yakn yerlere birer destek koymalyz ki tel tahtadan biraz uzaklasn ve serbeste titreebilsin. Destek olarak kalem kalnlnda iki tahta paras kullanabiliriz. Telin herhangi bir yerine parmamz bastrmadan algmzn teline vurduumuzda kan sese armonik denir. Bu ayn zamanda,tek telli algmzn karabilecei en kaln sestir. Buna algnn temel frekans da denir. algmzn temel frekansnn 220 Hz (saniyede 220 titreim) olduunu varsayalm. Bu frekans, bir piyanonun nc oktavndaki la notasnn frekansdr (Buna ksaca la3 diyelim). Telin rasgele seeceimiz yerlerine parmamzla bastrp tele vurarak deiik frekansta sesler elde edebiliriz. Bu seslerin ou bize anlamsz gelir. Ancak parmamz telin tam ortasna basarak tele vurursak, kulamza telin birinci armoniiyle uyumlu gelen bir ses duyarz. Bu, telin ikinci armoniidir. Bu ses, bir oktav yukardaki la notasdr (la4) ve frekans telin temel frekansnn iki kat, yani 440 Hzdir. imdi, telin yar uzunluunu tekrar ikiye blelim; telin 1/4ne denk gelen noktaya basalm. Telin ksa tarafna vuralm. Duyacamz ses yine la (la5) notasdr, ama bu kez frekans drt katna, 880 Hze kt; yani bir oktav daha inceldi. Bir notann bir oktav yukars, onun frekansnn iki kat hzl titreen ses anlamna geliyor. Burada grebileceimiz gibi, oktavlar aras ok basit bir matematiksel iliki var. Beynimiz bir ekilde bu matematiksel ilikiyi alglayabiliyor ve aralarnda matematiksel bir iliki bulunan sesler bize uyumlu geliyor. Aslnda elimizde bir cetvel yoksa telin tam ortasn gz karar bulmak zordur. Ama bunu kan sesi dinleyerek yaparsak telin tam ortasn bulabiliriz. Mzik kula iyi olan biri telin tam ortasn ok hassas olarak bulabilir. Kulamzn gzmze gre ok daha duyarl bir lm aleti olduunu sylersek pek de yanlmayz. Oktavlar bir telin en basit biimde blnmesiyle elde edildiine gre, kukusuz deiik notalar olutururken ona da temel olacak. Bir oktav aralkl iki do sesi arasnda nasl bir saysal iliki varsa, teki notalar arasnda da benzer bir iliki vardr. Eer bir oktav rasgele deil de belirli oranlarda blecek olursak farkl notalar elde ederiz. Tarihe baktmzda farkl kltrlerin notalar oktav deiik oranlarda blerek elde ettiini gryoruz. Bat kltrnde bir oktav yediye blnrken, baka kltrlerde farkl oranlarda ve miktarda blnm. Bir oktav inde bee, Arabistanda 17ye, Hindistandaysa 22ye blnm.

<<<

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Do Eit aralkl: Armonik aralkl: 261.63 264

Do# 277.18

Re 293.66 297

Re# 311.13

Mi 329.63 330

Fa 349.23 352

Fa# 369.99

Sol 392 396

Sol# 415.30

La 440 440

La# 466.16

Si 493.88 496

Do 523.25 528

Bir oktavn 12ye blnmesiyle elde edilen eit aralkl sisteme gre ve armonik aralkl sisteme gre 4. oktava karlk gelen notalarn frekanslar (Hz).

Gnmzde Bat mziinde genel olarak kullanlan sistem, oktavn 7ye blnmesiyle elde edilen 7 notal sistemdir. Notalar arasnda da matematiksel bir iliki vardr. imdi, bu ilikinin nasl ortaya ktna bakalm. Oktavdan sonraki en nemli aralk belidir. Bunun iin tel e blnr ve 2/3 oranndaki uzun blm titretirilir. Beli ad, balang boyundaki tel ile boyu onun 2/3 oranndaki telin verdii seslerin arasnda be nota bulunmasndan gelir. Bu aralk, bir tenor ile bir bas, bir soprano ile bir alto arasndaki farktr. ki sesle sylenen baz arklarda arkclar sesleri aralarnda bir beli farkla syler. Bir baka aralksa drtl olarak adlandrlr ve teli 3/4 orannda blerek elde edilen ses ile orijinal ses arasndadr. Tm bu notalarla elde edilen sesler, kulaa uyumlu gelir. Bu nedenle, ou geleneksel mzikte bu uyum gzlenebilir. Telimizin temel frekansn 1 kabul edersek, ikinci armoniin frekans 2 olur (telin tam ortasna basarak elde ettiimiz ses). Bu durumda yukarda szn ettiimiz blnmeleri, ondalk saylar biiminde yazabiliriz. Bu durumda: 1 (1/1), 1,33: (4/3), 1,5 (3/2) ve 2 (2/1) saylarn el de ederiz. Do4n frekans 264tr. Bu sayy 4/3le arptmzda fa4n frekans olan 352yi, 3/2yle arptmzda sol4n frekans olan 396y elde ederiz. kiyle arptmzda zaten bir oktav yukardaki do5in frekansn bulacamz biliyoruz. Bu drt notadan oluan nota takmnn, Orfenin algs Lirin akordu olduu sylenir. Yedi notal sisteme gre saysal blnmeyi srdrrsek, yedi notaya karlk gelen frekans oranlar yle olur: Do (1), re (1,125), mi (1,250), fa (1,333), sol (1,500), la (1,667), si (1,875). Do4n frekansn 264 olarak bildiimize gre, 264 bu saylarla arparsak teki notalarn frekansn elde edebiliriz. Buna gre re4 297, mi4 330, fa4 352, sol4 396, la4 440, si4 496, do5 528 olur. Bu armonik oranlar her ne kadar kulaa mkemmel biimde uyumlu gelse de Ortaan sonlarna doru daha karmak mzik aletlerinin ve mzik paralarnn ortaya kmasyla birlikte baz sorunlar belirdi. Notalarn frekanslarnn tam ola-

rak eit aralkta olmamas nedeniyle, zellikle klavyeli alglarda baz sorunlar yaanmaya baland. Bunun iin Pisagor sistemine kk bir ayarlama yapmak gerekti. En basit ve gnmzde de geerli olan sistem, bir oktavn on ikiye blnmesiyle elde edilen (bir oktav oluturan ana ve ara notalar) eit aralkl sistemin Johann Sebastian Bach tarafndan oluturulan halidir. Bu sistemde birbirini takip eden iki notann frekanslar arasndaki farkn katsays yaklak 1,1225tir. Notalarn bu ekilde dzenlenmi haline iyi dzenlenmi akort (well tempererament) ad veriliyor. Kulamz, Pisagor sistemindeki saf aralklar, iyi dzenlenmi akordu oluturan notalarn aralklarna gre daha uyumlu bulur. yi dzenlenmi akortta notalarn doal frekanslar zerinde kk oynamalar olduu iin her notann farkl bir rengi olduu da sylenebilir. Bu durum, bir para farkl bir perdeden alndnda ona farkl bir karakter kazandrr. Bach, bunu Das Wohltemperierte Klavier (yi Dzenlenmi Klavye) adn verdii yirmi drder para ieren iki kitaptan oluan eseriyle ok gzel anlatr. Bu eselerin ierdii her bir para farkl bir akortta yazlmtr. Kitaplardan her biri toplam 12 ana ve ara notann (do, do#, re, re#, mi, fa, fa#, sol, sol#, la, la#, si) major ve minor akortlarda yazlm paralardan oluur. Bachn iyi dzenlenmi akoru anlatmak iin yazd bu eseri gnmzde de en beenilen klasik mzik eserlerinden biridir. Bu bilgiler nda mziin elence amacyla dinlenen ya da icra edilen bir olgu olmaktan te, atalarmzdan miras kalm, beynimizin derinlerine kaznm ok ynl bir iletiim arac olduunu syleyebiliriz. Mzik bize hem duygusal hem de fiziksel mesajlar veren, evrensel bir iletiim arac.

Kaynaklar Fitch, W.T, Rosenfeld, A. J., Perception and production of syncopated rhythms, Music Perception, 2007. Gough, M., The Origins of Music, Cosmos, Mart 2011. Johnston, I., Measured Tones, Institute of Physics Publishing, 1994. Kraus, N., Strait, D. L. ve Parbery-Clark, A., Cognitive Factors Shape Brain Networks for Auditory Skills: Spotlight on Auditory Working Memory,

Annals of the New York Academy of Sciences, 2012. Shaw, Z., What the Origin of Music Reveals About its True Meaning, (http://www.mediapocalypse.com/), 6 Haziran 2012 Taylor, C., Exploring Music, Institute of Physics Publishing, 1994.

25

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Sunucunuzun stne Biraz Ya ster miydiniz?


Bilgisayarlar altka snan aygtlar. Dzgn bir ekilde almaya devam etmeleri iin de sndka soutulmalar gerekiyor. lemcilerin zerine bir apartmana kat kar gibi yerletirilen dev soutma bloklar, sessiz gecelerinize elik eden pervaneler hep bu yzden. Ama bu kadarnn yetmedii yerler de var. rnein binlerce, hatta milyonlarca kiiye hizmet veren sunucularn barndrld sistem odalarn ciddi bir ekilde soutmak ve havalandrmak gerekiyor. Hatta durum bazen yle bir hale geliyor ki, sunucularn almas iin 100 birim enerji harcamanz gerekiyorsa bunlar soutmak iin zerine 60 birim daha enerji harcamanz gerekiyor. Bu durum, soutma verimliliinin artrlmas ve soutma iin harcanan enerjinin azaltlmas amacyla baz farkl yntemlerin kullanlmasn beraberinde getiriyor. Bunlardan biri bilgisayar sistemlerini ya iinde altrmak. zellikle baz hz artma tutkunlar, yllardr kapasitesinin zerinde zorladklar sistemleri daha etkili soutabilmek iin yemeklik ya veya makine ya doldurulmu kasalarda altrma yoluna gidiyor. Bylece bileenlerdeki snn daha iyi uzaklatrld ve yan elektronik bileenlerin almasna engel olmad syleniyor. Bu fikri bir adm ileri gtrerek dev sunuculara ve sperbilgisayarlara uyarlayan Green Revolution Cooling (GRC) adl irketin vaatleri bu nedenle dikkat ekici. GRCnin vaadi ar yk altndaki sunucularnz ya iine daldracak ve snan yan radyatrlerden geerek soutulmasn salayacak dnm sistemleri kurgulamak. Bylece soutma giderlerinde byk lde tasarruf ve sistemlerin enerji ihtiyacnda da belirgin bir azalma gzlendiini kaydediyorlar. stelik gigaom. com/cloud/intel-immerses-its-serversin-oil-and-they-like-it adresindeki habere gre Intel de bu ii bir grup sunucu zerinde denemi ve 1 yllk denemesinden son derece olumlu sonular elde etmi.

Bu durumun yakn gelecekte hava yerine ya ile soutulmak iin tasarlanm zel kasa alternatiflerini gndeme getirmesi ve yeni bir sistem tasarm anlay dourmas olaslk dahilinde. Yine de kurumlar tarafnda byle srad bir yaklamn kabullenilmesinin nndeki tek engelin teknikle snrl kalmayacan, dncede de biraz esnemeye ihtiya duyulacan kabul etmek lazm. Detaylar grcooling.com adresinde bulabilirsiniz.

Yakn gelecekte sunucularnzn ya iinde yzdn grrseniz, stelik size bunun iyi bir ey olduu sylenirse armayn.

Star Trekin Tricorderini Yapana 10 Milyon Dolar dl


Star Trek dizisindeki Tricorder denilen alete hangimiz hayranlk beslememiizdir ki? Salk taramas yapar, etraftaki cisimlerin zelliklerini analiz eder, biyolojik varlklar aratrr ve daha neler neler yapar. te mobil yonga ve gml bileen reticisi Qualcomm, yaadmz akll telefon anda artk benzer bir cihazn vaktinin geldiini dnm olacak ki, Qualcomm Tricorder X-Prize adl bir yarma dzenlemi. Yarmann amac, farkl alglayclar kullanarak salnza dair bulgular toplayacak, tanabilir bir aygta imza atmak. Bylece toplanacak n bilgiler eliinde tehisi kolaylatrmay ve salk hizmetlerini gelitirmeyi amalyorlar. Sanrm sonrasnda da madde analizi ve alt uzay krlmlar gibi dier fonksiyonlara odaklanacaklar. Yarmann dl 10 milyon dolar ve uluslararas ekiplerin katlmna ak.

Detayl bilgiyi qualcommtricorderxprize.org adresinde bulabilirsiniz.

Star Trekin nl Tricorder cihaznn salk odakl ilevlerini yerine getirecek bir cihaz yapan ekip 10 milyon dolarn sahibi olacak.

26

Bilim ve Teknik Ekim 2012

ldaskiran@gmail.com

Depremleri de Twitterdan Takip Edecekler


Dnya genelinde yaanan depremleri tespit etmek iin yeryznn drt bir kesindeki sismik alglayclardan gelen bilgileri kontrol eden ABD jeolojik gzlem birimi U. S. Geologic Survey (USGS) almalarna katkda bulunacak hzl bir ara daha bulmu: Twitter kullanclarndan gelen mesajlar. 140 karakterlik ksa mesajlar paylaabildiiniz bir sosyal a olan Twitter, mobil kullanmn da yaygnlamasyla, panie yol aan blgesel olaylarda da kullanclarn hzla tepki verdii bir platform olarak dikkat ekiyor. te USGSdekiler de demi ki Madem dnyann bir yerlerinde byk bir deprem olduunda kullanclar bunu ilk Twitterda paylayor, biz neden ilk uyarlar buradan takip etmeyelim? Bu dncenin bir uzants olarak da Tweet Earthquake Dispatch (TED) adl sistemi hayata geirmiler. TED sayesinde dnyann bir yerlerinde kullanclar deprem kelimesini kullanmaya balarsa, merkez o blgede hissedilir iddette bir deprem olduuna kanaat getirerek dikkatini o blgeye odaklyor. Birok farkl dilde deprem kelimesini alglayabilen sistem ilk meyvelerini vermeye balam bile. rnein 31 Austos 2012 akamnda Filipinlerde yaanan 7,6 iddetindeki depremin ardndan ilk tweet 1 dakika 7 saniye sonra, daha blgedeki aygtlarn toplad sismik veriler merkeze ulaamadan tespit edilmi. Tabii imdilik deneme aamasnda olan sistemin baz zayf noktalar da olduunu belirtmeden gemiyorlar. rnein sahne ad Labyrinth olan ngiliz mzisyenin Earthquake adl arksna dair mesajlar sk sk yanl alarmlara sebep oluyormu. Yine de benzer giriimlere ilham verebilecek, ie yarar bir proje olarak aklmzn bir kesinde durmasnda fayda var. Detayl bilgiye earthquake.usgs.gov/earthquakes/ted adresinden ulaabilirsiniz.
Kullanclarn Twitter zerinden paylat bilgiler, artk dnyann drt bir kesindeki depremleri tespit etmek iin de kullanlyor.

Posta Kutunuzdaki Gemiin zlerini Yeniden Kefedin


Yahoo, Gmail gibi kapasite sorunu olmayan servislerden aldnz ve yllardr kullandnz bir e-posta hesabnz varsa, byk ihtimalle bu hesabn derinliklerinde bir zamanlar bakp da unuttuunuz fotoraflar da vardr. Dostlarla geirilen gzel bir akamn hatras, sevdiklerinizle ektirdiiniz birka poz, yaknlarnzn bebeinin hayata gzn at o ilk an ve daha kimbilir neler neler. te byle melankolik araylar iinde olan ve e-posta kutusuna gmlm hatralar yeniden canlandrmak isteyenler iin gzel bir uygulama hazrlanm. Ad Lost Photos. Uygulamay bilgisayarnza kuruyorsunuz, e-posta adresinizi ve ifrenizi giriyorsunuz, uygulama eski postalarnz tarayarak bulduu fotoraflar bir kenara ayryor. Sonrasnda ister sosyal medyada paylan, ister bir yerlere kaydedin, ister brakn olduu yerde kalsn. Uygulamay incelemek ve beenirseniz indirip kullanmak iin lostphotosapp.com adresini ziyaret edebilirsiniz.

Lost Photos uygulamas, e-posta hesaplarnzn derinliklerinde kaybolmu fotoraflar bulup karnza getiriyor.

27

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Doal Fotonik Yaplar Teknolojinin Hizmetinde

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Canllarn ilgin k oyunlar sonucunda vcutlarnda oluan doal renk cmbnn altnda yatan gerek mekanizma, yeni teknolojik tasarmlarn ve rnlerin gelitirilmesi ynnde bilim insanlarna ilham veriyor

izikilerin, biyologlarn ve mhendislerin ortaklaa yrtt disiplinleraras aratrmalarla fotonlarn sentetik yaplar kullanlarak ilenmeye balanmasndan milyonlarca yl nce, canllar vcutlarndaki nanometre byklndeki boyutlu yaplar kullanarak gzalc, rengrenk optik efektler oluturuyordu bile. Kularn renkli tyleri, balklarn ve kelebeklerin renkli pulcuklar, bceklerin kabuklar yanstan, katmanlar halindeki mikroskopik kristal yaplarla kapl. Birok canlnn tylerinde ya da vcutlarndaki bu ok kk, farkl desenli, boyutlu nanoyaplar parlak ve canl sar, yeil, mavi gibi gkkua renklerinin olumasn salyor. te bu doal fotonik kristal yaplar, kefedildikleri andan itibaren merak uyandrmaya ve yeni nesil, yksek teknolojik uygulamalar iin ilham kayna olmaya balam.

Fotonik Bilimi ve Uygulama Alanlar


Fotonik bilimi ve teknolojisi, k taneciklerinin yani fotonlarn kontrol edilmesi, alglanmas ve ilenmesi ynnde aratrmalarn yapld bir alma alan olarak tanmlanabilir. Fotonik bilimi son zamanlarda yle bir yol kat etti ki evlerde, fabrikalarda ve aratrma laboratuvarlarnda kullanlan birok cihazn retilmesinde kullanlyor. Fotonik malzemeler sayesinde ses, grnt ve veriler ok daha hzl ve verimli bir ekilde iletilebiliyor, saklanabiliyor ve ilenebiliyor. Ktlesiz, elektrik yksz ve k hzndaki fotonlar birok uygulamada elektronlarn yerini almaya balad bile. Fotonik bilimi ve modern optik teknolojisi gnmzde hem Nobel dl kazandran hem de milyarlarca dolarlk endstriyel yatrmlarn yapld bir alma alan haline geldi.

Fotonik biliminin gnmzde ok fazla uygulama alan olduunu gryoruz: Tketici odakl cihazlar: barkot okuyucular, lazer yazclar, CD/DVD/Blu-ray ve uzaktan kumanda cihazlar Telekominikasyon ve bilgisayar: fiberoptik iletiim, optik eviriciler, mikroipler, bilgi ileme ve depolama Tp: lazerli operasyonlar Endstriyel retim: lazerlerle yaplan kaynak, sondaj, kesim ve yzey dzeltme naat: lazerlerle seviyelendirme, mesafe lme, zekice tasarlanm mimari yaplar Askeriye ve havaclk: fotonik jiroskoplar (kara, hava ve deniz aralar ile gdml fzelerde denge veya istikamet istikrarn korumak iin kullanlr), alglayclar, navigasyon, arama kurtarma, mayn tarama, komuta ve kontrol cihazlar Elence: lazer gsterileri, k efektleri lmbilim: zaman, frekans ve mesafe lm Fotonik hesaplamalar: bilgisayarlar, baskl devre kartlar ve optoelektronik entegre devreler arasnda iletiim Tm bu uygulamalarn balang noktasnn doann ta kendisi olduunu sylersem armazsnz deil mi?

Fotonik Kristaller ve Optik Yansmann Mekanizmalar


Kularn tylerindeki, kelebeklerin kanatlarndaki, baz kabuklu bceklerin, mrekkep balnn ve deniz yldzlarnn vcudundaki youn, parlak, gzalc renkler emen pigment maddeleri tarafndan deil de belli bir geometrik dzende ardk olarak dizilmi minik fotonik kristal yaplar tarafndan n yanstlmas sonucunda oluuyor. Vcuttaki fotonik yaplarn byklkleri, dizili desenleri, birbirleri arasndaki mesafeler ve hava boluklar, n geli as, Gneten gelen n belirli dalga boyunda k tayflarna ayrmasn salyor. Bu ekilde farkl farkl renkler oluuyor. Oluan farkl renk tonlar ounlukla yanardner, metalik, parlak nitelikte. Canllarn zerinde oluan renkler, onlara hangi adan baktmza bal olarak deiebiliyor. Ayrca, ilgin bir ekilde, oluan renkler canlnn tyleri ya da kanatlar slannca kayboluyor, ton deitiriyor ya da tamamen farkl bir renk alyor. Bu renk cmb, kk aralklarla birbirinden ayrlm yaplarn eklinden dolay oluuyor.

29

Doal Fotonik Yaplar Teknolojinin Hizmetinde

Doal Fotonik Yaplarn Kefi


Canllarn vcutlarndaki bu nano byklkteki yaplarn nasl ileyip deitirdii ve yanstt bilim insanlar tarafndan 17. yzyldan itibaren detayl bir ekilde incelenmi. Robert Hooke ve Isaac Newton bu sistemin altnda yatan fizii aklayan ilk bilim insanlarndan.Tavuskuunun kanatlarnda ve bceklerin kabuklarnda grlen yanardner, metalik parlak renklerin pigmentasyon sonucunda deil, canllarn fiziksel zellikleri nedeniyle olutuunu doru olarak tahmin etmiler. Hooke ve Newtondan sonra, elektron mikroskobun biyolojik almalara girdii 19. yzyla kadar, bu yaplar zerinde fazla alma yaplmam. James Clerk Maxwellin elektromanyetik mann madde ile nasl etkileime getiini aklayan matematiksel modelleri gelitirmesinden sonra, yzeydeki belli bir geometrik dzende, ardk olarak dizilmi yaplarn nasl ilettii, yanstt ve emdii daha iyi anlalmaya balanm. Ardk yaplarn arasndaki mesafelerin n krlma orann ve nasl yayldn etkiledii belirtiliyor.

Canllarn vcutlarndaki bu yaplarn aralarndaki mesafeler gzle grlen n dalga boylar ile hemen hemen ayn, bu nedenle bu yaplar nlarn krnma uramasna neden oluyor. Bu yaplar ve aralarndaki hava boluklar, geometrik desenler ve katmanlar halinde fotonik kristal yaplar oluturuyor. Canlnn vcuduna gelen belli dalga boylarndaki nlar, bu katmanl yaplar arasndan geerken birbirleriyle yapc veya ykc olarak etkileime giriyor ve sonuta yansyan kta baz renkler ar basarken dier renkler basklanyor. Yaplar arasndaki mesafelerde grlen farkllklar eer belli bir rengin dalga boyunun tam kat ise, dalgayz euyumlu olur. Bylece nlar, o rengi yanstacak ekilde yapc giriime urar. Eer dalgayz euyumlu deilse, rengin grlmesini engelleyen ykc giriim gzlenir. Sabun kpkleri zerinde oluan renkleri gznzde canlandrn. Gn kpk kabarcna arptnda oluan renkler kabarcn kalnlna gre deiir. Yzeyi parlak bir CDyi ne arkaya hareket ettirdiimizde farkl tonlarda oluan gkkua renklerini grdmzde de benzer bir olguya tank oluyoruz.
30

Kelebeklerin kanatlarndaki, yanstan yaplarn ana maddesi doal bir polimer olan kitin adl madde. Kanatlarn pulcuklarnn yer ald st tabakada (epiderm veya ktikl) bulunan ve kitinden olumu bu yaplar birbirlerinden hava ile dolu boluklar ayryor. Kularn tylerindeki fotonik yaplarn ana maddesi ise melanin ve keratin. Darda dolarken ska karlatmz gvercinlerin boyunlarndaki yanardner tylerin nasl yeilden eflatuna doru renk deitirdiini grmsnzdr. Yeil ve eflatun tylerin yaps incelendiinde iliksi tabakay evreleyen st katmann keratinden olutuu grlm. Keratin yapnn kalnl, tylerde oluan yeil ve eflatun renkleri belirliyor.

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Doal Fotonik Yaplarn Teknolojiye Uyarlanmas


Gnmzde birok canlnn kamuflaj, avclardan korunmak ve cezbetmek amacyla kulland renk yansmas olgusuna neden olan biyolojik dzenlemeler ve desenlerin ileyi mekanizmalar mhendisler tarafndan taklit edilerek optik teknolojide model olarak kullanlyor. Bu ekilde elde edilen yeni nesil malzemeler sayesinde daha parlak grntler elde edilebiliyor; ime sularndaki zararl kimyasallar daha hassas bir ekilde saptayan sensrler, bilginin daha etkin ve hzl bir ekilde depolanmasn, ilenmesini ve iletilmesini salayan bilgisayar ipleri tasarlanabiliyor; banka kartlarna gvenlik amacyla taklit edilmesi mmkn olmayan iaretler yaplabiliyor.

Optik sanayisinde fotonik malzemelerden yaplm, seerek belli bir renkte yanstan ve ileten ince ve ok katmanl filtreler, teleskoptan yar iletken lazerlere, hassas dedektrlerden tbbi lm aletlerine kadar pek ok rnn gelitirilmesinde kullanlyor. Deniz faresi (Aphrodita) olarak bilinen organizmann omurlarndan darya doru uzanan tylerde altgen eklinde dizilmi, fotonik kristal fiber yaplar bulunur. Kitinden yaplm olan bu kristal fiber yaplar zerlerine gelen ileyerek krmz rengi yanstr. Bu deniz canlsndan ilham alnarak gelitirilen sentetik fotonik kristal fiberler, telekomnikasyon alannda byk gelimelere neden oldu. Bilginin elektrik kablolar araclyla deil de

optik olarak kablolarn iinden geen k demetleri halinde iletildii teknoloji (fiberoptik) artk yaygn bir ekilde kullanlyor. Fotonik kristaller ok dar alanlarda bile kolaylkla ynlendirebildii iin bilgisayarlarda ve cep telefonlarnda elektronik iplerin yerine artk fotonik kristal malzemelerden yaplm optik mikroipler kullanlyor. Lamprocyphus augustus adl kabuklu bcein, her ne adan baklrsa baklsn, bariz olarak grlen yanardner metalik yeil renginin altnda yatan mekanizma aratrldnda, yanstan kristal yaplar iinde en makbul olan tetrahedral yani drt yzl fotonik yaplarla karlald. Bu yapnn ekli karbon atomlarnn elmastaki yerle-

31

Doal Fotonik Yaplar Teknolojinin Hizmetinde

me dzenine benziyor. Bu zelliiyle elmasa benzeyen bu yap, gzle grlen yanstan fotonik kristaller iinde en etkili olan, nk yanstma zellii ok yksek, yani ok geni bir yelpazede, farkl renkleri yanstabiliyor. Bu da aratrmaclara fotonlar daha iyi kontrol edebilme ve ileme imkn salyor.

Mavi Morpho kelebeinin kanatlarnn pulcuklarndaki kitinden oluan nano byklkte yaplar, tpk bir am aacnn dallar gibi yzeyden darya doru katmanlar halinde uzanr. Birbirine paralel olarak uzanan yaplarn her biri kanadn zerine gelen n nerdeyse tamamn mavi renkte yanstr. Bu kelebeklerin parlak mavi renkteki kanatlar ok uzak

mesafelerden bile seilebilir. Mavi kanatlar slandnda ise n krlm deiir. Farkl svlarn farkl krlm dereceleri olduundan, svnn cinsine gre farkl renkler yansr. Bilim insanlar Morpho kelebeinin bu fotonik yapsn model alarak farkl svlar kendilerine karlk gelen renklerle ayrt edebilen ve tanmlayabilen kimyasal sensrler gelitirmi. Bu sensrler sayesinde enerji santrallerinde meydana gelen birtakm istenmeyen salmlar ve ime sularndaki zararl yabanc maddeler kolayca belirlenebiliyor. Parides sesostris tr kelebein kanatlarndaki, yama yaplm gibi grnen yeil renk, delikli ve sngerimsi yapdaki fotonik nanoyaplarn yanstmas sonucunda oluuyor. Pulcuklarda dizilen bu delikli kristal yap detayl olarak incelendiinde, kelebein embriyonik geliiminden itibaren lipidlerin bu boyutlu delikli yapy oluturduu ve daha sonra kitinin bu deliklerin etrafn kuatarak yapy sertletirdii belirlenmi. Bu biyolojik dzenin benzerini yapmaya alan aratrmaclar lipid benzeri yzey aktif maddeleri kullanarak sngerimsi yapya ben-

zeyen polimerler retmi. Daha sonra bu polimerler, niyobyum ve titanyum oksit nanoparacklarn mineral benzeri nanosnger yaplara dntrlmesinde kullanlm. Hem verimli hem de maliyeti dk olan gne gzesi yapmnda da bu delikli malzemeler yaygn bir ekilde kullanlyor.

atalkuyruk kelebeinin (Papilio palinurus) kanatlarndaki parlak zmrt yeili rengi oluturan fotonik kristal yaplar mikroskopla incelendiinde, kanatlarn pulcuklar zerinde yan yana dizilmi ukur kselere benzeyen kristal yaplarn bir desen oluturduu grlm. Bu ukur, yuvarlak kitin yaplarn aralarndaki hava boluklar ise bir ayna vazifesi gryor. ukur fotonik yaplarn alt ksmlar yani tabanlar sadece sar , yan yzeyler ise mavi yanstyor. Gzmz bu kadar kk lekte sar ve mavi yansmay ayrt edemedii iin ikisinin karm olan yeil rengi gryor. Bu doal fotonik yapy ince filmlere uygulayan mhendisler banka kartlarnn arkasndaki holograml bandrolleri gelitirmi. Bandroln yzeyinde sadece parlak yeil yansmay grebiliyoruz, ama aslnda bu yzeyde gizli kalan, taklit edilmesinin mmkn olmad sylenen ve sadece polarize filtrelerle ayrt edilebilen, sar ve mavi renkli filigranlar yani iaretler de var.
32

<<<
Boya ve yzey kaplama malzemeleri reten teknolojide de fotonik yaplardan esinlenilmi. Bceklerin kabuklarndaki ve kularn kanatlarndaki yaplar taklit edilerek delikli yapya sahip malzemeler retilmi. ok parlak beyaz ya da mavi-yeil renkte, ince opak film eklinde retilen kaplama malzemeleri organik pigment maddeler iermedii iin hi solmadan canl renklerini koruyor. Boya endstrisinde fotonik yaplar kullanlarak retilen malzemeler sayesinde aklnzn alamayaca kadar ok renk tonu var. lgin bir ekilde, bir ynden bakldnda tamamen mavi, dier ynden bakldnda ise mor grnen otomobillerin ok yakn bir zamanda trafie kaca bildiriliyor. Bunun arkasnda yatan mekanizma, n geli asna gre davranan ve reflektr ilevi gren kaplama malzemeleri. Cennet kuunun (Parotia lawesii) erkeinin gsndeki tyler yakndan incelendiinde melanin ieren fotonik yaplar sayesinde parlak turuncu ve sar renkli yansmalar olutuu grlm. Ayrca her bir tycn kesit yzeyinin V harfi eklinde ve eimli yapda olduu tespit edilmi. Bu yzey zellii nedeniyle de mavi n yansd gzlenmi. Erkek ku, diisine kur yaparken tylerdeki hafif kprdanmalar gs ksmndaki tylerin renginin turuncu-sardan mavi-yeile dnmesine neden oluyor, bu da doal olarak diinin dikkatini ekiyor. Tekstil ve otomobil endstrisi bu V eklindeki yaplanmay taklit ederek hareket ettike renk deitiren kuma ve otomobil gelitirmeye alyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Bilim insanlar devam eden ve gelecek vaat eden btn bu almalarnda kullandklar verileri doadan alyor. Bu verilerden elde edilen bilgiler fotonik kristallerin sadece dizili desenleri ve optik yaplar hakknda deil, ileyi mekanizmalar hakknda da aratrmaclar aydnlatyor. yle grnyor ki doadaki canllarn bizlere retecei eylerin snr yok. Dikkatlice izlemeye ve ilham almaya devam.

Kaynaklar Parker, A. R., Natural photonics for industrial inspiration, Philosophical Transactions of The Royal Society, Say 364, s. 1759-1782, 2009. Ball, P., Natures color tricks, Scientific American, s. 76-79, Mays 2012. Vukusic, P., Natural photonics, Physics World, Cilt 17, Say 17, s. 35-39, 2004. Vukusic, P. ve Sambles, J. R., Photonic structures in biology, Nature, Cilt 424, s. 852-855, 2003.

http://en.wikipedia.org/wiki/Photonics http://photonics.com/ http://rsta.royalsocietypublishing.org/ content/367/1894/1759.full.pdf http://144.173.231.195/research/emag/photonics/ pubs/pdf/Vukusic_PW_2004.pdf http://www.youtube.com/watch?v=xWuwbw7sdpk (Engineering Your Future - Photonics Engineer)

33

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Vcudun Derinliklerine Yolculuk

nsan vcudunun ileyii ve tm detaylar yzyllardr bata bilim insanlar olmak zere herkesin merak konusu olmutur. Artan bilimsel aratrmalar sayesinde bugn vcudumuz hakknda pek ok ey biliyoruz. Ama hibir zaman da bir vcudu ve organlar, rnein anatomi dersindeki bir tp rencisi kadar inceleme ya da grme frsatmz olmamtr. Gunther von Hagens ite insanlara bu ans veriyor. Heidelberg niversitesi Patoloji ve Anatomi Enstitsnde grev yaparken 1977 ylnda plastinasyon yntemini gelitirmi. Bu yntem iin patent alma sreci 1977-1982 yllarn kapsam. Hagens, o tarihlerden itibaren bu yntemi gelitirmeye devam etmi ve dnyann pek ok lkesinden 30 milyon insann gezdii Body Worlds sergilerini yaratm.
34

Bu yntemin etik ve ahlaki deerlere uygun olup olmad baz evrelerce tartlsa da insann kendiyle kar karya kalmasn salayan Body WorldsYaam Dngs sergisi Ankarada Kentpark Alveri Merkezinde ziyaretilerle buluuyor. 7 Eyll tarihinde alan sergi doum ncesi geliim, bebeklik, ocukluk ve ergenlik, yetikinlik ve yallk gibi blmlerden oluuyor. Temel amac salk eitimi olan sergi ayn zamanda herkese vcudun derinliklerine yolculuk yapma frsat veriyor. Sergiden vcudumuzun pek ok detayn kavram ve salmza daha fazla dikkat etmemiz gerektiini anlam olarak ayrlabiliriz. Sergiyle ilgili detayl bilgiye www.bodyworlds-ankara. com adresinden ulaabilirsiniz.

><
Plastinasyon temelde dokularn barndrd su ile plastiin yer deitirmesi ilemi. Yani l vcudun rmesini durduran ve ncelikle bilim ve tp eitimi iin kokusuz, kat ve dayankl rnekler reten bir yntem. Plastinasyonda ilk adm rmeyi durdurmak. Bunun iin atardamarlara formalin (% 30-40 orannda suyla karm formaldehit zeltisi) enjekte ediliyor, rnek kk ise formaline batrlyor. Formalin tm bakterileri ldryor ve dokunun rmesini durduruyor. Bu ileme tahnit deniyor. Ardndan diseksiyon aralar kullanlarak deri, ya ve ba dokular karlyor. Yani dokular veya organlar grlebilir duruma getiriliyor. Bu adm diseksiyon olarak adlandrlyor. Ardndan vcut ya da rnekler, bir zc banyosuna (rnein aseton banyosuna) koyularak vcut suyu ve zlebilir yalar zlyor. Zorlu emdirme denen aamada ise asetonun yerini reaktif bir polimer (rnein silikon kauuk) alyor. Bunu yapmak iin nce rnek polimer zeltisine batrlyor ve vakum tankna konuyor. Uygulanan vakum araclyla rnekten aseton karlyor ve polimerin her bir hcreye ilemesi salanyor. Vakum emdirmenin ardndan vcuda istenen ekil veriliyor. Her bir anatomik yap olmas gerektii gibi hizalanyor, teller, ineler, pensler ve kpk bloklar yardmyla sabitleniyor. Krleme ya da sertletirme denilen son admda ise rnek sertletiriliyor. Kullanlan polimere bal olarak bu ilem gaz, k veya s ile yaplyor. Btn bir vcudun plastinasyonunun tamamlanmas yaklak 1500 alma saati gerektiriyor ve yaklak bir yl alyor. Von Hagens son yllarda drt ayr plastinasyon alannda esiz bir ilerleme gstermi. Bunlardan ilki plastinatlarn yz ifadeleriyle ilgili. Dr. Von Hagens her plastinata ayr bir yz ifadesi vermeye alyor. kinci olarak vcut kesitlerinin renklendirilmesi konusunda alyor. Bu ilemde -70 oCde dondurulmu vcut kesitleri geici olarak zdrlerek renklendiriliyor. Bylece sk ba doku ile kas, deri ile deri alt dokusu gibi eitli dokular birbirinden ayr gzlenebiliyor. Von Hagensin byk ilerleme kaydettii dier alan ise yapay malzemelerdeki yenilikler sayesinde mekanik adan dayankl damar yaplandrmas, yani damar sistemlerinin yapay kalplarnn retilmesi. Enzim zeltileri kullanlan bu ilemde damar evresindeki yumuak dokular andrlyor. Belirli poliretan malzemeler kullanlarak ii bo damarlar yaplandrlyor. Son plastinasyon alan ise byk hayvan plastinatlar retmek. Bu alan, insan ve hayvan anatomisinin karlatrmal olarak incelenmesine ve belirli hayvan trlerinin imdiye dek grlmemi detaylarnn kavranmasna yardmc oluyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Plastinasyon iin ncelikle gereken lm gereklemi bir vcut. Kiiler yaadklar srada, lmlerinden sonra vcutlarn hekimlerin mesleki yeterlilik kazanmas ve hekim olmayan insanlarn da bilgilendirilmesi iin baladklarn beyan ediyor. ldkten sonra da bakalarna faydal olabileceklerini dnen bu insanlar sayesinde, dnyada pek ok kii insan vcudunun esizliini kavrama frsat buluyor. Heidelbergdeki Plastinasyon Enstitsnde 1982 ylnda oluturulan benzersiz vcut ba programna kaytl 11.450 vcut bas var.

Dnya apnda birok merkezde kullanlan plastinatlar, uzun sre dayanabilmeleri ve deerli bir eitim retim arac olmalar sebebiyle genel kabul gryor. u an 40 lkede 400 akn enstit, anatomik rnekleri tp eitimi iin kullanmak zere plastinasyon yntemini kullanarak muhafaza ediyor. Tp fakltelerinde yaanan kadavra temini zorluunun almas konusunda bir kap aan bu yntemle, zaten kstl saydaki rneklerin plastinasyon ile korunmas tp evrelerinde benimsenmi durumda.

Von Hagensin ilk kez 1995 ylnda eitim amacyla Japonyada alan Body Worlds sergisini o gnden bugne Avrupa, Asya ve Kuzey Amerikada, 60dan fazla ehirde 30 milyondan fazla kii ziyaret etmi. Body Worlds sergisinin temel amac salk eitimi, ama ayn zamanda vcutlarn balayan kiilerin vcutlarnn ve i organlarnn halka sunulduu tek insan anatomisi sergisi olma zellii de var. PLASTNASYON LEM
TAHNT rme formaldehit kullanlarak durdurulur. DSSEKSYON Poz verdirilmi rnekler forseps ve neterler ile dissekte edilir. SIVILARIN IKARILMASI Souk aseton banyosunda donmu beden svlar aseton ile deitirilir. ASETON YALARIN IKARILMASI Ilk aseton banyosunda znebilir ya moleklleri aseton ile deitirilir. ZORLU EMDRME Vakumdan aseton karlr ve yavaa plastikle deitirilir. SERTLETRME Gazla, kla, syla sertletirilir.
35

DOKULARDAK SIVILAR

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Anne Style Hayata Salkl Merhaba


Bebekler iin en ideal besin kayna her koulda anne st. Anne style beslenen bebeklerde mide, barsak, solunum yolu rahatszlklar ve orta kulak enfeksiyonuna daha az rasland ok uzun zamandr biliniyor. Aratrmaclar anne stnn bir besinden daha fazlas olduunu sylyor. Bilim insanlarna gre anne stnn bileenleri laboratuvar koullarnda izole edilebilirse, bu bileenler kanserden AIDSe pek ok hastalkla mcadelede kullanlabilecek. Aratrmaclarn merak ettii ey ise u: Anne stn bu kadar koruyucu ve zel yapan ne?

>>>
Anne stnn bebek ve anne sal iin ksa ve uzun dnemde pek ok olumlu etkisi olan doal bir besin olduu tm bilim ve tp evrelerince kabul edilmi bir gerek. Sadece anne st ile beslenmenin artrlmas iin yaplan giriimlerin bile, gelimekte olan lkelerde tm be ya alt lmleri % 13 azaltt tahmin ediliyor; anne st ile beslenmenin ocuk lmlerini azaltmada tek bana en etkin yol olduu biliniyor. Dnya Salk rgt (WHO-World Health Organization) ve UNICEF de (United Nations Childrens Fund) bebeklerin ilk alt ay boyunca sadece anne st almasn neriyor. Bu nerilere ramen, tm dnyada sadece anne st alma ve anne stne devam oranlar istenilen dzeyden maalesef daha dk. Anne stnde hazr mamalara eklenemeyecek pek ok bileik (rnein antikorlar, enzimler ve hormanlar) bulunuyor, bu da anne stn bebek iin en ideal besin kayna yapyor. Antikorlar, hormonlar ve byme faktrleri yetikinlerin midesinde sindirim asidine maruz kalnca paralanyor. Oysa bebeklerin midesi yetikinlerinki kadar asidik deil. Baklk sisteminin geliimine katkda bulunan pek ok protein de dahil olmak zere anne stndeki bileenler, mideden zarar grmeden geip barsaklara geliyor ve buradan emilerek kana karyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

nne st bebein baklk sistemini tam ve uygun bir ekilde gelitirmek iin gerekli hormonlar, byme faktrlerini ve bebei hastalklardan koruyacak antikorlar ieren biyoaktif bir bileik olarak tanmlanyor. Amerikan Pediatri Akademisi bebeklerin ilk 6 ay mutlaka anne st ile beslenmesini neriyor ve bunun en az 1 yana kadar devam etmesi gerektiini sylyor. Anne st proteinlerin, yalarn, vitaminlerin ve karbonhidratlarn mkemmel bir karm. Bebekleri enfeksiyonlardan koruyor ve ileriki yllarda diyabet, obezite ve astm gibi salk problemlerinin ortaya kma riskini azaltyor. Annenin de doum sonrasnda rahminin ksa srede toparlanmasna, kanamann durmasna, kanser riskinin azalmasna ve en nemlisi de bebeiyle arasnda duygusal bir ba olumasna yardm ediyor.

grmesi durumunda barsaklar onaran bir bileik kefetmi. Pankreatik tripsin basklayc salgs (PSTI) denilen bu bileik, kolostrumda en yksek dzeyde bulunuyor. Aratrmaclar kolostrumda anne stnden 7 kat daha youn olan bu bileiin, kolostrumdan sonra gelen anne st rneklerinde de az miktarda olduunu tespit etmi. Bu bileik maalesef hazr mamalarda yok.

Her yl 1-7 Austos tarihleri 170ten fazla lkede Anne St ve Bebek Beslenme Haftas olarak kutlanyor. Ama bebeklerin anne style beslenmesini ve salkl gelimelerini tevik etmek. Dnyada anne stnn nemi bu kadar vurgulanrken Trkiyede durum ne acaba? lkemizde ilk alt ayda sadece anne st ile beslenen bebeklerin oran % 1,3. Be yan altndaki ocuklarn % 25inde beslenme eksiklii var. Trkiye nfusunun yaklak % 15i be yan altnda ve her yl bu ocuklarn 63.000i nlenebilir hastalklardan hayatn kaybediyor. Hayatn kaybeden bu ocuklarn 50.000i ise bir yan altnda. lkemizde ilk alt ayda her be ocuktan yalnz biri sadece anne st ile besleniyor. Tamamlayc besinlere erken balama, biberon ile beslenme yaygn.

Bol Karbonhidrat, Bol Salk


Anne st yksek younlukta karbonhidrat ieriyor. Laktoz bu karbonhidratlardan balcas. Anne stnn kalorisinin yaklak % 40 laktozdan geliyor. Anne stndeki laktaz enzimi laktozu daha kolay kullanlabilecek basit ekerlere dntryor. Bylece laktoz kolaylkla sindiriliyor, beyin geliimi iin enerji veriyor, raitizmi engellemek iin kalsiyum emilimine yardmc oluyor, fosfor ve magnezyum emiliminin artmasn salyor, barsaklarda yararl bir bakteri olan Lactobacillus bifidus bakterisinin oalmasn tevik ediyor ve zararl bakterilerin oalmasn engelliyor. Yararl bakteriler salmz hem uzun hem ksa dnemde etkiliyor. Ksa dnemde yararl bakteriler bebei zararl bakterilerin yol aaca enfeksiyonlardan korurken, uzun dnemde yararl bakteriler alerji ve astm gibi kronik salk problemleriyle baa kabilmesi iin baklk sistemini glendiriyor.
37

Azmzdaki lk Tad: Kolostrum


Halk arasnda az st olarak bilinen kolostrum doumdan hemen sonra salglanan, renk ve bileim bakmndan normal anne stnden hayli farkl bir svdr. lerleyen gnlerde yaps giderek deiir ve normal anne st halini alr. Kolostrum ya asndan fakir, ancak karbonhidrat, protein ve antikorlar asndan ok zengin. ok az miktarda gelen az stnn, sindirim sistemleri ok kk olan yeni doanlar iin en vazgeilmez besin kayna olduu dnlyor. Londra Queen Mary niversitesindeki bilim insanlar kolostrumun yapsnda, yeni doan bebeklerin henz ok hassas olan barsaklarn koruyan ve herhangi bir zarar

Anne Style Hayata Salkl Merhaba

nsan st, hazr mama, inek st, kei st


Yeni doanlar inek stn sindiremediinden, anne st veremeyen anneler iin tek seenek hazr mamalar gibi grnyor. Hazr mamalarn tm besin maddelerini yeterince salayp salamadyla ilgili pek ok tartma sryor. erdii proteinler, zellikle de bakterilerle mcadelede byk rol oynayan ve baklk sistemini glendiren lizozim nedeniyle, anne stnn yerini hibir ey doldurmuyor. Bunun farknda olan bilim insanlar, klonlama teknolojisiyle insan stndeki proteinleri ve lizozimi bir inek embriyosuna aktarm ve embriyoyu da tayc inee yerletirmiler. St verme ilemi gerekletiinde st analiz eden bilim insanlar, stte insan stnde bulunan lizozimi ve baklk sistemini glendiren laktoferrin, laktaalbumin gibi proteinleri tespit etmi. Daha sonra ya ieriini ve dier bileiklerin ieriini artrmak iin saflatrma ilemini gerekletirmiler. Bilim insanlar bir gn genetik olarak deitirilmi inek stnn sata karlacan umut ediyor.

nek stnn hazr mamadan ucuz olmas en byk avantaj. eitli almalar, sadece inek style beslenen 6 aydan kk bebeklerde, anne style beslenen bebeklere gre daha ok demir eksiklii anemisi grldn gsteriyor. Demir eksiklii anemisi, inek stndeki alerjen proteinlerin (laktoglobulin, kazein) yeni doanlarn henz tam olarak gelimemi mide ve barsak duvarn tahri ederek kanamaya yol amas, demir younluunun ve biyoyararllnn dk olmas nedeniyle grlyor. nek stnn ierii anne stnn ieriinden hayli farkl ve inek st anne stne gre daha zor sindiriliyor. Ayrca inek stnn ierii bebein ihtiyalarna ok da uymuyor. Bebek iin sindirimi zor bileikler, rnein metionin ve fenilalanin aminoasitleri inek stnde anne stnde olduundan daha fazla. Ayrca inek stnn mineral ierii de inek stnn anne stne gre daha zor sindirilmesine yol ayor. nek stnde eser miktarda oligosakkarit bulunuyor. nek st nemli pek ok besin kaynandan da yoksun. zellikle kolesterol, temel ya asidi olan linoleik asit, arakhidonik asit ve dokosa heksanoik asit gibi uzun zincirli oklu doymam ya asitlerini iermiyor ki bunlar beynin normal geliimi iin temel besin kaynaklar olarak biliniyor. Kei st inek stne ve hazr mamaya gre dnyann pek ok yerinde daha zor bulunuyor, bu nedenle de fiyat yksek olabiliyor. Kei stnn 6 aydan kk bebeklere verilmesi ile ilgili ok az alma var. Baz aratrmalara gre kei st dk oran-

da folik asit ve B12 vitamini ierdii iin kanda demir eksikliine yol aabiliyor. Baz bilim insanlar inek stne alerjisi olan ocuklara kei st verilmesinin daha uygun olduunu dnyor. nk inek stndeki alerjik kazein proteini kei stnde ok az miktarda bulunuyor. Dier yandan kei stnde bulunan beta laktoglobulin, kei stnn de alerjik olabileceine dair tartmalar ortaya karyor. Ancak kei style bebeklerde grlen alerji arasnda kesin bir iliki olduuna dair kant da yok. Hayvan stnn yol at alerjinin belirtileri deiken olabiliyor. Eer st bebein sindirim sistemini etkiliyorsa kusma, ishal, karn ars ve kanama, solunum yolunu etkiliyorsa burun aknts, ksrk ve astm gibi belirtiler grlyor. Deriyi etkiliyorsa da dermatit ve rtiker ortaya kyor. Hazr mamalara anne stnde bulunmayan galaktooligosakkarit ve fruktooligosakkarit gibi oligosakkaritler ekleniyor. Bu oligosakkaritleri anne stnde doal olarak bulunmuyor ve yapsal olarak anne stnde doal olarak bulunan oligosakkaritlerden farkl. Anne stndeki oligosakkaritlerin yarar ounlukla yaplarndan kaynaklanyor. Bu yzden hazr mamalardaki oligosakkartlerin etkilerinin anne stndekilerden farkl olmas bekleniyor. Anne stnn hazr mamadan ne kadar farkl olduunu merak eden bilim insanlar, anne style ve hazr mamayla beslenen bebekleri incelemi ve ilk kez anne style beslenen bebeklerde tetiklenen genetik yolaklarn hazr mamayla beslenen bebeklerinkinden farkl olduunu tespit etmiler.

Anne stndeki baka bir karbonhidrat da stn lifli blmn oluturan oligosakkaritler. Aslnda midede bu bileikleri sindirecek enzimler olmad iin oligosakkaritler dorudan kaln barsaa geerek oradaki bakteriler tarafndan paralanr. Oligosakkaritler bebeklerin barsaklarndaki probiyotik (yani yararl) mikroorganizmalar iin enerji ve besin kayna olduu iin prebiyotik olarak kabul ediliyor. Anne st doal olarak 150 farkl prebiyotik ieriyor.
38

Oligosakkaritler prebiyotik etkilerinden baka anne stndeki baz baka mekanizmalarla da bebeklere fayda salyor. Anne stndeki oligosakkaritler, bakterilerin mukozal yzeylere baland blgelere benzeyen yaplar ieriyor. Bakteriler de bu yaplar barsak yzeyindeki hcrelerin giri kaplar sanp oligosakkaritlerin bu blgelerine balanyor. Bu ekilde oligosakkaritler zararl bakterileri yakalyor ve vcuttan atlabilen zararsz bileiklere dntryor. Ayrca anne st

byk molekller de (rnein msin) ieriyor. Bu molekllerin de bakteri ve virslere yapabilme ve bunlarn vcuttan atlmalarn salama yetenei var. Baz hazr mama firmalar mamalarn formllerini gelitirmek iin anne stndeki oligosakkaritleri sentezleyip ya da izole edip mamalara ekleme abas iinde. Baz hazr mamalara da prebiyotik ve probiyotikler ekleniyor. Ancak bu hazr mamalarn maliyetini ve dolaysyla da fiyatn artryor.

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

lk 6 ay bebein sadece anne st ile beslenmesi erken ocukluk dneminde astm gibi sorunlarn gelime riskini azaltyor. European Respiratory Journal dergisinde yaymlanan bir almada anne st ile beslenme sresinin ve anne stne ek olarak alternatif sv ve kat besinlerin etkileri aratrlm. 5000den fazla ocuun incelendii almada, ilk 12 ay ocuklarn anne st alp almad, anne stnn ne zaman kesildii ve dier sv ve kat besinlere ne zaman baland aratrlm. Daha detayl anketlerde ocuklar 1, 2, 3 ve 4 yalarndayken herhangi bir astm belirtisi olup olmad sorulmu. Sonulara gre hi anne st almam ocuklarda, 6 aydan fazla anne st alm ocuklara gre daha fazla hrlt, nefes darl, kuru ksrk ve srekli balgam riski olduu tespit edilmi. zellikle hi anne style beslenmemi ocuklarn hrlt ve srekli balgam riskinin, dierlerine gre 1,4-1,5 orannda fazla olduu grlm. lk 4 ay anne stnn yannda ek gdalar alan ocuklarn, ilk 4 yl iinde hrlt, nefes darl, kuru ksrk ve balgam riskinin, ilk 4 ay sadece anne style beslenen ocuklara gre daha fazla olduu anlalm. Anne style beslenme ve astm riski arasnda benzer bir iliki olduu, daha nce yaplan almalarda da tespit edilmi. Bu almada ise anne style beslenme sresinin, hrltl solunum ataklarnn saysyla balants gsterilmi.

Kolay Sindirilen Proteinler


Anne stnn oligosakkaritlerce zengin olmasnn yan sra yksek younlukta protein de ieriyor. Anne stndeki nemli proteinlerden ikisi whey ve kazein. Whey anne stndeki proteinlerin % 60n, kazein de % 40n oluturuyor. Bu oranlar sindirimin abuk ve kolay olmasn salyor. Hazr mamalarda ve inek stnde kazein var, bu da sindirimi zorlatryor. Whey kazeinden daha kolay sindiriliyor. Kazein ise kalsiyum emilimine destek oluyor. Ayrca baklk sistemini dzenleyici ve antimikrobiyal zellikleri de var. Bir eit whey proteini olan laktoferrin ise anne stndeki demir balayan bir protein olarak biliniyor. Laktoferrin bakterilerin oalabilmek iin ihtiya duyduu demiri balayarak ortamdan uzaklatryor ve bylece hastala neden olabilecek bakterilerin (zellikle Staphylococcus aureus) oalmasn engelliyor. Tm bunlarn yan sra anne stnde etkin 20 enzim var. Bu enzimler inek stnde ya hi bulunmuyor ya da ok az miktarda bulunuyor. Enzimler yalarn sindirilmesine yardmc olurken bir yandan da dier bileenlerin biyoyararlln artryor. te bu enzimlerden biri de lizozim enzimi. Lizozim enzimi N-asetilmuramik asit ve N-asetilD-glukozamin moleklleri arasndaki beta-1,4 balarn hidroliz ediyor. Bu iki molekl de bakteri hcre duvarnn peptidoglikan yapsnda yer alyor. Bu ne-

denle lizozim enzimi patojen mikroorganizmalarn hcre duvarnn yapsn bozarak paralanmasn salyor ve dolaysyla geliebilecek enfeksiyonlar nlyor, baklk sisteminin gelimesine destek oluyor. Anne stnde 200-400 mg/ml civarnda bulunan lizozim enzimi gevi getirenlerin stnde eser miktarda bulunuyor.

Enerjinin Yars Yalardan


Anne st bebein sal iin temel yalar da ieriyor. Anne stnde yaklak 38 mg/ml olan yalar bebein anne stnden ald toplam enerjinin yarsn oluturuyor. Anne st yann byk bir blm (% 98-99) trigliseritlerden, kalan kk blm de digliseritten, monogliseritten, serbest ya asitlerinden, fosfolipidlerden, kolesterol ve kolesterol esterlerinden oluuyor. Bu yalar beyin geliimi ve yada znen vitaminlerin emilimi iin byk nem tayor. Uzun zincirli ya asitleri beyin, retina ve sinir sistemi geliimi iin gerekli. Omega-3 ailesinin 22 karbonlu uzun zincirli oklu doymam ya asitlerinden biri olan dokosa heksanoik asit (DHA), nral ve retinal geliimde nemli rol oynuyor. Bu ya asidi beynin gri maddesinin bir bileeni, ayn zamanda gzdeki k almalarnn zarnda ok miktarda bulunuyor. Aratrmalara gre zellikle erken doan ve anne style beslenen bebeklerin IQ seviyesinin, anne stndeki DHA nedeniyle erken doan ancak hazr mamayla besle-

nen bebeklere gre 8,3 birim daha yksek. Arakhanoid asit (ARA) olarak bilinen arakhinoid asit anne stnde bulunan 20 karbonlu bir omega-6 ya asidi. ARA da DHA gibi merkezi sinir sisteminin nemli bileenlerinden biri olarak biliniyor. ARA ve DHA orannn beyin arl ve oksipital frontal ba evresi lsndeki art ile doru orantl olduu biliniyor. Hazr mamalar anne stnde olduu gibi oklu doymam ya iermiyor.
39

Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Antikorlar Anneden
Immnoglobulinler olarak adlandrlan antikorlar IgG, IgA, IgM, IgD ve IgE olmak zere be ana formda bulunuyor. Bu antikorlarn tm anne stnde de var, ama en ok IgA bulunuyor. zellikle salgsal IgAnn koruyucu etkisi ok iyi biliniyor. IgA birbirine bal iki IgA moleklnden oluuyor ve salg bileeni antikor moleklnn midede ve barsaklarda mide asidi ve sindirim enzimleri tarafndan paralanmasn nlyor. Kolostrumda 10 mg/ml gibi yksek bir oranda bulunan salgsal IgA, olgun stte 1 mg/ml kadar bulunuyor. IgA bebei virslerden ve bakterilerden de koruyor. Anne stnde bulunan dier imnogloblinler IgG ve IgM de, bakteriyel ve viral enfeksiyonlara kar koruyucu grev yapyor. Anne hamilelik srecinde hastala neden olan ajanlarla karlatnda annenin baklk hcreleri bu ajanlara kar antikor sentezliyor. Her antikor, hastalk yapan her ajana zel ve ajan zerindeki tek bir proteine ya da antijene balanyor. Bylece antikorlar ilgisiz bir molekle saldrarak asla vakit kaybetmiyor. Annede retilen bu antikorlar plasenta yoluyla bebee geiyor ve bebein ilk baklk mekanizmas olarak grev yapyor. Bu antikorlar doumdan sonraki gnlerde ve aylarda bebein kannda dolaarak mikroplar yok ediyor. Anne style beslenen bebekler anne stnden gelen antikorlar, dier proteinler ve baklk hcreleri sayesinde daha fazla korunuyor. Anne stnden bebee geen antikorlar barsaklardaki yararl bakterilere zarar vermiyor. Yararl mikroorganizmalarn ounlukta olmas da zararl mikroorganizmalarn oalmasn engelliyor. Baz baklk hcreleri zararl mikroorgnizmalara dorudan saldryor. Bazlar ise rettikleri kimyasallarla bebeklerin baklk sistemini glendiriyor. Anne stnde fazla miktarda baka baklk sistemi hcreleri de var. Beyaz kan hcreleri de denilen lkositler enfeksiyonlarla savayor ve dier baklk mekanizmalarn harekete geiriyor. Beyaz kan hcrelerinin ou normalde kanda bulunan ve bir eit fagosit (hcreleri ve baka baz paralar iine almak zere zellemi) olan ntrofillerdir. Dier bir lkosit hcresi tipi ise ntrofiller gibi fagositik olan ve pek ok koruyucu grevi olan makrofajlardr. Makrofajlar kolostrumdaki tm lkositlerin yaklak % 40n oluturuyor. Anne stndeki makrofajlar, fagositik zellie sahip olmalarnn yan sra lizozim enzimi de retiyor. Ayrca sindirim sistemindeki lenfositlerin patojen mikroorganizmalara kar etkinliinin artmasna yardmc oluyorlar. Lenfositler anne stndeki beyaz kan hcrelerinin % 10unu

Anne St Bankas
Kendi annesinin st yetmediinde bir bebee pastrize edilmi banka st vermenin en iyi beslenme yntemi olduu dnlyor. Stanneliinin ok eskilere dayand biliniyor. Hatta 13. yzylda stannelik en iyi gelir salayan mesleklerden biriymi. Ancak bu durum bulac hastalklarn fark edilmesi ve hazr mamalarn kullanlmaya balanmasyla yaygnln kaybetmi. Gelien sterilizasyon yntemleri sayesinde 1900larn banda birka tane anne st bankas alm. rnein ilk anne st bankas 1909da Viyanada kurulmu, o tarihten itibaren de zellikle 1930larda ve 1940larda tm Avrupada yaygnlam. Ancak 1980lerde AIDS vakalarnn ortaya k ve HIV virsnn bulamas riski nedeniyle salk taramalarndaki detaylarn artmas ve gerekli sterilizasyon ileminin karmaklamasyla anne st bankalar kapanm. 1985te Kuzey Amerika Anne St Bankas Birliinin (HMBANA) kurulmasyla, ABDde, Kanadada ve Meksikada bu konuda profesyonel bir ynetmelik oluturulmu ve eitim ve aratrmalarn yaygnlamas salanm. Bylece farkl birimlerden pek ok salk personeli ile salkl anne st bankaclnn tevik edilmesi, korunmas ve desteklenmesi amalanm. Avrupada-

ki st bankalarnn oluturduu aa ise HUMANE ad verilmi. Gnmzde enfeksiyonlara kar gvenlik nlemlerinin artmasyla anne st bankas tekrar gndeme gelmi. Banka st zellikle prematre, oul gebelik, alerji, bebein ameliyat geirmesi gibi durumlarda byk nem tayor. Anne st vericileri pek ok enfeksiyona kar taranyor, st ba devam ettike de ayn ilem ayda bir tekrarlanyor. Ayrca st vericilerinin sigara, alkol ve ila kullanmyor olamas gerekiyor. Alnan anne st 30 dakika sreyle 63 dereceye kadar stlyor, bu srenin sonunda hzla soutularak 10 derecenin altna getiriliyor. Bylelikle anne st 15-45 derece arasnda ok ksa bir sre kalyor ve mikroorganizma oalma riski azalyor. Anne st pastrize edildikten sonra donduruluyor ve isteyen hastanelere donmu halde iletiliyor. Pastrizasyon ilemi ile stte bulunabilecek tm virslar lyor. Bu ilem ne yazk ki stteki baz baklk hcrelerinin (lenfosit) yok olmasna, antikor miktarnn yaklak olarak % 25 azalmasna ve sindirime yardmc enzimlerin etkinliklerinin kaybolmasna da yol ayor. Stn besin deerinde ise bir deiiklik olmuyor. Tm bunlara ramen, banka st ile beslenen bebeklerde hazr mama ile beslenenlerden daha az enfeksiyon grlyor.

40

<<<
oluturuyor. Bu hcrelerin % 20si antikorlar reten B lenfositlerden oluurken, geri kalan enfekte olmu hcreleri dorudan yok eden ya da baklk sisteminin dier bileenlerini harekete geirecek kimyasal mesajlar gnderen T lenfositlerden oluuyor. Son 10 yldr yaplan pek ok almada anne stnde bir dzineden fazla sitokin olduu tespit edilmi. Sitokinler baklk sistemi hcrelerinin ileyilerini denetleyen ve eitli hcrelerce retilen proteinler olarak biliniyor. Sitokinlerin pek ou anne stndeki T hcreleri tarafndan retiliyor. Yaplan aratrmalara gre, anne style beslenen bebeklerin alara verdikleri yant da hazr mamayla beslenen bebeklerin verdiinden daha fazla. Bu da yle aklanyor: Anne stndeki baz antikorlar bakteriyel ve viral proteinlere benziyor. Bu benzerlik de daha sonra patojen mikroorganizmalarn proteinlerine daha gl biimde yant vermesini salyor. lanm deil, ancak baz tahminlerde bulunuluyor. rnein hamilelik dneminde kolestrol dzeyi artyor. Emzirmeyen annelerin kolesterol dzeyinin hamilelik ncesi dzeyine ulamas uzun zaman alyor. Ancak emziren annelerde iyi kolesterol olarak bilinen LDL dzeyi daha yksek oluyor. 12 ay emziren bir annenin meme kanserine yakalanma riski % 4,3 azalyor. Bu yaplan bilimsel almalarn sonularndan biri. 60.000den fazla kadnn incelenmesi sonucu elde edilen verilere gre, ailesinde meme kanseri yks bulunan kadnlarda dahi emzirme meme kanseri riskini azaltyor. Yumurtalk kanseri riskinde azalmann da ksmen emzirme ile ilikili olduu dnlyor. 18 ay emziren kadnlar hi emzirmeyen kadnlarla karlatrldnda, hi emzirmeyen kadnlarn yumurtalk kanserine yakanlanma riskinin 1,5 kat artt tespit edilmi. Emzirme srecinde grlebilen, gslerin iltihaplanmas gibi kk enfeksiyonlar da (mastit) ileriki yllarda anneyi tmr oluumundan koruyor. nk mastit ile savaan antikorlar vcutta kalc oluyor. Yumurtalk kanserine yakalanma riski emzirmi kadnlara gre daha yksek olan hi emzirmemi kadnlarn vcudunda bu antikorlar olmuyor. Emzirirken salglanan oksitosin hormonu annenin kendini mutlu hissetmesini salyor, bu da annelie yeni adm atm birinin karlaaca stresle mcadele etmesine destek oluyor. Sk sk emzirmeyle bu hormonu salglamay alkanlk haline getiren vcut, st verme kesildikten sonra da bu hormonu retmeye devam ediyor. Otonom sinir sistemini de uyaran bu hormun yaamn ileri dnemlerinde de stresin azalmasn salyor. Doum yapan kadnlarn en byk sorunlarndan biri olan kilolar da emzirme ile zlyor, emziren anneler hamilelik ncesi kilolarna daha abuk dnyor. Grld gibi anne stnn yararlar bebee olan yararlaryla snrl deil, ayn zamanda annenin sal asndan da pek ok yarar var. Anne st ile beslenmenin artrlmas bilincinin yaygnlamas temennisiyle tm bebeklere, annelere salkl ve bol anne stl gnler diliyoruz.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Vitaminler ve Mineraller
Anne stndeki vitamin miktar ve eidi dorudan annenin ald vitaminlerle ilikilidir. Bu nedenle annenin dengeli ve yeterli beslenmesi byk nem tayor. Yada znen vitaminler olan A, D, E ve K vitaminleri bebein sal iin yaamsal neme sahip. C vitamini, riboflavin, niasin, pantotenik asid gibi suda znen vitaminler de bebek iin temel vitaminler. Bebekler anne stndeki mineralleri hazr mamalardaki minerallerden daha kolay kullanr. Anne stndeki mineraller bir ekilde paketlenmi halde bulunur, bu da bebeklerin mineralleri kullanmasn kolaylatrr. Bu mekanizma ayn zamanda zararl bakterilerin bu mineralleri kendileri iin kullanmasn engeller.

Anne Salna Yararlar


Anne style beslenmenin bebein fiziksel ve zihinsel geliimi iin ne kadar byk neme sahip olduu ok ak. Peki, emzirmenin anneye bir yarar var m? Anne stnn yararlar hep bebek asdan dnlp tartlr, ama emzirmenin annenin kalp damar hastalklarna, diyabete, meme ve yumurtalk kanserine yakalanma riskini azaltt da gz ard edilmemeli. Bilim insanlarnn yapt aratrmalara gre 12 ay emziren bir annenin kalp damar hastalklarna yakalanma riski hi emzirmeyen bir anneye gre % 10 azalyor. Kalp damar hastalklarnn nlenmesinin arkasnda yatan mekanizma henz tam olarak ak-

Kaynaklar Larse, B., Human milk oligosaccharides: prebiotics and beyond, Nutrition Reviews, Cilt 67 (ek 2), s.183-191, 2009. Jan, K., Laraine, L. B., The Increasing Importance of Human Milk Banks, e-Journal of Neonatology Research, Cilt 1, Say 3, s.119-125, 2011. Min, Laura, L. B.,Xin, C., Mei, W., Theresa, B. K., Mark, S. K., George, C. F., Sharon, M. D.,

Oligosaccharides and Prebiotics Differ between Formula-Fed and Sow-Reared Piglets, American Society for Nutrition, Cilt 142, s. 681-689, 2012. http://phys.org/news/2011-04-geneticallycows-human-breast.html http://www.sciencedaily.com/ releases/2010/05/100512172342.htm http://www.unicef.org/turkey/ir/_mc29.html 41

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

Yksek Tuzlu Ortam Bitkileri

Halofitler

42

Bilim ve Teknik Ekim 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Tuzlu alanlar canllarn yaamasnn zor olduu yaam alanlardr. Topraktaki tuz oran bitkilerin suyu ve dier besleyici mineralleri topraktan almasn ok zorlatrr. Baz bitkiler eitli fizyolojik ve morfolojik zellikler gelitirerek buna uyum salamtr ve fotosentez hzlar ok yksektir. Boylar 50 cmden daha ksadr, yapraklar krelmi ya da ok klmtr, kalndr ve tylerle kapldr. Bylece kuraklktan ve gne nlarnn yakc etkisinden korunurlar. Bazlarnn yapraklar kaktslerdeki gibi su depolayacak biimdedir. Halofitler tuzlu ortama o kadar iyi uyum salamtr ki tuz konsantrasyonunun azald durumlarda bymeleri yavalar. Tuz younluunu seyreltik dzeyde tutmay salayan etli

(sukkulent) yapraklar ve gvdeleri, su almalarn salayan yksek iyon younluklar, su almay devam ettirecek baz organik bileikleri sentezleyebilmeleri, tuzun bitki hcresinin bir organeli olan kofullarda (vakuol) tutulmas ve tuz keseleriyle dar atlmas, halofitlerin tuzlu yerlere uyum salamasnn nedenleri arasndadr.

Halofit bitkiler genel olarak sodyum klorr ieren tuzlu yerlerde yaar. Bununla birlikte tuzluluun % 0,3-20 arasnda olduu topraklarda da yaayabilirler. Ancak en uygunu tuzluluun % 2-6 olduu topraklardr. Tohumlar ise genellikle yan olduu, topraktaki tuz orannn % 0,2nin altna dt zamanlarda imlenir.

Deniz brlcesi, karakoruu (Salicornia sp) Fotoraf: Fotoraf: Turgut Tarhan Tuzgl / Konya
Kaynak Tprdamaz, R., Duman, H., Baysal, G., Tuz Gl ve evresindeki Baz Endemik Halofit Bitkilerin Ekofizyolojisi, TBTAK TBAG Proje No: 107T200 OCAK 2010

43

lay elik

Spor Teknolojilerindeki Engelsiz Srama


2012 Londra Olimpiyatlar, belki de en ok, bacaklarnn alt ksm bulunmayan, zel bir ift protez kullanarak engelli olmayan atletlerle yan yana koan Gney Afrikal atlet Oscar Pistoriusla anld. Pistoriusn zellikle de gelimi spor protezlerinden pek haberdar olmayan geni kitlelerce hayretle karlanan baars, herkes iin ilham verici olduu gibi engellilerin imknlar elverili olduunda zorlayabildikleri snrlar konusunda dnya kamuoyunda farkndalk yaratt. Fakat daha da nemlisi bu olay, engellilerin spor etkinliklerine katlmasn, hatta kimi durumlarda engelli olmayan sekin sporcular dzeyinde performanslar gsterebilmesini salayan teknolojik yetkinliin dnyaya doal bir biimde ilan oldu.
ngellilerin spor etkinliklerine katlm yeni bir olgu deil. Engelliler iin dzenlenen spor etkinlikleri nceleri rehabilitasyon amac tayordu. II. Dnya Savanda yaralanan ok sayda asker ve sivilin rehabilitasyonunun nemli bir paras olarak spor etkinlikleri kullanld. Rehabilitasyon arac olarak yaygnlaan spor etkinlikleri zamanla engellilerin yaamnda bo zaman etkinlii olarak da yer almaya balad. Daha sonra da engellilere ynelik yar dzeyinde spor etkinlikleri ortaya

kt ve bu yarlar olimpiyat dzeyine kadar ykseldi. 1988den bu yana olimpiyatlar takiben paralimpik olimpiyatlar gerekleiyor. Ancak engellilerin katld spor yarlar hibir dnem bu ylki olimpiyatlarda olduu kadar ilgi oda olmamt. Gney Afrikal engelli atlet Oscar Pistoriusn tuhaf grnml protezleriyle engelli olmayan sporcularla birlikte komas tm dikkatleri engelli sporculara ve onlarn sekin atletler dzeyinde spor yapmasn salayan teknolojik rnlere ekti.

44

>>>

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Engelleri Ykan Teknolojiler


Uzuv eksiklikleri fiziksel engellilik durumlarnn nemli bir ksmn oluturuyor. Bu durumlarn ounda vcudun kalan ksm salkl biimde ilev gryor. Dolaysyla engelli kii eksik bir uzvunun geride kalan ksmn hareket ettirebiliyor. Bu da gerekli zellikleri tayan aralar kullanld takdirde kiinin, rnein eksik olan uzvunun yerine taklacak bir protezle spor etkinliklerine katlabilmesini salyor. Spor amal protezlerin en arpc rneklerinden biri kukusuz Oscar Pistoriusla mehur olan Cheetah FlexFoot kou protezleri. Bu protezler o kadar yksek bir performansa sahip ki Pistorius bu protezlerle engelli olmayan atletlerinkiyle karlatrlabilecek hzlara erimeye baladnda Uluslararas Atletizm Federasyonlar Birlii (IAAF) Pistoriusn 2008deki Pekin Olimpiyatlarna katlmasn yasaklad. IAAF bu karar Pistoriusn % 25 daha az enerji harcayarak engelli olmayan atletlerle ayn hzda koabildii iddiasna dayanarak verdi. Ancak daha sonraki hukuksal sre ve bilimsel tartmalar sonunda Uluslararas Spor Tahkim Mahkemesi Pistoriusn net bir avantaj olmadna karar verdi ve bylece Pistoriusa 2011 IAAF Dnya ampiyonas ve 2012 Olimpiyatlar gibi etkinliklere katlma yolu ald.

Olimpiyatlara Damga Vuran J


Gemii ok eskilere dayansa da bacak protezlerinin tasarmlarnda yakn zamana kadar nemli bir deiiklik grlmemi. Ancak 1980lerden itibaren sporcularn bilim insanlar, doktorlar ve tasarmclarla ibirlii yapmaya balamas protezlerin tasarmnda nemli gelimeler salam. Pistoriusun kulland protezler de bir biyomedikal mhendisi olan Van Philipsin 1980lerin balarnda gelitirdii bir tasarmn ssur adl zlanda firmas tarafndan retilen son versiyonu. Karbon fiberden yaplm J eklinde bir bacak protezi olan Flex-Footun grn hi de gerek bir insan bacana benzemiyor. Baka tasarmclar, iin estetik tarafna odaklanp gerek bacak gibi grnen protezler retmeye alrken,

Habibe Dzgn

3
Engelli olmayan atletler pedal evirirken sabit dairesel bir kuvveti etkin ekilde srdrebilmek iin ayaklarnn eikliini ekilde grld gibi doal bir ekilde ayarlar. Cadence adl protez engelli sporcularn ayn hareketi yapabilmesine olanak veriyor. (Sa stte)

Pistoriusn protezlerinin kvrml ksm bir adm atlnca oluan darbeden dolay bklyor ve bylece enerji depoluyor (2), daha sonra yerden ayrlma srasnda bu enerjiyle atlete itki salyor (3). ekilde srasyla protezin bir adm atlmadan nceki serbest hali, adm atldndaki bklm hali ve yerden ayrld srada eski haline dn gsteriliyor. (stte)

Habibe Dzgn

45

Spor Teknolojilerindeki Engelsiz Srama

Philips klasik protezlerde eksik olan bir eyi, gerek bir bacan sahip olduu esneklii salamay aklna koydu. Bunun iin de ta 1950lerden beri bugnk haliyle var olan karbon fiber adl malzemeye yneldi. Karbon fiberin dayankl ve hafif bir malzeme olduu baka tasarmclar tarafndan da biliniyordu, ancak Philips karbon fiberin daha az bilinen bir zelliinden faydaland. Karbon fiber anizotropik bir malzeme, yani zerine uygulanan kuvvetin ynne gre zellikleri farkllk gsteriyor. Karbon fiberin esneklii, kuvvetin fiberin dokusundaki liflere paralel ya da dik etkimesine gre deiiyor. Bu zellikse spor etkinlikleri iin esiz bir protez yaratlmasna olanak sunuyor. Protezin ekli ilevsel adan nemli. Karbon fiberler mikroskopik dzeyde Jnin kvrmna paralel dorultuda uzanyor. Dolaysyla Jnin st ksmnda FlexFoot gayet kat oluyor, nk atlet admn attnda yerden gelen tepki kuvveti bu ksmdaki karbon fiberin liflerine paralel dorultuda etkiyor. Ancak Jnin kvrml ksmnda ayn kuvvet liflere dike yakn bir ayla etkiyor. Dolaysyla atlet admn attnda kvrml ksm esnek davranarak bklyor. Atlet yerden tekrar sradnda ise kvrml ksmda depolanm olan elastik enerji serbest kalarak Jnin dz ksm zerinden vcudun st ksmna aktarlyor. Bylece gerek bir bacankine benzer esnek admlar elde edilmi oluyor.

Farkl Sporlar, Farkl Zorluklar


Farkl spor dallar farkl engellilik durumlaryla eleince ortaya ok eitli tasarm problemleri kyor. rnein Pistoriusn kulland protezler, sadece bacaklarnn dizden aas olmayan engellilerin iine yaryor. Dizlerini de kaybetmi olan engellilerin protezlerinin, dizin de i-

levlerini grecek bir dzenee sahip olmas gerekiyor. Bu amala kullanlan mekanizmalardan bazlar mekanik. rnein atlet hzn kontrol ederken, hidrolik silindirler yardmyla doal biimde bklen ve dzleen diz mekanizmalar var. Baz diz mekanizmalarysa alglayclar, mikroilemciler ve eyleyiciler yardmyla dzenein gerek bir dize yakn biimde davranmasn salyor. Bu mekanizmalarda alglayclar kullancnn arln ve dizle kala arasndaki ay srekli olarak takip edip protezin hz ve hareketi, ayrca yerden gelen tepki kuvvetleri ve herhangi bir bklme hareketi konusunda gerek zamanl bilgi salyor. Dzenek iine gml bir bilgisayar ya da bir mikroilemci, bir yandan alglayclardan gelen verileri ilerken bir yandan da kullancnn daha nceki yry biimlerinden oluturduu arivi inceliyor. Sonra da tespit ettii duruma uygun tepkiyi derhal gstermesi iin, eyleyici kontrol nitesine komut gnderiyor. Eyleyici bir fren vazifesi grerek asal harekete kar farkl iddette direnler yaratyor, bylece doal ve uyumlu tepkiler oluturuyor. rnein kullanc ayakta dururken kat ve kararl bir destek salarken kullanc bir keyi dnerken ya da etraf evrili dar bir yerde yrrken hafif ve serbest hareketler salyor. zellikle yollarn ve trafiin uygun biimde dzenlendii lkelerde en sevilen sporlardan biri de bisiklet sporu. stelik byle lkelerde bisiklet, ayn zamanda nemli bir ulam arac. Ancak baca olmayan engellilerin gnlk yaamlarnda kullandklar protezlerle bisiklet srmesi ok zor. Hatta Pistoriusnkiler gibi stn zellikli kou protezleri bile bisiklet iin yetersiz kalyor. nk bisikletin pedallarn verimli biimde evirebilmek iin sadece aa yukar dorultuda deil dairesel bir kuvvet de uygulamak gereki-

yor. Engelli olmayan bisikletiler pedal evirirken ayaklarn her dngde hafife bkerek dairesel hareketi koruyor. Engellilerin gnlk protezleri ise genellikle bilek eksenli dnmedii iin bunu yapmalar zor. Protezin ayak ksmna dnme yetenei kazandrmak zor deil, ancak nemli olan kullancnn bu dn bir ekilde kontrol etmesini salayabilecek bir mekanizma olmas.

Bu gl amaya ynelik mit vaad eden bir protez tasarm geen yl bir tasarm yarmasnda ald dlle tannd. Uluslararas James Dyson Tasarm dlne layk grlen Cadence, Seth Astle adl tasarmcnn, bacaklarnn dizden aas olmayan engelliler iin tasarlad, bilekten bklebilen zel bir protez. Ancak protezi zel yapan ey bilekten bklebilmesi deil bu bklmenin kontrol edilme ekli. Protezin topuk ksmyla bacak ksm arasnda elastik bir boru var. Engelli bisikleti pedal dngsnn ilk ksmnda pedala aa doru bastnda protezin ayak ksm bu baskyla bilekten, (ayakucu yukar, topuk aa doru gelecek ekilde) bklyor. Bu bklme elastik borunun gerilmesine neden oluyor, bylece boruda bir miktar enerji depolanm oluyor. Pedal aaya geldiinde boruda depolanan enerji serbest hale geerek topuun tekrar yukar doru ekilmesini salyor; ayak bilek eksenli bkld iin de bu ekme ayn zamanda ayakucunu aa doru bakar konuma getiriyor.

46

<<<

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Madalyonun teki Yz
Spor amal protezler ve tekerlekli sandalye dzenekleri ok eitli engellilik durumlarna ynelik olarak tasarlanyor ve engellilerin kou ve bisikletin yan sra golf, su ve kar kaya, krek, yzme, uzun atlama, okuluk, yelkencilik, basketbol ve voleybol gibi ok eitli spor dallaryla uramasna imkn veriyor. Sporla uramalar engellilerin hem psikolojik hem de fiziksel salna ok olumlu katklar yapyor. Ayrca sosyal hayata katlmalar iin de esiz bir frsat oluturuyor. Spor etkinlikleri ABDde savaa katlm askerlerin rehabilitasyonunda youn biimde kullanlyor. Hatta ABD ordusu, spor amal protezlerin gelitirilmesine

fonlarla destek salyor. Ancak dnyadaki genel engelli nfusu dikkate alndnda ou engellinin fiyatlar hayli yksek olan zel amal protezlere ya da tekerlekli sandalyelere eriimi ok kstl. Sosyal gvenlik kurumlar engellilere genellikle belirli bir sre iinde ve sadece bir rn iin destek veriyor, bu destek de belirli miktarlarla snrl oluyor. Gnmzde zel amal protezlerin ya da destekleyici aralarn var olduunu hesaba katnca, bu durum tpk her mevsimde ve her durumda hep ayn ayakkaby giymek zorunda olmaya benziyor. te yandan paralimpik olimpiyatlar bata olmak zere engellilere ynelik pek ok uluslararas yarta gelimekte olan lkelerin dk oranda temsil ediliyor olmas da baka bir

tartma konusu. Hem sz konusu mali yetersizlikler, hem de gelimekte olan pek ok lkede engellilik konusundaki nyarglar, bu lkelerin uluslararas etkinliklerde kendilerini temsil edecek sporcular yetitirmesini gletiriyor. Bu durum zellikle de paralimpik olimpiyatlarn gerek anlamda kresel bir etkinlik olma abasna glge dryor. Uluslararas Paralimpik Komitesi (IPC) bu durumun farknda ve gelimekte olan lkelerin daha fazla sporcuyla temsil edilmesi gerektii grnde. IPC bu lkelerin ileriki yllarda daha fazla sekin atlet karabilmesi umuduyla ulusal paralimpik komiteleriyle grmeler yapyor ve bu lkelerde bu alana daha fazla maddi kaynak ayrlmasn tevik ediyor.

Bylece tpk engelli olmayan bir bisikletinin ayak hareketinde olduu gibi, pedal dngsnn ilk eyrei sonunda ayakucu yukar bakar konuma gelmiken, ikinci eyrek sonunda tekrar aa bakar hale geliyor. Tasarmn iyi dnlm asl zellii ise ayan bu hareket dngs salanrken hibir zel alglayc kullanlmamas. Engelli bisikletinin dairesel pedal hareketini srekli gerekletirebilmesini salayan mekanizma, tamamen elastik enerjinin depolanp serbest kalmasna dayanyor. Spor protezleri tasarmndaki hzl gelimeler, mevcut bilimsel bilginin ve teknolojik yetkinliin insanlk yararna kullanlmasnn gzel bir rneini oluturuyor. Bu zel protezlerin gelitirilmesi ou zaman engellilerin bilim insanlar, tasarmclar ve hekimlerle birlikte katld sreler sonucunda gerekleiyor. Hatta zellikle ABDde ve Avrupada tasarmc ya da aratrmac olarak bu konuda kariyer yapm ok sayda engelli bulunuyor. Pistoriusn hayranlk uyandran protezlerinin tasarmcs Philips de onlardan biri. Artk spor amal protezlerle krlan rekorlar ilham verici olmann tesinde, engellilerin gerekli artlar oluturulduunda ne kadar etkin ve verimli olabildiini ve toplumun bir paras olduklarn kamuoyuna hatrlatyor.
Kaynaklar Poskett J., The Fastest Man on No Legs, Physics World, Cilt 25, Say 7, s.22-25, 2012. www.ossur.com www.ottobock.com http://www.guardian.co.uk/sport/2012/aug/30/ paralympics-games-for-rich-countries http://www.gsb.gov.tr/paralimpik/

Engelli Sporcularmzdan Rekor Tablo


Yaz Paralimpik Olimpiyatlar bu yl, hem uluslararas hem de ulusal kamuoyunda her zamankinden fazla ilgi uyandrd. 164 lkeden 4294 atletin katld olimpiyatlarda lkemizi 69 engelli sporcu temsil etti. Sporcularmz 2012 Yaz Paralimpik Olimpiyatlarndan 1 altn, 5 gm ve 4 bronz olmak zere toplam 10 madalyayla ayrld. 2008de Pekindeki Paralimpik Olimpiyatlarna 16 sporcuyla katlp 2 madalya aldmz ve Paralimpik Olimpiyatlardaki 20 yllk gemiimizde toplam 4 madalya kazandmz gz nne alndnda, bu ylki tablo hem katlm hem de madalya baars asndan rekor bir srama ifade ediyor. Fakat asl baar belki de engelli sporunun lkemizde geni kitlelerce tannmaya ve nemsenmeye balamas oldu. Bu durumun sadece engellilerin spor etkinliklerinin desteklenmesine deil genel olarak engellilerin toplumsal yaa-

ma katlm konusunda farkndalk olumasna katks olaca kukusuz. Umuyoruz ki bu farkndalk yeni teknolojilerin de yardmyla daha engelsiz bir toplumsal yaama doru ilerlememize yardmc olur.

2012 Londra Paralimpik Oyunlarnda madalya kazanan sporcularmz:


Altn Nazmiye Muslu(halter - 40 kg) Gm idem Dede (halter - 44 kg) Korhan Yama (atclk - 10 metre haval tabanca) Nazan Akn (judo - 70 kg) Neslihan Kavas (masa tenisi) Kadnlar Masa Tenisi Milli Takm Bronz Duygu ete (judo - 57 kg) zlem Becerikli (halter - 56 kg) Doan Hanc (okuluk - makaral yay bireysel ak snf) Goalball Milli Takm

47

Alp Akolu

Uzun mrl piller iin

Pillerde Nizami arj


Hemen hemen tanabilir her cihazda bulunan arj edilebilir piller gnlk yaamn nemli bir paras. Bu nedenle aratrmaclar youn bir ekilde daha verimli piller retmek iin alyor. nk kullanm alanlar cep telefonlar ve bilgisayarlarla snrl deil. zellikle gelecek vaat eden elektrikli otomobillerin yaygnlamas daha verimli ve uzun mrl pillerin gelimesine bal. Cihazlarmzdaki pillerin nasl yapld ya da teknik zellikleri oumuzun ilgi alanna girmese de pillerin kullanm mr onlara nasl davrandmzla ilgili. Nitekim yeni aldmz dizst bilgisayarn ya da cep telefonunun pilinin uzun mrl olmas iin aba harcarz. Bu yazda gnmzde yaygn olarak kullanlan lityum-iyon pillerin kullanm mrn uzatabilmek iin biz kullanclarn ne yapabileceine ksaca deindik.

slnda pillerin deien koullarda nasl davrand ok iyi anlalm deil. Pilleri nasl kullanmak gerektii konusunda aydnlatc bilgi eksiklii biraz da bu belirsizlikten kaynaklanyor. Son yllarda pillerin zellikle elektrikli aralarda kullanmna ynelik aratrmalar artt iin istatistiksel veriler de artt. Bu verilerden pillerin deiik koullarda nasl davrandn anlamak mmkn. Pillerin arj edilmesi yani doldurulmas genellikle kimyasal tepkimeyle oluyor. Li-iyon pillerin durumu biraz farkl. Bu piller iyonlarn anotla katot (art ve eksi ykl elektrotlar) arasndaki hareketi sayesinde arj oluyor. Eer bu mekanizma mkemmel alsayd pillerin mr neredeyse sonsuz olurdu. Ne var

ki iyonlarn eitli nedenlerle hareket edemez hale gelmesi ve pillerin ilerinde meydana gelen korozyon nedeniyle mrleri snrl. reticiler biraz da temkinli davranarak pillerinin mrnn 300 ila 500 arj dngs olduunu belirtiyor. Aslnda pillerin mrnn arj dngsyle ifade edilebilmesi zor. nk bir dngy tanmlamak zor. Ne kadar gayret etsek de bir telefonu ya da bilgisayar kullanrken her seferinde bir arj dngsn (pilin arj tamken bitene kadar kullanp sonra yeniden tam arj olana kadar beklemek) tamamlamak pek de pratik deil. stelik aratrmalar gsteriyor ki sanlann aksine bu ekildeki kullanmn pil zerinde stres yaratarak mrn ksalttyor.

48

><
Aslnda arj dngsnn tanm biraz daha karmak. Tam dolu bir pili bitene kadar kullanp sonra tam dolana kadar arj ettiimizde bir arj dngs tamamlanm oluyor. Ama pili belli bir oranda kullanp sonra arj ettiimizde bu bir arj dngs olarak kabul edilmiyor. rnein 5 kez % 20lik arj ve dearjlarn toplam (ki % 100 ediyor) bir arj dngs saylyor. Elbette durum teoride byle. Pratikte pilin mrn etkileyen baka etkenler de var. Li-iyon pillerin bir raf mr var. Yllar getike salt bu nedenle pillerin arj tutma oran azalyor. reticiler genellikle bunlar gz nnde bulundurarak, pil mrn belirtirken biraz temkinli oluyor. Li-iyon pillerin arj dngleriyle ilgili istatistiksel deneyler ilgin bir gerei ortaya koyuyor. Belki de kullanclar en ok ilgilendiren almalar arj derinlii zerine yaplanlar. (arj derinlii, arj ve dearj srasnda bir pilin arj yzdesindeki deiim olarak tanmlanabilir. rnein % 80 dolu bir pili % 60 dolulua inene kadar kullanp sonra % 80 dolana kadar arj ederseniz bu arjn derinlii aradaki fark kadar, yani % 20 olur.) Yaygn kannn tersine, arj derinliinin % 100 olmas bir kazan salamad gibi pilin mrn daha abuk ksaltyor. mr boyunca (kapasitesi % 80e dene kadar) % 100 derinlikte arj edilen piller 300 ila 500 kez arj edilebilirken, % 50 derinlikte arj edilen piller 1200 ila 1500 kez arj edilebiliyor. Bu da % 50 derinlikte arj edilen pillerin neredeyse iki kat uzun mrl olduunu gsteriyor. Bunun yan sra pilin yaklak ayda bir tam arj dngsnden geirilmesinin cihazn pil gstergesinin doru almas bakmndan gerekli olduu da belirtiliyor. Li-iyon pillerin dier pillere gre en nemli stnlklerinden biri de hafza sorunlarnn olmay. Hafza, kullanm srasnda piller tam arj ve dearj edilmediinde pilin sonraki kullanmlarda bunu hatrlamas ve kapasite kaybna uramas olarak tanmlanabilir. Li-iyon piller yaygnlamadan nce nikelkadmiyum (Ni-Cd) ve nikel metal hidrit (Ni-MH) piller kullanlyordu. Bu pillerin en nemli sorunu hafzalaryd. Ancak gnmzde bu sorun nemli lde alm durumda. Yeni retilen piller arj tekniklerinin de gelimesiyle artk hafza sorunu yaamyor. stelik bu piller ok daha yksek arj dngsne dayankl. Ne var ki dk enerji kapasiteleri ve zehirli bileenleri bu pillerin kullanm alanlarn snrlyor. zellikle dizst bilgisayar kullanclarnn merak ettii bir konu da fiin srekli takl olmasnn pil zerindeki etkisi. Pillerin tam arj oldukan sonra zerlerindeki akmn kesilmemesi pilleri ypratr ve mrlerini ksaltr. Ancak cihazlarda bulunan devreler pillerin arj durumunu dikkatle izler ve akm dzenler. Piller tam olarak arj olduunda akm drlr ve arj kaybn nlemek iin voltaj dtke pile ok dk miktarda akm verilir. Bu ok kk arj dngleri kimine gre pillerin mrn pek etkilemiyor.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

700 600 500


arj dngs

400 300 200 100 0 % 100 % 50 % 25 % 10

arj derinlii

Bir pilin mrn ksaltmann en iyi yolu arjn tamamen bitirmek. Bu nedenle reticiler her zaman kabaca %20 kadar arj yedekte tutar. Yani bir cihazn pili tkenip cihaz kapandnda pilin iinde bir miktar arj kalr. Ancak pil bu ekilde uzun sre bekletilirse bu arj kaybeder ve bu onu ldrebilir. Buna kar, kullanlmayan cihazlarn en azndan ayda bir kez arj edilmesi neriliyor. Eer bir dizst bilgisayar srekli fii takl olarak kullanrsanz en iyisi pilini karp serin bir yerde (tercihan buzdolabnda ama dondurmamak artyla) saklamak. Depolama srasnda pilin arjnn % 40 civarnda olmas tavsiye ediliyor. Bu, pilin zamanla tamamen boalp zarar grmesini nledii gibi, bu arj dzeyinde saklandnda pilin mr belirgin biimde uzuyor. Eer pil buzdolab gibi souk bir ortamda saklanrsa arjn aylarca koruyabiliyor. Bu anlattklarmz kafanz kartrdysa, ksaca zetleyelim. Lityum-iyon pilleri genel kannn aksine, her seferinde % 100 arj edip tam dearj etmek gerekmiyor. Tersine, bu durum pil mrn ksaltyor. En iyisi bu konuda kafamzn rahat olmas. Yani pili gerektiince, gerektii kadar arj etmek hem pil hem de bizim iin en salkls. Pili mmknse serin ortamlarda kullanmak ve arj etmek onun mrn uzatan bir baka etken. Eer bir Li-iyon pili depolamak gerekiyorsa en iyisi onu serin bir yerde % 40 arjl olarak tutmak.
Kaynak Buchmann, I., Batteries in a Portable World: A Handbook on Rechargeable Batteries for Non-Engineers, Cadex Electronics Inc., 2011.

Yaygn kannn tersine, arj derinliinin % 100 olmas bir kazan salamyor. Tersine pilin mrn ksaltyor. Yukarda farkl arj derinliklerinde arj edilen pillerin kullanm sreleri (tam dng olarak) veriliyor.

http://batteryuniversity.com/

49

Yunus engel
Prof. Dr., Yldz Teknik niversitesi

Bilim ve Teknoloji
Bilim ve teknoloji dnyann her yerinde nemli kavramlar. Hi bilim ve teknolojinin tam olarak ne olduunu ve aralarndaki balantlarn neler olduunu merak ettiniz mi? rnein bilimsiz teknoloji olur mu? Ya teknolojisiz bilim? Bilim mi nce gelir, yoksa teknoloji mi? Bu iki kelime neden yapk ikizler gibi genellikle birlikte kullanlyor? Yoksa biri dierinin devam m? Peki bilim ve teknoloji neden genellikle yenilikilik szc ile birlikte kullanlyor? Yoksa bilim, teknoloji ve yenilikilik (BTY) sihirli bir gen mi oluturuyor?

B
50

ilim ve teknoloji hi phesiz zamann nde gelen deerleri. Yaadmz aa hakl olarak bilgi a deniyor. Toplumlar bilgi toplumu olma srecinden geerken ekonomiler de yksek katma deer retmek iin bilgi tabanl ekonomi olmaya gayret ediyor. Biliim ve iletiim teknolojilerinin dnyay bir a gibi sard amzda, bilim teknolojiyi tetikliyor, teknoloji de deiimin motorluunu yapyor.

Eskiden zenginliin ls sahip olunan toprak ve doal kaynaklarn miktaryd, zenginlemenin yolu daha geni topraklara hkmetmekten geiyordu. Sanayi Devrimi bu anlay deitirdi, zenginliin yeni ls imal edilen sanayi rnleri oldu. 20. yzyln ikinci yarsnda bilimsel aratrmalara arlk verilmesiyle bilgi retimi n plana geti ve bilgi en deerli meta oldu. Artk refaha, gce ve itibara sahip olmann yolu, bilim ve teknolojiye sahip olmaktan geiyor. lkelerin gelimilik seviyesi de ulatklar bilim ve teknoloji seviyesi ile llyor.

>>>
Bir rnek vermek gerekirse, Japon Mitsubishi Electric firmas tarafndan yaplmakta olan, 2013te ve 2014te frlatlacak olan TURKSAT 4A ve 4B uydularnn toplam arl 7700 kg, toplam maliyeti de 571 milyon ABD dolardr. Yani uydularn kilogram bana birim fiyat 74.000 dolar. Uydu yapmnda kullanlan plastik, bakr ve cam gibi ham maddelerin birim fiyatnn bir ka dolar olduu dikkata alnrsa, uydu gibi yksek teknoloji rnlerinin bilgi ve beceriden kaynaklanan katma deerinin ne kadar yksek olduu daha iyi anlalr. Zaten bir lkenin ihrac ettii rnlerin kilogram bana ortalama birim fiyat, o lkenin teknolojik gelimilii hakknda iyi bir fikir verir. ncelikle burada bilim ile kast ettiimiz eyin genel bilgi deil evren hakknda srekli olarak sistematik bir tarzda bilgi edinme, oluan bilgi birikimini bakalarnn deney veya muhakemeyle teyidine veya tekzibine ak, genel ilkelere indirgeme ilemi olarak tanmlanan fen bilimi olduunu ifade edelim. Pozitif yani mspet bilimler olarak da bilinen, canl ve cansz tm varlklarda gzlenen olgularla ilgilenen fen bilimi, gzlem, deney ve muhakemeye dayal olduu, her trl sorgulamaya ve yanllanmaya ak olduu iin objektif ve evrenseldir. 16. yzylda Mikolaj Kopernik, Johannes Kepler ve Galileo Galileinin gzleme ve deneye dayal r ac almalar, ardndan 17. yzylda Isaac Newtonun kendi adyla anlan fiziin 3 temel yasasn formle etmesi, Aristotelesin Dnyann evrenin merkezi olduu ynndeki doktrinini rtt, dier tm ezberleri bozdu ve bilimsel yntemin temellerini att. Bilimsellik iddialarnn geerli olmas iin, salam kantlarn yan sra mantksal tutarllk, eldeki kantlanm bilgilere uyumluluk koulu aranmaya balad. Evrensel deerlere uyumlu olarak gelien modern bilim evrensel bir nitelik kazand. Teknoloji denince ou insann aklna bilgisayar, cep telefonu, internet gibi biliim ve iletiimle ilgili elektronik rnler ve hizmetler gelir. Teknoloji rnlerinin satld marketler de bu anlay pekitiriyor. ou insan bilimin ve teknolojinin
BLM Bilim bilmektir. Bilim bilgi iindir. Bilimin kts yeni bilgidir. Bilim anlamay artrr. Bilim, doal alemi anlamayla ilgilidir. Bilimin amac insanlarn bilimsel merakn tatmin etmektir. Bilim ne ve niin sorularna cevap arar. Bilim, bilimsel yntemi kullanarak, doada gzlemlenen eylerin ne olduunu ve niin yle olduunu aratrma ilemidir. Bilim kefeder. Bilim, gzlem ve deneye dayal olarak yeni bilgiyi ortaya karmak ve bilgi birikimi salamaktr. Bilim, rn ve ticari deerle ilikili deildir. Bilimin hedefi, bilgi ve anlaymz gelitirecek yeni bilgiler ortaya koymaktr. Bilimde gzlem ve deneylere dayal genellemeler yaplr ve kuramlar oluturulur. Bilim, doal varlklarn hallerini ve davranlarn gzlemleyerek, arka planda ileyen grnmez mekanizmalar (yasalar ve ilkeler) ortaya karmaya alr. Bilim, dorulanm kuramlar dorultusunda ngrlerde bulunur ve olaylarn nasl olacann nceden grlmesini salar. Bilimsel faaliyetlerde youn olarak dikkatli gzlemleme, deney tasarlama ve yapma, muhakeme etme ve indirgeme becerileri kullanlr. Tablo 1 Bilim ve Teknoloji Nedir, Ne Deildir TEKNOLOJ

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Teknoloji, bilgiye dayal olarak yapmaktr. Teknoloji toplum iindir. Teknolojinin kts yeni rndr. Teknoloji kullanmay artrr. Teknoloji insanlarn, isteklerini ve ihtiyalarn karlamak iin doal lemi kullanma, deitirme ve kontrol etmesi ile ilgilidir. Teknolojinin amac insanlarn istek ve ihtiyalarn karlamaktr. Teknoloji nasl ve hangisi sorularna cevap arar. Teknoloji doal kaynaklar insanlarn ihtiya duydugu rn ve hizmetlere dntrmek iin bilgiyi kullanma ilemidir. Teknoloji icat eder. Teknoloji, yeni tasarm ve retim tekniklerine dayal olarak bilgiyi uygulamak ve faydaya dntrmektir. Teknoloji, bilimin kefettii eyi rne ve ticari deere dntrmekle ilikilidir. Teknolojinin hedefi, insanlarn isteklerini ve ihtiyalarn karlamak iin yeni rnler tasarlayp insanln kullanmna sunmaktr. Teknolojide bilime dayal analiz ve sentezler yaplr ve yeni rnler tasarlanr. Teknoloji, bilimin ortaya kard mekanizmalar kullanarak yapay varlklar ortaya koymaya alr. Teknoloji, bilimsel ngrler dorultusunda insanlarn hayatlarn kolaylatracak yeni rnler yapar. Teknolojik faaliyetlerde bilimi yorumlama, hayal etme, yaratclk, yenilikilik, tasarlama, imal etme, lme ve snama, problem zme, takm almas ve iletiim becerileri kullanlr.

ayn ey olduunu zanneder ve bu szckleri sanki eanlamllarm gibi birbirinin yerine kullanr. Ama gerek yle deil. Tablo 1de zetlendii gibi, bilim bilmek ile ilgili iken, teknoloji yapmak ile ilikilidir. Bilimsel etkinliklerin sonucu yeni bilgi retimi iken, teknolojinin temel kts insanlarn hayatn kolaylatran yeni rnler ve yeni ilemlerdir. Bilim ne ve

niin sorularna cevap ararken teknoloji nasl veya nasl yaplr sorularyla ilgilenir. Bilimin kefettii eyi teknoloji, genellikle nce patentlerle korunan icatlara, sonra da ticari rne ve paraya evirir. Bilim genellikle yayn says (ve bu yaynlarn ald atf says ve etki faktr) ile llrken teknoloji alnan patent says (ve bunlarn ticarileme oran) ile llr.

51

Bilim ve teknolojinin ortak paydas, iinde yaadmz doal lemdir. O yzden bilim ve teknoloji arasnda bir ok benzerlik olmasna ramen bir ok farkllk da vardr. Teknoloji bilimin uygulamas ile ilgilidir, ancak teknolojiye uygulamal bilim demek doru olmaz. Teknoloji, bilimin bir rn veya ilem gelitirmek gibi endstriyel veya ticari bir amala uygulanmasdr. Byle bir sre sonucu gelitirilen rnlere de teknoloji rnleri denir. rnein yar iletken malzemeler, fizik biliminin elektrik alt dalnda ele alnan konulardan biridir. Yar iletkenler ile ilgili bilgiler kullanlarak transistrlerin ve entegre devrelerin yaplmas, yar iletken teknolojilerini dourmutur. Bu teknolojileri kullanarak da bilgisayarlar, cep telefonlar ve akll binalar gibi birok teknolojik rn yaplmtr. rnein Tablo 2de de gsterildii gibi, biyoloji bir bilim daldr, biyologlar canllk olgusunu anlamaya alr. Biyoteknologlar ve mhendisler ise canllk olgusunun nasl paraya evrilebileceini bulmaya alr. Parann cazibesi biyoloji bilimini gittike biyoteknolojiye dntryor (rnein yeni ilalar, yapay organlar, genleri deitirilmi organizmalar). 1998 Fizik Nobel dl sahibi Robert Laughlin A Different Universe (2005) adl kitabnda bu tezat yle ifade eder: Bilimde ne bildiinizi insanlara syleyerek g kazanrsnz; mhendislikte ise ne bildiinizi bakalarnn bilmesini nleyerek g kazanrsnz. Fikri mlkiyet kaygsyla herkesin herkesten bilgi saklamas gibi basit bir nedenle, mhendislikte
52

devaml bir kafa karkl ve birbirinden habersiz olma durumu istisna deil kuraldr. Yani zetle bilim ile teknoloji arasndaki fark, paradr. Bilim ve bilimsel keifler yapmak iin almak yce bir uradr; ancak akll olmakla birlikte ekonomik bir varlk da olan insan, aklyla beraber karnn da doyuracak ve kendisine rahat bir yaam temin edecek bir ey de ister, ite o da teknolojidir. O yzden bilim ve teknoloji birlikte anlr ve teknolojiye dnmeyen bilime ne yazk ki fazla deer verilmez. Bilimin teknolojiye ve dolays ile yeni rnlere dnmesi iin de kuvvetli bir hayal gcne yani yaratcla ihtiya vardr, buna da yenilikilik denir. Bilimi teknolojiye dntren arac, yeniliki beyinlerdir. Bu gereklik tm dnyada beyin gcn n plana karm ve beyin gn tetiklemi, beyin gc bilgiden de nemli hale gelmitir. Zaman, Einsteinin Hayal gc, bilgiden daha nemlidir szn dorulamtr. Bu gereklik mhendislerin gerek rolnn de yenilikilik olduunu gsterir. Mhendislik fakltelerinde rencilere bilgi yklemesi yaplrken bu durum gz ard edilmemelidir. nk yenilikilik yn yetersiz kalanlar, ne kadar bilgi sahibi olurlarsa olsunlar, bilgiyi teknolojiye dntremezler. Zaten MIT ve Stanford gibi dnyann en nde gelen niversiteleri bilgi kayna olan derslerini ve ders notlarn tm dnya ile cretsiz olarak paylamaktadr. Belli ki sadece bilgi ile rekabeti olunmaz. Durum byle olunca akll lkeler Bilim, Teknoloji ve Yenilik-

ilik politikalar oluturup bunlar uygulamaya koymu ve BTY politikalarnn hayata geirilmesini yavalatan tm engelleri de amlardr. Dier lkeler de bu lkeleri taklit ederek BTY politikalar oluturmu, ancak deiim cesareti gsterip bu politikalar hayata geirememitir. ABD niversiteleri 2010 ylnda 12.281 patent bavurusu yapm ve 4469 patent alnmtr. niversitelerde gelitirilen teknolojileri lisanslayarak 613 yeni firma kurulmu, 657 ticari rn gelitirilmitir. ABDdeki niversiteler gelitirdikleri teknolojilerin lisanslanmasyla 2010 ylnda 2.4 milyar dolar gelir elde etmitir. Baz niversitelerin lisans gelirleri Trkiyedeki en byk niversitelerin yllk toplam btesindan daha byktr. rnein Northwestern, New York ve Columbia niversitelerinin 2010 yl lisanslama gelirleri srasyla 180 milyon, 178 milyon ve 147 milyon dolardr. Bu rakamlar, niversitelerin esas olarak ders verme ve diploma datma kurumlar olarak kurguland lkelerin, kresel teknolojik yartaki dezavantajl konumunu ve acil reformlara ihtiya olduunu aka gstermektedir. Belli bir gelimilik seviyesine ulam ve sradanlam teknolojik ilemler, beceriler ve yntemlere de genellikle teknik ad verilir (rnein kaynak teknii). Teknoloji terimi bilimi ve yenilii artrrken teknik terimi beceriyi ve klasik olan akla getirir. Teknoloji genellikle bilim kaynakldr, ancak tekniin kayna ok defa beceridir (rnein bir sporcunun kendine

Bilim ve Teknoloji
Bilim Dallar Fizik Kimya Biyoloji Biyokimya Genetik Jeoloji Jeofizik Meteoroloji Astronomi Anatomi Antropoloji Ekonomi Psikoloji Sosyoloji Tp Teknoloji Dallar Nanoteknoloji Biyoteknoloji Biliim teknolojileri letiim teknolojileri Eitim teknolojileri Enerji teknolojileri Malzeme teknolojileri Ulatrma teknolojileri Nkleer teknolojiler naat teknolojileri malat teknolojileri Uzay teknolojileri Aydnlatma teknolojileri Medikal teknolojiler Genetik teknolojiler

<<<
Bilim ve teknoloji arasndaki fark anlamamz salayan en gzel rneklerden biri yapraklardaki fotosentezdir. Hi fen bilgisi olmayan bir kii bile kendi gzlemlerine dayanarak bitkilerin bymesi iin gne ve suyun art olduunu syler. Dikkatli aratrmalar ise o incecik bitki yapraklarnn adeta bir kimya fabrikas gibi, su ve gne ile birlikte havadan karbon dioksit gaz da alarak, yeil renk pigmentleri olan klorofillerde sentezleyip ekere evirdiini gsterir. Gne , su ve karbondioksitin yapraklar tarafndan ekere yani enerji kayna olan bir kimyasal maddeye dntrldn kefetmek bilimdir. nk yaplan i ne kadar harika olursa olsun ortada insan faktr, insan mdahalesi yoktur. Bu ilem insan yokken de vard. Bu bilginin ne patenti vardr, ne de ticari deeri. Zaten byle bir olguyu kefeden kii patent almaya kalkmak yerine bilimsel bir makale yazar ve bu bulgusunu bilim dnyasyla cretsiz olarak paylar. Ancak yapraklarn doal olarak yapt bu iin, insan icad yapay yapraklarla suni olarak yaplmas teknolojidir ve bu teknolojinin ok yksek bir ticari deeri olaca aktr. nk eker, aralarda kullanlabilecek olan sv yakta evrilebilir ve byle bir icat aralarn adeta gne yakarak yolalmasn salar, hem de havadaki karbondioksit gazn yok ederek. Tahmin edeceiniz gibi, birok lkede yapay yapraklarla ilgili multi-milyon dolarlk dev aratrma projeleri yrtlyor. Yapraktaki bilimi kopyalayp bunu ekonomik bir rne, yani yapay yapraa dntren kii, muhtemelen bir teknoloji nderi olarak tarihe geecektir. Kuzular da meralarda bilim harikas bedava yapraklar yemeye devam edecektir. Bilim ve teknolojide ba dndrc bir hzla gerekleen gelimeler, insana iin sonunun nereye varaca sorusunu sorduruyor. Bu sorunun cevab, hayal gcmzle yani yenilikilik kapasitemizle snrl. nsan ancak hayal edebildii eyleri ister. nsann merakl ve deien bir varlk olduuna, arzu ve ihtiyalarnn sonsuz oluuna baklrsa, teknolojik gelimelerin de bir sonunun olmayacan sylemek mmkn. Bir zamanlar siyah beyaz televizyonlar teknoloji harikasyd. Ancak gnmzde boyutlu televizyonlar bile sradanlat ve ekransz televizyonlarla tanacamz gnlere az kald. Beyin dalgalarn kullanarak televizyon kanaln deitirmek, hatta otomobilimizi sadece frene bastmz hayal ederek durdurmak da artk mmkn. Evrenin hzlanarak geniliyor olmasnn sonularn kestiremediimiz gibi, bilim, teknoloji ve yenilikilik lsnn tetikledii deiim srecinin de insanl nereye gtreceini kestirmek gerekten zor. Herhalde teknolojinin varacai son nokta, tabii eer bir gn ulalabilirse, iste, olsun olacaktr.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Tablo 2: Baz Bilim ve Teknoloji Dallar

has bir teknik gelitirmesi). Bir zamann yksek teknoloji rnleri (rnein elektrikli daktilo) baka bir zamann antika eserleri olabilmektedir. O yzden bilim zaman st olmasna ramen teknoloji zamanla yakndan ilgilidir. Ayrca teknolojik bir rnn gzle grnen ve elle tutulan maddi bir varl olmas da gerekmez (rnein yeni bir bilgisayar yazlm). Teknolojisiz bilim -yani henz uygulama alan bulmam bilim- olur, ama bilimsiz teknoloji pek olmaz. Bilime zt teknoloji iddialar ise safsatadr (bir ka yl nce enerji retme iddias ve milyon dolarlk basn kampanyasyla ortaya kan ERKE dnergeci gibi). Teknolojinin kaynai genellikle bilimdir, bilimin de kayna sistematik gzlem ve aratrmadr. Ancak nadiren de olsa bazen teknoloji bilimin kayna olur (rnein patenti 1698de Thomas Savory tarafndan alnan ve 1712de Thomas Newcomen tarafndan retilen ilk ticari buhar makinesi). Ancak bilimsel altyaps olmayan bu makinelerin verimi % 2 civarndayd. 1775te James Wattn kmr kullanmn drtte bire indiren yksek (!) verimli buhar makinesi bu teknolojiyi bir ka basamak yukar tad. Buhar makinelerinin verimini artrma almalar ve ilgili aratrmalar termodinamik biliminin domasnda ve gelimesinde byk rol oynad. Yani bilim bu durumda, doal varlklar yerine teknolojik rnleri gzlemleyerek ve deneyerek geliti. Termodinamik biliminin gelimesi ve temel yasalarnn 19. yzyln ikinci yarsnda salam bir ekilde oluturulmas, buhar makineleri ile beraber dier i makinelerinin de teknolojik geliiminin nn at (rnein Etienne Lenoirnn 1859da ilk iten yanmal benzinli motoru yapmas). Bugn termik verimi % 60a varan yksek teknolojili s makinelerinin yaplmas, termodinamik bilimi ve onun iaret ettii malzeme bilimindeki gelimeler sayesinde olmutur.

Kaynaklar Laughlin, R., A Different Universe, Basic Books, 2005. http://www.ntvmsnbc.com/ id/25229518/ http://www.autm.net/FY_2010_ Licensing_Survey/8918.htm http://www.diffen.com/difference/ Science_vs_Technology http://news.yahoo.com/blogs/ this-could-be-big-abc-news/mindcontrol-flies-toy-helicopter-autismepilepsy-cure-160201355.htm 53

H. Tua ener atr


Armagh Gzlemevi

Ayn Ardnda Saklanan Teknoloji


vreni aydnlatan ilk cisimlerin neler olduu ve ne zaman olutuklar sorusu kozmolojinin yani evrenbilimin en temel sorularndan biri. Kozmik mikrodalga artalan mas sayesinde, evrenin Byk Patlamadan 400.000 yl sonraki halini az ok bilsek de, gkadalarn ve evrendeki dier yaplarn nasl ve ne zaman olutuunu anlayabilmek iin birtakm yeni aralara ihtiyacmz var. te bunlardan biri henz tasarm aamasnda olan, DARE (Dark Age Radio Explorer - Karanlk a Radyo Kifi) adl uydu. Bu uydu sayesinde evrende hibir parltnn olmad Karanlk a ve ilk yldzlarn olumasyla bu dnemi sona erdiren Kozmik afa daha iyi anlayabileceiz. Evrenin srr bir ntron ve bir elektrondan oluan ntr hidrojende sakl. Normalde 1420,4 MHz frekansta (yani 21 cm dalgaboyunda) nm yayan ntr hidrojenin frekans, gzlenen cisimlerin uzaklna ve dolaysyla da nmlarnn ne kadar gemiten geldiine gre deiiyor. In h-

NASA/Goddard/Arizona State University

Ayn her iki yz

DARE yrngesi
54

z snrl olduu ve evren giderek geniledii iin, cisim ne kadar uzaksa yayd nmn frekans normalden o kadar dk grnyor. te hidrojenin bu 1420,4 MHzlik nm 40-120 MHz frekans aralnda gzlenebilirse baz gizemler, rnein evrendeki ilk yldzlarn ve karadeliklerin tam olarak ne zaman olutuu gibi sorular cevaplanabilecek. Sz konusu sinyaller mevcut dier gzlenebilir sinyallerden snk olduu iin bu gzlemleri gerekletirmek epeyce zorlu bir grev. te bu nedenle DARE yllk grev sresi boyunca, gzlemlerini Dnyadan insan faliyetleri sonucu yaylan radyo dalgalarnn en az ulat yerde, Ayn dier tarafnda gerekletirecek. nsanolunun neden olduu radyo nm kirliliinden ve Dnyann iyonosferinin etkisinden yoksun tek yer Ayn dier yz ve DARE de orada olduu dnemlerde gerekli verileri toplayacak.

Karanlk ada Neler Gizli?


Byk Patlama scak, youn ve neredeyse homojen, yani madde ve enerji dalmnn dzgn olduu bir evren oluturmutu. Evren geniledike ve souduka nce paracklar, ardndan atom ekirdekleri ve nihayetinde de atomlar olutu. Byk Patlamadan yaklak 400.000 yl sonra evren, kendisini dolduran proton ve elektronlarn birleip ntr hidrojen atomlarn oluturmasna olanak verecek kadar soudu. Bu aamada evren saydamlat ve gnmzde kozmik mikrodalga artalan mas (CMB) olarak alglayabildiimiz k serbest kald. Kozmik artalan kifi COBE, Wilkinson mikrodalga anizotropi sondas WMAP ve yer tabanl bir dizi teleskop da evrenin bu dnemini yksek bir hassasiyetle haritalayarak evrenin erken dnemlerinden biri olan bu sreci daha detayl anlamamz salad. Proton ve elektronlarn birleerek ilk hidrojen atomlarn oluturmasnn ardndan evren neredeyse tamamen hidrojen gazndan olumaktayd. Henz hibir yldzn olumad, hibir parltnn olmad bu dnem Karanlk a olarak adlandrlyor. Kuramsal modellere gre, ktlee-

http://lunar.colorado.edu/dare/docs/DARE_factsheet.pdf

><

Bilim ve Teknik Ekim 2012

kimi sonraki birka yz milyon ylda gazn yava yava younlaarak baz blgelerde toplanmasna neden oldu. Bylece ilk yldzlar belirdi ve Kozmik afak olutu. Yldzlar olumaya devam ettike ilk galaksiler yapland ve evren hidrojen gazn iyonlatrabilecek (elektron alarak ya da vererek elektrik ykl hale gelme) mortesi fotonlarla doldu. Kozmik afaktan birka yz milyon yl sonra ilk yldzlar da tm evrenin hidrojen atomlarn iyonlatrabilecek kadar mortesi foton retti. lk gkadalarn belirleyici zellii niteliindeki bu yeniden iyonlama evresinde, gkadalararas ortamn neredeyse tamam yeniden iyonlat. Gzlemler ve kuramsal almalar sayesinde Karanlk a ve Kozmik afak yaknda aydnlanacak gibi grnyor.

Ayn Dier Yz
NASAnn Apollo 17yi Ayn arka yzne indirmesinden 40 yl sonra Ayn dier yz yeniden gndemde. Ancak bu defa astronotlarn deil, evrenin karanlk alarn gzlemek iin sakin bir yer arayan astronomlarn gndeminde. nk Ayn arka yzne yerletirilecek teleskoplar Dnyadan gelen radyo sinyallerinden yaltlm bir ortamda gzlem yapabilir. Ayn arka yznde gerekletirilecek ilk radyo astronomi almalar, byk ihtimalle DARE ile yrtlecek. Eer NASAnn gelecek ylki incelemesinden olumlu sonu alnrsa, DARE Aydan yaklak 200 km uzakta yrngeye oturacak. DAREnin anteni tm gkyznden gelen radyo sinyallerini alglayacak ekilde tasarlanacak. DARE ekibi, sondann anDARE

David A. Kring, LPI-JSC Center for Lunar Science and Exploration

Projenin devamnda, bunun gibi binlerce teleskop kullanlarak evrenin iyice derinliklerine inilmesi hayali yer alsa da, bte sorunlar ve grevin ilerleyen aamalarnda karlalabilecek sorunlar nedeniyle projenin hayata geirilmeme olasl da var. Projeyle ilgili detayl bilgi iin : http://lunar.colorado.edu/dare/
Kaynak Ananthaswamy, A., View from the Far Side, New Scientist, 30 Haziran 2012. DARE Projesi nternet Sitesi (http://lunar.colorado.edu/dare/) 55

Lagrange Noktalar

http://lunar.colorado.edu/dare/docs/ DARE_factsheet.pdf

Gnmzde bu fiziksel sreleri anlamaya ve aklamaya yetecek fizik bilgimiz olmasna karn, olaylarn zamanlar ve sreleri konusunda belirsizlik var. DARE ite bu noktada, bu evreler boyunca gerekleen nemli olaylar aydnlatmak zere kollar svam bir grup astronomun hayallerini gerekletirebilir.

teninin test almalarna Bat Virginiada bulunan Green Bank teleskobu civarndaki Ulusal Radyo Sessiz Blgede balad bile. Ne var ki ekip bu blgenin bile yeterince sessiz olmadndan, FM bantlaryla ve tabii ki iyonosferle etkileimin hl sorun olduundan yaknyor. DARE grevini yerine getirdikten sonra srada Ayn arka yzne daha byk teleskoplarn yerletirilerek ilk yldzlarn ve gkadalarn gzlenmesi var. Bu antenlerin mikrometre mertebesinde kalnlkta, sper hafif malzemelerden yaplmas sz konusu. Tasarmlarn biri, 100 metre uzunluunda 3 koldan oluan poliamit filmlerin merkezi bir elektronik cihaza tutturulmasn ngryor. Frlatma durumunda sarl halde bulunan kollar, Aya iniin ardndan beraberinde gnderilen izci ara sayesinde gerekli yere yerletirilecek ve alacak. Aracn bir Lagrange noktas etrafnda yrngede bulunan astronotlarca ynetilmesi olas grnyor. Bu senaryonun snanmas iin gelecek yl Uluslararas Uzay stasyonundaki astronotlarla eitli almalar yaplacak. Astronotlar K-10 adl bir Mars izcisini uzaktan ynetecek ve NASA Ames Aratrma Merkezinde kurulan yapay bir Mars yzeyinde poliamit filmlerin yerletirilmesi ve almas zerinde alacaklar.

brahim Tark zbolat

Yapay Organ retimi

3 Boyutlu Organ Prototiplenmesine Doru


Son yllarda kk hcreler zerine yaplan baarl almalar boyutlu (3B) organ retiminin hayal olmadn gsterdi. Henz tam anlamyla ilevsel organlar retilip hastalara nakledilemiyor, ancak bilimde r ac nitelik tayan bu konunun nemi giderek artyor. ABD Salk ve nsan Hizmetleri Dairesinin verilerine gre u anda 100.000den ok hastann organ nakli iin srada beklediini gz nne alrsak, yapay organ retiminin nmzdeki yllarda bilim dnyasnda ok nemli bir yeri olaca kesin. Bilim insanlar nmzdeki on be yllk srete bu konuda ok nemli sonular alnmasn bekliyor.

Dr. Christopher Barnatt tarafindan tasarlanan organ prototipleyici kavram: Hcrelerin 3B yazc tarafndan, tabandan balayarak katman katman retilmesi

Organ retimi Ne Demektir, Yapay Organ retimi Nasl Gerekletirilebilir?


Yapay organ retimi insandan alnan kk hcreleri kullanarak, bir organn grevini yerine getirebilecek boyutlu, organ benzeri yaplarn gelitirilmesidir.
56

levini eitli nedenlerden tr (rnein kanser ve benzeri hastalklar veya organ yaralanmalar) yitiren organlarn yerini alabilecek, tam anlamyla olmasa da en nemli ilevini yerine getirebilecek, mevcut organn yerine nakledilebilecei gibi vcudun baka yerlerinde de konumlandrlabilecek organ veya organck dediimiz yaplarn biyo-retimine organ retimi denir.

>>>
Organ retimi aratrmalarnda kullanlan kk hcreler, insanlarn eitli dokularndan (rnein kemik ilii) elde edilip hcre kltrlerinde snrsz olarak oaltlabilen ve zellemi hcrelere dnebilen yaplardr. Kk hcrelerin vcutta hasar gren dokuya nakledilerek dokuyu ilevsel olarak onarma zellii yaygn olarak kullanlmaktadr. Son yllarda 3B hzl prototipleme tekniiyle kk hcrelerden zelleen canl hcrelerin biyo-malzeme iinde organ eklinde prototiplenmesi ve doku kaynamasndan sonra ilevsel yeterlilie ulamas, organ retimi iin en temel edir. Organ prototiplemesi gerekletirildikten sonra retilen organ yaps hcre ve doku kaynamas iin belli bir sre biyo-reaktrde bekletilir, aksi takdirde retilen yumuak yap entegre olamaz ve kmeye balar. Yapda meydana gelen bu k hcreler zerinde mekanik yk yaratr ve lmlerine neden olur. Biyo-reaktr hcre blnmesini ve doku kaynamasn hzlandran, vcut ortamnn zelliklerine benzer bir ortam olan bir mekanizmadr. Organ prototiplendikten sonra eitli kriterlere bal olarak belli bir sre biyo-reaktr ierisinde barndrlr. Bu sre pek ok etkene (hcre eitleri, yapda kullanlan biyo-malzeme, zelti ve scaklk gibi) bal olarak deiim gsterir. lar oluturulmas 3B hzl prototipleme tekniinin biyomedikal alannda da rabet grmesini salad. Sentetik ve doal birok biyo-malzeme hzl prototipleme teknii ile geici ve kalc implantlarn yapmnda kullanlyor. Bunun haricinde, hzl prototipleme teknii canl hcrelerin biyomalzeme iine kartrlarak, biyo-malzeme ierisinde baslmasnn nn am durumda.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Dr. zbolatn Biyo-retim laboratuvarnda gelitirilmekte olan ift kollu prototipleyeci robot, ayn anda hem damar dokuyu hem de pankreas hcrelerinden oluan ve insulin salglayan dokuyu prototiplemek zere tasarland.

Organ retiminde Hangi Noktadayz?


Dr. brahim Tark zbolat ABDde yapay organ retimi konusunda alyor. Projelerinden biri yapay pankreas retimi. Embriyo kk hcrelerinden deierek insulin salglayabilme zellii kazanan hcrelerin, 3B prototipleme tekniiyle montajn ve kaynamasn salayarak yeterli dzeyde insulin salglayan pankreas yaps retimi zerinde almalar sryor. retilecek olan 3B pankreas benzeri yap, ileride insan vcudunun ana damarlarndan birine yakn herhangi bir yerine nakledilebilecek ve insulin salglayarak kandaki eker orann dengede tutabilecek bir mekanizmada nemli yer edinecek. u anki aratrmalar pankreasn insulin salglama ilevinde nemli bir yer tutan beta hcrelerine odaklanm durumda. Ancak ilerleyen yllarda doal bir pankreasn sahip olduu dier hcre eitlerini de kapsayan heterojen bir yapnn elde edilmesi planlanyor. Iowa niversitesi Hastanesi Klinik Laboratuvarlarnda, insulin reten kk hcreler konusunda uzman olan Dr. Nicholas Zavazava ile ortak olarak yrtlen almada, Biyo-retim Laboratuvarnda yapay pankreas retimi iin zel olarak tasarlanm, damar benzeri mikro-akkan yaplar gelitirildi. Kk hcrelerden oluan canl yapnn canlln srdrebilmesi iin gereken damar benzeri yaplarn gelitirilmesi almalar devam ediyor. Kolojen, kitosan ve hyaluronik asit gibi doal, yar geirgen biyo-malzemelerden yaplan mik57

3B Hzl Prototipleme Teknii ve Biyomedikal Alandaki Kullanm


3B hzl prototipleme teknii kendine zg avantajlarndan tr son yllarda biyomedikal alannda ok rabet grmeye balad. 3B hzl prototipleme, bilgisayar ortamndaki boyutlu tasarmlardan dorudan fiziksel modeller elde etmemizi salayan bir imalat teknii. Bu yntemde, fiziksel modeller tabandan balayarak yzeylerin st ste eklenmesiyle oluturulur. Baslan her katman bir sonraki katman iin temel ilevi grr. Geleneksel yntemlerde, birden ok bileene sahip bir model oluturmak iin her bileeni ayr ayr retip montajlamak gerekirken, bu yntemle btn model bir para halinde, tek seferde ve alr durumda imal edilebiliyor. rnein binlerce bileenden oluan, her bir bileeni farkl zelliklerdeki tezghlarda ilenip byk montaj hatlarnda birletirilen bir otomobilin tek seferde, tek bir tezghta imal edildiini dnn. Bu teknoloji o kadar gelimedi, ancak avantajlar onu bir ok alanda bir adm ne karyor. Dier retim teknikleriyle retilemeyen karmak yaplarn, hzl prototipleme teknii ile retimi ve biyo-malzemelere kolayca ekil verilerek bu yap-

Yapay Organ retimi: 3 Boyutlu Organ Prototiplenmesine Doru


A B C 618 m 268 m

Birden fazla kollu biyo-prototipleme platformunda retilen, mikron byklndeki biyo-malzemeden oluan damar benzeri yaplar ve ilerindeki kk hcreler (Zhang ve ark. 2012)

ro-akkan kanallar, canl hcrelerin besin, oksijen ve su ihtiyacn karlama ve hcre topluluunda oluan metabolizma atklarn sistemden uzaklatrma grevini yerine getiriyor. Bu kanallar hzl prototipleme teknii ile zel bir sistem gelitirilerek retiliyor. Geici olan bu kanallar hcreler tarafndan, biyo-malzeme tr ve konsantrasyonuna bal olarak belli bir zaman sonra, rnein bir ay gibi bir srede eritilip yok ediliyor. Gelitirilen zel bir 3B hzl prototipleme teknii ayn zamanda kk hcrelerin baslmasna da olanak salyor. ekilde grlen mikro-akkan kanallar iinde kk hcreler kolayca baslyor ve laboratuvar ortamnda oaltlp bytlebiliyor. Bu kanallar insulin salglayan hcreler ile beraber e zamanl olarak retebilecek bir sistem gelitiren Biyo-retim Laboratuvarndaki aratrmaclar, sistemin otomasyonunu gelitirmek iin farkl projeler zerinde alyor. Yukardaki ekilde pankreas retim almalarnn yrtld, birden fazla kolu olan biyo-prototipleme platformunda retilen damar yaplar gsterilmektedir.
A C E

Bu alandaki nemli gelimelerden bir dieri de Gney Carolina niversitesi Tp Fakltesi Yenileyici Tp ve Hcre Biyolojisi Blmnden Dr. Vladimir Mironov ve Missouri niversitesi Fizik Blmnden Dr. Gabor Forgacs tarafndan retilen birden fazla canl hcreden oluturulan damar yaplar. Yine 3B hzl prototipleme teknii ile retilen yapay damar yaplar, doku krelerinin geometrik olarak yan yana sralanmas ile oluturulmu. Binlerce kk hcre kullanlarak zel bir retim teknii ile kre biiminde retilen doku kreleri, damar yaplarnn oluumunu ve hcrelerin kaynamasn kolaylatryor. Bu teknik, organn retiminin ileriki aamalarnda doan, hcreleri mekanik yk altnda canl tutabilme sorununu bir nebze olsun azaltm ve u anda bilim insanlar tarafndan farkl organ ve dokularn biyo-retiminde kullanlmak zere aratrma konusu olmu. Bu grup ayrca laboratuvarda yapay et gelitirmek iin farkl projeler zerinde de almalarn srdryor. Laboratuvar ortamnda retilecek yapay etle hayvan kesiminin azaltlmas hedefleniyor.
G I

Dier bir organ retim almas da Minnesota niversitesi Kk Hcre Enstitsnde Dr. Doris Taylor ve grubu tarafndan srdrlyor. Dr. Taylor ve grubu hzl prototiplemeden farkl bir yntem kullanarak yapay kalp gelitirdi. levini kaybeden bir fare kalbini bir zelti iinde hcrelerinden arndrdktan sonra arta kalan, kolojenden oluan ba dokusuna yeni canl hcreler enjekte ettiler. Enjekte edilen hcreler oaltlp kaynatrldktan drt gn sonra elde edilen kalbin kaslma ilevini, salkl bir kalbin % 2si orannda gerekletirdiini gzlemlediler.

Organ retiminde Karlalan Zorluklar


Organ prototiplemesinde en nemli unsur retilen organn ilevsel olmasdr. rnein bir kalbin yerine gemesi iin retilen kalbe benzer yapnn ilevsel anlamda alyor olmas balca gereksinimdir. retilen yapay kalp doal kalp gibi kaslma ve geveme hareketlerini yapmal, vcuda kan pompalama gK

J B D F H

Missouri niversitesi Fizik Blmnde birden ok hcre eidi kullanlarak hzl prototipleme teknii ile elde edilen, heterojen damar benzeri yaplar (Norotte ve ark. 2009)
58

<<<
Ao RA LA

Bilim ve Teknik Ekim 2012

RV

LV

Minnesota niversitesi Kk Hcre Enstitsnde ilevini kaybetmi fare kalbi zelti ile hcrelerinden arndrldktan sonra elde edilen ba dokusu ve damarlar. Bu yntem baka organlar iin de (rnein akcier) hayvanlar zerinde test ediliyor (Ott ve ark. 2008).

revini yerine getirmelidir. Aksi takdirde retilen sadece et ynndan baka bir ey olmayacaktr. Organ retiminde nemli olan dier bir husus da doal organlarda grlen heterojen yapdr. Heterojen yapnn olumas iin gerekli olan birden fazla hcre eidi ve bunlarn organ yaps iindeki dalm ve balantlar, tam anlamyla gerek bir organ retimini imdilik imknsz klyor. Fakat organn gerekletirmesi istenen ilev, sadece bir veya birka hcre eidi ile salanabilirse, ok kompleks bir yaplandrma gereksinimi de azalabilir. rnein pankreas retmektense insulin reten hcrelerden oluan bir yap oluturularak vcudun insulin ihtiyac karlanabilir. Organ retiminde nemli olan dier bir husus ise kk hcreler alannda gerekletirilen bilimsel ilerlemeler. Bilindii zere kk hcreler vcudumuzda btn dokular ve organlar oluturan ana hcrelerdir. Henz farkllamam olan bu hcreler snrsz blnebilme ve kendini yenileme, organ ve dokulara dnebilme yeteneine sahip. Ancak ilgili organn hcrelerine dntrlen kk hcreler hastann dokusuyla uyum salayamayabiliyor. retilen organ ile hastann dokusunun uyumamamas ise btn bu almalarn bir ey ifade etmemesi anlamna gelebilir. Bu balamda, kk hcreler zerine yaplan almalar ok nemli bir yer tutuyor. Bir baka kritik faktr ise retilen organn iinde yer alacak olan damar ve damar benzeri yaplar. Bu yaplar organn geri kalan ksmndaki hcrelerin bymesi, blnmesi ve kaynamas iin oksijeni ve besinleri tamak ve metabolizma atklarn hcreden uzaklatrmakla grevli. Aksi takdirde retilen yapnn iinde skan hcreler yaamsal ilevlerini devam ettiremez. Dier nemli husus ise retilen organ yapsnn biyo-reaktr iinde saklanmas. Reaktr, hcrelerin ihtiya duyduu oksijeni ve besinleri pompalamak zorundadr. Eer organn retildii ortam biyo-reaktr ortamndan farkl bir

yerdeyse, retilen yapnn biyo-reaktre nakli srasnda sarsntlar nedeniyle meydana gelen kler hcreler zerinde mekanik yk yaratr ve bu mekanik yk hcrelerin canlln yok eder. Bu sorun, 3B organ prototipleyicinin biyo-reaktr iine yerletirilerek insan faktrnn en aza indirilmesiyle zlebilir. Son bir husus ise retilen organ yapsnn geometrik karmakldr. i oyuk olan organlar, rnein kalp ve akcier, retim aamasnda geici destek yaplara ihtiya duyar. Bu destek yaplar iin gerekli biyo-malzemenin eidi, geometrisi, mukavemeti ve zamana bal olarak erimesi gz nne alnmas gereken balca parametrelerdir.

Dr. brahim Tark zbolat Orta Dou Teknik niversitesi Endstri ve Makina mhendisliklerinden ift anadal ile mezun olduktan sonra 2007de ABDdeki Buffalo niversitesinde doktora eitimine balad. Doktora almalarn hibrid doku modellenmesi ve biyo-retimi zerine yapan Dr. zbolat, 2011de ABDdeki Iowa niversitesine retim yesi olarak katld. Biyo-retim Laboratuvar ve leri Dzey malat Teknoloji Grubunu kuran Dr. zbolat almalarnn bir ounu canl organ prototiplemesi zerine srdryor.

Kaynaklar Thilmany, J., Printed Life, Mechanical Engineering Magazine, Say 134, s. 44-47, 2012. Yao, R., Zhang, R., Luan, J., Lin, F., Alginate and alginate/gelatin microspheres for human adiposederived stem cell encapsulation and differentiation, Biofabrication, Say 4, s. 025007, 2012. zbolat, I. T., Ko, B., Modeling of Spatially Controlled Bio-molecules in Three-dimensional Porous Alginate Structures, ASME transactions, Journal of Medical Devices, Say 4, s. 041003, 2010. Khalil, S., Sun, W., Bioprinting endothelial cells with alginate for 3D tissue constructs, ASME transactions, Journal of Biomechanical Engineering, Say 131, s. 111002, 2009. Raikwar, S. P., Zavazava, N., Insulin producing cells derived from embryonic stem cells: Are we there yet?, Journal of Cellular Physiology, Say 218, s. 256-263, 2009. Zhang, Y., Chen, H., zbolat, I. T., Characterization of Printable Micro-fluidic Channels for Organ Printing, International Mechanical Engineering Congress & Exposition (IMECE 2012), Houston, Texas, 2012.

Norotte, C., Marga, F. S., Niklason, L. E., Forgacs, G., Scaffold-free vascular tissue engineering using bioprinting, Biomaterials, Say 30, s. 5910-5917, 2009. Mironov, V., Trusk, T., Kasyanov, V., Little, S., Swaja, R., Marwald, R., Biofabrication: a 21st century manufacturing paradigm, Biofabrication, Say 1, s. 022001, 2009. Ott, H. C., Matthiesen, T. S., Goh, S.-K., Black, L. D., Kren, S. M., Netoff, T. I., Taylor, D. A., Perfusiondecellularized matrix: using natures platform to engineer a bioartificial heart, Nature Medicine, Say 14, s. 213-221, 2008. Mironov, V., Drake, C., Markwald, R. R., Organ printing: promises and challenges, Regeneration Medical, Say 3, s. 93-103, 2008. Barnatt, C., ExplainingTheFuture.com http://www.womenshealth.gov/publications/ourpublications/fact-sheet/organ-donation.cfm#l

59

Nasl alr?

Murat Yldrm

Radyo Dalgalar
adyolu saatinizden ykselen, sunucunun anonsunu tayan radyo dalgalar. Gznz atnzda sizi selamlayan gnn ilk . Mikrodalga frna koyduunuz yiyecekleri stan mikrodalgalar. Arabanzda mzik dinlerken kullandnz diskalarn iindeki lazer. Akcierinizin filmi ekilirken kullanlan X-n.

yonundaki stdyoda oturan sunucunun azndan kan kelimeler size nasl ulayor? Bu yolculuun nasl olduunu ve duraklardan bazlarn merak ediyorsanz, doru yerdesiniz. Mikrofon Sunucunun azndan kan sesler mikrofona ulayor. Mikrofondaki dntrc sayesinde elektrik sinyallerine dntrlyor. u an birok eidi kullanlyor olsa da ilk kullanlanlar karbon mikrofonlard. Hayatmza giren baarl birok icatta olduu gibi karbon mikrofonlarda da Thomas Alva Edisonun parma var. Karbon mikrofonlarn alma ilkesi aslnda ok basit. Biri esnek iki elektrotun arasna karbon tanecikleri konulur ve bu iki elektrot arasna voltaj fark uygulanr. Diyafram olarak isimlendirilen esnek elektrota arpan ses, diyafram ieri doru iter. Diyafram da karbon taneciklerini sktrarak birbirine yaklatrr. zerlerindeki basn artan karbon taneciklerinin

elektrik direnci der. ki elektrot arasndan geen doru akmn deeri direncin deimesiyle birlikte deiir. Akmdaki bu deiiklik de elektrik bir sinyal oluturur. Bu sayede diyaframn titreimleri elektrik sinyallerine dnm olur. Dntrc Genellikle bir enerji biimini baka bir enerji biimine eviren aygtlara denir. rnein mikrofondaki karbon, ses enerjisini elektrik enerjisine evirir. Her radyonun vazgeilmez paras antenlerse havadaki elektromanyetik dalgalar elektrik sinyaline evirir. Ayrca snn ve n seviyelerini len detektrler, bu enerjileri alglayp elektrik sinyallerine evirdikleri iin de birer dntrcdr. Ampuller elektrik enerjisini sya ve a dntrr. Tabii ki hibir enerji dnm kaypsz olmaz. Kayp, genelde evrilmek istenen enerjinin bir ksmnn sya dnmesiyle olur. Antenler en verimli dntrcler arasnda saylabilir. Doru tasarlanm bir anten, beslenen elektrik gcn % 80i aan bir verimlilikle elektromanyetik dalgaya dntrlebilir. Edisonun icad olarak bildiimiz ampul ise en kt dntrclerden biridir. Sradan bir ampul elektrik enerjisinin % 5inden daha azn grnr a evirir. Not: Edison en pratik ve uzun mrl ampul icat etmi olsa da teknoloji tarihileri elektrik enerjisini benzer ekilde a evirmeyi baarm 20den fazla mucit sayar.

Uzayp gidebilecek bu listedeki eylerin ortak zellii hepsinin de elektromanyetik dalga olmas. Bu kadar farkl ii yapan elektromanyetik dalgalarn bilgiyi nasl tadn hi dndnz m? Radyo istas-

Esnek elektrot

Sabit elektrot

Sinyal

Karbon tanecikleri

Pil

Sinyal

60

Bilim ve Teknik Ekim 2012

murat.yildirim@tubitak.gov.tr

Antenler Sunucumuzun neeli sesi elektrik sinyallerine dnt. Simdi ise elektrik sinyallerinin elektromanyetik dalgalara dnmesi gerekiyor. Dergimizin 536. saysndaki (Temmuz 2012) Elektromanyetik Dalgalar balkl yazdan da hatrlayacanz zere, elektronlar ve elektronlarn ak elektrik alan oluturuyor. Elektronlarn ak ayn zamanda bir manyetik alan da oluturur. Manyetik alandaki deiiklikler ise ikincil bir elektrik alan oluturur. Bunu basit bir deneyle aklayalm. letken bir tele bir pil ve anahtar balamakla balayn. Bir ka santimetre uzaktaki baka bir tele hassas bir voltaj veya akm ler balayn.

rik alan oluturuyor. Aynen pilli dzeneimizde birka santimetre teye ilettiimiz gibi deien bu alanlar sayesinde elektromanyetik ma (bu durumda radyo yayn) gerekleiyor ve yaplan yayn kilometrelerce teye iletilebiliyor. Fakat yaptmz bu yaynda daha sunucu sesi ya da herhangi bir bilgi yok. Elektrik sinyallerine evirdiimiz bu sesleri akmn ynn deitirmek iin kullandmz sins dalgalarna bindirmemiz gerekiyor. Bunu yapmak iin kullanlan iki yaygn yol var: AM (Amplitude Modulation-genlik modlasyonu) ve FM (Frequency Modulation-frekans modlasyonu). Bu ksaltmalar ayn zamanda kullandmz radyo bandn da temsil eder.
Genlik modlasyonu

Bir baka deyile, antendeki elektronlarn says sabit kalrken hzlar normale gre biraz azalr veya artar. Radyo dalgasnda yaplacak modlasyonun dalgann frekans ile bir ilgisi olmamasna ramen, Trkiyede FM band 87,5-108 Mhz aralnda, AM band ise 522-1620 Khz aralnda. Ufak deiiklikler olabilmesine ramen hemen hemen tm dnyada da benzeri aralklar kullanlyor. Elektromanyetik dalgalar radyonuzun antenine ulatnda antendeki elektronlar hareket ettirmeye balar, aynen pilli dzeneimizin anahtar ap kapandnda dier telde akm ve voltaj fark oluturmas gibi. Bylece sunucunun sesinden elde edilen elektrik sinyaller radyonuza kadar ulat. imdi ise bu sinyallerin tekrar sese evrilmesi gerekiyor. Hoparlr Mikrofonun esnek elektrotuyla elektrik sinyallerine evirdii ses dalgalarn tekrar retmeliyiz. Bunu hoparlr kullanarak yapyoruz. Hoparlrler elektrik enerjisini ses enerjisine eviren dntrclerdir. Hoparlrn alma ilkesi aslnda ok basit. Bir hoparlr basite ksmdan oluur. Esnek bir diyafram, sabit bir mknats ve bunlarn arasndaki bir elektromknats. Elektromknats st ste sarlm bakr tellerden olumu bir bobin olabilir. Bobin diyaframa tutturulur. Bakr tele elektrik verildiinde bobinin etrafnda manyetik alan oluur. Bu alann en gl olduu yer bobinin ortasdr. Sabit mknatsn manyetik alanyla etkileime geen elektromanyetik alan, diyafram hareket ettirir. Elektrik sinyalindeki deiimler diyafram bu deiimlere gre hareket ettirir. Diyafram da etrafndaki havay titretirerek mikrofon tarafndan alglanan ses dalgalarn tekrar retir. Bilim ve Teknik Dergisindeki Kendimiz Yapalm kesinde (http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/elektronik/index.htm) basit bir hoparlr evde nasl yapabileceinizi bulacaksnz. Bu arada hoparlrden sunucunun sesi bir kez daha ykseliyor: Tekrar grmek zere.
61

Frekans modlasyonu

Anahtar ap kapamaya baladnzda iki tel birbirine demedii halde voltaj farknn deitiini ve bir akm olutuunu greceksiniz. Evet, baardnz. Birka santimetre teye de olsa, sadece statik de olsa radyo yayn yaptnz. Eer anahtar Mors alfabesine gre ap kapatabilirseniz, kablosuz (yani wireless) bilgi iletimi yapabilirsiniz. Bu kadarck zahmete dahi katlanmak istemiyorsanz radyo dinlerken klar ap kapatrsanz, tamamyla ayn fiziksel sebeplerden kaynaklanan statik grlty radyonuzdan duyabilirsiniz. Radyo istasyonlarnda g kaynaklarndaki anahtarlar srekli ap kapatmadklarna gre radyo yaynlar nasl yaplyor? (Dergimizin 536. saysndaki (Temmuz 2012) Akmlar Sava balkl yazdaki alternatif akm hatrlayn.) Akmn yn, sins dalgas eklinde olacak ekilde, periyodik olarak srekli deitirilebiliyor. Srekli deien akm yn manyetik alan, deien manyetik alan da elekt-

Genlik modulasyonunda elektrik sinyaller radyo dalgasnn frekans iddetini deitirecek ekilde sins dalgasyla etkiletirilir. Frekans sabit kalrken verici antende titreen elektronlarn says azalr veya artar. Frekans modlasyonunda ise elektrik sinyalindeki deiiklikler tayc frekansta ufak deiikliklere yol aacak ekilde tayc radyo dalgasyla etkileir.

Volt

Pil

Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem niversitesi, Tp Fakltesi, Biyokimya Anabilim Dal

Biyolojik Onarm
pranan sadece bizler deiliz, evrende ypranmayan bir varlk yok. Salam olduundan kuku duymadmz kayalar, talar da ypranr. Zamanla zlme ve ayrmayla paralanr ve topran ham maddesini olutururlar. Vcudumuzdaki tm hcreler de yaam boyu ieriden ve dardan ypratc ve ykc etkenlere maruz kalr. Hibir hcre kurtarlm deildir. Peki ama neden ypranyoruz? Bu sorunun yant termodinamiin temel yasalarnda gizli. kinci yasaya gre evrende dzensizlik srekli artyor. Biz bunu evrenin entropisi srekli artyor eklinde zetliyoruz. Bu yasa biz canllar derinden etkiliyor. Srekli ypranyoruz, vcudumuzun dzeni bozuluyor, btnlmz korumak zamanla daha da zorlayor ve nihayet dalyoruz. Ypranmaya kar kendimizi koruduumuz srece yaammz srdrebiliyoruz, ancak zafer eninde sonunda entropinin oluyor. Bizleri ypratan, yok etmeye alan binlerce etken var: eitli hastalklar, evresel etkenler, kazalar, savalar, mikroorganizmalar ve daha neler neler
62

Kanserli doku, damardaki pht gibi yaammz tehdit eden zararl yaplar yok edebilen nanorobotlar gelecekte ok sayda hastaln tedavisinde kullanlabilecektir.

Yaamn parolas: Kendini onarabildiin srece yaarsn. Biz canllar srekli ypranyoruz, ne yazk ki ypranmay tmyle nlemek mmkn deil, ancak geciktirebiliriz. Onarm iinde grev alan hcreler ve zel proteinler 24 saat grev banda. Eskiyen, ypranan yaplar onaryor ya da yenilerini yapyorlar.

Tm bu olumsuz etkenlere kar iki temel destee ihtiyacmz var: Savunma ve onarm. Bereket ki bizleri binlerce yabanc madde, bakteri, virs gibi etkenlerden koruyan, ok gelimi bir savunma sistemimiz var. Ancak onarm iin ayn eyleri sylemek zor. Entropiden tmyle kurtulmak mmkn deil; onunla ancak onarmla savaabiliriz. Onarm iinde grev alan hcreler ve zel proteinler 24 saat grev bandadr. Ypranan, eskiyen yaplar onarlr ya da yenileri yaplr. Onarlmas gereken bir ey varsa beklenmez, hemen ie balanr. Bakm ve onarm elemanlarmz olayn ciddiyetine gre en etkili zm geciktirmeden uygular. rnein damarlarmzdan biri kesildiinde kan hzlca dar akar; damarn zarar gren ksm hemen onarlmazsa, fazla kan kayb yaammza mal olabilir. O zaman en etkili zmler hzlca devreye girer. Kann damar sisteminde kalmas ve dolamn aksamamas gerekir. nce yaralanan damar daraltlr, daha sonra yara blgesi geici bir pht ile kapatlr, son aamada da damar kalc olarak onarlr.

>>>
nsan vcudundaki onarm hzl ilev grr, ancak mkemmel deildir. Ne yazk ki her doku her zaman orijinal haline getirilemez. Bu, en zayf noktalarmzdan biri. Tm dokularmzn orijinal haline getirilecek gibi tamir edilememesi yaam kalitemizi nemli lde dryor. rnein kalbimizi besleyen damarlarn tkanmas sonucu kalp kasnda oluan kalc hasar, kalp krizine neden oluyor. Oysa insanla karlatrldnda daha basit olan baz canllar, kopan paralarn bile yeniden oluturabiliyor. Baz srngenler, rnein kertenkeleler bu zelliklerini bir savunma mekanizmas olarak kullanyor. Bizler bu adan kertenkeleler kadar ansl deiliz. Kopan eller, ayaklar maalesef yeniden yaplamyor. Rejenerasyon denilen bu olgu insanda ok snrl. Dokunun mimarisine sadk kalnarak aslna uygun onarm vcudumuzda snrl blgelerde etkin. Ancak rejenerasyon yok diye de, zarar gren dokular kaderleriyle ba baa braklmyor, onarlyor; fakat ounlukla ilevsel dokularla deil de yamalar (yani ba dokusu) ile. Onarm sistemi farkl mekanizmalar araclyla bizleri dzensizlie, dalmaya yani entropiye kar korumaya alr. Modern tbbn yapmaya alt iin znde de bu sistemlere yardmc olmak var. Onarm sistemi genlerde, proteinlerde, yalarda, ekerlerde ve dokularda meydana gelen hasar gidermek iin farkl yntemlere bavuruyor. kanizmas da i bandadr. Yaplan i yerinde denetlenir. Bylece zincire yanl bir molekl takldnda hemen fark edilir, karlr ve yerine doru molekl taklr. Kopyalama aamas dnda, genlerde srekli yapsal deiimler meydana gelir. Kendiliinden meydana gelen deiimlerin yan sra eitli ilalar, baz besinler, hava kirlilii, sigara duman, Gnein ultraviyole nlar ve daha pek ok etken DNAnn yapsal btnlne zarar verir. Bu durumda eer onarm mekanizmas yoksa DNA bu i ve d etkenlerin ykc etkisi sonucu yapsal ve ilevsel btnln kaybeder. Sonu olarak ok sayda hastalk, farkl kanserler ve tabii ki lm kanlmaz olacaktr. Tm bu nedenle DNAda ok etkili bir onarm mekanizmas grev yapar. Yaplan almalarda, bu onarm mekanizmasnn en az 130 farkl genin katld, ok organize bir sistem olduu anlalmtr.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

ok sayda proteinin grev ald bu sistem DNAdaki bozuk ksm tanr ve o blgeye operasyon dzenler. nce DNAnn bozuk ksm tespit edilir, daha sonra bozuk olan ksm kesilip karlr ve yerine doru molekller yerletirilir. DNA, hcrenin ve tm organizmann bilgi ilem merkezidir. Burada balayan bir yangn, yaylmadan hemen sndrlr. DNAdaki bilgilerin okunmas ve ona uygun protein ve dier molekllerin yapm iin RNAya (Ribonkleik asit) gereksinim var. Her iki yap da drt harfli bir alfabe ile kodlanr. DNA alfabesindeki harfler adenin, guanin, sitozin ve timin moleklleridir. RNA alfabesindeki harfler ise adenin, guanin, sitozin ve urasildir. ki alfabe arasnda bir harf fark var. DNAda timin varken RNAda urasil bulunur. Urasilin DNAda bulunmamas byk bir ans. Eer bulunsayd ok byk sorunlarla kar karya kalrdk. DNAdaki sitozin

Genlerin Onarm
Genlerimiz, tm yaammz boyunca korumamz gereken en deerli hazinemiz. Tm molekllerimizin, hcrelerimizin, doku ve organlarmzn mimari projeleri genlerimizde sakl. Hcre blnmesi srasnda genlerin kopyasnn karlmas ve yeni hcreye aktarlmas gerekir. Genlerimizi oluturan DNA kk bir molekl deil, devasa bir zincir. Kopyalama srasnda yanl molekllerin zincire taklma riski her zaman var. Bu nedenle ok iyi alan, etkin bir kontrol mekanizmasna gereksinim var. Sentezi gerekletiren enzimlerle birlikte, kontrol ve onarm me-

Kalbimizde meydana gelen doku lm ne yazk ki orijinal doku ile onarlamyor. Ancak yama (ba dokusu) yaplabiliyor.
63

Biyolojik Onarm

kendiliinden ya da baz besinlerdeki nitrzaminler ad verilen bileiklerin etkisiyle urasile dnr. DNAda urasil bulunmad iin bu deiim DNA kontrol ve onarmn yapan sistemler tarafndan fark edilir ve gerekli dzeltmeler yaplr. Eer DNAda urasil bulunsayd, onarm yapan proteinlerin bu deiimi alglamas kolay olmaz, mutasyonlar kalc olurdu; bu durum da kanser dhil ok sayda hastal beraberinde getirirdi. DNAnn tamir mekanizmasnn bozulmas, hcre iin de sonun balangcdr. Bazen onarm gerekletiren proteinlerde eitli mutasyonlara bal yapsal deiimler olabilir ve bu durum DNAnn etkin onarmn olumsuz etkiler. DNA onarm mekanizmasnn ilevini yitirmeye balamas genlerde hatalarn birikmesine neden olur. Sonuta ok sayda ie yaramaz ya da zararl protein sentezlenir. Daha da nemlisi ilevsel olan esas proteinler sentezlenmez. Yani nereden bakarsanz bakn, tam bir kaos ortam oluur. Proteinler, lipitler (yalar) ve karbonhidratlar (ekerler) iin DNAda olduu kadar etkin bir kontrol ve onarm sistemi yok. Bu molekller iin kontrol ve onarm daha dar kapsaml.

DNAdan farkl olarak, proteinler sentez srasnda deil tm ilemler bitince kontrol ediliyor. Sentezlenen proteinler grev yapacaklar yerlere gnderilmeden nce kalite kontrolnden geer, yeterli bulunmayan proteinler onarlmak yerine ykma gnderilir.

rumda her bir proteinin yapsn tanyan ve bozuk yapy dzeltecek binlerce proteine gereksinim var. Byle bir bakm ve onarm sisteminin sorunsuz almas ise pek kolay deil. O nedenle proteinlerde bir sorun olduunda onarlmak yerine genellikle yklyorlar. Ancak bu proteinlerin hi onarm grmedii anlamna gelmez. rnein oksidasyonun neden olduu yapsal deiimler ksmen de olsa onarlr. Lipitler ve baka molekllerde de onarm yerine yeniden yapm tercih edilir. Bireysel molekllerin yan sra, onarm sisteminin en ok urat alanlarn banda doku hasar gelir.

Dokularda Onarm
Avcdan kaan bir kertenkelenin geride brakt kuyruunun hareket ettiini grm ya da duymu olabilirsiniz. Avc hareket eden kuyrukla ilgilenirken kertenkele uzaklap cann kurtarmtr. Kertenkele iin kuyruk kaybnn pek endie edilecek bir yan yok. Biri gider dieri gelir. mr boyu kuyruksuz gezmeyecek, bir sre sonra yeni bir kuyruk eskisinin yerini alacak. Ancak biz insanlar ne yazk ki kertenkeleler kadar ansl deiliz. Kolumuzu ya da bacamz kaybettiimiz zaman yenisine sahip olmamz pek de kolay deil. Doku onarm molekllerin onarmndan ok daha karmak bir olay. ok sayda hcrenin ve onlarn haberlemesini salayan yzlerce farkl molekln katld dev bir organizasyon sz konusu. Tpk bir binann inaat gibi nce hasarl blge temizlenir, temel atlr, daha sonra talar st ste konularak duvar rlr ve son olarak inaatn etraf temizlenir. Bu basamaklarn tmn doku onarmnda da aynen grrz. Onarm bir iki saat iinde biten bir i deil; gnler, haftalar hatta aylarca devam ediyor. Onarmda grev alan hcreler geceli gndzl durmadan alr. Kendi aralarnda ok iyi organize olmu bir iletiim sistemleri vardr. Hcreler sanki birbirleriyle konuur; zel molekller sayesinde kendi aralarnda srekli mesajlarlar. Bunlar ounlukla byme faktrleri ve sitokinler denilen haberleme moleklleridir. Eer bir hcre dier bir hcre-

Kk hcrenin elektron mikroskobik grnm. Kk hcreler dier hcre tiplerine dnebiliyorlar.

Proteinlerde Onarm
Protein ailesinin tm fertleri srekli alr, szlklerinde mola szc yoktur. Hibiri de depolanmak zere sentezlenmez. Kukusuz onlar da ypranr ve zamanla yapsal ve ilevsel btnlklerini kaybederler. Onlarn da onarma ihtiyalar var, ama iin asl sanld gibi deil. DNAnn bakm ve onarmndan, yara iyilemesine ve doku onarmna kadar tm srelerin barol oyuncusu olan proteinler, sra kendilerine gelince bir o kadar baarszlar. Tpk terzi skn dikemez atasznde olduu gibi. Yanl sentezlenen, yanl katlanan, baka enzimlerin saldrsna uram veya baka bir nedenle ilevini kaybeden proteinler ne yazk ki her zaman onarm srecine alnmaz. Onarlan DNA miktar ile karlatrlamayacak kadar az miktarda protein yprand zaman onarlr.
64

Protein sentezi ok fazla enerji gerektiren bir ilem ve yzlerce farkl molekln ibirlii ile gerekletiriliyor. lev grmeyen, yanl sentezlenen proteinler onarlmak yerine hcre iindeki ilgili birimlerde (lizozomda ya da proteozomlarda) yklyor ve amino asitleri genel kullanma sunuluyor. O zaman u soruyu sormak lazm: ok zor elde edilen ve enerji maliyeti hayli yksek olan proteinler, bir sorun olduu zaman neden onarma alnmyor da yklmak zere ilgili birimlere gnderiliyor? Bu sorunun yant yine proteinlerde gizli. DNA ile karlatrldnda proteinlerin yaps daha karmak. DNAnn molekl olarak belli bir mimarisi var ve birbirini tamamlayan iki zincirden oluuyor. Zincirlerin elemeleri de rastgele deil belli kurallara gre gerekleiyor. Bu nedenle DNAdaki bozukluklar tanmak ve onarmak nispeten kolay. Ancak proteinler iin ayn eyleri sylemek zor. On binlerce farkl proteinimiz var ve her birinin kendine has boyutlu bir yaps var. Proteinlerin geometrik yaplar onlarn kimlikleridir ve en ufak bir deiiklik ilevlerini tamamyla ya da ksmen kaybetmelerine neden olabilir. eitliliin fazla olmas onarm son derece gletiriyor. Bu du-

>>>
ye mesaj yollamak istiyorsa ncelikle mesajn amacna uygun bir molekl sentezler ve bunu dier hcreye gnderir. Mesaj alan hcre gerekeni yapar. Sessiz bir hcre ise blnmeye balayabilir ya da zel bir protein reterek onarm iin malzeme salamaya alr. Bylece hcreleraras ibirlii ile hasarl doku onarlr. Vcudumuzdaki her hcre kendi alannda uzman. Ancak ileri dzeyde uzmanlama hcrelerin kendilerini kopyalama yeteneklerini de nemli oranda kstlam, her doku kendini yenileyemiyor. Peki, hangi dokularda yenilenme yetenei var, hangilerinde yok? Yenilenme yetenei bakmndan dokular gruba ayrabiliriz: Yenilenebilen dokular, ancak bir uyarc olduunda yenilenebilen sessiz dokular ve yenilenemeyen dokular. Yenilenebilen dokular, srekli blnen hcrelerden oluur. Onarm konusunda en ansl olanlar onlardr. zellikle vcudumuzu ieriden ve dardan saran epitel dokular ve kemik ilii hcreleri. Bu dokularn ansl olduklar nokta kk hcre ynnden zengin olmalardr. Kendilerini yenileme yetenekleri ierdikleri kk hcrelerden kaynaklanr. Sessiz dokular, normal koullarda deil ancak gerektiinde blnen hcrelerden oluur. Yani bu dokular oluturan hcreler i baa dmeyince blnmez. Eer dardan bir uyaran gelirse ve bu uyaran hcrelerin oalmasn gerektiriyorsa o zaman hcreler bulunduklar sessiz durumdan kp blnmeye balar. Karacier, pankreas, bbrek ve dz kas hcreleri bu gruptadr. Karacier her birine lob denilen iki byk paradan oluur. Bu loblardan biri alnnca dier lobdaki hcreler oalarak eksilen lobun an kapatr. Salam bir bireyden alnan bir lob bir hastaya nakledilebilir. Bu sayede binlerce hastaya karacier nakli yaplmaktadr.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

izgili kaslarmz yani iskelet ve kalp kaslar yenilenemeyen dokular arasnda yer alr. Bu dokularda hasar meydana geldiinde hcre blnmesi olmayaca iin orijinal doku yerine ancak yama (ba doku) ile onarm yaplr. Yani izgili kas hcreleri oalarak hasarl blgeyi onaramaz. Keke onarabilselerdi; o zaman kalp krizleri sonras oluan, doku lmne bal kalp yetmezlikleri belki daha az olurdu. Onarlan blgedeki yamalar normal dokunun ilevini yerine getiremez. Ad stnde bunlar birer yama. Kalp kasndaki doku lmn takiben oluan yama, kaslma ilevlerine katlamaz, daha da nemlisi normal kas dokusunun kaslmasn da olumsuz ynde etkiler. Bu alanda bizden daha ansl olan canllar var. rnein kk zebra balklar, kalp kaslarn yeni hcrelerle onarabiliyor ve onarlan blgedeki kalp kas orijinal kalp kas gibi kaslmaya devam ediyor. Onarm konusunda elimiz kolumuz bal m? Elbette hayr. Bizler hasarl kalp kaslarn orijinal doku ile onaramyoruz, ancak bu durum hibir ey yapamadmz anlamna gelmiyor. Antibiyotiklerle baklk sistemine gl destek salamay baarm bilim insanlar, cerrahi yntemler, kk hcreler ve nanoteknoloji ile onarm sistemine yine destek salyor.

Cerrahi Onarm
Rejenerasyon konusunda kertenkeleler kadar ansl deiliz, ancak cerrahi yntemler imdadmza yetiiyor. Kopan bir organ, rnein el, kol, bacak, ayak yeniden yerine taklabiliyor. Yank ya da baka nedenlerle yznde ciddi hasar oluan kiilere yz nakli yaplabiliyor. Krlan kemikler u uca getirilerek iyilemeleri salanabiliyor. Gerektiinde metallerle destek veriliyor. eitli nedenlerle ilevini yitiren yaamsal organlarn (karacier, bbrek, kalp) yerine salam olanlar taklabiliyor. Ancak organ nakillerinde son elli ylda ok byk ilerleme kaydedilmi olmasna ramen, organ temini ve baklk sorunlar gibi temel sorunlar hl zlm deil. Bu alanlarda kkl deiim getirecek araylar devam ediyor. Ufukta kk hcreler var.
65

Gelecekte nanorobotlarla DNA onarm yaplarak ok sayda kaltsal hastalk ortadan kaldrlabilecektir.

Biyolojik Onarm

<<<
larn retilmesi mmkn olabilecek. Son yllarda yaplan almalarla, embriyo dneminde organlarn konumunu kontrol eden genler belirlenmi. imdi sra bu genlerin etkinliinin kontrol edilmesinde. Gelecekte, ihtiya duyulduunda kullanlmak zere, kendi organlarmz yedekleme imknna sahip olabileceiz. Ancak bunun iin biraz sabretmeliyiz.

Nanorobotlarla Onarm
Cerrahi yntemlerle yapamadmz pek ok eyi yakn bir gelecekte nanorobotlarla yapma imknna sahip olacaz. Onarlmas gereken blgelere nanorobotlar gnderebileceiz. stenilen blgeye giden nanorobotlar kendilerine verilen grevi yaparken bizler de olup bitenleri gzlemleyebileceiz. Nanorobotlar rnein kanserli bir dokunun olduu blgeye gidip kanserli hcreleri yok edebilecek, tkal klcal damarlar aabilecek. Gnmzde aratrmaclar, nanorobot yapmnda kullanmak iin sert malzemeler yerine esnek, dayankl ve ortam scaklna bal olarak ekil deitirebilen malzemeler gelitirmeye alyor. Tpk kanmzdaki alyuvarlar ve akyuvarlar gibi. Bu hcreler dar bir alandan geerken kolaylkla ekil deitirebiliyor, bu geiler srasnda zarar da grmyorlar. ekil deitirmek gerektiinde bavurduklar yntemlerden biri. Gelecein nanorobotlar byk olaslkla dardan kumanda edilen hcre benzeri yaplar olacak; son derce donanml, organizma ile uyumlu ve ilevsel yaplar. Sonu olarak doku onarmnda kertenkele ya da kk zebra balklar kadar baarl deiliz, ama sahip olduumuz beyin ve onun rn olan teknolojik gelimelerle onlardan daha baarl olacamz gnler pek uzak deil.
Kaynaklar Krafts, K.P., Tissue repair, the hidden drama, Organogenesis, Cilt 6, Say 4, s. 225-233, 2010. Costa, V., Quintanilha, A., Moradas-Ferreira, P., Protein Oxidation, Repair Mechanisms and Proteolysis in Saccharomyces cerevisiae, IUBMB Life, Say 59, s. 293-298, 2007. Banavara, J. R., Cieplak, M., Hoang, T. X., Maritan, A., First-principles design of nanomachines, Proceedings of the National Academy of Sciences, Say 106, s. 6900-6903, 2009. Wang, K. C., Helms, J. A., Chang, H. Y., Regeneration, repair and remembering identity: the three Rs of Hox gene expression, Trends in Cell Biology, Say 19, s. 268-275, 2009. Haghighat, L., Regenerative medicine repairs mice from top to toe, Nature News, 18 Nisan 2012.

DNAdaki bozuk yaplarn onarm, ok sayda proteinin ibirlii ile gerekletiriliyor.

Kk Hcreler ve Doku Mhendislii


21. yzyln belki de en parlak bilimsel gelimeleri kk hcre aratrmalarnda yaanyor. Kk hcreler potansiyel olarak dier hcrelere dnebilme yeteneine sahip olduklar iin doku onarmnda ok ey vaat ediyorlar. Kk hcrelerin sadece srekli blnen dokularda bulunduu sanlyordu, ancak yaplan almalar sessiz hcrelerin bulunduu dokularda, hatta hcrelerin blnmedii dnlen sinir sistemi gibi yerlerde de kk hcreler olduunu gsterdi. Doku onarm iin bu hcrelerin bir ekilde harekete geirilmesi gerekiyor. Hayvan ve snrl sayda insan almasnda hasarl dokularn kk hcrelerle onarlabildii gsterildi. Ancak bu almalar henz geni insan kitlelerini kapsayacak dzeyde baar salayabilmi deil. Yol alm durumda ve tnelin sonundaki k da grnyor, fakat yolun halka almas iin biraz daha almak gerekiyor. Kk hcre uygulamasnn baars sadece hasarl dokular iin deil ilevini yitiren ya da ilevi azalan dokular iinde geerli. rnein erkek tipi sa dklmesinde kk hcreler byk umut vaat ediyor.
66

Hayvan almalarnda retinadaki ykma bal grme kaybnda kk hcre tedavisinin olumlu sonu verdii gsterilmi. Benzer almalar kalp kas onarm iin de yrtlyor. Ancak bu uygulamalarn riskleri de var. Eer kk hcreler hasarl dokuya yerlemezlerse kanser oluumuna neden olabilirler. O nedenle kk hcre almalar son derece dikkatli ve adm adm yrtlyor. Kk hcre aratrmaclarnn hedefi, kalc hasar olan dokular kk hcre enjeksiyonuyla tedavi edebilmek. Organ nakillerinde en etkili zm kiiyle bire bir uyumlu yeni organlarn retilmesi. Bu alanda doku mhendislii ve kk hcre aratrmalar n plana kyor. Kk hcrelerden retilmi organlar neredeyse laboratuvarlardan kmak zere. rnein kkrdak doku retme almalar baarl oldu. Kk hcrelerden doku retimi iin uygun ortam olmas art. Bunun iin ncelikle tamamen hcrelerden arndrlm doku iskeleti gerekli. Yani iinde dokunun ilevsel hcrelerinin olmad iskelet. te bu iskelet iine yerletirilen kk hcreler oalarak dokuyu oluturuyor. skelet, kk hcrelerin oluturaca yapnn mimari projesi ilevini gryor. Gelecekte doku iskeleti olmadan da orijinal doku-

Yayn Dnyas
Oysa hem kendi ekonomi ynetimimiz, hem de lkemizdeki ekonomik durumlar daha iyi anlayabilmemiz ve doru politikalar destekleyebilmemiz iin ekonomiyi biraz daha iyi anlamamz nem tayor. imdiye kadar ekonomi konusunda eitli dzeylerde ok sayda eser vermi bulunan iktisat Dr. Mahfi Eilmez, imdi de ekonominin temel kavramlarn en basit ekilde anlatt bir popler bilim/genel kltr kitabyla Artk ekonomiden bir eyler anlamak istiyorum! diyenlere hitap ediyor. Eilmezin Remzi Kitabevinden bu yl iinde kan Kolay Ekonomi adl kitab, ekonominin en temel kavramlarn, yer yer sz geen konuda lkemizle ilgili yorumlar da ieren, ksa basit anlatmlarla sunuyor. Yazar kitabn ilk ksmnda gayrisafi yurtii hsla, bte, maliye ve para politikalar, cari ak, ekonomik byme ve enflasyon da dhil olmak zere makroekonominin en temel on drt kavramn ksa ve basit biimde anlatyor. Bunlar kitabn geri kalannda anlatlanlarn anlalmas iin de gerekli bilgiler ayn zamanda. kinci ksm ise ekonomiyle ilgili biraz daha ayrntl bilgi ieriyor. nc blm yazarn Twitterda yaymlad, ekonomiyle ilgili biraz da esprili yorumlarn ve ifadelerini ieriyor. Son blmse kitapta geen tanmlamalarn bulunduu ufak bir szlkten oluuyor. Kolay Ekonominin geni kitlelere ulamasn ve ekonomiye ilikin olgular ve olaylar konusunda farkndalk olumasna katkda bulunmasn diliyoruz.

lay elik
ran aynda TBTAK Popler Bilim Kitaplar tarafndan yaymland. Neden Dnyay nemsemeliyim? adl kitap, yaanabilir bir gezegen olarak Dnyamzn kar karya olduu tehlikeler konusunda, kk okurlarmz iin temel dzeyde bilgiler ve bireyler olarak bu tehlikelerle savamak iin yapabileceklerimiz konusunda neriler ieriyor.

Kolay Ekonomi
Dr. Mahfi Eilmez Remzi Kitabevi, 2012 konomi hepimizi dorudan ilgilendiren, gnlk hayatmzdaki hemen hemen her eyle ilintili bir alan. Ancak bir o kadar da anlalamayan ve uzmanlara braklan bir alan. Pek azmz temel ekonomi kavramlarndan, gazetelerdeki ve televizyonlardaki ekonomi yorumlarn anlayabilecek kadar haberdarz. Belki de bunun bir sebebi okullarda verilen derslerde ekonomi kavramlarnn yer almamas.

Neden Dnyay nemsemeliyim?


Dr. Mahfi Eilmez: stanbul doumlu yazar Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden ekonomi ve maliye lisans, Gazi niversitesinden Kamu ktisadi Teebbslerinin Finansman balkl teziyle kamu maliyesi doktoras ald. Uzun yllar ok sayda kamu grevinde bulundu. Kamu hizmetinden Hazine Mstear iken istifa ederek ayrld. zel kesimde eitli finans kurulularnda ynetim kurulu bakanlnda ve yeliklerinde bulundu. 2006 ylnda btn grevlerinden ayrld. 1998 ylnda Yeni Yzyl gazetesinde balad ke yazarln Radikal gazetesinde srdrd. 2007-2012 yllar arasnda aylk CNBCe Business dergisinde ke yazlar yazd. 2001 ylnda stanbul Bilgi niversitesinde balad retim yelii grevini Kadir Has niversitesinde verdii Ekonomi Politikas dersiyle srdryor. NTV ve CNBCe televizyonlarnda yorumculuk yapyor,Hitit tarihi zerine almalar yapyor ve yazlar yazyor. Hitit uygarlnn tannmasna yapt katklar nedeniyle orum ve Hattua (Boazkale) belediyelerince fahri hemerilikle dllendirildi, Trk Eskia Enstitsne muhabir ye olarak seildi. Yaymlanm on iki kitab ve ok sayda makalesi var. Susan Meredith eviri: Yaln Arslantrk TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2012

nrl kaynaklara sahip Dnyada yaamn devam edebilmesi iin bu snrl kaynaklarn srdrlebilir biimde kullanlmas gerekiyor. Gezegenimizde srdrlebilir bir yaam kurmamzsa, tek tek bireysel yaam tarzlarmz deitirmemizi gerektiriyor. Ancak bunu yapmak pek de kolay deil. nk yerlemi yaam biimlerimiz ve kltrlerimiz ve bunlara uygun olarak oluturduumuz sistemler, ayrca kolay kolay deitiremediimiz alkanlklarmz bunu zorlatryor. Ancak yeni nesillerin srdrlebilir yaklamlar ve yaam tarzlarn benimsemesi ok daha kolay salanabilir. Bunun iin de srdrlebilirlik bilincinin zellikle kk yalardan itibaren oluturulmas ok nemli. Bu amaca hizmet edebilecek ocuklara ynelik bir kitabn evirisi getiimiz Hazi-

Kitapta enerji krizleri, kresel snma, hava kirlilii, p ynetimi, geri dnm, su ktl, gda sorunlar, yaban hayat zerindeki tehditler gibi kresel evre sorunlar konusunda temel bilgiler rengrenk sevimli izimler eliinde sunuluyor. Ayrca bireyler olarak her bir sorunun zmne ilikin gnlk hayatmzda yapabileceklerimiz konusunda neriler de yer alyor. Kitabn daha srdrlebilir yaam tarzlar benimsemi nesiller yetimesine katkda bulunmasn umuyoruz. Bu kitap tamamyla, gezegenimizde yolunda gitmeyen eyler, bu eyler konusunda yaplmas gerekenler ve senin bu konuda nasl yardmc olabilecein hakknda.

Susan Meredith: ocuk ve gen yetikin kitaplar yazar ve editr. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Vcudunuz ve Siz (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1993), Gece Hayvanlar (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2010), Bana Bir eyler Oluyor! Ergenlik Diyorlar... (Kzlar) (Sfralt Yaynclk / ocuk Kitaplar Dizisi, 2011), Neden Geri Dntrmeliyim? (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012).

67

Trkiye Doas Jeoloji

Dr. Blent Gzceliolu

Kanyon Tipi Vadi

Ihlara

68

Bilim ve Teknik Ekim 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Gnmzden yaklak 5 milyon nce, bugn Kapadokyann olduu blgede irili ufakl gl anaklar vard ve volkanik etkinlikler sryordu (Melendiz, Hasanda volkanlar). Bu dnemde yar kurak ama ayn zamanda saanak eklinde bol yal evreleri olan bir iklim hkm sryordu. Daha sonra, 3 milyon yl nce, gller iklimin de etkisiyle akarsu havzalarna dnt. Bu srada volkanlardan kan lavlar akarsu yataklarn doldurarak evreye yayld. 2 milyon yl nce ise Kuvaterner dnemin balangcnda oluan yeni bir akarsu sistemi bu son volkanik rtnn yzeyini andrmaya balad. Akarsularla birlikte tektonik hareketlerin de etkisiyle blgede derin vadiler olutu. Bunlardan en iyi bilineni Ihlara Vadisidir. Ihlara Vadisinin iinden Melendiz ay geer. Bu akarsu, Kuvaterner dnemde tektonik ykselme evreleri srasnda, bol ya sayesinde vadiyi hayli dik ve derin kazmtr. Bylece kanyon tipi bir vadi olumutur. Vadinin dik yamalar genellikle tf kayalarn ve gen bazalt lavlarn and yerlerde gelimitir. Akarsuyun yatan geniletmesi srasnda vadinin alt tarafnda anan dik kayalar, stunlar biiminde vadinin iine doru der. Ihlara Vadisinin duvar gibi dik olan kaya yamalar kilometrelerce uzunluktadr. Derinlii baz yerlerde 100 metreye ulaan vadi, st tarafndaki platonun iine oyulmu kuytu bir oluk gibidir.
Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu Ihlara vadisi / Kapadokya
Kaynak Atiker, M., Kayaclar, C., Ozaner, S., Kapadokya Yresinin Bilimsel Eitim Amal Kullanm Projesi, TBTAK AYDAG 106Y112, 2007.

69

Kadir Demircan

zlen Sa
Masal kahraman Rapunzelin uzun salar prensi yakalatmt. Sa zerinde yaplan almalar hem gnmze hem gemie ait birok davann zmne yardmc oluyor. Sa artk suluyu ele veren gl bir delil, gvenilir bir biyolojik veri. Salar bize yle sesleniyor: Tannmaktan kaamazsnz! Peki Rapunzelin prensini yakalatan salar bizi nasl ele veriyor?

Cinayet ilerim ama yakalanmam!


Adli tpta san delil olarak kullanlmasnn yaklak 200 yllk bir gemii var. 1800l yllarda bu konuyu ele alan eserler yaymlanm, ayn dnemde sa analizleri ile zlen olaylar olduu da biliniyor. Byle olaylardan biri ngilterede yaanm. 2 Austos 1951de 48 yanda bir kadn olan Mable Tattershaw, Nottingham yaknlarndaki krsal alanda l bulundu. Zanl Leonard Mills, kusursuz bir cinayet ileyip geride iz brakmadn dnyordu. Hatta kendinden o kadar emindi ki 9 Austosta polisi arayarak bir ceset bulduunu syledi. nk zerinden bir hafta gemi olmasna ramen cinayetten kimsenin haberi yoktu, Mills dnda kimse kadna ne olduunu bilmiyordu. 25 Austosta 19 yandaki tezghtar Leonard Mills tutukland. Kurbann giysilerinde yaplan inceleme sonucu baz sa telleri bulundu. Adli tp laboratuvarna gnderilen sa tellerinin mikroskopla incelenmesi sonucunda Millse ait olduklar belirlendi. Yani sa telleri sayesinde dava zld ve katil Aralk 1951de idam edildi. Bu olay ne ilkti, ne de son. Su bilimi tarihinde uzmanlar bu tr vakalarla karlamaya devam ediyor. u bir gerek ki salar zldke gizemli dosyalar da zlyor. nsan merak ediyor: Kk bir sa teli adaletin yerini bulmasna nasl yardm ediyor?

Sa neden nemli bir delil?


Vcudumuzda 230 tr hcre var. Salarmz da hcrelerden olutuu iin salarmzdan ve kllarmzdan DNA ve mitokondri DNAs elde edilebilir. Sulu hi farkna varmadan, rnein kurbandan alabilecei darbeler sonucu bandan birka tel sa olay yerinde kalabilir. Samzda bol miktarda keratin (Latincede boynuz anlamna gelir, trnaklarmza da dayanklln veren bu proteindir) bulunur. evresel etkenlere dayankl olan sa uzun sre bozulmadan kalabilir, kiiye zel olduu iin de sulu tespitinde ok ie yarayan bir delildir. Sulu olay mahallindeki delilleri ortadan kaldrmaya urasa da dklm olabilecek salarn bulup toplayamaz. Suluya ait bir kl veya sa paras olay yerinde veya kurbann giysilerinde kalabilir. Siz ben sulu deilim diye barsanz da, kllar sulu sensin diye haykra-

Kl ve eitleri
nsan vcudunda, hcrelerimizdeki mikrokllar hari, ortalama 5-6 milyon kl bulunur. Kl memeli canllarn ounda derideki kl folikllerinin tabanndan gelien, keratin proteininden oluan sert bir yapdr. Adli uzmanlarn delil olarak kulland sa tellerinin ap, kiiden kiiye farkllk gsterir. ap 0,05-0,09 mm arasnda olan sa teli, derinin en d tabakas olan epidermisten kar. 1 santimetreye 100-200 sa teli sar. Taktil

Rabia y Alaba

>>>
bilir. rnein 1990larda meydana gelen bir olayda, iki kiinin katili bir trl bulunamamaktadr. Olay yeri incelemesinde bulunan i amarndaki kanlar katillere aittir. Dava amarda bulunan kck bir kl sayesinde zlr. Kln, sululuu o zamana kadar ispatlanamayan pheliye ait olduu tespit edilerek dava kapatlr. Kk olan bir sa teli ok ie yarar, nk DNA san kk hcresinde bulunur. Sa kknden DNA elde edilerek kimliklendirme yaplabilir. Yani bu sa teli bu kiiye aittir denilebilir veya DNA analizi ile akrabalk derecesi ortaya koyulabilir. Kk yoksa afttan mitokondri DNAs (mtDNA) elde edilerek de kimliklendirme yaplabilir. Salarda bol miktarda mitokondri olduu iin yeterli miktarda mtDNA elde edilir (bkz. Buzdaki Kol, Titanikin Mehul Bebei, TBTAK Bilim ve Teknik, Mart 2012 ve Mays 2012). Yani tek bir sa kl analiz edilerek, san sahibinin kim olduu tespit edilebilir. kullandmz da salarmz syleyebilir. nk bu maddeler salarda depolanyor. Baz tarihi olaylarn aydnlatlmasnda da salar ie yarayabilir. Bilindii gibi Waterloo Savanda ngilizlere yenilen Napolon 1821 ylnda srgnde olduu Saint Helena Adasnda ld. Gastrik lser sonucu ld dnld. Ama 1955te uann gnlkleri yaymlannca Napolonun arsenik zehirlenmesinden lm olabilecei akland. 180 yl sonra, 2001 ylnda Strasbourg Adli Tp Enstits Napolonun salarnda normalden 38 kat fazla arsenie rastlaynca zehirlenmi olabilecei phesi glendi. 2002 ylnda ise baka bir grup Napolonun 1805, 1814 ve 1821 yllarna ait sa rneklerini inceledi. Hepsinde arsenik deerleri anormaldi. Demek ki Napolonun vcudundaki arsenik deerleri daima normalden yksekti, dolaysyla arsenik zehirlenmesinden lm olamazd. Ama tartmalar hl devam ediyor. Kk bir kl, bir sa teli, gzle zor grlecek bir ty adli bir olayn aydnlatlmasnda detektiflere yardmc oluyor. Satan elde edilen DNA suluyu ele verirken, san kimyasal analizleri ile uyuturucu ve arsenik gibi zehirli maddelerin vcuttaki miktar ve kullanldklar sre hakknda da bilgi sahibi olabiliyoruz.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Zehir arivleri
Salar bir kiinin zehirlenip zehirlenmedii hakknda da bize bilgi verir. Bir kiinin uyuturucu madde, rnein eroin kullanp kullanmad hakknda fikir sahibi olunabilir. Salar zehir arivleri gibidir. Arivi ap bakmasn bilirseniz size her eyi sylerler. Zararl alkanlklarmz varsa, baz zehirleri vcudumuza alyorsak bunlarn ne olduunu, ne kadar zamandr

Toksikoloji ve sa
Salar zehirli maddeleri depoladklar iin adli toksikolojide vazgeilmez delillerdir. Hcre faaliyetleri iin eser miktar-

kllar, kaba kllar ve krk kllar gibi eit eit kllar var. Ayrca doum ncesi dneme ait lanugo kllar, bunlarn yerine geen vellus kllar ve terminal kllar da var. Taktil kllar, baz hayvanlarda grlen ve alglamada kullanlan kllardr. Bunun en iyi rnei kedilerin yzlerindeki uzun kllardr. Kaba kllar, hayvanlar rten ve koruyucu palto grevi gren post kllardr. Krk kl, vcudu kaplayarak s yaltmn salayan ksa ve ince kllardr. nce, medullasz

ve renksiz lanugo kllar, anne karnndaki bebekte ortaya karak vcudu kaplar. 1,5 aydan sonra dklmeye balayarak yerlerini terminal kllara ve vellus kllarna brakrlar. Vellus kllar yani tyleri, baz yerler hari (rnein dudaklar) tm vcudu kaplayan, yumuak ve medullas olmayan kllardr. Terminal kllar sal deri, sakal ve ka blgelerinde bulunan ve adli tpta kullanlan kllardr. Bir sa hcresinin mr ortalama 5-6 yldr.

da inko, bakr, fosfor gibi eitli metallere ihtiya duyarz. Metallerin fazlal veya azl salk iin tehlikeli olabilir. Bu maddelerin salarda aranmas cinayet vakalarnn zlmesini salayabilir. Salar adli toksikolojide bir hafza gibi i grr. nsan sa ayda ortalama 1 cm bydne gre 6 cmlik bir sa teli bize kiinin son 6 ay hakknda bilgi verir. Neden? nk ar metallerin vcuttan atlma yollarndan biri de salardr. Sa rneklerinde ar metal analizi yaplmas artk rutin hale gelmitir. Radyasyon, uyuturucu, gda katk maddeleri, bcek ilalar, arsenik gibi zehirler ve baka baz maddeler sa analizi ile ortaya karlabilir. rnein bir kii uyuturucu aldktan sonra idrarnda ve kannda o madde ksa sreliine bulunur, ama salarnda aylarca kalabilir. Organofosfat (bcek ilalar, tarm ilalar ve sinir gazlarnda bulunan kimyasal maddeler) zehirlenmelerinde de sa analizleri faydal bilgiler verebilir. Organofosfatlar II. Dnya Savandan beri biyolojik silah olarak kullanlmstr. Hatta 1995 ylnda Tokyo metrosunda yaplan terrist saldrda organofosfat olan sarin gaz kullanlmstr. Sata kurun ve cva gibi eitli maddeler yksek bulunursa genel olarak dier organlarda da bu maddelerin yksek olduu sonucuna ulaabiliriz. Bu tr maddelere ksa sreli maruz kalnd durumlarda idrar ve kan analizi, uzun sreli maruz kalnd durumlarda ise sa analizi yaplr. Ancak sata zehir bulunca hemen de bir karara varmamak gerekir. Bu zehri, kullandmz bir ilatan veya boyadan da alm olabiliriz; tarihi vakalarda ise mezardaki topran yaps gibi baka pek ok etken ayn duruma yol am olabilir. yi bir uzman her eyi temkinle ve sabrla deerlendirmeye almaldr. Acele kararlar hatalara yol aabilir.
71

zlen Sa

Kln yaps
Kl uzunlamasna kk ve aft ksmlarndan oluur. aft ise ktikl, korteks ve medulla ad verilen ksmdan oluur. Medulla san en iteki tabakasdr. Kemikteki ilie benzetebiliriz. Kemiin d ksmn ktikle benzetirsek, ilii medullaya, ilikle kemik arasndaki boluu da kortekse benzetebiliriz. Medulla apnn kln apna oranna medulla indeksi denir. Bu oran insan kllarnda genelde 0,3n altnda iken, hayvan kllarnda 0,3n stndedir. Ktikl kln en dnda yer alan, birbirinin zerine binmi pulsu yaplardan oluan, kl d etkenlerden koruyan l hcrelerden oluan sert tabakadr. Korteksi koruyan ktikl tabaka, 6-10 kat halinde birbirlerinin zerine sarlmtr l hcre kalntlarndan oluur; renksiz ve incedir. Korteks ise medulla ve ktikl arasnda kalan ve kln ekseni boyunca yerlemi olan mikrolifler, boya tanecikleri ve hcre kalntlarndan oluur. Eumelanin (kahverengi-siyah) ve pheomelanin (sar-krmz) adl pigmentler kortekste yer alr. Sar, kumral, siyah ve beyaz sa renkleri bu pigmentler sayesinde oluur. Kl rengi bize Alopesi areata, Kwashiorkor Sendromu ve bakr eksiklii gibi hastalklar hakknda bilgi verebilir. Kii su ilediinde salkl olsa bile sonradan sa rengini etkileyen bir hastala maruz kalm olabilir. Dolaysyla salar incelendiinde farkllk olabilir. Adli genetik inceleme yaplacaksa kln kkl olmas gerekir. nk DNA kln kk ksmnda yer alr.

Detektif olsanz
Diyelim siz bir adli detektifsiniz ve bir eve hrsz girmi. Evin kpei saldrnca hrsz kpei yaralayp kam. Ama sizin bu detaylardan henz haberiniz yok. Eve girdiinizde ortada bir kan birikintisi grdnz. inde de bir bak ve birka kl buldunuz. lk olarak ne yaparsnz? Yaplacak ilk i kann ve kllarn bir insana m yoksa hayvana m ait olduunu tespit etmektir. Yerdeki kan yaralanm kpein kan olabilir. Basit bir kan testi kann bir insana ait olup olmadn gsterir. Kln anatomik yaps incelenerek de bir insana m yoksa hayvana m ait olduuna karar verilebilir. Uzmanlar buna k mikroskobunda kln tabakalarn inceleyerek karar verir. nsan klnn korteksi kalndr. Pigment maddeleri kk granller halindedir, korteksin evre ksmna yaylmtr. Hayvan klnda ise korteks ince bir kat halindedir, byk pigment granlleri daha ok merkeze doru yaylmtr. ncelenen kln bir insana ait olmad tespit edilirse, ikinci aamada kln hangi hayvana ait olduu aratrlr. Gelimi adli genetik laboratuvarlarnda kedi ve kpek gibi evcil hayvanlarn genetik haritalar bulunur, yani DNA analizi ile dorudan tespit yaplabilir.

Antropoloji
Tartmal olsa da insan rklar genelde snfta inceleniyor: Beyaz rk, sar Asya Mongol rk ve siyah rk. Kln makroskopik ve mikroskopik zellikleri ile rk tayini yaplabilir. Ancak modern dnyada gler ve rklar aras evlilikler nedeniyle saf bir rktan bahsetmek ok zordur. Ancak baz olaylarda zanllarn saysnn azaltlmas iin bu yntem ie yarayabilir. rnein Eskimolarn yaad bir yerde bulunan bir kl Afrikal birine aitse, tutuklu Eskimo serbest
A B

nsan kl m? Hayvan kl m?
braklabilir. Adli tp tarihinde benzer ekilde zlm davalar var. 5000-10000 yl ncesine ait iskelet kalntlarndan ve sa analizlerinden o kiinin nerede yaam olaca ve kimlerden olabilecei tahmin edilebiliyor. Hatta hangi hastalktan ld, zehirlenip zehirlenmedii anlalabiliyor. San medulla, korteks ve ktikl zellikleri corafi olarak insanlarda farkllk gsterdii iin, ayrm yaparken bu ksmlar inceleniyor. A. Sarn bir Avrupal kadnn sa telinin elektron mikroskop grnts. D tabakada (ktiklde) ortalama be katman var. B. Asyal bir erkein sa telinin elektron mikroskop grnts. D tabakada ortalama on iki katman var. C. Sa klnn medullas D. Kask klnn meBulunan kl gerekten kl m? Sentetik veya bitki lifi de olabilir. Diyelim ki kesin olarak doal bir kl; o zaman da insan kl m yoksa hayvan kl m olduu ve vcudun neresinden geldii aratrlr: Ba, koltuk alt, byk ve kask blgesi gibi. Su mahallinde kask blgesine ait kllar bulunmas gl bir delildir. Su mahallinde her trl kl olabilir: Hayvan ty, elbise lifi, oyuncaklardan dklen yapay kllar, yllar nce oradan gemi bir kiinin kllar. Kllar su mahallinde byte ile aranr ve pens ile toplanr. Kl muayenesinde kllarn boylar llr, renkleri tesbit edilir. Dz ya da kvrck olup olmadklarna baklr; kk, gvde ve u ksmlar incelenir. aplar ve medulla kalnlklar llp kaydedilen kllar, korteksin ve iindeki maddelerin grlebilmesi iin amonyak ve slfr gibi kimyasal maddeler ile muamele edilir.
1 5 2 6 3 7 4 8

dullas E. Sakal klnn medullas siyah olarak grlyor.

1. Fok 2. Yarasa 3. Orangutan 4. Aslan 5. Ay 6. Goril 7. Vahi kpek 8. Deniz aslan 9. nsan

72

<<<
Bir grup aratrmac berber salonlarndan topladklar sa rneklerini ayn blgelerdeki musluk suyu rnekleri ile karlatrd. Adli bilimcileri yakndan ilgilendiren ilgin sonular ortaya kt. Sa rneklerinin oksijen ve hidrojen izotopu ieriindeki farkllklarn % 90nn ime suyu bileenlerinin farkl olmasndan kaynakland tespit edildi. Bu almayla, sa rneklerinin incelenmesi ile kiilerin yaadklar yerin belirlenmesini salayacak bilgilere ulalabilecei dnlyor.
Toplardamar Korteks Deri Atardamar

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Salar gibi burun kllar da adli bilimler sahasnda kullanlyor. lm zaman adli tpta nemli bir konu, bir kiinin lm zamannn tespiti iin eitli yntemler var.
Ktikl Zehir, cva ve kurun gibi ar metaller, eroin gibi narkotik maddeler kln korteksinde hapsedilir.

2011de talyada ilgin bir alma yapld. Bu almada lm zamann tespit iin burun kllar kullanld. almaya gre burnumuzdaki kllar lmden sonra 20 saat daha hareketlerine devam ediyor, hareket hzlar zamanla azalyor. Adli tp uzmanlar buradan yola karak lm zaman hakknda yorumda bulunabiliyor.

Yaznn redaksiyon aamasnda, basnda Merhum Cumhurbakan Turgut zaln 19 yl sonra mezar alacak eklinde haberler yer ald. Cumhurbakanl Devlet Denetleme Kurulunun (DDK) aklamasnn 22. maddesinde (http:// www.tccb.gov.tr/ddk/ddk51. pdf) yle deniliyor: Kiilerin kesin lm nedenlerinin belirlenmesinde otopsi ileminin altn standart olarak kabul edildii, Merhum Cumhurbakannn naa zerinde otopsi yaplmad iin kesin lm nedeninin tespit edilemedii, -

rme olaynn istisnalarnn olduu, kimyasallarla etkileim durumunda (tahnit) uygun artlarda rmenin ksmen ya da tamamen engellendii, dolaysyla birok adli tbbi delilinin korunduu, rmenin gerekletii cesetlerde dahi uzun yllar rmeden kalan kemik, trnak, sa artklar, sarld pamuk, kefen gibi eyalarndan toksikolojik incelemelerde faydalanld, feth-i kabir suretiyle yaplacak otopside faydal bilgilere ulalabilecei dikkate alndnda, Merhum Cumhurbakannn lm ne-

deninin belirlenebilmesi ve vefat ile ilgili phelerin ve iddialarn izah edilebilmesi iin -sonu alnp alnamayaca kesin olarak bilinememekle birlikte- takdiri adli makamlara ait olmak zere, feth-i kabir yaplmasnn uygun olaca sonucuna ve kaanatine varlmtr. Uzmanlara gre bu ilemler zor, ama mutlaka denenmesi gerekiyor. nk zellikle sa telleri, lmn aydnlatlmasnda kritik nem tayor. Sonu ne olursa olsun phelerin bylece ortadan kalkaca tahmin ediliyor.

Do. Dr. Kadir Demircan, 1994te Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyolojik Bilimler Blmnden mezun oldu. 1999da Yksek Lisans almasn tamamlad. 2001-2005 yllarnda Japonyann Okayama niversitesi Tp Fakltesi Molekler Biyoloji ve Biyokimya Anabilim Dalnda doktora, 2005-2009 yllarnda da post doktora eitimini tamamlad. 2011de tbbi genetik doenti oldu. Halen Fatih niversitesi Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal bakan olarak alyor. Ayn zamanda, Adli Tp Kurumunda Biyoloji htisas Dairesi Bakan olarak grev yapyor. Hcre d matriksle ilikili ADAMTS genleri zerine alan Demircann 250 adet atf bulunuyor.

nsanda kirpik, ka, burun, gs, kol ve bacak kllarnn uzunluu 2-3 cmdir. Kask ve koltuk alt kllar 2-10 cm, sa ve sakallar 3-7 cm civarndadr. San ap da yaa gre deiir. Bebeklerde bir sa telinin ap 25-50 mikron iken, yetikinlerde 70100 mikrondur. Yal insanlarda kl kkndeki bulbus ksm doludur, renk maddesi azdr. Tm analiz ilemleri bittikten sonra rapor yazlr. Uzmanlar, almann kalite kontroln yapar ve sonrasnda zanlnn masum mu yoksa sulu mu olduuna hkim karar verir. lkemiz son yllarda adli bilimler alannda ilerleme gsterdi. Eskiden yaplamayan kl ve mitokondri DNA analizi gibi birok analiz artk yaplabiliyor. Genetik ifresi zlen san, dnyann drt bir yanndaki olay yeri inceleme birimlerinde nasl ie ya-

radn ve kriminal laboratuvarlarda alan adsz kahramanlarn bilim ve teknolojiyi kullanarak, sa nasl suu aydnlatan biyolojik bir veriye dntrdn hep birlikte ksaca grdk. Adli biyoloji ve adli genetik, adli bilimler ad altnda sula mcadeleye byk katk salyor. lkemizde de, yaklak yz yllk birikimi olan Adli Tp Kurumu Biyoloji ve Kimya htisas daireleri uzmanlarndan oluan kadrosu ile DNA ve sa aratrmalar yapyor. Sa, kl, kemik, ter, kan, kepek, tkrk ve deri dknts gibi eitli biyolojik materyallerden DNA kimliklendirmesi yaplyor. San kimyasal ve anatomik incelemesi ile deerli bilgilere ulalyor. Merakl ve detektif ruhlu genler adli bilimler sahasnda uzmanlaarak kendilerine uygun bir meslek seimi yapabilirler. O zaman haydi salar zmeye!

Rabia Alabay

Bu yaznn hazrlanmasndaki katklarndan dolay Adli Tp Kurumu Ankara Grup Bakan Uz. Dr. Mustafa Karapirliye teekkr ederiz. Kaynaklar Cerrahpaa Tp Fakltesi Sa zmek Konulu Sempozyum, www.istanbul.edu. tr/duyurular/duyuru_icerik.php?3173= Knight, W., Hair analysis clears Napoleons poisoners, New Scientist, 29 Ekim 2002. Dillow, C., The cilia inside corpse noses could be a more reliable indicator of time of death, Popular Science, Ekim 2011. Hampikian, G., West, E., Akselrod, O., The genetics of innocence: analysis of 194 U.S. DNA exonerations, Annual Review of Genomics and Human Genetics, Say 12, s. 97-120, 2011 Cooper, G. A., Hair testing is taking root, Annals of Clinical Biochemistry, Say 48, s. 516-530, Kasm 2011. Barroso, M., Hair: a complementary source of bioanalytical information in forensic toxicology, Bioanalysis, Cilt 3, Say 1, s. 67-79, Ocak 2011.

73

Gkyz

Alp Akolu
imdi gelelim Byk Karenin gkyz gzlemcilerine nasl yol gsterdiine. Karenin yldzlarn kullanarak (tpk yan sayfadaki haritada olduu gibi) izeceimiz eitli dorular bizi gkyzndeki baz parlak yldzlara gtrr. izeceimiz neredeyse her doru, bizi nemli bir yldza gtrr. nce, dou kenarndan kuzeye uzanan bir doru izerek balayalm. izdiimiz bu doruyu izlersek bu ay en iyi konumda bulunan takmyldzlar arasnda yer alan Kralienin parlak yldzlarndan biri olan (Beta) Kralienin hemen yanndan geerek Kutupyldzna ularz. Karenin ayn kenarn bu kez ters yne, yani gneye doru uzattmzda Balina Takmyldznn pek de parlak olmayan parlak yldzlarndan birine, Balinaya ulaabiliriz. imdi gelelim bat kenara. Bu kenar gsterdii dorultuda izleyerek iyice gneye inersek, Gney Balnda yer alan parlak yldz Fomalhauta ularz. Bu yldz Ekim aynda en yksek konumuna ulayor. Karenin gney kenarn batya doru uzattmzda Kartal Takmyldznda yer alan Altaire ularz. Altair, Lir Takmyldzndaki Vega ve Kuudaki Deneble birlikte yaz geninin kelerini oluturan yldzlardan biri. Ayn kenar ters yne, douya uzattmzda Balinann parlak yldzlarndan Menkara ularz. imdi de kegenlere bakalm. Gneybat kesinden kuzeydou kesine doru izeceimiz kegeni uzatrsak, Arabacda yer alan ve gkyznn en parlak yldzlarndan biri olan Kapellaya ularz. teki kegeni, yani gneydou kesinden kuzeybat kesine doru izeceimiz kegeni uzattmzda Kuunun en parlak yldz Denebe ve biraz daha ilerlediimizde algnn en parlak yldz Vegaya ularz. Szn ettiimiz tm bu yldzlar, yan sayfada verdiimiz gkyz haritasnda grlebilir. Ancak gkyznn genel grnmn veren bunun gibi, haritalara bu trden yol gsterici izgileri izerseniz sizi biraz yanltabilirler. nk kubbe (yarm kre) biiminde olan gkyz kda aktarlrken biimi bir miktar bozulur. Gkyzne doru bir cetvel ya da iki elinizle gerdiiniz bir ip tutarsanz, bu yol gstericilerin gerekte hayli tutarl olduunu fark edersiniz. Gkyznde burada szn ettiimiz parlak yldzlara ulatktan sonra, takmyldzlar oluturan izgileri izleyerek onlarn dier yldzlarna da ulaabilirsiniz.

Byk Kare
Gkyznde yolumuzu bulmann baz kolay yollar vardr. Kemizde buna ynelik bilgileri ska vermeye alyor, bazen de bunu tekrarlyoruz; nk zellikle amatr gkyz gzlemcileri aradklar bir cismi bulmak iin baz iaretilerden yararlanr. rnein Kutupyldzn ele alalm. Kutupyldz pek de parlak bir yldz deildir, stelik iinde bulunduu Kk Ay da seilmesi zor takmyldzlardan biridir. Dolaysyla onu bir bakta gkyznde bulmak deneyimsiz gzlemciler iin zordur. te burada Byk Ay Takmyldz yardma yetiir. Byk Ay bir ayya deil de kepeye benzer. Bu kepenin kenarn oluturan iki yldzdan, kepenin iinin bakt yne doru ilerlediimizde, doruca Kutupyldzna gideriz. Gkyznde bunun kadar belirgin iareti says snrldr. Ancak bir tanesi var ki sonbahar gkyznde sizi her yere gtrebilir. Szn ettiimiz ekil Byk Kare. Byk Kare, Byk Ay Takmyldz gibi, bamz kaldrp gkyzne baktmzda hemen tanyverebileceimiz ekillerden biri. Birbirine yakn parlaklkta drt yldzn oluturduu bu kareye byk denmesinin nedeniyse, gkyznde gerekten geni saylabilecek bir alan kaplamas. Byk Kare, Kanatl At Takmyldznn gvdesini oluturur. Ancak karenin kelerini oluturan yldzlardan Alferatz, Andromedann yldzlarndan biridir. Byk Kare, pek de parlak olmayan yldzlardan olutuu halde, gkyznde kolayca bulunabilir. Bunun en nemli nedeni evresindeki ve iindeki yldzlarn onu oluturan yldzlardan ok daha snk olmasdr. Byk Kare sonbaharda akam saatlerinde gkyznde tam tepeye yakn konumda, biraz gneyde yer alr. Gkyzne baktnzda onu kolaylkla tanyabilirsiniz. Karenin kuzeydou kesini oluturan yldz Alferatz ya da bir baka adyla Sirrah, karenin en parlak yldz. Kuzeybat keyi oluturan Scheat (eat), parlakl yaklak 43 gnlk periyotla deien bir yldz. En parlak olduu durumda parlakl Alferatznkine yaklar, en snk olduu durumdaysa gneydou kedeki Algenib kadar parlak olur. Karenin gneybat kesini Markab adl yldz oluturur. Parlaklklar tam olarak ayn olmasa da birbirine ok yakn olduundan fark ayrt etmek ok kolay deildir.
74

Andromeda Gkadasn bulmak iin Byk Kareden yararlanlabilir. Byk Kareyi gkyznde bulduktan sonra oklar izleyerek temiz bir gkyz altnda plak gzle bile grlebilen bu gkadaya ulalabilir.

Scheat

Andromeda Gkadas

BYK KARE
Alferatz

Markab

Algenib

Bilim ve Teknik Ekim 2012

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

Ekim 2012
Gezegenler Gezegenler
Merkr: Akam gkyznde olmasna Merkr: Akam gkyznde olmasna karn ufka ok yakn konumda olduunkarn ufka ok yakn konumda olduundan grlemeyecek. dan grlemeyecek. Vens: Baak Takmyldznda bulunan Vens: Baak Takmyldznda bulunan gezegen sabahlar dou ufku zerinde, gezegen sabahlar dou ufku zerinde, gndoumundan nce iki saat kadar gzgndoumundan nce iki saat kadar gzlenebilir. -4 kadir parlaklyla sabah gklenebilir. -4 kadir parlaklyla sabah gkyznn Aydan sonraki en parlak cismi. yznn Aydan sonraki en parlak cismi. Vens, 12 Ekimde Ay ile yakn bir konumda Vens, 12 Ekimde Ay ile yakn bir konumda gzlenebilir. gzlenebilir. Mars: Akam gkyznde olmasna Mars: Akam gkyznde olmasna karnufka yaknl ve snkl nedeniykarn ufka yaknl ve snkl nedeniyle gzlemciler iin pek uygun bir konumda le gzlemciler iin pek uygun bir konumda

deil. 18 Ekimde gnbatmnda Ayla yakn konumda olacak. konumda olacak.

3 Ekim Vens ve Regulus sabah gkyznde ok yakn grnmde 5 Ekim Jpiter ve Ay yakn grnmde 12 Ekim Ay ve Vens yakn grnmde 18 Ekim Mars ve Ay yakn grnmde deil. 18 Ekimde gnbatmnda Ayla yakn

1 Ekim 23.00 15 Ekim 22.00 31 Ekim 21.00

Jpiter: Jpiter geceyarsndan nce Jpiter: Jpiter geceyarsndan nce ykselmeye balyor ve parlakl da -3 ykselmeye balyor ve parlakl da -3 kadire doru ilerliyor. Gecenin tek hkim kadire doru ilerliyor. Gecenin tek hkim gezegeni olan Jpiter 5 Ekimde Ayla ok gezegeni olan Jpiter 5 Ekimde Ayla ok yakn bir konumda olacak. yakn bir konumda olacak. Satrn: Gkyznde Gnee yakn koSatrn: Gkyznde Gnee yakn konuma gelen gezegen bu ay gzlenemeyenuma gelen gezegen bu ay gzlenemeyecek. Satrn grmek iin Aralk ayn bekcek. Satrn grmek iin Aralk ayn beklemek gerekiyor. lemek gerekiyor.

Ekimde Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca akam gkyznde olmasna karn ufka ok yakn konumda olduundan grlmesi ok zor. Vens 3 Ekimde Aslann en parlak yldz Regulusla ok yakn grnecek. Ayn ortalarnda Baak Takmyldzna geecek olan Vens sabahlar dou ufku zerinde, gndoumundan nce iki saat kadar gzlenebilir. Mars akam gkyznde olmasna karn ufka yaknl ve snkl nedeniyle gzlemciler iin pek uygun bir konumda deil. Gezegen 18 Ekimde gnbatmnda Ayla yakn konumda, onun hemen altnda olacak. Bu onu grmek iin bir frsat olarak deerlendirilebilir. Akrepin parlak yldz Antares de bu srada Marsn hemen sol altnda bulunacak. Jpiter ayn balarnda geceyarsndan nce douda ykselmi oluyor. Ay sonundaysa hava karardnda domu olacak. Jpiter 5 Ekimde Ayla ok yakn konumda olacak.
12 Ekim sabah dou ufku 12 Ekim sabah dou ufku 18 Ekim akam gneybat ufku 18 Ekim akam gneybat ufku

Regulus Regulus

Ay Ay

Vens Vens Ay Ay
Antares Antares Mars Mars

AKREP AKREP

Gnele ok yakn konuma gelen Sa24 24 trn sabah gkyznde grebilmek iin yl sonunu beklemek gerekiyor.

Ay 8 Ekimde sondrdn, 15 Ekimde yeniay, 22 Ekimde ilkdrdn, 29 Ekimde dolunay hallerinde olacak.

75

Alper Kiraz Meral Uurlu Pnar Demeti Nazl Gller

Optik Cmbzlama
Lise rencileri Pnar ve Nazl, fizik retmenleri Meral hanm ile birlikte Ko niversitesine gelip optik cmbzlama denilen olguyu renmek istediklerini sylediler. Cisimleri dokunmadan kontrol eden byle bir kuvvet olmas, belli ki onlar ok heyecanlandrmt. Bunun zerine youn ders programlarna ek olarak, yaklak bir dnem boyunca Gebze-Saryer arasnda yapacaklar yolculuklar balad. Bu sre boyunca optik cmbzlamann ne olduunu, bu olgunun ne gibi uygulamalar olduunu rendiler. Pnar ve Nazl, laboratuvardaki dier aratrmaclarn da yol gstermesiyle, hazr bir dzenek kullanmadan Do. Dr. Alper Kirazn laboratuvarndaki paralarla basit bir optik cmbzlama dzenei kurmaya giriti. Bata basit grnse de birok zorluu olan bu ii sonunda baardlar ve marketten alnm bir hamur mayas poetindeki maya hcrelerini dokunmadan tutabildiler. Bu yaz Pnarn ve Nazlnn bu sre boyunca edindii bilgi ve tecrbelerin bir ksmn ieriyor.
k, madde zerine kuvvet uygular. Bunu bir kuyrukluyldz inceleyerek anlayabiliriz. Bir kuyrukluyldz Gne evresindeki yrngesinde ilerlerken, kuyruu her zaman Gneten uzaa doru uzanr. lk kez 1619 ylnda Johannes Kepler bu bulguyu gne nlarnn kuyruklu yldzdaki paracklar itmesi ile aklam ve bu etkiyi kullanarak gne nn itme kuvveti ile hareket eden yelkenli uzay gemileri yaplabilecei fikrini ortaya atmt. 1864te James Clerk Maxwell n elektromanyetik dalgalardan olutuunu, dolaysyla cisimler zerinde boylamsal itme kuvvetine ve enerjisiyle doru orantl olarak da yaylma ynnde dorusal bir momentuma sahip olduunu ifade eden ilk bilim insan oldu. In bir cisme arpmasyla meydana gelen krlma ve yansma olgular nedeniyle k yn deitirir ve n dorusal momentumunda bir deiim olur; bu da bize (momentumun korunumu yasasna gre) n arpt cisme momentum aktardn gsterir. In bu zellikleri yzyllardr biliniyordu, ama ancak 1961de lazerin icadndan sonra nemli uygulamalarn gelitirilmesinde kullanld. 1967de Arthur Ashkin ilk olarak aadan gnderilen bir lazer demetiyle mikro paracklarn optik salma kuvvetine maruz kalarak optik olarak kaldrlabileceini gsterdi. Lazerin kefinden sonra gelitirilen en nemli uygulamalardan biri olan bu almay, kuantum mekaniinin temelleri zerine deneyler yaplmasna olanak veren atom tuzaklama almalar izledi. Bu almalarda optik tuzaklama ynte76

Dokunmadan Kontrol:

mi ile atomlarn hareketleri snrlandrlr ve bylece mutlak sfr scakl olan 0 Ke (yani -273,15 C) ok yakn, dk scaklklara soutulmalar salanr. Atom tuzaklama ve Bose-Einstein youmas ile ilgili bu almalar, srasyla 1997de ve 2001de Nobel Fizik dl almtr. Bose-Einstein youmas, baz gazlarn mutlak sfra ok yakn scaklklara kadar soutulmasyla elde edilen, maddenin yeni bir hali olarak nitelendirilebilir. Bose-Einstein youmasnda binlerce gaz atomu bir arada makroskopik lekte kuantum etkiler gsterebilmektedir.

>>>
mtr. 1 nanometre 1 mmnin milyonda biridir. Bu lekteki byklklerin, ne kadar gl olurlarsa olsunlar optik mikroskoplarla llmesine imkn yoktur. kili sarmal yapya sahip tek bir DNA moleklnn optik cmbzlama yardmyla DNA zincirlerine kontroll olarak ayrlmas da baarlmtr. Bylece, karmak biyolojik makromolekllerde yapnn eklini belirleyen paralarn anlalmas gibi, temel biyolojik konularn aratrlmas mmkn olmutur. Optik cmbzlama bir tan arac olarak da, rnein stma paraziti tansnda kullanlabilir. Salkl krmz kan hcreleri ve stma paraziti ile enfekte olmu kan hcreleri bir optik cmbz ile incelendiinde, enfekte hcrelerin ekillerindeki asimetriden dolay optik cmbz tuzaklama noktas civarnda dnme hareketi benzeri bir hareket yapt gzlenir. ki hcre tipindeki yapsal farkllktan dolay enfekte hcrelerin yapt dnme hareketinin salkl hcrelerin hareketinden ok farkl olduu gzlenmitir. Bylece hastalkl hcrelere tan konmas mmkn olmutur. leri kontrol teknikleri ile optik cumbzlamann birletirilmesi sonucu cmbzlanan paracklarn robotik kollar ile kontrol edilmesi de baarlmtr. Bylece tek tek optik cmbz ile tanp yerlerine yerletirilen paralarla karmak mikro-yaplarn inas mmkn olmutur. Optik cmbzlama kullanlarak genetik incelemeler iin insan yumurtasndan polar cismin karlmas da baaryla gerekletirilmitir. Polar cisim memelilerde yumurta hcresinin iinde bulunan ve yumurta hcresi ile ayn genetik kodu tayan bir cisimdir. Bu cisim yumurtann oluumu srasnda belli bir sre sonra kendiliinden yok olur. Polar cisim yumurtaya zarar vermeden karlp yumurtann genetik kodunun zmlenmesi iin kullanlabilir.
Optk Cmbzlama

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Gnein itmesi ile hareket eden gne yelkenlisi izimi.

Bu temel fizik almalarnn yan sra optik kuvvetlerin biyolojide ve kimyada birok uygulamal aratrmada kullanlmasna yol aan bir baka etki ise optik cmbzlamadr. Optik cmbzlama tek bir lazer demetinin odaklanmas ile elde edilir. Bu nedenle optik cmbzlamaya tek hzmeli optik tuzaklama da denilebilir. lk olarak 1986da yine Arthur Ashkin tarafndan gsterilen optik cmbzlama, fotonlarn itme ilkesine dayanan optik salma kuvvetinin yan sra bir baka optik kuvvet olan gradyan kuvvete dayanr. Gradyan kuvvet odaklanan bir lazer hzmesinde paracklar odak noktasna eker. Bylece optik cmbz odak noktasnda paracklar tutabilir. Optik cmbzlama ile picoNewton dzeyinde (1N = 1012 pN) kuvvet uygulanarak, 5 nanometre ile 10 mikrometre aras byklkte cisimler tutulabilir.

Optik Cmbzlamann Uygulama Alanlar


Gelien lazer ve mikroskop teknolojileri sayesinde bir optik cmbz iin gerekli deney dzenei kolayca kurulabilir. Bunun sonucu olarak optik cmbzlarn birok pratik uygulamas gelitirildi ve gelitiriliyor. Pnarn ve Nazlnn dzeneklerindeki uygulamadan biraz daha karmak olan bu uygulamalardan bazlarn tanyalm. picoNewton dzeyindeki kuvvetleri lmek ve akkan iindeki paracklarn hareketini (rnein Brown hareketi) incelemek iin optik cmbzlar kullanlr. Optik cmbzlarn kullanlmas sayesinde birok biyomolekler yapnn hareket mekanizmas ayrntl olarak anlalmtr. rnein kinesin molekl, hcredeki mikrotbllerin zerinde ATP hidrolizinden aa kan enerjiyi kullanarak hareket eden bir molekler motordur. Bu molekln hareketi, optik cmbzlama sayesinde ayrntl olarak anlalmtr. Kinesin molekl mikrotble iki uzant ile baldr. Ayak gibi ilev gren bu uzantlarn adm atma benzeri hareketi ile kinesin molekl mikrotbl zerinde ilerler. Optik cmbzlama ile yaplan almalarda adm atma hareketinin adm uzunluu 8 nm olarak ll-

Alper Kiraz, 1998 ylnda Bilkent niversitesi Elektrik-Elektronik Mhendislii Blmnden lisans derecesini, 2000 ve 2002 yllarnda Kaliforniya niversitesi Santa Barbara Yerlekesi Elektrik ve Bilgisayar Mhendislii Blmnden yksek lisans ve doktora derecelerini ald. Ludwig Maximilian niversitesi (Mnih) Fiziksel Kimya Enstitsnde doktora sonras aratrma almalarn tamamlad. 2004 ylnda Ko niversitesi Fizik Blmnde yardmc doent unvan ile retim yelii grevine balad. 2009 ylnda ayn blmde doent unvann ald. Direktrln yapt Ko niversitesi Nano-Optik Aratrma Laboratuvarnda su tutmayan yzey zerinde duran mikrodamlacklarn incelenmesi, tek molekllerin spektroskopisi/grntlenmesi ve optik cmbzlama alanlarnda almalarn srdryor. 20032004 tarihleri arasnda Alexander von Humboldt bursiyeri olarak grev ald, 2006 ylnda fizik alannda TBA-GEBP dln, 2008 ylnda fizik alannda TBTAK Tevik dln, 2009 ylnda da FABED Aratrma dln kazand.
Optik cmbzlama ile yeri belirlenen bir kinesin moleklnn mikrotbller zerindeki hareketi izlenerek 8 nmlik adm mesafesi belirlenebilir.

Tuzaklanan parack

~70 nm

kinesin

mikrotbl

77

Dokunmadan Kontrol: Optik Cmbzlama

Optik Cmbzlamann Fizii


Optik cmbzlamann fizii, bir parack tarafndan krnma urayan k demetlerinin paraca aktard dorusal momentum ile anlalabilir. Bunun iin ncelikle kresel geometriye sahip, n dalga boyundan byk, sourmayan ama n krnma uramasna yol aan, krnm katsays da ortamnkinden byk bir yaltkan parack dnelim. Byle bir paracn eksenel ve radyal olarak nasl tuzakland ekilde gsteriliyor. Bu ekilde paracktan geerken krnma urayan (a ve b ile gsterilen) lazer hzmelerini takip edelim. Her iki hzmenin paracktan kt ynn paraca girdii yne gre deiimi, fotonlara aktarlan dorusal momentumu verir. ekilde bu deiimler pa ve pb olarak gsterilmitir. Bu deiimlerin toplanmasyla n toplam dorusal momentum deiimi pfoton bulunur. Toplam dorusal momentumun korunumu ilkesine gre, paracktaki toplam dorusal momentum deiimi ktaki deiimin tersi olmaldr. Bylece k tarafndan paraca aktarlan

Eksenel Tuzaklama

Meral Uurlu, 2000de Orta Dou Teknik niversitesi Fizik retmenlii Blmnden mezun oldu. zel yetenekli, stn zekl rencilerin yatl olarak eitim grd T.E.V. nan Trke zel Lisesinde (TEVTL) 5 yldr fizik retmeni olarak alyor. Fizik, astronomi, Uluslararas Bakalorya Fizik derslerinin yan sra amatr teleskop ve ayna yapm eitimi de veriyor. 2011de TBTAK Ortaretim rencileri Aras Aratrma Projeleri Yarmas Fizik (Uygulamal) dalnda Trkiye 1.si olan, EUCYS 2011 (Avrupa Birlii Gen Bilim Adamlar Yarmas) AB Ortak Aratrma Merkezi (JRC) zel dl alan, 2012 First Step to Nobel Prize In Physicste dllendirilen projeler bata olmak zere, birok projeye danmanlk yapmtr. Sabanc niversitesi Nanoteknoloji Aratrma Uygulama Merkezinde ve Ko niversitesi Nano-Optik Aratrma Laboratuvarnda proje hazrlayan, aratrma yapan TEVTL rencilerine danmanlk yapyor.

Radyal Tuzaklama

Eksenel ve radyal tuzaklama durumlarnda lazer nnn ve tuzaklanan paracn toplam dorusal momentum deiimini gsteren izim

toplam momentum pparack olarak bulunur. Eksenel ve radyal durumlarda bu zmleme yapldnda her iki durumda da paraca aktarlan dorusal momentumun O noktasndan f noktasna doru yneldii grlr. Paracn bu ekilde eksenel ve radyal olarak f noktasna doru ekilmesine optik cmbzlama denir. Parac her iki durumda

da f noktasna doru eken kuvvete ise gradyan kuvvet ad verilir. Pratikte, bir optik cmbzda gradyan kuvvet ile lazerin parac itme kuvveti olan optik salma kuvveti cisme bir arada etki eder. Optik tuzaklamann baarlmas iin gradyan kuvvetin salma kuvvetinden byk olmas gerekir. Bu da lazerin kk bir hacme odaklanmasyla mmkn olur.

Son yirmi ylda optik cmbzlarn kusursuz birer ara haline getirilmesi almalar neredeyse tamamland. Bunun sonucu olarak gnmzde optik cmbzlarn kullanm fizik, biyoloji, makine mhendislii gibi alanlardaki almalardai zellikle de lazer laboratuvarlarnda yaygn hale geldi.

Kaynaklar http://www.biophysics.org/Portals/1/PDFs/ Education/williams.pdf Ashkin, A., Forces of a single-beam gradient laser trap on a dielectric sphere in the ray optics regime, Biophysical Journal, Cilt 61, s. 569-582, 1992. Jonas, A. ve Zemanek, P., Light at Work: The Use of Optical Forces for Particle Manipulation, Sorting, and Analysis, Electrophoresis, Cilt 29, s. 4813-4851, 2008. http://www.stanford.edu/group/blocklab/ Dharmadhikari, J. A., Roy, S., Dharmadhikari, A.K., Sharma, S., Mathur, D., Torque-generating malaria-infected red blood cells in an optical trap, Optics Express, Cilt 12, s. 1179-1184, 2004. Grier, D. G., A revolution in optical manipulation, Nature, Cilt 424, s. 810-816, 2003.
http://www.azooptics.com/optics-video-details.aspx?VidID=178

Basdoan, C., Kiraz, A., Bukusolu, I., Varol, A., ve Doanay, S., Haptic guidance for improved task performance in steering microparticles with optical tweezers, Optics Express, Cilt 15, s. 1161611621, 2007. http://science.nasa.gov/science-news/scienceat-nasa/2008/26jun_nanosaild/ Teekkr: Hem bu almada Pnar ve Nazly ynlendiren hem de bu yaznn hazrlanmasna katkda bulunan Ko niversitesi doktora sonras aratrma grevlisi Dr. Alexandr Jona, fizik ve elektrik-elektronik mhendislii blmleri rencileri Zeynep Keserliye ve Barcan Ynele teekkr ederiz.

78

<<<

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Laboratuvarmzdaki Optik Cmbz


Kullandmz optik cmbzlama dzeneinde 4 mercek, 1 mikroskop objektifi var. Merceklerden ikisi gnderilen lazer nnn apn geniletmekte kullanlyor, biri tuzaklanacak rnei (bu almada maya hcreleri) aydnlatmak iin kullanlan rnee odaklyor. Drdncs ise kameraya grnty odaklayan okler ilevini gryor. Objektif de lazerin tuzaklanacak hcrelerin zerinde ok kk bir hacme odaklanmasn salyor. Dzeneimizde dalga boyu 1064 nm, ortalama gc 300 mW olan bir kzlalt lazer kullanyoruz. Gz sal iin lazere dorudan baklmamas nemli. boyutta hareket eden bir maniplasyon sehpas, rnein mikrometre hassasiyetle hareket ettirilmesinde ve lazerin rnein zerine odaklanmasnda yardmc olacaktr. Dikromatik ayna, farkl dalga boylarnda farkl yanstma ve geirme zellii olan bir lazer aynas. Dzeneimizde seilen dikromatik ayna sayesinde, rnee gnderilen kzlalt lazer nn urad g kayb mmkn olan en dk seviyede kalyor. Bu ayna ayn zamanda rnee aydnlatma iin aadan gnderilen beyaz n kameraya ulamasna da olanak veriyor. Deneyde kameradan grnt aktarlabilecek bir bilgisayar da kullanyoruz. Grntleme sisteminin paralar hassas bir ekilde yerletirildikten sonra bir ay ka kadar maya hcresi ile 1/3 ay barda suyu kartrp bu karmdan damlalkla bir miktar alp lamn zerine koyuyoruz. Kameray bilgisayara baladktan sonra (bilgisayarda aldmz grnty netletirene kadar) maLazer

niplasyon dzleminde, odak ekseninde hareket ettiriyoruz. Net bir grnt elde ettiimiz zaman grntleme dzenei hazr demektir. Lazer n dikromatik ayna ve lensler kullanlarak rneklerin zerine dt anda dzeneimiz hazr. Maniplasyon dzleminde enine eksenlerde oynattnz halde sabit kalan maya hcresi tuzaklanm demektir. Hi dokunmadan maya hcresini hareket ettirebileceiz. Kurulan optik cmbzlama dzenei ile elde edilen baz grntler ekilde gsteriliyor. ekildeki 1, 2, 3, ve 4 numaralar maniplasyon esnasnda kaydedilen grntlerin srasn belirtiyor. Maniplasyon srasnda ilk konumu gsterilen maya hcresi dier referans maya hcrelerinin etrafndan dolatrlp son konumuna getirilmitir.
Kamera Dikromatik Ayna

Pnar Demeti, 1994 ylnda, zmirde dodu. TEV nan Trke zel Lisesinde 12. snf Uluslararas Bakalorya rencisi. Kimya, astronomi, robotik, mzik ve uluslaras politika zerine eitli aktivitelerde yer ald. 2009da Kltr niversitesinde astronomi, 2010da Boazii niversitesinde mekanik, 2011de Skidmore niversitesinde nrobilim ve modern fizik zerine programlara katld. Ko niversitesinde optik cmbzlama zerine almalar yapt. niversitede biyoteknoloji mhendislii zerine eitim grmek istiyor.

Objektif

Optik cmbzlama dzenei ile tuzaklanan bir maya hcresinin dier referans hcrelere gre hareketi

rnek Hareket Sehpas Laboratuvarda kurulan optik cmbzlama dzenei. Kesik izgiler lazer nnn izledii yolu belirtir.

Nazl Gller, 1995 ylnda Konyada dodu. TEV nan Trke zel Lisesinde 11. snf Uluslararas Bakalorya rencisi. Matematik ve fizik zerine almay seviyor. 2011de Columbia niversitesinde kalkls, geometri ve teorem ispatlar, 2012de Stanford niversitesinde kriptografi ve bilgisayar bilimi zerine matematik programlarna katld. Ko niversitesinde optik cmbz zerine almalar yapt. niversitede elektrikelektronik mhendislii ve bilgisayar bilimi zerine eitim almak istiyor.

79

Hilal Trkolu amazel * Ozan zkan ** A. Evren Haydardedeolu ***


* Yard. Do. Dr., ** Ara. Gr., Atlm niversitesi, Mhendislik Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm *** Dr., Ankara niversitesi, Veteriner Fakltesi Hastalklar Anabilim Dal

Elektroeirme

Svy plie Dntrme Sanat ve Biyotp Eserleri


Vcutta oluan bir hasar tamir etmek iin kullanacanz yapay bir malzemeyi kuma dokur gibi basite dokuyarak elde edebilseydiniz ne yapardnz? Ya da bbrek yetmezlii olan binlerce hastaya umut olabilecek bir filtreyi ucuza retebilseydiniz? Kkeni 16. yzyla dayanan elektroeirme teknolojisi ile bunlar artk mmkn olabilir.

pliksi yaplar insan sandan (mikron boyutunda) onbinlerce kat daha ince.

H
Hcreler elektroerilmi iplikciklerin as yaps ierisinde ok kolay tutunarak byyebiliyorlar.

zla gelien teknolojiyle birlikte biyomalzemeler, vcudun herhangi bir blmnde, ufak bir doku paras uygulamasndan tm organ uygulamasna kadar geni bir yelpazede kullanlabiliyor. Biyomalzemeler yara dolgu malzemesi olabildikleri gibi, ameliyat iplii ya da sarg bezi gibi destek amal malzemeler de olabiliyor. Ancak bu malzemelerin karmak yaps, retim aamalarnn zahmetli ve uzun sreli olmasn da beraberinde getiriyor. Son eyrek asrdr, bilim insanlar bu zahmetli ve pahal srelere alternatif olabilecek yeni yaklamlar peinde kouyor. Bu yaklamlardan belki de en umut vaat edeni elektroeirme teknii.

Elektroeirme teknii: Kuvvetli bir elektrik alana maruz kalarak art veya eksi yklenen sv zelti moleklleri, tpk iki mknatsn benzer ularnn birbirini itmesi gibi, birbirlerinden uzaklamaya alr. Bu itme, svnn elektrik alan dorultusunda bir su damlas formu almasna sebep olur. Ancak itme kuvveti yle bir noktaya ular ki, sv damlas tpk bir sakz gibi uzar ve incelir. Havada ilerlerken kuruyan zelti, bir kar plaka zerinde tpk zlm bir yn yuma gibi, kesintisiz ipliksi fiberler halinde birikir. Bu yntemle, gnmzde insan sandan (mikron byklnde) 20.000 kat daha ince, nano byklkte ipliksi yaplarn elde edilmesi salanabiliyor. Elde edilen bu ipliksi yn, hem yzey zellikleri hem de fiziksel zellikleriyle biyotp alannda birok uygulamada kendine yer buluyor.

>>>
Biyotp alannda elektroeirme: Biyotp alannda kullanlacak malzemelerden beklenen pek ok zellik vardr. Bu zellikler aslnda malzemenin ne kadar biyouyumlu yani biyolojik sistemle ne kadar bark olduunun bir gstergesidir. Her ne kadar kullanm yerine gre deiiklik gsterse de biyomalzemeden beklenen zelliklerin banda, malzeme yzeyinin przll, gzeneklilii (boluklu oluu) ve mekanik dayanm gelir. Aratrmaclar yllar boyunca, ideal biyouyumluluu elde etmek iin pek ok yaklam gelitirse de, ou zaman istenilen zelliklerin hepsini birden kolayca elde etmek mmkn olmuyor. te bu noktada son yllarda aratrmaclarn imdadna ipliksi yaplar yetimi. Yn haldeki ipliksi yaplar, hem malzeme ile biyolojik evre arasndaki etkileim iin gerekli yzey przlln ve gzenekli yapy hem de istenilen mekanik dayanm salayabiliyor. Ancak ipliksi yaplarn bu avantajlarndan yararlanma abas beraberinde baz sorunlar da getiriyor. ncelikle her malzeme geleneksel yntemlerle ipliksi hale getirilemiyor, zellikle de canl hcreler ile etkileimli olarak kullanlacak olanlar. Ayrca genellikle biyomalzeme uygulamalar iin elde edilen ipliklerin kalnlnn ve son yapnn gzeneklerinin nano byklkte olmas nem tadndan, geleneksel yntemler burada da snfta kalyor. Elektroeirme teknii ise canl hcreyle uyumlu pek ok malzemenin kullanlmasna izin veriyor ve isElektroeirme dzenei

Bilim ve Teknik Ekim 2012

tenilen bu nano zelliklerin elde edilmesini salyor. Bu nedenle yntem, zellikle nano byklkte ipliksi yap retiminde nemli bir avantaj salyor. Elektroerilmi ipliksi yaplarn akla gelen ilk zellii yzey alanlarnn geni olmas. Bu zellik, malzemenin d ortamla daha fazla temas edebilmesi anlamna geliyor. Parack tutucu sistemler iin, yani biyofiltre uygulamalar iin, elektroerilmi yaplarn zellikle elverili olmasnn nedeni bu. Yaplan almalar kann filtrelenmesinde elektroerilmi polimerik (plastik) ipliksi yaplar kullanlmasnn verimli olduunu gsteriyor. Bu sayede gelecekte bbrek yetmezlii olan hastalar iin maliyeti ucuz filtreler, yani bir nevi yapay bbrekler gelitirilebilecek. Suyu sevmez (hidrofobik) yzey zelliine sahip elektroerilmi ipliksi malzemelerin katmanlar halinde bir araya getirilmesiyle elde edilen yara ve yank rt malzemeleri, hem d ortamdan gelen nemi ve mikroplar uzak tutuyor hem de derideki yarann nemli ve besince zengin kalmasn salayarak iyilemeyi destekliyor. Piyasadaki pek ok yara ve yank rt malzemelerinde bu ipliksi yaplara gm paracklar katlarak antibakteriyel zellik de salanyor.

Elektroeirme dzenei ihtiyaca gre modifiye edilip ok farkl ve karmak ipliksi yaplar kolayca elde edilebiliyor. Elektroerilmi iplikciklerin salad devasa yzey alan, onlar filtreleme sistemleri iin en uygun aday haline getiriyor.

16. yzyln balarnda ngiliz fiziki William Gilbertin suyun iinde zd kehribar elektrostatik olarak ykledikten sonra, konik bir ine ucundan paralar halinde kar yzeye pskrtmesiyle temeli atlan elektroeirme teknii, 1900l yllarn banda J. F. Cooley ve W. J. Morton tarafndan patentlenmi ve o zaman-

dan bu yana biyotp alannda aratrmaclarn ilgisini ekmeyi baarm. lk olarak 1930lu yllarda tekstil alannda ipliksi yaplar elde etmek iin kullanlmas ngrlen teknik, daha sonra zellikle nanoteknolojinin adndan sz ettirmeye balad 1990l yllarda, dier malzeme alanlarna da sram.

81

Elektroeirme: Svy plie Dntrme Sanat ve Biyotp Eserleri

<<<

Travma veya hastalk sonucu oluan doku kayplar da elektroerilmi ipliksi yapl malzemelerle giderilebiliyor. pliksi yaplar, gzenekli olular ve yzey zellikleri bakmndan insan dokusundaki hcreleri evreleyen destek yapya ok benzediklerinden, yerletirildikleri hasarl blgenin evresindeki hcrelerin oalarak gzenekler boyunca ilerlemesini ve dokunun yenilenmesini destekliyor. Hzl ve ucuz elektroeirme tekniinin kullanlmas uygulamada istenilen sonucun baaryla alnmasn salyor. Elektroeirme tekniiyle ipliksi hale getirilebilecek ok sayda biyouyumlu malzeme bulunduu iin tm bir dokunun hatta bir organn dahi yapay olarak retilebilmesi mmkn.

Elektroerilmi ipliksi yaplar tpk doal insan dokusundaki protein yaplar gibi hcrelere yapsal destek salayabiliyor.

Damar tkanklklarnda kullanlan stentler, elektroerilmi ipliksi yaplarla kaplanarak dokuyu sever hale getiriliyor.

Elektroerilmi ipliksi yaplar bloklar halinde elde etmek mmkn.

Elektroerilmi ipliklerin as yaps, piyasadaki damar stentlerine, sinir tedavi kanallarna ve ameliyat ipliklerine benzedii iin, elektroeirme tekniinin pahal olan ve uzun zaman alan mevcut retim srelerinin yerini almas muhtemel grnyor.
Elektrostatik alannn gc karsnda sv gzle grlemeyecek kadar ince ipliklere dnyor.

Normal vcut etkinlikleri sonucu zararsz bir ekilde bozunarak kana karabilen yani biyobozunur malzemeler kullanlarak elektroeirme teknii ile retilmi a yaplarn kullanlmas, hasarl blgenin iyilemesi gerekletikten sonra malzemelerin, geleneksel rnlerin aksine, ikinci bir ameliyata gerek kalmadan vcuttan zararszca uzaklaabilmesini salyor. Gerek doku kayplarnn tamiri gerekse doku iyilemesine destek amal kullanlabilen bu elektroerilmi malzemeler, eitli ilalar katlarak zenginletirilmi ve biyolojik ortamda bozunan yaplar kullanldnda, tedavi edilmesi amalanan blgede dzenli ve belirli miktarda, etkin ila salm salayabiliyor. Bu sayede, hem doz amnn hem de ilalarn yan etkilerinin nne geilebiliyor. Gelecekte elektroeirme: Elektroeirme tekniinin salad avantajlar kefeden aratrmaclar, bu teknii kullanarak elde ettikleri farkl fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip malzemelerden oluan ipliksi yaplar, gofret katmanlar gibi st ste ya da i ie gemi borular halinde tasarlamann yollarn aryor. Bunun yan sra, uygulanan elektrik alan ynlendirilerek veya iplikleri toplayc plaka maskelenerek, elektroerilen ipliklerin ynlendirilmesi ve eitli desenlerde yaplar elde edilmesi mmkn. Bu sayede hcrelerin retilen malzeme zerinde belirli bir ynde remesi ve yaylmas, dolaysyla ihtiyaca ynelik doku motiflerinin oluturulmas salanabiliyor. Gelecekte elektroeirme tekniiyle, ii belirli bir hastaln

tedavisini hedefleyen ilalarla, gen tedavisi amalayan DNA moleklyle ve hatta canl kk hcrelerle doldurulmu kanal eklinde ipliksi yaplar elde edilebilecek. Bu yaplar tedavi blgesine nakledildiinde hem daha hzl hem de dk maliyetle daha etkili bir iyileme gerekletirilebilecek.

Yara rt malzemelerinin olmazsa olmaz gzenekli yap, elektroeirmeyle kolayca elde edilebiliyor.

Kaynaklar Sasmazel Turkoglu, H., Biyomalzemeler, Ders Notlar, Atlm niversitesi, 2012. Sasmazel Turkoglu, H., Novel hybrid scaffolds for the cultivation of osteoblast cells, International Journal of Biological Macromolecules 49 (2011) 838-846. Bhardwaj N., Kundu S.C., Electrospinning: A fascinating fiber fabrication technique, Biotechnology Advances 28 (2010) 325-347. Wang X., Ding B., Yu J., Wang M., Engineering biomimetic superhydrophobic surfaces of electrospun nanomaterials, Nano Today 6 (2011), 510-530. Grafahrend D., Heffels K.H., Beer M.V., Gasteier P., Mller M., Boehm G., Dalton P.D., Groll J., Degradable polyester scaffolds with controlled surface chemistry c ombining minimal protein adsorption with specific bioactivation, Nature Materials 10 (2011) 67-73. http://www.ipi-singapore.org

82

POPLER BLM KTAPLARI

Bavuru Kitapl

Salk

Do. Dr. Ferda enel

drar Karma
n ierisinde bbrekler yaklak olarak dakikada 1 mililitre idrar retir. Geceleri, zellikle uykuda olduumuz dnemde idrar yapm azalr. tiimiz su miktarna gre deise de, gnde ortalama 1,5 litre idrar oluur ve depolanmak zere idrar kesesine, yani mesaneye gnderilir. Mesane, leen kemii ile korunan, temel olarak kas yapsnda bir kesedir. Mesanenin en nemli grevi idrar depolamaktr. Her iki bbrekten gelen idrar mesanede biriktike mesanenin hacmi geniler, duvar gerilir ve incelir. Mesanenin depolayabilecei idrar hacmi yala birlikte artar ve kiiden kiiye farkllk gsterse de yaklak yarm litreye ular. Mesaneye yaklak 150 mililitre idrar geldiinde ilk idrar hissi oluur. Mesanedeki idrar miktar arttka sinir ular duvardaki gerilimi alglar. Mesane duvarndaki gerilimi alglayan sinir sistemi, idrar tutmay salayan kapak (sfinkter) uyararak kaslmasn salar. Bu sayede kii, uygun koullar salanana kadar idrarn tutmay baarr. Mesane gerektiinde yarm litre idrar depolayabilse de 300-400 mlnin zerindeki miktar youn bir ieme hissi oluturur. Bu aamada boaltlamayan idrar, mesane ii basncnn tehlikeli ekilde artmasna ve arya yol aar. Gerektii zaman idrarn boaltlmas mesanenin dier bir grevidir. Ksaca mesanenin temel iki grevi vardr: Depolama ve boaltma. Depolanan idrar, miktarna gre gnde 4-6 kez boaltrz. Boaltma iin ilk art mesanedeki doluluun hissedilmesidir. Gerilen mesane kas sinir ularn uyararak beyne sinyaller gnderir ve idrar hissi oluur. Skklk hissini alglayan beyin, koullar uygunsa idrar boaltmay balatmak iin gerekli sinyali gnderir. Boaltma ncesi, mesane knda yer alan ve beynin istemli kontrolnde olan kas yapsndaki kapakn (sfinkter) gevemesi yani almas gerekir. Bu kapakk aldktan sonra mesane duvarn oluturan kaslar kaslarak ierideki idrar boaltr. yi bir boaltma sonras ideal olarak mesanede hi idrar kalmamaldr. eme sonras ieride kalan idrar miktarnn 100 mlnin zerinde olmas sakncal bir durumdur. Mesanenin depolama ve boaltma ilevleri bebeklerde ve bezli ocuklarda omuriliin kontrolndedir. Mesane genilediinde oluan sinyaller, mesane sinirleri yoluyla omurilie ular. Bu ya grubunda, omurilikteki sinyaller beyne gnderilmeden hzl bir ekilde ieme komutu oluturulur ve mesaneye gnderilir. Komutu alan me84

sane derhal kaslr ve ieme gerekleir. Refleks ieme denilen bu durum, ieme alkanlnn kazanld 2-3 ya aralna kadar devam eder. drar kontrol yaamn ilk 5 ylnda tamamlanr. Bu yatan sonra idrarn istemsiz olarak yaplmas idrar karma olarak kabul edilir. drar karma ok sk karlalan, kiinin hayat kalitesini dren ve aratrlmas gereken bir durumdur. Avrupada 2006 ylnda yaklak 19 bin erikin zerinde yaplan bir aratrmada kadnlarn % 3,1inde, erkeklerin % 6,3nde idrar karma tespit edilmitir. lkemizde 2009 ylnda 7800 kadn zerinde yaplan bir aratrmada idrar karma oran % 28,3 olarak bulunmutur. Ayn yl Elazda yaplan bir almadaysa kadnlarn % 46snn idrar kard belirlenmitir. lkemizde 20 ya zeri kadn says yaklak 24 milyondur ve bu durumda yaklak 6 milyon kadnn idrar kard tahmin edilmektedir. Genellikle altta yatan ok nemli bir sebep bulunmasa da idrar karma, bbrek, mesane veya idrar yollarndaki eitli hastalklarn belirtisi olarak da grlr. drar yolu enfeksiyonlar, mesaneyi kontrol eden sinir liflerindeki veya mesane kaslarndaki bozukluklar, omurilik felci, mesane taban kaslarndaki geveme ve mesane k darlklar (rnein prostat bymesi) gibi sebeplere bal olarak idrar karma grlebilir. drar karma eker (diyebetes mellitus) veya Alzheimer gibi hastalklarn da belirtisi olabilir.

drar Karma Trleri


drar karma (inkontinans) deiik tarzlarda kendini gsterse de, gece ve gndz karmalar olarak iki temel gruba ayrlr. Gece karmalar (enrezis noktrna) genellikle ocukluk anda grlr ve ergenlik sonuna kadar neredeyse tamamen geer. Gndz karmalar skma, stres, her ikisinin karm (mikst), tama (overflow) ve srekli (total inkontinans) olmak zere farkl ekillerde grlebilir. En sk karlalan skma tarz idrar karmada (urge inkontinans) kii idrarn hisseder ancak tuvalete yetiene kadar aniden karr. Yaplan aratrmalar kadnlarda idrar karmalarn % 42sinin, erkeklerdeyse % 24nn skma tarz olduunu gstermitir. Her ya grubunda ve cinsiyette grlebilen bu tr idrar karmann altta yatan sebepleri genellikle idrar yolu enfeksiyonlar veya mesanenin ar almas (aktif

mesane) gibi ilevsel bozukluklardr. Mesane kas hayli aktif alr ve ieride ok az idrar olsa bile hemen kaslarak mesaneyi boaltmaya alr. Kiinin kontrol dnda, istemsiz olarak balatlan bu kaslmalar ani idrar karmaya yol aar. Ksaca, skma tarz idrar karmada temel mekanizma mesane kasnn ar almas ve kontrolsz kaslmasdr. Bu tr karmalarda, ilk olarak altta yatan sebebin bulunmas ve ona ynelik tedavi verilmesi gerekir. Ek olarak, mesane kasn geveten ilalar da hayli faydaldr. Stres tarz idrar karma zellikle kadnlarda ok sk rastlanan bir rahatszlktr. Genellikle orta yan zerinde ve ok doum yapm kadnlarda ksrrken, haprrken veya glerken ani idrar karma eklinde grlr. Mesane tabann destekleyen kaslarn gevemesi ve buna bal olarak mesanenin aa doru sarkmas stres tarz idrar karmann oluumundaki temel mekanizmadr. Normal koullarda idrar tutmay salayan en nemli mekanizmalar mesane knda yer alan kapakk ve mesaneyle d idrar kanal (retra) arasndaki adr. Mesane idrarla dolduka bu a daralarak, kvrlan bir hortum gibi, idrar tutmay destekler. Ancak mesane aa doru sarknca bu a geniler ve karn ii basnc aniden artran glme, haprma gibi durumlarda idrar tutmak zorlar. Bu durumun tedavisinde, o blgedeki kaslar glendiren egzersizler ve baz ilalar kullanlabilir. Ancak bu ekilde tedavi edilemeyen durumlarda sarkan mesanenin ameliyatla yukar kaldrlmas gerekir. Tama (overflow) tr idrar karmadaki temel bozukluk mesanenin yeterince idrar boaltamamasdr. indeki idrar boaltamayan mesane giderek geniler ve byk bir balona benzer. Genileme sonucunda incelen kaslar artk ierideki idrar yeterince pompalayamaz ve mesanede srekli idrar kalmaya balar. Mesanede biriken idrar belirli bir miktar geince, tama tarznda kendiliinden dar kar. Mesane kasnn pompalama yeteneini bozan hastalklar veya mesane kndaki tkanklklar mesanenin boaltma ilevini engelleyerek bu tr idrar karmalara yol aar. rnein baz prostat hastalarnda idrar yeterince boaltlamad iin mesane geniler ve ieride kalan idrar ancak tama eklinde boalr. Bu tr durumlarda mesanenin sonda taklarak boaltlmas ve en ksa zamanda altta yatan hastaln tedavi edilmesi nem tar.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

mfsenel@yahoo.com.tr
Mesaneye gelen idrarn hi biriktirilemeden dar akmas, yani kiinin idrarn hi tutamamas durumuna srekli idrar karma (total inkontinans) denir. Mesane knda yer alan kapakn almamas durumunda idrar biriktirilemez ve srekli akar. Srekli idrar karmaya yol aan ey, kapak oluturan kaslarn doutan gelimemi olmas veya sonradan hasar grmesidir. Bazen prostat ameliyatlarndan sonra kapakn hasar grmesine bal srekli idrar karma grlebilir. Tedavi, altta yatan sebebe gre yaplsa da, ameliyatla mesane kna yerletirilen suni kapakklar srekli idrar karmann etkin zm olarak kabul edilmektedir. betmesi veya kapakk mekanizmasnn bozulmas da idrar karmaya yol aar. Mesane kaslar pompalama grevini yeterince yerine getiremezse (tembel mesane) idrar fazla miktarda birikir ve tama tarznda idrar karma grlebilir. Ayrca boaltlamayan ve mesanede uzun sre bekleyen idrar, bakteriler iin uygun bir reme ortam hazrlar. Bu nedenle tembel mesanesi olan kiiler hayli sk idrar yolu enfeksiyonuna yakalanr. Tembel mesanenin tedavisinde, kaslmay artrc baz ilalar kullanlsa da mesanenin dzenli aralklarla sonda yardmyla boaltlmas gerekebilir. Son yllarda, mesane kaslarnn kontroln ve dzenli idrar boaltlmasn salamak amacyla mesane sinirlerini uyaran elektrotlarn kullanm gndeme gelmitir. Bu tedavinin amac, mesanenin ar aktif olduu veya yeterli idrar boaltlamad durumlarda mesane sinirlerine dardan gnderilen sinyallerle idrar kontroln salamaktr. Kala blgesinde vcut iine yerletirilen kk bir cihaz mesane sinirlerine uyarc elektrik sinyalleri gnderir. Sakral sinir uyarcs denilen bu cihazn gnderdii sinyaller sayesinde mesanedeki ar alma veya istemsiz kaslmalar engellenebilir. Ek olarak, pompalama yeteneini azalm olan tembel mesane kaslarn da bu elektrotler sayesinde altrmak mmkn olabilmektedir.

Sakral sinir uyarcs Elektrod

Mesane Mesane (sakral) sinirleri

Mesane lev Bozukluu (Nrojenik Mesane)


Mesaneyi kontrol eden sinirlerde, kaslarda veya idrar kapakndaki herhangi bir soruna bal olarak mesanenin uygun almamas durumuna nrojenik mesane denir. Mesaneyi kontrol eden sinirlerin doutan hasarl olmas, mesane knda doutan veya sonradan oluan tkanklklar, omurilikte oluan tmrler veya zedelenmeler, mesane kasn etkileyen kas ve sinir hastalklar (rnein multiple skleroz) nrojenik mesaneye yol aarak mesane ilevini bozar. Bu tr durumlarda idrar yeterince depolanamaz veya yeterince boaltlamaz. Mesane ilev bozukluklar kiinin idrar karmas veya zor idrar yapmasyla kendini gsterir. drar karma ikyetinin mesane ilev bozukluuna bal olup olmadn belirlemek iin baz tetkiklerin yaplmas gerekir. Mesane ilevini deerlendirmenin en kesin yolu, mesane ii basnc gsteren rodinami tetkikidir. Bu tetkikte, mesane ierisine yerletirilen bir kateter araclyla, dolarken ve boaltrlken mesane iindeki basn llr. Basncn ani ykselmesi veya yeterince ykselmemesi mesanede ilev bozukluunun belirtileri arasndadr. Yaplan rodinami tetkiki sonrasnda, mesane ilev bozukluklar ar aktif (spastik) veya tembel (flask) mesane olarak iki temel gruba ayrlr. Ar aktif mesane istemsiz olarak kaslr ve kii uzun sre idrar tutamaz. Bu tr mesanede i basn yksek, kapasiteyse kktr ve idrar yeterince depolanamaz. Mesane ii basncn yksek olmas zamanla bbrekleri etkileyerek imeye (hidronefroz) ve ilev kaybna yol aar. Spastik mesanede genellikle skklk tarznda idrar karma grlr. Mesane kasn geveten ilalar tedavinin temelini oluturur. Mesane kasnn pompalama zelliini kay-

Gece Karmas (Enrezis Noktrna)


Be yandan sonra geceleri alt slatma durumuna enrezis noktrna denir. Geceleri idrar karma deiik toplumlarda % 10-25 arasnda deien sklkta grlr. Geceleri idrar karma her sene giderek seyrekleir ve ergenlik sonuna kadar % 99 orannda kendiliinden kaybolur. Bu rahatszln sebebi tam olarak bilinmese de kaltmsal olduu dnlmektedir. Bu ocuklarn % 80inden fazlasnda annede veya babada da ocukluunda idrar karma yks vardr. Eskiden bu rahatszln kkeninde psikolojik etkenlerin ilk srada rol oynad dnlyordu. Gnmzdeyse bu soruna, sinir sisteminin ilgili blmnn geliimindeki yavalamann yol at dnlyor. Gece karmalar nadiren bbrek ve idrar yollarndaki baz hastalklarn belirtisi de olabilir. Bu nedenle gece karmas olan kiilere idrar tetkiki ve ultrasonografi yaplmas gerekir. Altta yatan bir anormallik saptanmazsa tedaviye balanabilir. Tedavinin ilk basama akam yemeinden sonra sv tketiminin snrlanmasdr. Enretik ocuklarda gnlk sv ihtiyac-

nn akam yemeine, yani en ge 19:00a kadar karlanmas gerekir. Dier bir nlemse geceleri en az bir kez uyandrlmalardr. Bu nerilere en az bir ay uyularak gnlk bir idrar karma takvimi izilmesi nerilir. Takvimde, kuru kalnan gnler gne veya glen bir yz izerek iaretlenir. Bu izimler, ocuklar iin hem elenceli hem de bir bakma kendilerini dllendirme olur. Ek olarak, tedavinin gidii hakknda hekime hayli yararl bilgiler de salar. Sv kstlamas ve geceleri uyandrma ile azalmayan idrar karmalarnda daha ileri tedavi yntemleri gndeme gelir. Alarm pedi bunlardan biridir. Gece yatmadan nce ocuun i amarna, baucunda duran bir alarma bal bir alglayc yerletirilir. ocuun i amar sland zaman alglayc bunu alarm cihazna iletir ve alarm almaya balar. ocuun her idrar karmasnda alan alarmn birka hafta ierisinde ocukta artl refleks oluturmas hedeflenir. Bu sayede, ilerleyen gnlerde ocuun daha idrar karmadan kendiliinden uyanmas ve idrarn yapmas salanr. Ancak bu yntem her ocukta baarl olmaz. zellikle uykusu ok ar olan ocuklarda alarm genellikle yetersiz kalmaktadr. Tm bu yntemler baarsz kalrsa ila tedavisi gndeme gelir. Mesane kas zerinde etkili olan veya geceleri bbrekte idrar yapmn azaltan ilalar hayli etkilidir. Ancak bu ilalar kalc bir etki salamayabilir ve brakldnda karma tekrar balayabilir.
Kaynaklar Tozun, M., Ayranc, U., Unsal, A., Prevalence of urinary incontinence among women and its impact on quality of life in a semirural area of Western Turkey, Gynecologic and Obstetric Investigation, Cilt 67, Say 4, s. 241-249, 2009. Onur, R. ve ark., Prevalence and risk factors of female urinary incontinence in eastern Turkey, International Journal of Urology, Cilt 16, Say 6, s. 566-569, 2009. Schrder, A. ve ark, Guidelines on Urinary Incontinence, European Association of Urology, 2010. Arkan, N., Nrojenik mesane hastalklar, Temel roloji, s. 515-524, 2011. Matzel, K. E., Lux, P., Heuer, S., Besendorfer, M., Zhang, W., Sacral nerve stimulation for fecal incontinence: long-term outcome, Colorectal Disease Journal, Cilt 11, Say 6, s. 636-641, 2009

85

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

Trkiye Kemiricileri
86

Bilim ve Teknik Ekim 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Dnyadaki memeli hayvan trlerinin neredeyse yarsn kemirici trleri oluturur. Yaklak 4600 memeli trnden 2000 kadar kemirici trleridir. Bu durum lkemiz iin de geerli. Trkiye doasnda yaayan 165 civarnda memeli trnden 68i kemiriciler trleri: Sincaplar, araptavanlar, fareler, sanlar, koarfareler, krfareler, yediuyurlar, oklukirpiler, su maymunlar. Bunlardan kiminin soyu tehlikede, kimi ok bol bulunuyor, kimi tarm zararls, kimi de sadece lkemizde yayor. rnein Toros yer sincab, Doramac tarla faresi, Anadolu tarla faresi, Silifke dikenli faresi gibi trler sadece lkemizde yaar.

Kemiricilerin kpek dileri yoktur, ancak hem alt hem de st enelerinde kksz kesici diler vardr. Bu diler devaml byme zelliine sahiptir. Kemiriciler bu nedenle sert cisimleri kemirerek devaml dilerini trpler. Eer trplemezlerse ya da enedeki dilerden biri derse o die karlk gelen di devaml byr. Bir sre sonra az alamayacak hale gelen hayvan lr. Kemiricilerin doadaki en nemli rol yrtclarn ounun ana besini olmalardr. Bu nedenle doann et deposu olarak da tanmlanrlar. Ancak yrtc (ylanlar, atmaca, ahin gibi kular) saysnn herhangi bir nedenle azalmas saylarnn ar artmasna ve zararl hale gelmelerine neden olur.

Byk fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen (Microtus socialis - Kk tarla faresi) Kk fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu (Mesocricetus auratus - Heybeli san)

Kaynak Demirsoy, A., Yiit, N., olak, E., Szen, M., Karata, A., Rodents of Trkiye (Trkiye Kemiricileri), Meteksan Co., 2006. 87

Trkiye Doas Doa Tarihi

Dr. Blent Gzceliolu

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

u SAygrlar
Tarih ncesi Anadolunun
Tarih ncesi Anadolunun biyoeililiinde bu ay hem karada hem de suda yaayan su aygrlarn ele alyoruz. Su aygrlar hayvanat bahelerinde grldklerinde bile en ok ilgi eken hayvanlarn banda gelir. zellikle kaba ve tknaz vcut yaplar, ok fazla aabildikleri azlar, ap kapatabildikleri burun delikleri, ince ve pempemsi derileri, su iine dalp beklemeleri, byk gzleri ve kafa yaplaryla dikkat ekerler. Otul olan su aygrlar, gnmzde karada yaayan memeli hayvanlar arasnda filden ve gergedandan sonra en byk memeli hayvandr. Erkekleri diilerine gre daha iri olan su aygrlar 3200 kg arla, 540 cm uzunlua eriebilir; vcut ykseklikleri de 165 cm kadar olabilir. Durgun ya da yava akan nehirlerin, gllerin olduu blgelerde yaarlar. Zamanlarnn ounu su iinde geirirler. Bilimsel adlar olan Hippopotamus nehir at anlamna gelir.

88

Bilim ve Teknik Ekim 2012

lkemizdeki su aygr (Hippopotamus sp) fosilleri Readiye (Mula), Karain (Antalya), Akkaya (Ankara) civarnda yaplan kazlarda bulunmu. Pleistosen dnemine yalandrlan bu fosiller gnmzden 2 milyon yl ncesine kadar yayordu. Pleistosende iklim ve yaam gnmze ok benziyordu. Eldeki fosil kaytlara gre su aygrlar, o dnemde dier byk memelilerle birlikte Afrikadan Londra ve Avrupann orta kesimlerine kadar olan alanlarda yayorlard.

izim : Aye nan Alican Kaynaklar Tuna, V., Readiye (Mula)da bulunmu olan fosil Hippopotamus alt ene kalnts, Trkiye Jeoloji Blteni, Cilt 31, s. 75-77, Austos 1988. 89

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

slam Dnyasnda Geometrik Optik almalar-1:

Yansma

Gele

Normal

s Yan

yan

In parlak yzeylerden rnein aynadan yansmas, yansma araclyla grmenin nasl olutuu, oluan bu grntlerin alglanmasnda ortaya kan grme kusurlarnn incelendii yansma optii, dier adyla katoptrik slam dnyasnda erken dnemlerden itibaren baarlarn kazanld bir disiplindir. Antik a bilgi mirasn ciddi bir biimde irdeleyen Mslman entelekteller, dier disiplinlerde olduu gibi bu alanda da geometri ve deneye dayal almalar gerekletirmi, ksa srede nemli baarlar elde etmitir. Konunun geometrik yoldan ele alnmasnn temellerini Eukleides atm, herhangi bir kantlama-

0 0

0=0 Dzlem aynada yansma

ya girimeksizin yansmann ikinci kanununu ifade edebilmitir. Antik ada Eukleidesten sonra yansma konusundaki ikinci nemli adm, yapt teknik almalarla bilim tarihinde sekin bir yer edinen ve skenderiye Mekanik Okulunun son temsilcisi olan Heron atmtr.

Yansma Araclyla Grme


slam dnyasnda yansma optii konusunda alan bilim insanlar geleneksel tanmdan hareketle, yansmay bugnk anlamyla deil bir grme problemi olarak, parlak yzeyler araclyla grmenin nasl gerekletiinin deneysel ve geometrik aratrmas olarak anladlar. Bu, aslnda esas itibaryla yanl olmayan bir anlaytr. nk her ne kadar konu sadece grmeyle snrlandrlm grnse de, modern yansma optiinin ele ald btn konular tek tek incelenmitir. Daha dikkat ekici olan ise yansma araclyla grmenin nasl gerekletiini belirlemek iin deneysel incelemeler yaplmas, bu deneylerde kullanlan eitli ayna trlerinin yapm tekniklerinin de kaleme alnmasdr. Yukarda deinildii zere, yansmann ikinci kanunu Grekler tarafndan geometri araclyla ifade edilmiti, ama gelen n normalle yapt ann yansyan n normalle yapt aya eit olmasnn nedenine deinilmemiti. Bu nedenle yansma kanununun nedensel aklamasnn ilk kez slam dnyasnda yaplmas bilimin geliim srecinde nemli bir evre oluturur. 9. yzyldan itibaren yansma optii konusunda dikkat eken almalara rastlanan slam dnyasnda, bata elKind olmak zere birok bilim ve dn insannn da ayn konuyla ilgilenmesine karn, konuyu sistemli, tutarl, deney ve matematiin nda irdeleyen bn el-Heysem oldu. Bu kukusuz bir tesadf deildi. nk bn el-Heysem bir k uzmanyd ve n incelenmesi iin doasnn ok iyi kavranmas gerektiini biliyordu. Bu bilgilerinin tarihe gemesini salamak iin Risle f Dav (Ik zerine) ad90

l olaanst bir makale kaleme ald. Makalenin girii konuyu yeterince aydnlatmaktadr: Ik nedir? sorusunun aratrlmas doa bilimlerinin, k nasl yaylr? sorusu ise n dorular boyunca yaylyor olmas nedeniyle, matematiksel bilimlerin bilgisini gerektirir. Benzer ekilde n nedir? sorusu doa bilimlerine, form ve grnlerinin incelenmesi ise matematiksel bilimlere aittir. In nfuz edebildii nesnelerde de durum ayndr. Saydamlk nedir? sorusu doa bilimlerinin konusunu olutururken, Ik saydam nesnelerde nasl yaylr? sorusu matematiksel bilimlerin konusuna girer. Bundan dolay k, n ve saydamln aratrlmas hem doa hem de matematiksel bilimler kategorisi altna konulmaldr. bn el-Heysemin dncelerinin ayrntlarna girmeden nce, konu hakknda F el-Alt el-Muhrik (Yakan Aralar zerine) adl uzun bir makale kaleme alm olan Eb Sad el-Ali bn Sahldan (10. yzyl) sz etmekte yarar var. F el-Alt el-Muhrik (Yakan Aralar zerine) ilk rneklerine Greklerde rastlanan ve zellikle ukur aynalarn k nlarn bir noktaya toplama zelliine ynelik aratrmalarn devam niteliindedir. slam dnyasnda geometri alannda elde edilen baarlar nda yeniden ele alnan konu, kukusuz Grekte ulalan dzeyin ok tesine tanmtr. Son zamanlarda yaplan aratrmalar slam dnyasnda bn el-Heysem ncesi optik almalarnn dnlenden daha ileri bir dzeyde olduunu aka gstermitir. Bu erken baarya katk salayanlardan biri de bn Sahldr.

Bilim ve Teknik Ekim 2012

topdemir@hotmail.com
bn el-Heysem, optik tarihinin klasikleri arasna girmi olan nl Kitb el-Menzr (Optik Kitab) adl almasnn drdnc, beinci ve altnc blmlerinde n yansmas konusunu ayrntl bir ekilde incelemektedir. Bu blmlerde konunun gerei olarak yansmann incelenmesinde kullanlacak bir aletin yapln ve nasl kullanlacan da aklamaktadr. Bu alet yardmyla o dnemde yaygn olarak bilinen silindir, koni ve kre eklindeki aynalarda oluan yansma durumlarn ve Greklerin sadece tarif etmekle yetindii yansma kanunun btn ayna eitlerinde geerli olduunu, deneysel ve nedensel olarak ok sayda rnek durumla kantlamtr. bn el-Heysemin dikkat eken baka bir yn de, kendinden kl ve klandrlm nesnelerin klarnn, yani birincil ve ikincil k kaynaklarnn yayd klarn yansmas durumunda yansma kanununun nedensel analizini yaparken, konuya yeni bir yaklam getirmesidir. Buna gre k, yanstc nesnelerde bulunan kar koyma gcnden dolay yansmaya uramaktadr, bu g przsz nesnelerde przllere oranla daha fazladr. Bunun nedeni de przsz nesnelerin n dalmasna izin vermeyecek ekilde yaplm olmasdr. Buradan hareketle, bu trden przsz nesnelerde gerekleen optik yansmann bu nesnelerin sertliinden dolay deil, ksmlarnn sklndan dolay gerekletiini, rnein suyun da yansttn fakat kat olmadn belirtmektedir. Bu analojiye dayal usa vurmayla konuyu ayrntlandran bn el-Heysem, yansmada sz konusu olan gelme ve yansma alarnn (ekildeki alar) eit olduunu belirten yansmann birinci kanununun aklanmasna ve doruluunun kantlanmasna gemitir. bn el-Heysem, ncelikle hem geli hareketinin sahip olduu kuvvete, hem de yanstan nesnenin geri itme kuvvetine bal olarak yansyan a etki eden kuvvetleri aklamaya almtr. Serbest dme, bir yzeye dik, yatay veya herhangi bir eimle gelme gibi mekanik hareket trlerinde ortaya kan durumlarla balant kurarak konuyu aklamaya alan bn el-Heysem, farkl hareket belirleyip her birini deneysel olarak irdelemitir.

Ge In len

Normal

Dikey Geli

Modern optiin kurucusu bn el-Heysem. bn el-Heysem, modern dnem ncesinde optik problemlerini bilimsel temellerde inceleyen ve ilkelerini koyan ilk bilgindir.

Ei m

li G

eli

Yatay Geli

s Yan

yan

In

bn Sahln yakan aynalara gsterdii ilginin odanda, Arkhimedesin Roma donanmas gemilerini ukur ayna yardmyla bir noktaya odaklad Gne yla yakmasna benzer bir yakma problemi vardr. Ama Gneten gelen klar ukur ayna yardmyla belirli bir noktaya yanstarak orada bulunan yanc bir nesneyi yakmaktr. Belki ilk anda elenceli gelen bu durum, aslnda yansma kanununun ukur aynada nasl gerekletiinin geometri araclyla belirlendiini bilmeyi gerektirdii iin dikkat ekicidir. Dzlemlerde, parabolik ve kresel parlak yzeylerde yansmann nasl olutuu bilgisini irdeleyen bn Sahl, farkl alarla gelen Gne nlarnn yansma durumlarn ve konumlarn geometrik olarak belirlemitir. Bu baar btn dikkatini k konusunda younlatrm olan bn el-Heysem tarafndan btn yansma problemlerini kapsayacak ekilde tam anlamyla r ac bir konuma tanmtr.
Ahap Blok Bakr Levha

AYNA bn el-Heysemin yansma kanunu kantlamas Yatay Bileen Dikey Bileen Normal Yatay Bileen Dikey Bileen
91

Gel

en

In

s Yan

yan

In

AYNA bn el-Heysemin hzlar drtgeni aklamas

Mekanik yansma

Gele

n I

k
Ayna

s Yan

yan

Ik

Yansma lme aleti

Bu son derece nitelikli usa vurmann ardndan, bn el-Heysem btnyle mekanik arpma ve etki-tepki ilikisi balamnda, mekanik yansmayla optik yansma arasnda analoji kurma yoluna gitmitir: arpma durumunda, arpan nesne ile geri dnen kuvvet, arplan nesnenin sertlik derecesine baldr. Bu durumda bn el-Heyseme gre mekanik yansmada sz konusu olan sertlik ve yumuaklk, optik yansmada dzgnlk ve przszle karlk gelmektedir.

Bunlardan birincisi yzeye 90olik ayla gnderilen bir nesnenin hareketine ilikindir. Yapt gzlem sonucunda bn el-Heysem, bu durumda yzeye gelme ve yansma hareketinin ayn hat zerinde gerekletiini belirlemitir. kinci hareket ise nesnenin bir yzeye yatay olarak gnderilme durumudur ve bu durumda nesnenin hareketinde herhangi bir deiim sz konusu olmamaktadr. nc durumda sz konusu olan hareket ise bir nesnenin yzeye herhangi bir ayla gnderilmesidir. bn el-Heysem bu hareketin ilk iki durumdan farkllk gsterdiini grmtr. Bu nc durumdaki asl dikkat ekici yn, gelme ve yzeyden ayrlma hareketlerinin birbirine eit alarla gereklemesidir.

Bilim Tarihinden
bn el-Heysem mekanik yansmaya ilikin bu rneklerden hareketle optik yansma durumunda da temel hareket olmas gerektiine karar vermitir. Bunlardan birincisi n ayna yzeyine dik olarak, ikincisi teet olarak, ncs de yzeye 0o ile 90o arasnda deien her hangi bir ayla gelmesi durumudur. Birinci durumda k geldii dorultuda geri yansr, ikinci durumda hibir deiime uramadan yoluna devam eder, nc durumda da geli asna eit bir ayla yansr. Peki ama neden? te bn el-Heysemin optik tarihindeki asl baars da bu soruya verdii yantta ve getirdii aklama biiminde yatmaktadr. bn el-Heyseme gre, ok yksek bir hzla hareket eden k ayna yzeyine ulatnda, yzeyin sertliinden ve parlaklndan dolay, ne yzeyde durabilecek ne de yzeye nfuz edebilecektir. Bu durumda, k doal olarak balangtaki hareketini oluturan yapsn ve gcn koruyacaktr. Bundan dolay da, ayna ayn eim derecesiyle yanstacaktr. Bylece yansma durumunda oluan alarn neden eit olduunun gerekesini veren bn elHeysem, bu noktadan sonra asl zgn aklamasn oluturur. Ik eit ayla yansmaktadr, nk eik geli hareketi ve aynann direnci birbirlerine dorudan doruya zt deildir ve byle bir durumda dme hareketi, yani ayna yzeyine belirli bir ayla gelen k nnn hareketi, biri dik dieri de yzeye paralel olan iki ayr bileenden olumaktadr. Ayna yzeyi birincisini tersine evirdii, ikincisini ise evirmedii iin alar eit kalr. nk tersine evrilen dik bileenin ve deimeden kalan paralel bileenin bilekesinden oluan yansma hareketi de, doal olarak yine bu iki bileenin belirledii dzlemde olacaktr. Yani ayna yzeyine gelen k nlarnn normal ile yapt aya eit bir a yapacaktr. Bu aklama tamamen yenidir ve optiin modern dneminden nce yansma olgusuna ynelik getirilmi baarl tek zmdr. bn el-Heysemin aklamalarndan, gnmzde hzlar drtgeni ad verilen ve hem gelen hem de yansyan na etki ettii dnlen kuvvetleri ya da bileenleri gz nne alan bir yntem kulland anlalmaktadr. Bu ynteme dayanarak bn el-Heysem, konuyu geometrik ve deneysel yoldan, ancak nedensel olarak irdelemeyi ve aklamay baarmtr. bn el-Heysemin bu kantlamasnn temelinde yatan ilkeler aslnda mekanik harekette ortaya kan yansmann aklanmasnda kullanlan ilkelerdir. Mekanik hareket konusunda
92

elde edilen ilkelerin optikte kullanlmas denemesini daha nce Antik ada Heron yapm ve ok ak bir biimde mekanik yansmada sz konusu olan ilkelerin, n hareketine uygulanabileceini bildirmitir. Ancak onun btn deerlendirmeleri sadece benzetim dzeyinde kalm ve asla bileke kuvvet kavramndan sz etmemitir. bn el-Heysem ise btn mekanik yansma ilkelerini dikkate almakla birlikte, ilk kez gnmzde hzlar drtgeni ad verilen ve her hareketin bileke kuvvetler dorultusunda gerekletiini ngren yaklam, n hareketine uygulamtr. Hzlar drtgeni yaklam zgn bir yaklamdr ve bn el-Heysemden sonra Descartes (1596-1650) optikte, Galileo (1564-1642) ve Newton (1642-1727) ise frlatlan nesnelerin hareketinin aklanmasnda bu yntemi baaryla kullanmtr.

bn el-Heyseme gre kresel sapn ya da kostik eri

Bunun dnda, bn el-Heysemin almasndan farkl biimlerde etkilenmi bilim adamlar da vardr. Bunlardan Roger Baconn (1214-1294) durumu dikkat ekicidir. nk o da yansma konusunda mekanik frlatma hareketi analojisine bavurmu, ancak hibir zaman gerek anlamda optik yansmay mekanik bir sre olarak kavrayamamtr. Optiin Batda 13. yzylda, slm dnyasnda 11. yzylda ulat dzeye ulamad anlalmaktadr. bn el-Heysemin yansma konusundaki dier bir baars da kresel sapnla ilgilidir. ukur bir aynada eksene kout gelen btn nlarn tek bir noktada toplandn, bundan dolay da bu tr aynalarn ince kenarl merceklerde olduu gibi yakma zelliine sahip olduunu belirtmitir. Ona gre, ukur bir ayna Gnein tam karsna, yani aynann ekseni ayna merkezinden balayarak uzatldnda Gnein merkezinden geecek ekilde yerletirildiinde, Gneten kan nlar bu eksene paralel olarak aynaya gelir ve ek-

sen zerindeki bir noktaya yansr. Bu problem optik tarihine bn el-Heysem Problemi olarak gemitir. bn el-Heysemden sonra slam dnyasnda yansma optii konusunda kapsaml almalar yapan baka bir bilim insan da Kemlddn el-Frisdir (l. 1320). Kemlddn el-Fris Kitb el-Menzr gelitirmek amacyla kaleme aldn belirttii Tenkih el-Menzr (Optiin Dzeltilmesi) adl yedi blml kitabnn drdnc blmn yansmaya ayrmtr. Burada ok ksa bir giri yaptktan sonra, konuyla ilgili olarak unlar yazar: Gzn aynada alglad nesnenin ikincil suretleri, dorudan grmede alglad suretler gibi deildir. nk gz dorudan grmede, nesneyle kar karya bulunduu her konumda nesneyi dorudan alglarken, yansma da belirli konumlarda alglar. (.....) Dorudan grmede gz nesneyi o nesneden kendisine gelen kla alglar. Ayn ey yansmayla oluan grme iin de geerlidir. Eer nesnenin sureti yansmayla gze gelirse, gz onu alglar. Bu alnt, Kemlddn el-Frisnin optik konusundaki temel deimez ilkeyi doru bir biimde kullandn gstermektedir: 1. Gz, dorudan grmede nesnelerin birincil, yansmayla grmede ise ikincil suretlerini alglar. 2. Dorudan grmede, nesne bak asna (perspektife) gre alglanr, oysa yansmada sadece belirli konumlarda alglanabilirler. 3. ster dorudan isterse yansma araclyla olsun, gze dardan bir eyler gelmedii srece alglama gereklemez. Kemlddn el-Fris bu belirlemelerine dayanarak kitabnn beinci blmnde, yansmaya bal olarak oluan algnn niteliklerini ele alm ve u dnceleri ileri srmtr:
Normal Gelen In A Yansma Normal B Normal Yansma C Yansma Normal D Yansma

Kemlddn el-Frisye gre oklu yansma

Bilindii gibi, kl nesnelerin her bir noktasndan, karsnda bulunan btn ynlere doru k yayld aklanmt. Eer bu yaylan klar parlak bir yzeye ularlarsa, yansmaya zg kurallarla yansrlar ve bu durumda tepesi o nesnede [kl nesnede] ve taban da ayna yzeyinde olan bir koni oluur.

<<<
Daha sonra bu yzeyden kan k da evresindeki dier nesnelere ular. Eer dt yerde opak bir nesne varsa, o nesneyi de aydnlatm olur ve onun yzeyine den bu k da yansr. Ancak bu yansyan k opak nesnenin rengini de tar. (.....) Yansmaya bal olarak ortaya kan grme de, yansyan bu nlarla gze gelen suretlerle oluur. (.....) Ikl nesneden kan n koni oluturmas gibi, yansyan k da koni oluturur. Bu alntda dikkat eken en nemli yn, Kemlddn el-Frisnin yansmayla ortaya kan grmenin geometrik izimleme yoluyla gsterilebileceini ve n ard arda defalarca (oklu) yansmaya uratlabileceini dile getirmi olmasdr. Daha sonra dz, ukur, tmsek, ukur silindirik, tmsek silindirik, ukur konik ve tmsek konik aynalarda (7 tane) yansmay uygulamal olarak ele alm ve grnt oluumlarn her ayna iin ayr ayr izimlerle gstermitir. Dzlem aynada sunduu kantlama yledir: Kemlddn el-Frisye gre, Adan Cye yani yansma noktasna gelen n [AC], geldii aya eit bir ayla yansr [CB]. Ann grnts de Rde ortaya kar. nk dzlem aynada grnt dz, aslna eit ve aynann iine gmlm gibi grnr. Yani grnt, yansyan n izgisinin aynann iine doru uzatlmasyla, onu nesneden gelen izginin kestii noktada ortaya kar. DCE B HC A R Yansma kesiti (ayna) Gz Normal Nesne Ann grnts
A

Bilim ve Teknik Ekim 2012

R C Y D

E Kemlddn el-Frisnin yansma kanununu tmsek aynada kantlamas

HC DCE, ACCR, AREDdir. ACH = BCH AC = CR ACE = BCD HC // ER


H A Nesne Normal

B Gz

a a C Yansmann Birinci Kanunu: Geli as yansma asna eittir. a=a

Kemlddn el-Fris bu kantlamay (rnein tmsek ayna iin) gerekletirirken de ayn kuraln geerli olduunu, yani grntnn nesneden aynaya izilen dikme zerinde olduunu belirtmektedir. Verdii izime dayanarak bunu kantlamak olanakldr. Burada N Nesne, G Gz, Y Yansma noktasdr. Nden gelen n, Y noktasnda ayna yzeyine deecek ve yansma kanunu gerei Gye, yani gze yansyacaktr. Nnin grnts de gzden ayna yzeyine izilen dikmeyi (GR) nesneden ayna yzeyine indirilen dikmenin kestii noktada, yani Rde ortaya kacaktr. Btn bunlardan karlabilecek sonu udur: Kemlddn el-Frisnin verdii bilgilerin tm dorudur ve hemen hemen hepsi kendisinden nce Antik ada ve slam dnyasnda ortaya konulmu bilgilerdir. Ancak onun anlatmyla ayrnt kazanmtr. rnein her aynada yansma kanunu ayrntl olarak gsterilmitir. Fakat tamamyla yeni bir katk sz konusu deildir. Bu da ok doaldr, nk yansma optii ok kolay ve abuk gelien bir optik daldr ve bu nedenle gelimesini erken tamamlamas mmkn olmutur. Daha sonraki dnemlerde Batda ortaya konulan gelimeler incelendiinde de bu aka grlr.
Kaynaklar Baarmann, J., Abhandulung ber das Licht von Ibn al-Haitam, (Arapa metin ve Almanca evirisi) Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft, Cilt 36, 1882. Grant, E., A Source Book in Medieval Science, Harvard University, 1974. Kemlddn el-Fris, Tenkih el-Menzr, Cilt II, Daire el-Meclis el-Maarif, Haydarabad, 1928. Lindberg, D. C., A Theories of Vision from al Kind to Kepler, University of Chicago, 1976. Nasr, S. H., slam ve lim, eviren: lhan Kutluer, nsan, 1989. Nasr, S. H., slmda Bilim ve Medeniyet, ev.: N. Avc, K. Turhan, A. nal, nsan, 1991. Omar, S. B., Ibn al-Haythams Optics, Bibliotheca Islamica, 1977. Quraishi, M. F., Discourse on Light, Ibn al-Haitham, Proceedings of Celebrations of 1000th Anniversary, Ed. Hakim Mohammed Said, Hamdard National Foundation, 1969. Raid, R., Klasik Avrupal Modernitenin cad, Ed. B. S. Gr, Kadim, 2005. Sabra, A. I., Sabra, A. I., Theories of Light From Descartes to Newton, Oldbourne, 1967. Topdemir, H. G., bn el-Heysemin Ik zerine Adl almas, Belleten, Cilt 61, Say 230, Trk Tarih Kurumu, 1997. Topdemir, H. G., Kemlddn el-Fris ve Tenkih el-Menzr Adl Kitab, A. . lahiyat Fakltesi Dergisi, Necati ner Armaan, Cilt 40, 1999. Topdemir, H. G., Modern Optiin Kurucusu: bn el-Heysem, Atatrk Kltr Merkezi, 2002. 93

Yan

sy an

In

Ge len In

Grnt

Kemlddn el-Frisnin yansma kanununu dzlem aynada kantlamas

Zek Oyunlar

Emrehan Halc

Sralama
Be basketbolcu nce boylarna gre, sonra yalarna gre, daha sonra da forma numaralarna gre sralanr. Her sralamada da her basketbolcu farkl yerlerde bulunduuna gre bu durum ka farkl biimde gerekleebilir?

Say Seme
Rastgele seilecek her X adet tam say (saylarn farkl olmas gerekmiyor) arasndan, toplamlar 9a kalansz blnebilen Y adet sayy semek her zaman mmkn olduuna gre, X ve Y en az ka olabilir? Not: X ve Y sfrdan byktr.

Sekiz Say
1den 8e kadar saylar bo karelere yle yerletirin ki, ardk saylar komu (sa, sol, st, alt, apraz) karelerde bulunmasn. Bu yerleim ka farkl biimde yaplabilir?

rnek: Soru 3 basketbolcu iin sorulmu olsayd cevap 12 olacakt: 1. durum: Boy: (A, B, C), Ya: (B, C, A), Forma: (C, A, B) 2. durum: Boy: (A, B, C), Ya: (C, A, B), Forma: (B, C, A) 3. durum: Boy: (A, C, B), Ya: (B, A, C), Forma: (C, B, A) 4. durum: Boy: (A, C, B), Ya: (C, B, A), Forma: (B, A, C) 5. durum: Boy: (B, A, C), Ya: (A, C, B), Forma: (C, B, A) 6. durum: Boy: (B, A, C), Ya: (C, B, A), Forma: (A, C, B) 7. durum: Boy: (B, C, A), Ya: (A, B, C), Forma: (C, A, B) 8. durum: Boy: (B, C, A), Ya: (C, A, B), Forma: (A, B, C) 9. durum: Boy: (C, A, B), Ya: (A, B, C), Forma: (B, C, A) 10. durum: Boy: (C, A, B), Ya: (B, C, A), Forma: (A, B, C) 11. durum: Boy: (C, B, A), Ya: (A, C, B), Forma: (B, A, C) 12. durum: Boy: (C, B, A), Ya: (B, A, C), Forma: (A, C, B)

Rakam Toplamlar
1den Xe kadar olan saylar bir kda yazldnda kullanlan tm rakamlarn toplam, X saysnn 10 katdr. X saysn bulunuz. rnek: 1den 18e kadar olan saylarn rakamlarnn toplam 90dr.

Harf Kullanm
Pozitif bir tam saynn yazlnda bir harf en ok 6 kez kullanlmtr ve 1den 6ya kadar (1, 2, 3, ..., 6) her sayda harf bulunmaktadr. Bu koulu salayan en kk say nedir? Not: Harf saylarnn farkl olmas gerekmiyor. Ayn soru 6 yerine 3 iin sorulsayd cevap 21 olacakt. (YRM BR de B, M, Y birer kez, R iki kez, kez kullanlyor.)

Yldzl Pentagon
ekilde grlen yldzl pentagonda ka adet gen sayabilirsiniz?

?
ABAL HENIPOLO NEHEKJE TEVL

Geen Saynn zmleri


ifre MANTIK 20nin 4. harfi M, 6nn 1. harfi A, 10un 2. harfi N, 4n 4. harfi T, 6nn 4. harfi I, 8in 3. harfi K Kutu Yarmas A)Teklif lehime B)Teklif fark getirmiyor C)Teklif lehime Soru areti U harfi gelecek. Adan sonraki 1. sessiz B Bden sonraki 2. sesli I Idan sonraki 3. sessiz L Lden sonraki 4. sesli den sonraki 5. sessiz C Cden sonraki 6. sesli U

gen, Kare, Dikdrtgen 506 birim kare (22x23=506) Toplam alan = 508.732 birim kare
23 22 22 2 2 2 1 1 1 1

Kp

b) 4 renk kullanlarak 8 farkl biimde boyanabilir.

Drt Para
23

Kartlar 819.159 farkl dizilim oluturulabilir. Renkli genler a) 3 renk kullanlarak 12 farkl biimde boyanabilir. Soru areti

Harf Says 948.017 DOKUZ YZ KIRK SEKZ BN ON YED 26 harflidir. DOKUZ DRT SEKZ SIFIR BR YED de toplam 26 harflidir. Drt Para

94

Bilim ve Teknik Ekim 2012

Emrehan Halc

TRKYE 17. ZEKA OYUNLARI YARIMASI OYUN 2012 ELEME SINAVI


Ad, Soyad: Doum Yeri: renim Durumu: Adres: Doum Tarihi: Meslek: E-posta: Cinsiyeti: Telefon:

TRKYE ZEKA VAKFI

1. Soru iaretinin yerine ne gelecek?


4, 6, 7, 13, 30, 40, ?

blme iaretlerinin her birini (5 say, 4 ilem) tam olarak bir kez kullanarak 64 saysn elde ediniz. Dilediiniz kadar parantez kullanabilirsiniz.

6. 3, 5, 7, 11, 13 saylarn ve toplama, karma, arpma, 7. Soru iaretinin yerine hangi say gelecek?.
Cevap : Cevap :

2. Paralar yeniden yerletirerek ne yazldn bulunuz.

Cevap :

Bir daire, bir kare ve bir dikdrtgen izerek en fazla ka farkl kapal alan yaratlabilir? Yanda 11 alanlk bir rnek grlyor.

3.

Cevap :

Aadaki ekillerden drdn kullanarak bir kare, dier drdn kullanarak da ikinci bir kare oluturunuz. (ekiller dndrlebilir ve ters evrilebilir.)

8.

4. Aada ne anlatlmak isteniyor?

Cevap :

Kullandnz ekillerin numaralarn belirtiniz.


1.Kare :______________ 2.Kare: ______________

ki saynn toplam, her birinin yazllarndaki harf saylarnn arpmna eittir. Bu koula uyan ve arpmlar en byk olan iki say nedir?
Cevap : _____________ , _____________

9.

10. Onar harflik szcn ayn drder harfi silinmitir.


Cevap :

5. Son ekli uygun biimde karalaynz.

Not: Birleik szcklerin bitiik yazld varsaylacaktr. (rnein YER EKM yerine YEREKM).

Dier harfleri aada verilen bu szc bulunuz.

EEENT_ _ _ _, AAEIKT_ _ _ _, AEGIK_ _ _ _


Cevap :_____________ , _____________ , _____________

Sorular Emrehan Halc tarafndan hazrlanmtr. Telif haklar Trkiye Zeka Vakfna aittir. Oyun 2012 herkese aktr ve katlm cretsizdir. Deerlendirmeler 14 ya alt (1999 ve sonraki yllarda doanlar), 14-21 ya aras (1991-1998 yllarnda doanlar) ve 21 ya st (1990 ve nceki yllarda doanlar) olmak zere toplam kategoride yaplacaktr. Sorular, sre kstlamas olmadan tek banza znz. Cevaplarnz en ge 19 Ekim 2012 Cuma gn postayla, faksla veya TZV web sitesindeki cevap formunu doldurarak vakfmza ulatrnz. Snavlarn sonular www.tzv.org.tr adresinde yaynlanacaktr. Yarmada her kategorinin birincisine er Cumhuriyet altn verilecektir. Yar Final Snav 17 Kasm 2012 Cumartesi gn Ankara, stanbul, zmir, Gaziantep ve Antalyada, Final Snav ve dl Treni 22 Aralk 2012 Cumartesi gn Ankarada yaplacaktr. Detayl bilgilere Trkiye Zeka Vakf web sitesinden ulaabilirsiniz.

TRKYE ZEKA VAKFI MLL ETM BAKANLII ODT TOBB TBTAK

www.tzv.org.tr ODT-HALICI Yazlmevi, Teknokent, ODT 06531 ANKARA Tel: 0 312 210 00 20 Faks: 0 312 210 16 28

95

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 1800 kelimeyi gememelidir. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.

POPLER BLM KTAPLARI

Halk Bilim Tarihi n Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu

Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan

POPLER BLM YAYINLARI

KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK VE DERGLERMZE ABONE OLMAK N ADRESMZ

esatis.tubitak.gov.tr

Toplu almlarda indirim!


150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir

Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.

YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz

You might also like