1

ARZIN JEOLOJK YAI VE YAPISI

Yeryznn jeolojik gemii, hampetroln zelliklerini belirleyen en nemli etkendir. rnein Louisiana ve Nijerya hampetrolleri birbirine benzer; her ikisi de benzer deniz kalntlarndan olumutur. Uzak Dou petrolleri genellikle vaksldr, siyah veya kahve renklidir, dk slfrldr ve Afrikann merkez blgelerindeki petrollere benzer; bunlar karasal depozitler esasldr. Orta Dou petrollerinin vaks miktar dktr, fakat slfr fazladr. Bat Avustralya petrol hafif ve bal-renkli, Kuzey Denizi petrol vaksl, yeil-siyah renklidir. Amerika Birleik Devletlerindeki petrollerin zellikleri, blgenin deiik jeolojik tarihleri nedeniyle ok eitlidir. En eski petrol yata kayalarnn ya 600 milyon yldan daha fazla, en gen olanlarn ise 1 milyon yl dolayndadr. Kefedilen ve bulunan petrol yataklarnn ou 10-270 milyon yandadr.

ekil-1: n Kambriyum, 4500-550 milyon yl aras; ilk tek hcreli organizmalar, omurgasz hayvanlar: alg, bakteri, denizanas, amipler, kurtuklar, snger.

2 Petrol ve gaz yataklarnn oluumundaki en kritik faktr, derinlikle artan yzey alt scakldr. Petrol hidrokarbonlarn oluumu 150 0Fdan daha dk scaklklarda nadiren gerekleebildii gibi, 500 0F dan yksek scaklklarda da oluan hidrokarbonlar bozunarak karbonlar; ideal scaklk aral 225-350 dereceler arasdr.

a. n Kambriyum, 4500-550 Milyon Yl nce

Taban (Basement) Kayalar: Yeryznn oluumundan (~4 milyar yl nce), bilinen ilk ok hcreli organizmalarn balad zamana ( 550 milyon yl nce) kadar olan tabakalardr. Petroln organik orijinli olduu kabul edildiinden bu tabakalara kadar sondaj yaplmaz (ekil-1).

b. Birinci Zaman, Paleozoik Devir, 550-248 (my) Milyon Yl nce

(Kambriyum: 550-505 my, Ordovisyan: 505-438 my, Siluryen: 438-408 my, Devonik: 408-360 my, Karboniferos: 360-286 my, Permian: 286-248 my nce) Devonik Periyot srasnda ekvatorun, gney batdan kuzey douya doru gerilmesiyle kta ktleleri konumland ve Devonik Deniz olutu. Devonik Periyota Balklarn Ya da denir. Oluan bu denizler scak ve tropikaldi, yaama olanak verecek kadar verimliydi ve geni kayalklar bulunuyordu. Hayvanlardan bazlar arasnda, mercanlar, deniz kabuklular, kafadan bacakllar snfndan yumuakalar, sedefli deniz minareleri hayvancklar, loplu deniz bcekleri, akreplere benzeyen bcekler, deniz kestanesi trleri, keseliler ve tomurcuklular, yaprak ve bitki saplarna benzeyen deniz lalesi ve zambak eklindeki deniz hayvanlar, kkrdak iskeletli enesiz balklar (daha sonra kemikli ve eneli kpek bal, trpana ve vatoz tr balklara dneceklerdir) bulunuyordu. Yer altndan karlan petrol, metamorfoza (kimyasal olarak bakalama) uram mikroskobik bitkiler ve hayvancklarn kalntlardr. Bir balk kepesi veya bir kova deniz suyunda bu tip pek ok organizma olduunu grmek mmkndr. Devonik Denizdeki periyodik geri ekilmeyle, al ta ve potas (potasyum hidrat) gibi buharlama kalntlar ve halitler (kaya tuzlar) meydana geldi. Kaya tuzlar kalntlarnn bazlar, stleri kelti tabakalaryla kaplanm doal kapanlar iindeki sularda zndler.

ekil-2: Kambriyum: 550-505 milyon yl aras; ilk trilobitler, foramlar, brakiopodlar, nautiolidler, deniz tara, salyangoz, kabuklular, krinoidler, gastropodlar, mercan, protozoanlar.

ekil-3: Ordovizyan: 505-438 milyon yl aras; ilk deniz yldz, blastoidler, ueropteridler, bryozoa, scaphopodlar, enesiz balklar, echinoidsler.

ekil-4: Siluryen: 438-408 milyon yl aras; ilk kara bitkileri, erelti otu, kpek bal, akrep.

ekil-5: Devonik: 408-360 milyon yl aras; ilk bcekler, tetrapodlar, ammonitler, plakodermler.

ekil-6: Karboniferos: 360-286 milyon yl aras; ilk srngenler, rmcekler, amfibianlar,kozalakl aalar, sinapsidler.

ekil-7: Permian:286-248 milyon yl aras; sinapsidlerin ve pelikosorlarn altn a.

c. kinci Zaman, Mezozoik Devir, 250-65 Milyon Yl (my) nce

(Triyasik: 248-213 my, b. Jura: 213-145 my, c. Kretase: 145-65 my nce) Bu zaman sresinde Devonik Deniz kuzeye doru ilerledi. Ekvator gneyde kalrken kta alan yavaa kuzeye doru kayd. Deniz, Devonik periyottakinden daha fazla alan kaplad. Bu periyodun hayvanlar genel bir evrim geirdi, baz balklar bulunduklar ortamdan rahatsz oldular. Teoriye gre baz balklar anaerobik (oksijensiz) evreden g ettiler ve baka yerlere doru kaydlar; birbiri peisra olan bu yer deitirmelerde yaam olana olmayan havuzlara rastladka baka havuzlara yneldiler. Bu dolam sresince deiime urayarak etsi bir yapya dntler; dnm, hem suda ve hem de karada yaayabilen amfibians form oluuncaya kadar devam etti. Devonik kayalar milyonlarca yl ok s seviyelerde kald, sonra hem bunlar ve hem de kresate kayalar yeterli derinlie ulatklarnda hzla petrol oluumu gerekleti. Bundan sonraki ar erozyon ve dier nedenlerle gmlme derecesi yavalad. Kresate periyodunda ktalarn gelimesi, adalar ve kk alanlarn katlarak da silsileleri oluuncaya kadar devam etti. Bu katlmlar denizi batya doru itti, ancak baz alanlar kuzey ve gneyden tekrar deniz tarafndan igal edildi. Bu periyot sresinde birka kez deniz igali ve deniz geri ekilmesi evrimi olutu. Bu evrimler, da silsilelerinin hzla erozyonuyla beraber gerekleti ve sonuta muazzam kum talar mil/amur talar ve tabakal bir ta tr olan shale oluumlar meydana geldi. Baz karalar nemli derecede kuzeye kayd, fakat iklimi tropikal olarak kald. Yaamda evrim olduka yava ilerledi. Kretase periyodu dinozorlarn bulunduu son byk dnemdir ve bir bakma onlarn yan tanmlar. Timsah ve kertenkele tr baz yaratklarn yerini, derece derece kular ve denizlerde dolaan byk korkun srngenler ald. Kretase dneminin zengin sedimentleri (tortular) arz iinde yeteri kadar derinlere gmlmedi, dolaysyla yeterli tektonik basnlara maruz kalmadndan petroln olumas iin gereken s olumad. Yine de bu kayalardan, Devonik ve Mississipyan kalntlarndan gen petroln yerleebildii kapanlar olutu.

ekil-8: Triyasik: 248-213 milyon yl aras; ilk kaplumbaa, cycadlar, kertenkele, dinazorlar, memeliler.

ekil-9: Jura: 213-145 milyon yl aras; ilk mrekkep bal, kurbaa, kular, semenderler.

ekil-10: Kresate: 145-65 milyon yl aras; ilk iekli bitkiler, ylan, modern balklar, kular, dinazorlar.

d. nc (65 Milyon Yl) ve -1.8 milyon yl (my) ncesinde balayan ve devam etmekte olan- Drdnc Zamanlar; Senozoik Devir
Senozoik Devir: Tersiyer: III. Zaman (Paleosen: 65-55.5 my, Eosen: 55.5-33.7 my, Oligosen: 33.7-23.8 my, Miosen: 23.8-5.3 my, Pliosen: 5.3-1.8 my) Kuvaternar: IV. Zaman (1.8 my-devam ediyor) Paleozoik ve Mezozoik zamanda (550-65 milyon yl ncesi) youn ormanlar ve denizler, bitkiler ve hayvanlarla doldu. Zamanla lenler veya yaayanlarn bazlar kumla veya amurla kaplanarak bozunmadan korundular ve bylece petroln oluum sreci balad. Proses bazen amurlarn kaymasyla, kum tepeciklerinin yer deitirmesiyle, bazen volkanik patlamalarla, bazen meteorlarn yeryzne arpmas sonucu byk toz bulutlar ve katmanlar yaratmasyla gerekleti. kelen bu tabakalar, zerlerine eklenen yeni tabakalarla gittike artan basnlar ve dolaysyla ykselen scaklklara maruz kald. Yer kabuu kayarken, olumaya balayan bu tabakalar derine, daha derine itildi. Arzn merkezi, bilindii gibi ok scaktr ve kayalar svlam haldedir. Btn bu koullarda aktif halde olan bakterilerle binlerce yl boyunca meydana gelen kimyasal reaksiyonlar, doal gaz ve hampetrol bileenlerini oluturdu:

9 Organik maddeler kum ve amur altna gmld, basn artarken petrol yaknlarndaki kayalara doru akt. Kayalar kat birer ktle gibi grnmesine karn ok sayda gzenek (pore) ierir ve baz kayalarn gzenekleri dierlerinden daha ok ve daha byktr. temel kaya tipi vardr; volkanik, metamorfik (bakalam) ve kelti (veya tortul) kayalar. Petrol daha ok kelti kayalar etrafnda bulunur, ancak her kelti kayac petrol iermez. Organik maddenin sadece %2 si petrole dnr, ve sadece %0.5 kadar elde geirilebilir. Hidrokarbonlar sudan daha hafiftir ve bulunduu porz kayalardan, porz olmayan (non-porz) tabakalar (kapanlar) tarafndan tutuluncaya kadar yukarya doru gerler.

ekil-11: Tersiyer: 65-1.8 milyon yl aras; memelilerin eitlenmesi, deniz ve byk kara hayvanlar, atlar, balinalar ve maymunlar, yeil otlar, apeler, antropoidler, hominidler; ilk australopithesinler.

10

ekil-12: Kuvaternar: 1.8 milyon yl ncesinden gnmze; mammotlar, mastodonlar, neandertaller (1.8 milyon-8000 bin); ilk modern insanlar (8000gnmz).

Global Hidrokarbon Yataklar

Konvensiyonal petrol ve gaz yataklar hem bulunduklar yerler ve hem de zaman bakmndan dzenli dalm gstermezler. Byk petrol ve gaz yataklar az saydaki basenlerde veya 20000 ft (6.1 km)den daha az derin klasik petrol blgelerinde yeralrlar. Bu dzenli olmayan dalm tabakalarn oluma veya krlma zellikleriyle bantldr. Dnyada 600den fazla basen ve alt-basen bulunduu ve bunlarn byk bir ksmnn birka jeolojik blgede topland; olas hesaplamalar, orijinal petrol rezervlerinin %80 kadarnn 10 blgede toplandn gstermektedir. Arabistan Platformu ve Zagros Kua (Suudi Arabistan-ran-Irak) bilinen be kefedilmi olan en byk rezervlere sahiptir. Tm jeolojik periyotlarda olumasna karn, bilinen hidrokarbon yataklarna gre dnyadaki tm rezervuarlarn %95i alt jeolojik zaman aralnda olumutur (ekil-13).

11
Rezervuarlardaki rezervler, % 10 15 20 25 OligosenKuvaternar, %22.3

SENOZOK

23.8 33.7 55.5 65 Ya, gnmzden milyon yol nce

Tersiyer: III. Zaman

0 1.8 5.3

Devir

Periyod Kuvaternar: IV. Zaman Pliosen: 5.3-1.8 my Miosen: 23.8-5.3 my Oligosen: 33.7-23.8 my Eosen: 55.5-33.7 my Paleosen: 65-55.5 my

Konasiyan-Eosen, %4.6 AptiyanTronyan, %20.5

MEZOZOK

Kretase, 145-65 my Jura, 213-145 my Triyasik, 248-213 my Permian, 286-248 my

145 213 248 286 360

Neosomyan, %7.6 st Jurasik, %14.2 Orta Jurasik-st Permiyan, %10 Pennsilvanyan-Alt Permiyan, %11 Orta-st Missisipyan, %1.7 st Devonik-Alt Miss., %3.5 Alt-Orta Devonik, %1.9 Siluryan, %0.2 Kambriyum-Ordovisyan, %2.1 st-Proterozoik, %0.1

PALEOZOK

Karboniferos, 360-286 my (Miss.- Penn.) Devonik, 408-360 my Siluryen, 438-408 my Ordovisyan, 505-438 my Kambriyum, 550-505 my

438

550
ARKE OZOK nkambriyum, 4500-550 my

(Ulmishek and Klemme USGS Bull 1931, 1990)

ekil-13: Byk rezervuar kayalarn stratigrafik dalm Kaynak kayalar (hidrokarbonlar reten, organik maddelerce zengin tabakalar), herhangi bir nemli petrol sisteminin ilk anahtardr. Kaynak kayalar eitli denizsel ve karasal jeolojik keltilerde birikir ve korunur. n Kambriyum zamandan balayarak olumu olan bu kellerin dnyadaki dalm incelendiinde %90nn alt jeolojik evreye ait olduu grlr. ki Mezozoik evrenin (st Jurasik ve Orta Kretase), tanmlanm tm hidrokarbon rezervlerinin yarsndan daha fazlasn ierdii tahmin edilmektedir. Bu yataki kaynak kayalar dnyann nemli petrol yataklarnn bulunduu Orta Dou, Sibirya, Birleik Devletler, Kuzey Denizi, Venezella ve Meksikada bulunmaktadr (ekil-14).

12
Rezervuarlardaki rezervler, % 10 15 20 25

SENOZOK

23.8 33.7 55.5 65 Ya, gnmzden milyon yol nce

Tersiyer: III. Zaman

0 1.8 5.3

Devir

Periyod Kuvaternar: IV. Zaman Pliosen: 5.3-1.8 my Miosen: 23.8-5.3 my Oligosen: 33.7-23.8 my Eosen: 55.5-33.7 my Paleosen: 65-55.5 my

OligosenMiyosen, %12.5

Konasiyan-Eosen, %2.8 Aptiyan-Tronyan, %29

MEZOZOK

Kretase, 145-65 my Neosomyan, %2.6 Jura, 213-145 my Triyasik, 248-213 my Permian, 286-248 my Orta Jurasik-st Permiyan, %1.2 Pennsilvanyan-Alt Permiyan, %8 Orta-st Missisipyan, %0.4 st Devonik-Alt Miss., %8.0 Alt-Orta Devonik, %0.3 Siluryan, %9 Kambriyum-Ordovisyan, %1.0 st-Proterozoik, %0.2 Petrol Gaz
(Ulmishek and Klemme USGS Bull 1931, 1990)

145 213 248 286 360

st Jurasik, %25

PALEOZOK

Karboniferos, 360-286 my (Miss.- Penn.) Devonik, 408-360 my Siluryen, 438-408 my Ordovisyan, 505-438 my Kambriyum, 550-505 my

438

550
ARKE OZOK nkambriyum, 4500-550 my

ekil-14: Byk kaynak kayalarn stratigrafik dalm