TÜRK SANATINDA ALTI Köşeli YILDIZ

T.C.
MARMARA N VERS TES TRK YAT ARATIRMALARI ENST TS TRK SANATI ANAB L M DALI
TRK SANATINDA ALTI KEL YILDIZ
YKSEK L SANS TEZ
D L TREL
STANBUL, 2006
T.C. MARMARA N VERS TES TRK YAT ARATIRMALARI EST TS TRK SANATI ANAB L M DALI
TRK SANATINDA ALTI KEL YILDIZ
YKSEK L SANS TEZ
D L TREL
TEZ DANIMANI: PROF. DR. SELUK MLAY M
STANBUL, 2006
NDEK LER
NDEK LER ...................................................................................................ii KISALTMA L STES ........................................................................................iv FOTORAF L STES .......................................................................................v Z M L STES ..................................................................................................vi ZET....................................................................................................................vii SUMMARY .........................................................................................................ix NSZ.................................................................................................................xi G R ............................................................................................................ 1 1.1. Konunun Nitelii .....................................................................................1 1.2. Yntem ....................................................................................................1 1.3. Kaynak ve Yaynlar .................................................................................2
1.
2. KATALOG....................................................................................................4
3. TAR HTE ALTI KEL YILDIZ ...........................................................70 3.1. lk a ncesi Kltrler..........................................................................70 3.2. lk a (Eski a) ve Ortaa................................................................77 3.2.1. Yahudilik .....................................................................................77 3.2.2. Hristiyanlk ..................................................................................84 3.3. slamiyet ..................................................................................................86 3.4. Masonluk .................................................................................................88
4. ANADOLU RNEKLER ...........................................................................90 4.1. Kronolojik Geliim ..................................................................................90 4.1.1. Anadolu Seluklu ncesi Dnemi ..............................................90 4.1.2. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi......................................100 4.1.3. Anadolu Seluklu ncesi Dnemi rnekleri ..............................102 4.1.4. Anadolu Seluklu Dnemi rnekleri ..........................................103
ii
4.1.5. Beylikler Dnemi rnekleri ........................................................109 4.1.6. Osmanl Dnemi..........................................................................111 4.1.7. Osmanl Dnemi rnekleri .........................................................114 4.1.8. Anadolu Trk Sanatnda Mhr-i Sleyman Sembol .................121 4.2. Malzeme ve Teknik ................................................................................122 4.2.1. Ta ...............................................................................................122 4.2.2. Tula............................................................................................125 4.2.3. ini ..............................................................................................126 4.2.4. Ahap...........................................................................................131 4.2.5. Al ..............................................................................................133 4.3. Tipoloji ....................................................................................................133 4.3.1. izgi Kompozisyonlar................................................................134 4.3.2. Kapal ekil Gemeleri................................................................136 4.3.3. Gelikin Kompozisyonlar............................................................137
SONU ...............................................................................................................140 EKLER ...............................................................................................................142 KAYNAKA .......................................................................................................146 EK KAYNAKA ................................................................................................156 ZGEM .........................................................................................................159
iii
KISALTMA L STES
a.g.e. a.g.m. C. ev: Env. Nu. H. Kat.
: : : : : : : : : : : : : : :
Ad Geen Eser Ad Geen Makale Cilt eviren Envanter Numaras Hicri Katalog Birim uzunluk Miladi Numara Sayfa Say Ve Dierleri Yayn Tarihi Yok Yayn Yeri Yok
M. Nu. s. S: v.d. y.t.y. y.y.
iv
FOTORAF L STES
Fotoraf 1 Fotoraf 2 Fotoraf 3 Fotoraf 4 Fotoraf 5 Fotoraf 6 Fotoraf 7 Fotoraf 8 Fotoraf 9 Fotoraf 10 Fotoraf 12 Fotoraf 13 Fotoraf 14 Fotoraf 15 Fotoraf 16 Fotoraf 17 Fotoraf 18 Fotoraf 19 Fotoraf 20 Fotoraf 21 Fotoraf 22 : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Siirt Ulu Camiinin minberi (Ankara Etnografya Mzesi Env. No:9003)..............................................................................7 Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesinin eyvan mihrabndan ayrnt ..............................................................10 Konya Aleddin Camiinde kubbeye geii salayan Trk genlerinden .............................................................14 Malatya Ulu Camiinin kubbe gbeinde yer alan Mhr-i Sleyman sembol..................................................20 Konya Karatay Medresesinin duvarnda yer alan bir Mhr-i Sleyman sembol..................................................27 Konya Sahib Ata Camiinin mihrabnn nii.......................29 Konya Sahib Ata Camiinin mihrabndan...........................33 Nide Sungur Aa Camiinin kuzey kapsnn zerindeki glpencerede yer alan Mhr-i Sleyman sembol..............38 Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn alt blmnde yer alan inilerden biri ........................................................45 Gebze oban Mustafa Paa Klliyesinin ifahanesinin penceresinin alnl ............................................................48 stanbul ehzade Camiinden pencere kapa.....................50 Barbaros Hayrettin Paann Mhr-i Sleyman sembol ilenmi sanca( stanbul Deniz Mzesi Env. Nu:2964) ....53 stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosu .................................................................................55 stanbul Kadrga Sokullu Camiinin pencere kapa ..........57 stanbul Azapkap Sokullu Camiinin pencere kapanda ..61 stanbul Yldz Saray it Kasrnn tavann herbir kesinden ..........................................................................62 Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir kavukluk ..............64 Gbeine Mhr-i Sleyman sembol ilenmi yuvarlak bir sini..................................................................................65 Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi lambalklar ..66 Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir cam alt resmi ....................................................................................67 Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir arakiye...68
Z M L STES
izim 1 izim 2 : : Siit Ulu Camiinin minberi..................................................8 Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesinin eyvan mihrabndan ayrnt .............................................................11 izim 3 : Konya Aleddin Camiinde kubbeye geii salayan Trk genlerinden ......................................................................15 izim 4 izim 5 izim 6 izim 7 izim 8 izim 9 izim10 izim 11 izim 12 izim 13 : : : : : : : : : : Azkara Hann d takapsndan .....................................17 Eridir Hann yan takapsndan........................................19 Avanos Sar Hann takapsndan ......................................22 Antalya Karatay Medresesi mihrabndan ............................25 Konya Sahip Ata Camiinin mihrabnn nii.......................30 Konya Sahip Ata Camiinin mihrabndan...........................34 Mardin Marufiye Medresesinin selsebilinden ...................36 Milas Firuz Bey Camiinin penceresinin alnlndan ........41 Ankara Ahi Elvan Camiinin mihrabnn kelii ..............43 Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn alt blmnde yer alan inilerden biri ......................................................................45 izim 14 : Gebze oban Mustafa Paa Klliyesinin ifahenesinin penceresinin alnl ............................................................48 izim 15 izim 16 : : stanbul ehzade Camiinden pencere kapa.....................51 stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosu..................................................................................55 izim 17 izim 18 izim 19 izim 20 : : : : stanbul Kadrga Sokullu Camiinin pencere kapa ..........58 stanbul Azapkap Sokullu Camiinin pencere kapa ........61 Mhr-i Sleyman Sembolnn izimi (1. Yol)..................69 Mhr-i Sleyman Sembolnn izimi (2. Yol).................69
vi
ZET
Bu tezin hazrlama aamasnda birok kaynak deerlendirilerek alt keli yldz sembolnn dnden bugne kimlii ve evrimi incelenmitir. Alt keli yldz ilka ncesi kltrlerde sanatsal deerinden ziyade farkl mistik anlamlar iinde barndran bir sembol olarak gze arpmaktadr. Sembol semavi dinde ve farkl felsefi grlerde kullanlyor olmasna ramen insanlar tarafndan bugn Yahudileri atrmakta olup Yahudilerin ulusal-dini kimliklerinin bir paras olmutur. Bezeme sanatlarnda ise alt keli yldz dz, krk ve kapal ekillerin birbirine gemesiyle elde edilmi bunun sonucunda sonsuz kompozisyonlar yaratlm; bu kompozisyonlar ta, tula, ini arlkl olmak zere hemen hemen her malzemeye uygulanmtr. Alt keli yldz zellikle slamiyetten sonra insan ve hayvan figrlerinin yerini alan geometrik kompozisyonlarn merkezinde bulunmaktadr. Geometrik kompozisyonlarn belirli, srekli ve tutarl bir hale gelmesi Karahanl ve Byk Seluklu dnemlerinde gereklemitir. Erken devir AnadoluTrk Mimarisinin tezyinat snrl olmakla birlikte 13. yzyl ortalarna kadar eitli yresel farkllklarn etkisi altnda kalm; 11. yzyldan sonra geometrik kompozisyonlar belirli formllere balanarak deiik oyma tarzlaryla retilmitir. Anadolu Seluklu mimari tezyinat ile Anadolu Beyliklerinin mimari sslemelerini birbirinden kesin izgilerle ayrmak ok zordur. 14. yzyl zellikle mimari eserlerin d cephe sslemelerinde sadelie doru gidilen bir dnemdir. 13. yzylda gelimi olan geometrik kompozisyonlarda doadan alnm motiflere doru bir gei olmutur. Trk ini sanatnn Uygurlara kadar uzanan ok eski bir gemii vardr. Mimariye bal olarak gelien ini sanat Anadoluya Seluklularla girmi farkl teknikler uygulanarak Anadolu-Trk mimarisinde ok zengin rnekler verilmitir.
vii
Osmanl sanatnda alt keli yldz sembol arlkl olarak ta, ini ve ahap malzemeye uygulanm ini sanatnda mozaik teknii yerine tek renkli sr alt tekniine brakm, ahap malzeme de ise genellikle Seluklu gelenei devam etmitir. Alt keli yldz sembol Osmanl sanatnda camilerin cmle kaplarna, tabhane ve eyvan duvarlarnn alt blmlerine ve minberlerin ebekelerinde yer yer grlmektedir. zel bir alt keli yldz olan; iki ekenar genin zt ynde i ie gemesi sonucunda oluan Mhr-i Sleyman sembol Anadolu Trk sanatnda hemen hemen her malzemeye uygulanan, farkl isel anlamlar tayan bir deerdir. Fakat bu sembol birtakm dar grl ve bilinsiz insanlar tarafndan zgn yerlerinden karlm veya yok edilmitir. Alt keli yldz formu farkl tiplerde eitli malzemelerle uygulanarak grsel bir eitlilik salanmtr.
viii
SUMMARY
At the preparation phase of this thesis, many sources have been evaluated, the identity and the evolution of the six pointed star symbol from yesterday until today examined. The six pointed star appears in the pre-historic cultures as a symbol, which contains different mystical meanings rather than having an artistic value. Although it is being used at the three monotheistic religions and at the various philosophical viewpoints, the symbol reminds of the Jews and has become a part of the religiousnational identity of the Jews. In the adornment arts, the six pointed star was created through weaving of the straight, broken and closed fgures, as a result of this, endless compositions were created; those compositions were applied upon almost every material, with stone, brick, tiles, being the principle ones. The six pointed star is at the center of the geometrical compositions, which have taken the place of the human and animal fgures, especially after the emerging of Islam. The becoming of the geometrical compositions clear, continuous, and consistent has occured during the Karahanid and Great Seldjuk periods. Although the decoration of the early-period Anatolian-Turkish architecture being limited, it was influenced by various local differences until the mid-13th century; after the 11th century, the geometrical compositions were subjected to certain formulas and produced with different carving styles. It is very diffcult to distinguish with bold lines the decoration of the Anatolian Seldjukian architecture from the architectoral decoration of the Anatolian principalities. The 14th century is especially a period, in which the decorations of the outer facades of the architectural works the tendency to more simplicity prevailed. In the geometric compositions which were developed in the 13th century, a passage to motives had occured, which were taken from the nature.
ix
The Turkish tile art has a very old past, which stretches back until the Uigurs. The tile art, which developed dependent to the architecture, has entered Anatolia with the Seldjuks, by applying various techniques, very rich examples were created in the Anatolian-Turkish architecture. In the Otoman art, the symbol of the six pointed sta was applied mainly on stones, tiles and wooden materials; in the art of tiles, the technique of mosaics gave way to one-colored under-silvering technique, but in the wooden materials, the Seljdukian tradition generally continued. The symbol of the six pointed star is seen partly in the Otoman art, at also the entry gates of the mosques, at the lower parts of the walls of the artillery houses, the tabhanes, the big halls and at the networks of the altars. The symbol of the seal of Salomon, which was formed through he crossing of two equilateral triangles, and constitutes a special six pointed star, is in the Anatolian Turkish art a value, which is applied to almost every material and bears different iner meanings. But this symbol was removed by some narrow minded and unconscious peaple from its original locations or destroyed. By applying the six pointed star form in various types and materials, a visual diversity has been created.
NSZ
Dnya kltr tarihinde semboller ve sembollerin ne anlama geldii tarihin hemen hemen her dneminde merak edilmesi bu merakn sonucunda semboller ve sembollerin dili birok aratrmaya konu olmutur. Ele aldmz konunun tarihsel boyutu incelenirken semboln tarihsel sre ierisinde kazand farkl dini, kltrel, felsefi ve siyasal anlamlar incelenmi; bununla birlikte semboln geirdii tipolojik evrim de aratrlmtr. Eserlerin kataloglanmas yaplrken katalogda yer alacak eserlerin seimi Anadolu-Trk Sanat ile snrlandrlarak mimari eserlere arlk verilmitir. Bu almam sresince bana derin bilgisi ile yol gsteren tez danmanm Prof. Dr. Seluk Mlayim Hocam bata olmak zere sanat tarihi eitimim sresince bana emek veren tm hocalarma; ayrca almam sresince benden yardmlarn esirgemeyen Glin Ycel, F. Ouz Attilla, Cennet Avc Otan ve Nilay
Kalafatoluna itenlikle teekkr ederim. dil TREL
xi
1. G R
Medeniyetin temel ta olan insanolu duygularn ve dncelerini ifade etmenin yollarn srekli aramtr. Bu anlatm yollarnn en etkili aralarndan biri de sembollerdir. nsanolu varoluunun hemen hemen her dneminde kendi
benliini simgeleyen eitli semboller kullanm bu sembollere dini, mistik, sezgisel ve ideolojik anlamlar yklemitir. Bu sembollerden birou zamana yenik dm, bir ksm ise farkl medeniyetlerde eitli anlamlar yklenerek gnmze kadar gelmitir ki; bunlardan biri de hi kukusuz evrensel deerini her zaman koruyacak olan alt keli yldz semboldr. Bu sembol tarihinin hemen hemen her dneminde kullanlm; kendi yresellii ierisinde evrenselliini yakalamtr. Alt keli yldz sembol bugn insanlara Musevilii ve srail Devletini artryorsa da insanln ortak ve evrensel bir deeridir.
1.1. Konunun Nitelii

Bu almamz hazrlanrken alt keli yldz kavramnn niin ve nasl doduuna, hangi kltrlerde neden ve hangi amala; hangi mimari eserlerde nasl kullanldna, farkl inan ve dnce sistemlerinde ne anlamlar verildiine k tutulmaya allmtr. Elimizdeki kaynaklar dorultusunda kronolojik sralama yaplmaya gayret edilmi, alt keli yldz ve tiplerinin geometrik zmlemeleri yaplmtr. Bu aratrmada formun Anadolu-Trk Sanatndaki grn ok farkl yorum ve tartmalara yol aan bir sorun olarak dikkatimizi ektiinden almamzda Anadolu-Trk Sanatndaki rnekler zerinde durmay uygun grdk.
1.2. Yntem
Bu tezin hazrlanmas srasnda ulaabildiimiz tm yazl ve grsel kaynaklar, kaynaklarn dipnotlarnda referans olarak gsterilen kitap, dergi, makale v.b. yaynlar ile konuyu asal olarak ele alan ansiklopediler ve sembol szlkleri incelenmi; dipnotlarda referans olarak gsterilen kaynaklar kaynaka blmnde incelenen fakat dipnotlarda verilmeyen kaynaklar ise ek kaynaka blmnde kaleme alnmtr. Terminoloji ele alnrken aratrmaclarn kullandklar deyim ve terimler benimsenmitir. 1
Alt keli yldz sembolnn tarihi, hangi uygarlklarda ne amala , hangi dinlerde ne anlamlarda kullanld ve semboln zaman iinde geirdii deiim aratrlrken, alt keli yldz formlarn tarihsel sre ierisinde neden evrimletiine ve nasl gelitiine deinilmi; ne ve niinlere bu adan baklarak yant bulunmaya allmtr. Alt keli yldz ve alt keli yldz kompozisyonlarnn Anadolu-Trk mimarisinde hangi tiplerinin hangi sanat eserlerinde kullanldn ieren rnekler eldeki veriler erevesinde kronolojik sraya sokulmutur. Tip ve kompozisyon olarak zenginlik gsteren rneklerden bazlarnn geometrik analizleri ve kataloglar yaplmtr. Kataloglama esnasnda ok sayda rnekler ieren alt keli yldz ve alt keli yldz tiplerinin belirgin zelliklerini tek bir eser zerinde toplayan rnekler seilmeye gayret edilmitir. Kataloglarda farkl tiplerde olan alt keli yldzlar incelenmi; bu inceleme ayn zamanda belgesel bir nitelik tad iin kesin tarihli veya hangi yzyllarda yapld belli olan rnekler miladi ve hicri tarihlerle birlikte verilmi kesin tarihli olmayan rnekler ise sadece miladi tarih esas alnarak tarihlendirilmitir. Analitik izimler hazrlanrken alt keli yldz formunun geometrik sistemleri analiz edilmi ve elde edilen sonular birim uzunluunda llendirilerek konuya ilgi duyan bir kii tarafndan istenilen malzeme ve boyutlarda tasarlanmas amalanmtr.
1.3. Kaynak ve Yaynlar

Bu tezin hazrlanmas srecinde yerli ve yabanc birok kaynak konunun snrlar ve ulaabilme lsnde taranm; sonu olarak bu aratrma hazrlanmtr. Hemen hemen her almada olduu baz kaynaklar almann boyutu ve snrlar dorultusunda ne km; bazlar ise konunun birincil kaynaklarnn gsterdii erevenin nda ele alnmtr. Bu almann her ana bal esas alnarak o konunun asal kaynaklar tezin hazrlanmas srecinde temel kaynaklar olmutur. Alt keli yldz sembolnn ne olduu , hangi kltrlerde ne anlama geldii konusunda bilgi sahibi olabilmek ve farkl k noktalarna ulaabilmek amacyla sembol szlkleri taranmtr. Semboln tarih ncesi devirlerde ne anlama geldii , hangi kltrlerde ne amala kullanld konusunda Enfhrung in de Symbolik adl kitaptan yararlanlmtr.
Yahudilik ksm aratrlrken G.Scholem'in Encylopedia Judaica'da ve Yusuf Besalel'in Yahudilik Ansiklopedisi'nde kaleme aldklar Magen David adl makalelerden ve Suzan Alalu ve dier yazarlar tarafndan yazlan Dinsel Bayramlar - Dinsel Kavramlar - Dinsel Gereler Yahudilikte Kavram ve Deerler adl kitaptan yararlanlmtr. Konunun Anadolu-Trk Sanat'nda boyutu aratrlrken Yldz Demiriz'in slam Sanatnda Geometrik Ssleme-Bir Envanter Denemesi, Osmanl Mimarisinde Ssleme I (1300-1453) ve Seluk Mlayim'in Anadolu-Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler (Seluklu a) adl kitaplarndan
faydalanlmtr. Anadolu-Trk Sanat'nda alt keli yldz sembolnn en youn kullanld malzemeler ve uygulanan teknikler aratrlrken Gnl ney'in Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Beylikler Devri Sanat XIV-XV.Yzyl (13001453) isimli kitaplarndan ve Osmanl Ansiklopedisi'nde yer alan Erken Osmanl Mimarisinde ini (XV-XVI Yzyl Ba- znik-Bursa-Edirne) adl makalesinden faydalanlm; eserlerin knyeleri aratrlrken Oktay Aslanapa'nn Trk Sanat-II (Anadolu Seluklulardan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar) ve Osmanl Devri Mimarisi isimli eserlerinden yararlanlmtr.
2. KATALOG
Alt keli yldz sembol Siirt Ulu Camii'nin minberinde yer almaktadr. Kat Nu:1 Fotoraf:1 izim:1
Dnemi: Camiinin minberi 1191 (M), 578 (H) ylna tarihlendirilir. Yapan / Yaptran: Camiinin minberi Abdullah Fettah bin Hac smail tarafndan yaplmtr. / Camiiyi yaptran belli deildir. Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Siirt Ulu Camiinin minberine ilenmitir. / Minber Ankara Etnografya Mzesinde 9003 envanter numarasyla
sergilenmektedir. Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ahap malzeme kndekari teknii uygulanarak ilenmitir. Ahap malzeme ile kndekari teknii uygulanarak yaplan ii rumilerle dolgulu minberde yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenler ile eit aralklardaki 30o-150o lik yanal paralel eksenlerin kesimesi sonucunda; farkl bir teknik zeminde oluan alt
kullanlarak izilen onikili rozetler gemesinin oluturduu
keli yldzlar, alt keli yldzlara ularndan temas eden altgenler ve alt keli yldzlara hemkenar ifte baltalardan meydana gelen gelikin kompozisyonlar sistematiine uygun bir kompozisyondur. Karlatrma: Bursa Yeil Camii'nin ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan cmle kapsnn orta ve alt panasunda bulunan kap kanadnda yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenler ile eit aralklardaki 30o-150o lik yanal paralel eksenlerin kesimesi sonucunda; farkl bir teknik kullanlarak
izilen onikili rozetler gemesinin oluturduu zeminde meydana gelen alt keli yldzlar, alt keli yldzlara ularndan temas eden altgenler ve alt keli yldzlara hemkenar ifte baltalardan meydana gelen gelikin kompozisyonlar sistematiine uygun bir kompozisyondur. Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri (x) ekseni zerinde kesitii
noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap 2 r1 = 2 x olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz 3 2 yerletirilir. 5) Alt keli yldzn herbir kesine bir kenarnn uzunluu 3
olan () altgeni izilir; veya (O) noktas merkez olmak zere yarap 2 r3 = olan bir ember izilir; emberin iine () altgeni oturtulur. 6) 3 (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2=(6 ) olan bir ember izilir;
emberin (x, w, z') eksenleri ile kesimesi sonucunda (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur. 7) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olmak zere 4. madde uygulanarak alt keli yldzlar 5. madde tekrarlanmak suretiyle altgenler izilerek form tamamlanr. 8) (x, w', z') eksenleri zerinde yer alan (O) noktasna (12 ) uzaklkta olan (O') noktalar bulunarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Yldz Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I : Erken Devir (1300-1453), Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1979, s.377,380,381, H. rcn
Barta, Trk El Sanatlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s.17-18. Gnl ney, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar Trkiye
Bankas, Kltr Yaynlar, Ankara 1978, s.144.
Fotoraf 1: Siirt Ulu Camiinin minberi.

(Gnl ney, a.g.e., 1978, res:93, s.144.)
izim 1: Siirt Ulu Caminin minberi.

(Gnl ney a.g.e., 1978, res.93, s.144)
Alt keli yldz sembol Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi'nin eyvannn mihrabnda yer almaktadr. Kat Nu:2 Fotoraf:2 izim:2
Dnemi: Medrese 1176/1177-1184/1185 (M), 572/573-580/581 (H) yllar arasnda

yaplmtr.
Yapan /Yaptran: Medreseyi yapan belli deildir. / Medrese Sitti Radviyye'nin

olu Kutbeddin lgazi tarafndan yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Mardin Hatuniye (Sitti Radiviye)

Medresesinin eyvannn mihrabna ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ta malzeme ile oyma teknii
uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan eyvann mihrabnda yer alan form eit aralktaki dey paralel eksenlerin eit aralktaki 30-150 derecelik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucunda oluan alt keli yldzlarn aralarnda braklan boluklarn bu kez yatay paralel eksenlerin 60-120o'lik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucunda ortaya kan altgenlerin zeminde meydana getirdii drt kollu motifli dz izgi kompozisyonudur.
Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla

iaretlenir; bu noktalardan 90olik (dik) (y) eksenleri izilir. 2) (y1) ekseni ile (x1) eksenlerinin kesitii (A) noktas balang noktas olarak iaretlenir. 3) (A) noktas ke olacak ekilde bir kenarnn uzunluu (6 ) olan (ABCD) karesi (x1, y1, x7, y7) eksenleri kullanlarak sonradan iptal edilmek zere izilir. 4) (ABCD) karesinin kenarortaylar olan (y4) ve (x4) eksenlerinin birbirleri ile kesitii (O) noktas ile 3 (A,B,C,D) kelerinden yarap r2 = 2 x olan emberler izilir; emberlerin 2
iine (abcdef) alt keli yldz yerletirilir. 5) ABCD karesinin kenarortaylar olan (O1, O2, O3, O4) noktalar bulunur. 6) (O1,O2,O3,O4) noktalar merkez olmak artyla yarap (r1=2 ) olan bir ember izilir, emberin iine (EFGHKL) alt keli
yldzlar oturtularak ekil tamamlanr. 7) (O) noktasndan (6 ) uzaklkta olan (x4) ve (y4) eksenleri zerinde yeni (O') noktalar bulunarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynak: Ara Altun, Mardinde ki Artuklu Medresesi, Sanat Tarihi Yll 3 1969-70, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits Yaynlar,
stanbul 1970, s.255,256,257.
Fotoraf 2: Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi'nin eyvan mihrabndan
ayrnt.
(Ara Altun, a.g.m., res.3, s.256.)
10
izim 2: Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi'nin eyvan mihrabndan ayrnt.

(Ara Altun, a.g.m., res.3, s.256)
11
Alt keli yldz sembol Konya Aleddin Camiinin Kubbeye Geii Salayan Trk genlerinde yer almaktadr. Kat Nu:3 Fotoraf:3 izim:3
Dnemi: Camiinin 12. yzyln ortalarnda yapld kesin olarak bilinir. Yapan / Yaptran: Camiinin kubbeye geii salayan Trk genleri Kerimddin
Erdiah tarafndan kaplanmtr. / Camiinin kubbesinin yapm I. Keykvus ve I. Aleddin Keykubat dneminde balatlm ve bitirilmitir.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Konya Aleddin Camiinin kubbeye geii
salayan Trk genlerine ilenmitir.

Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ini malzeme ile mozaik teknii
uygulanarak ilenmitir. Firuze ve lacivert renklerin arlkl olarak kullanld; ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan kubbeye geii salayan Trk genlerinde yer alan form dzgn onikigenlerin dairesel bir yrnge zerinde belli bir mantk
erevesinde birbirine gemesi ile zeminde geni alt keli yldzlar, dey eksenlere ve 60o-120olik yanal paralel eksenlere uyumlu bir kenar ak begenler oluturacak ekilde belirli llerde izilmi krk izgilerin kesimesi ile zeminde ortaya kan dzgn alt keli yldzlar, geni alt keli yldzlara kelerden gemeli ayn dairesel yrngede izilen bamsz ekenar genlerin zeminde yaplandrd ift tarafl ok ularndan meydana gelikin bir kompozisyondur.
iaretlenir; bu noktalardan 60o-120olik (wn) ve (zn) yanal paralel ve dikey paralel (yn ) eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 3) (O) noktas merkez 2 olmak kouluyla yarap r1 = 2 x olan bir ember izilir; emberin iine 3 (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir. 4) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2= (3 ) olan bir ember izilir; emberin iine (abc...n) dzgn onikigen
12
oturtulur. 5) (O) noktas merkez olmak zere yarap r3=(5 ) olan bir ember izilir, emberin iine keleri geni al (GHKLMN) alt keli yldz yerletirilir. 2 6) (O) noktas merkez olacak ekilde yarap r4 = 12x olan bir ember 3 izilir, emberin (y) ekseni ile kesitii (O1) noktasndan itibaren ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur. 7) (O1,O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olmak zere 3.4. ve 5. maddeler uygulanarak
(ABCDEF) alt keli yldzlar ve keleri geni al (G'H'K'L'M'N') alt keli yldzlar izilir. 8) (O1,O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olmak kouluyla yarap r5=(6 ) olan bir ember izilir; ember izilir; emberin (x,w,z) eksenelri ile kesimesi sonucunda (Q1, Q2, Q3, Q4, Q5, Q6) noktalar iaretlenir. 9) (Q1, Q2, Q3, Q4, Q5, Q6) noktalar merkez olmak artyla yarap r6=(2 ) olan bir ember izilir; iine () ekenar genleri yerletirilir. 10) (O1,O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olacak ekilde yarap (3 ) olan bir ember izilir; emberin iine (abcdefghkmn) , (abcdefghkmn, (....)) dzgn onikigenleri izilir. 11) (ABCDEF) alt keli (xn, zn, wn) eksenler zerinde (2 ) kadar uzatlr. Ayn ilem (O1, O2, O3, O4, O5, O6) alt keli yldzlarnda da uygulanarak bota kalan ular apraz olarak birletirilerek bir kenar (2 ) olan ekenar drtgenler oluturularak alt keli yldzlar kelerinden birbirine balanarak form tamamlanr. 12) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalarndan 2 12x uzaklktaki yeni (O') noktalar bulunarak form her ynde oaltlabilir. 3
Kaynaklar: erare Yetkin, Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul
niversitesi Edebiyat Yaynlar, stanbul 1972, s.47,48 ; Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.38 ; Rlve Restorasyon Dergisi 4, Vakflar Genel Mdrl, 1.
Restorasyon Semineri, zel Says 6-7 Mays 1982, Vakflar Genel Mdrl
Yaynlar Ankara s.122,131.
13
Fotoraf 3: Konya Aleddin Camiinde kubbeye geii salayan Trk genlerinden.

(Halk Karamaaral, a.g.m., 1982, Fotoraf 7, s.181.)
14
izim 3: Konya Aleddin Camii'nde kubbeye geii salayan Trk genlerinden.

(Halk Karamaaral, a.g.m., 1982, Fotoraf 7, s.181.)
15
Alt keli yldz sembol Azkara Hann d takapsnda yer almaktadr. Kat Nu:4 Fotoraf: izim:4
Dnemi: Hann hol ksm I. Aleddin Keykubad dneminde 1231 (M), 628 (H),
avlusu ise II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde 1237 (M), 635 (H) dneminde yaplmtr.
Yapan / Yaptran: Han Hoca Mesud bin Abdullah tarafndan yaplmtr. / Han I.
Alaeddin Keykubad ve II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde yaplmtr.

Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Azkara Hann d takapsna
ilenmitir.
uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan d takapda yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 30o-150olik yanal paralel ve dey paralel eksenler ile kesitii dairesel bir yrngede izilen dzgn altgenlerin 60o-120o'lik yanal ve yatay dzgn krk izgilerle kesimesi sonucunda zeminde alt keli yldzlar "Y" eklinde yollar kk altgenlerden oluan gelikin bir kompozisyondur.
iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1=(2 ) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir. 5) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2=(5 ) olan bir ember izilir; emberin iine (GHKLMN) altgeni 2 oturtulur; 6) (O) noktas merkez olmak zere yarap r3 = 12x olan bir 3
ember izilir; emberin (x) eksen ile kesitii (O1) noktas esas alnarak ember alt
16
eit paraya ayrlmak suretiyle (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur. 7) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olacak ekilde alt keli yldzlar ve altgenler izilir. 8) Alt keli yldzlarn keleri (BF kenar, CE kenar, AC kenar, FD 2 kenar, AE kenar, BD kenar) dorultularnda 5x kadar uzatlarak (abcdef) 3 ..... () altgenleri oluturularak form tamamlanr.
Kaynaklar: Yldz Demiriz, slam Sanatnda Geometrik Ssleme Bir Envanter Denemesi, Lebib Yalkn Yaynlar, 2000, s.49 ; Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.157.
izim 4: Azkara Hann d takapsndan.

(Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.49)
17
Alt keli yldz sembol Eridir Han'n yan takapsnda yer almaktadr. Kat Nu:5 Fotoraf: izim:5
Dnemi: Han 1237-1238 (M), 635-636 (H) tarihlerinde tamamlanmtr. Yapan / Yaptran: Han yapan belli deildir. / Han II. Gyaseddin Keyhsrev
tarafndan yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Eridir Hann yan takapsna ilenmitir. Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ta malzeme ile oyma teknii
uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan i takapda yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 60o-120o'lik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucunda meydana gelen altgenlerin eit aralklardaki yatay paralel eksenler ile 30o-150o'lik yanal paralel eksenlerin kesitii bir zemin zerinde ve dairesel bir yrngede izilen kk altgenlerin birbirine gemesiyle meydana gelen dzgn alt keli yldzlar ve "Y" formlar ile ekenar genlerden oluan kapal ekil ve dz izgiler kompozisyonudur.
iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) eksenlerinin birbiri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri ve (x) eksenine dik (yn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1=(2 ) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir. 5) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2=(4 ) olan bir ember izilir; emberin iine (GHKLMN) altgeni oturtulur. 6) (O) noktas merkez olmak zere yarap r3=(8 ) olan bir ember izilir; emberin (x) ekseni ile kesitii nokta esas alnarak ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunarak 2.3. ve 4. maddeler uygulanarak (O1, O2, O3, O4, O5, O6) alt keli yldzlar izilir . 7)
18
2 (O) noktas merkez olmak zere yarap r4 = 4x olan bir ember izilir; 3 emberin (w) ekseni ile kesitii (O1') noktasndan itibaren ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O2', O3', O4', O5', O6') noktalar iaretlenir. 8) (O1') noktas merkez 2 olmak zere yarap r5 = 3x olan bir ember izilir; emberin iine 3 (,,,,,) altgeni izilir; ilem tm merkezlere uygulanarak form tamamlanr. 9) (x...xn) eksenleri zerinde (O) merkezinden (8 ) uzaklkta yeni merkezler bulunarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar : Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50 ; Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.160.
izim 5: Eridir Hann yan takapsndan.

19
Mhr-i Sleyman sembol Malatya Ulu Camiinin kubbe gbeinde yer almaktadr. Kat Nu : 6 Fotoraf: 4 izim: 19 veya 20
Dnemi: Camii 1247 (M), 644 (H) tarihinde yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camii Sehabeddin lyas bin ahab Ebubekir tarafndan (II.
zzeddin Keykvus Dnemi) yaplmtr. / Camii yaptrlmtr.
Hsrev el benna tarafndan
Yeri / Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Malatya Ulu Camiinin kubbesinin
gbeine ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Mhr-i Sleyman sembol tula ve srl tula malzeme
kullanlarak ilenmitir. Tula ve srl tula malzeme kullanlarak yaplan ii ve evresi bezeli siyah kontrl Mhr-i Sleyman sembol kubbenin gbeine ilenmitir.
Kaynaklar: Oktay Aslanapa, a.g.e., s.49; Gnl ney, a.g.e., 1978, res: 59, s.114.
Fotoraf 4: Malatya Ulu Camiinin kubbe gbeinde yer alan Mhr-i Sleyman sembol.
(Gnl ney, a.g.e., 1978, res: 59, s.114.)
20
Alt keli yldz sembol Avanos Sar Hann takapsnda yer almaktadr. Kat Nu:7 Fotoraf: izim:6
Dnemi: Han II. zzeddin Keykvusun 1249 (M), 647 (H) ylnda sona eren ilk
saltanat dneminde yaplmtr.

Yapan / Yaptran: Han yapan belli deildir / Han II. zzeddin Keykvus tarafndan
yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Avanos Sar Hann takapsna
ilenmitir.
uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan takapda yer alan form dairesel bir yrnge zerinde belli bir lde dizilmi dzgn altgenlerin gemesiyle merkezde ve yrngede alt keli yldzlar, zeminde ise kollu "Y" biimli rnekler ve ekenar drtgenlerin ayrlmas ve ayn zamanda eit aralktaki 60o120o'lik yanal paralel eksenlerin eit aralktaki yatay paralel eksenlerle kesimesinden meydana gelen altgenlerin oluturduu bir kapal ekil gemesi ve dz izgi kompozisyonudur.
iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin birbiri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri ve (x) eksenine dik (yn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1=(2 ) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir. 5) (O) noktas merkez olmak artyla r3=(3 ) olan bir ember izilir; emberin (x) ekseni ile kesitii nokta esas alnarak ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle iine (GHKLMN) altgeni oturtulur. 6) (O) noktas merkez olmak zere yarap r4=(4 ) olan bir ember izilir emberin (x) ekseni ile kesitii nokta esas alnarak 21
emberin iine (abcdef) altgeni izilir. 7) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r2 =(8 ) olan bir ember izilir; emberin (x) ekseniyle kesitii nokta esas alnarak ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur; 4.5. ve 6. maddeler uygulanarak (O1, O2, O3, O4, O5, O6) alt keli
yldzlar ve altgenleri izilir. 8) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap 2 r5 = 4 x olan bir ember izilir. emberin (w) eksenini kestii (O1') 3 noktasndan balanarak ember alt eit paraya ayrlarak (O1, O2, O3, O4, O5, O6)) 2 noktalar iaretlenir. 9) (O1') noktas merkez olmak kouluyla yarap r6 = 3x 3
olan ember izilerek iine (,) altgeni oturtulur. (veya alt keli yldzlarnn kenar uzantlar alnarak ayn altgen elde edilebilir). Ayn ilem (O1, O2, O3, O4, O5, O6,) merkezleri iin de uygulanarak ekil tamamlanr. 10) (x....xn) eksenleri zerinde (O) noktalarndan (8 ) uzaklkta yeni noktalar bulunarak form her ynde oaltlabilir.
Kaynaklar: Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50 ; Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.165.
izim 6: Avanos Sar Hann takapsndan.

22
Alt keli yldz sembol Antalya Karatay Medresesi'nin mihrabnda yer almaktadr. Kat Nu:8 Fotoraf: izim:7
Dnemi: Medrese 1250 (M), 648 (H) ylna tarihlendirilmektedir. Yapan / Yaptran: Medereseyi yapan belli
Keykvus tarafndan yaptrlmtr. deildir / Medrese II. zzeddin
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Antalya Karatay Medresesinin mihrabna

ilenmitir.
uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme oyma teknii uygulanarak yaplan mihrapta yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 30o-150o'lik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucunda oluturulan zemin zerinde bir oran dahilinde ve dairesel yrnge zerinde yer alan dzgn onikigenlerin birbirleri ile kesimesi sonucunda ortaya kan bask altgenlerin kelerinden sonra deiime uramak suretiyle ekenar drtgenlerle balanmas ve yatay krk izgilerle kesimesi sonucunda; merkezde oluan alt keli yldzlar bu yldzlar evreleyen keleri geni al alt keli yldzlar, be keli yldzlar ve be keli yldzlara hemkenar yaprakl yonca ve altgenlerden meydana gelen gelikin bir kompozisyondur.

iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii noktalardan yatay eksene paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir.
4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1 = (2 ) olan bir ember izilir;
emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir. 5) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2 = (14 ) olan bir ember izilir; emberin (x) ekseni ile kesitii (O1) noktasndan balanarak ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O1,
23
O2, O3, O4, O5, O6) merkezleri iaretlenir. 6) (O, O1, O2, O3, O4, O5, O6) merkezlerinden yarap r1 = (2 ) olan emberler izilir; emberlerin iine (A', B', C', D', E', F') alt keli yldzlar yerletirilir. 7) (O, O1, O2, O3, O4, O5, O6) merkezlerinden yarap r3=(9 ) olan emberler izilir, emberlerin iine ke numaralar 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12 olan dzgn onikigenler (daha sonra
1,3,5,7,9,11) nolu keler silinmek zere oturtulur.
8) Onikigenlerin kenarlar
birbirleri ile kesitii (a,b,c,d,e,f,g,h,k,m,n,p) ve (a',b',c',d',e',f',g',h',k',l',m',n',p'...) keleri geni al alt keli yldzlar netletirerek onikigenlerin alt keli yldzlarn dnda kalan 1,3,5,7,9,11 nolu keleri silinir. 9) (ABCDEF) alt keli yldz ile (A'B'C'D'E'F') alt keli yldzlarn karlkl keleri (B ile E) (F' ile C') (yeil noktal izgiler) ortalar bulunarak iaretlenir. 10) (,,,,,,...) noktalar merkez olmak kouluyla yarap r1=(2 ) olan emberler izilir; emberlerin (w, z, w-14 , z-14 , x,y,y14,y-14) eksenlerini kestii (G, H....) noktalar bulunarak (BGE'H) ekenar drtgenleri izilir. 11) (O, O1, O2, O3, O4, O5, O6) merkezlerinden yarap 2 r4 = 3x olan emberler izilir; emberlerin iine (KMNPRS) , (....) altgenleri 3 oturtulur. Altgenlerin ekenar drtgenler ile kesitii 13,14,15,16,17,18..... noktalar iaretlenir.
12) (KMNPRS), (...) altgenlerinin kenarlar ekenar drtgenlerin
kenarlar ile kesiene kadar uzatlarak (I, II, III) noktalar bulunur. 13) Ekenar drtgenlerin kenarlar ile (KMNPRS), (.....) altgenlerinin kenar ve uzantlarnn kesitii 14, I, G, III,. 14' ve simetrileri netletirilerek yatay krk izgiler elde edilir ve be kolu yldzlar oluturularak ekil tamamlanr. 14) (O, O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olmak zere yarap (r1, r2, r3, r4 ) emberleri izilerek form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynak: mr Bakrer, On ve Ondrdc Yzyllarda Anadolu Mihrablar,

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1976, s.168.
24
izim 7: Antalya Karatay Medresesi mihrabndan.

25
Mhr-i Sleyman sembol Konya Karatay Medresesinin duvarnda yer almaktadr. Kat Nu:9 Fotoraf:5 izim:19 veya 20
Dnemi: Medrese 1251 (M), 649 (H) ylnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Medreseyi yapan belli deildir. / Medrese II. zzeddin Keykavus
Dneminde yaplmtr.
Yeri/Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Konya Karatay Medresesinin i

mekanna ait duvarn yzeyine ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Mhr-i Sleyman sembol ini malzeme ile sralt teknii
uygulanarak altn yaldzlama tekii ile ilenmitir. mekana ait duvarn yzeyinde yer alan altgen iniler ini malzemeyle sralt teknii uygulanarak yaplm; bu altgen inilerden birinin iine altn yaldzlama teknii ile bir Mhr-i Sleyman sembol ilenmi olup bu Mhr-i Sleyman semboln oluturan altgen alann iine er, ekenar genlerin her birinin iine ise birer damla sembol ilenmitir.
Kaynak: Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.84-85; Gnl ney, a.g.e., 1978, res. 62,
s.116.
26
Fotoraf 5 : Konya Karatay Medresesinin duvarnda yer alan Mhr-i Sleyman sembol.
(Gnl ney, a.g.e., 1978, res. 62, s.116.)
27
Alt keli yldz sembol Konya Sahip Ata Camii'nin mihrabnn niinde yer almaktadr. Kat Nu:10 Fotoraf:6 izim:8
Dnemi: Camii 1258 (M), 656 (H) ylnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camiiyi yapan belli deildir. / Camii Sahip Ata Fahreddin Ali
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Konya Sahip Ata Camiinin mihrabnn
niine ilenmitir.
uygulanarak ilenmitir. ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan firuze ve siyah renklerin kullanld mihrabn niinde yer alan form eit aralklardaki dey paralel eksenlerin eit aralklardaki 30o-150o'lik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucunda oluan altgenler ile altgenlerin arasnda kalan ekenar genlerin iine kk ekenar genlerin yerletirilmesinden meydana gelen bir izgi kompozisyonudur.

iaretlenir; bu noktalardan 30o-150olik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas 2 merkez olmak kouluyla yarap r1 = 2 x olan bir ember izilir; emberin 3 iine (ABCDEF) altgeni oturtulur. 5) (O) noktas merkez olmak artyla yarap 2 r2 = 4 x olan bir ember izilir; emberin (x,w,z) eksenleri ile kesimesi 3 sonucunda (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur. 6) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olmak zere 3. ve 4. maddeler uygulanarak (ABCDEF) altgenleri izilir.
7) Altgenlerin kelerinden birbirleri ile temas etmeleri
sonucunda (F'BA) ekenar genleri meydana gelir. 8) (F'BA) ekenar genlerinin iine kenarortaylar ekenar genlerin tepe noktalar olacak ekilde () ekenar genleri oturtularak form tamamlanr. 9) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalarndan geen; ayn zamanda (w) yanal paralel ekseni zerinde yer alan veya (O5) ve (O4
28
2 noktalarna 4 x uzaklkta olan (O) noktalar bulunarak form her ynde 3 istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: mr Bakrer, a.g.e., 1976, res.100, s.173, Yldz Demiriz, a.g.e., 2000,
s.33 ; erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.73 ; Halk Karamaaral, Rlve ve
Restorasyon Dergisi 3, Sahib Ata Camiinin Restitsyonu Haknda Bir Deneme,

Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1982, s.57, res.6; Oktay Aslanapa,
a.g.e., 1973, s.78,79
Fotoraf 6: Konya Sahib Ata Camiinin mihrabnn nii.

(Halk Karamaaral, a.g.e., 1982, n kapandan.)
29
izim 8: Konya Sahip Ata Camii'nin mihrabnn nii.

30
Alt keli yldz sembol Konya Sahip Ata Camii'nin mihrabnda yeralmaktadr. Kat Nu:11 Fotoraf:7 izim:9
Dnemi: Camii 1258 (M), 658 (H) ylnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camiiyi yapan belli deildir. / Camii Sahip Ata Fahreddin Ali
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Konya Sahip Ata Camiinin mihrabna
ilenmitir.
uygulanarak ilenmitir. ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrapta yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin 30o-150olik yanal paralel eksenler ile kesimesi sonucunda meydana gelen form eit aralklardaki yatay paralel eksenler ile kesimesinden meydana gelen izgiler baz alnarak, eksenden belli bir lde kaydrmal izilen dzgn altgenlerin kesimesi ile merkezde doan dzgn altgenlerin iine yerletirilen dzgn alt keli yldzlar ve alt keli yldzlar evreleyen Mhr-i Sleyman formundaki alt keli yldzlarn deiik formasyonda izilmesiyle elde edilen alt keli yldzlar, alt keli yldzlar evreleyen dzgn altgenler ve Z eklinde kanatlardan meydana gelen kapal ekil gemeleri kompozisyonudur.

iaretlenir; bu noktalardan (x) eksenine paralel 30o-150o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel ve (yn) dey paralel (yn) eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (0) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1(=3 ) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz 2 oturtulur. 5) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2 = 3x olan bir 3
31
ember izilir; emberin iine Mhr-i Sleyman formunda (PRSTVYZ)alt keli yldz sonradan baz ksmlar silinmek zere izilir. 6) (O) noktas merkez olmak 2 zere yarap r4 = 6 x olan bir ember izilir emberin (x-1) ekseni ile 3 kesitii (b) noktasndan itibaren ember alt eit paraya blnerek emberin iine Mhr-i Sleyman formundaki (abcdef) alt keli yldz sonradan baz ksmlar silinmek zere izilir. 7) (abcdef) alt keli yldznn (a) kesinden balayarak saat 2 yelkovannn tersi istikametinde (y-4) ekseni zerinde 3x kadar alnarak () 3 2 noktas (z4) ekseni zerinde 4 x uzaklkta () noktas, (y-8) ekseni zerinde 3 saat yelkovan istikametinde uzaklkta ( ) mesafesinde () noktas (z5 ) ekseni 2 2 zerinde 2 x mesafesinde (); dier eksenler yardmyla 3x 3 3 2 mesafesinde ( ve m), ( ) mesafesinde () , 3x mesafesinde (f) noktalar 3 bulunur. (f) noktas (a) noktas ile birletirilerek drt kanatl kapal formu elde edilir. Frldan iine bir kenar () olan ekenar drtgeni oturtulur. Eksenler yardmyla ayn prensipler uygulanarak 2.3.4.5. ve 6. frldaklar izilir. 8) (y-3) ile (x-25 ) 652 eksenlerini kesitii (O1) noktas baz alnarak yarap (O-O1) = 3 olan bir ember izilir; ember (O1) noktasndan balanarak alt eit paraya ayrlmak
suretiyle (O1, O2, O3, O4, O5, O6, ) noktalar bulunur. 9) (O1, O2, O3, O4, O5, O6, ) noktalar merkez kabul edilerek 4.5.6. ve 7 maddeler uygulanarak (A'B'C'D'E'F') alt keli yldzlar (G'H'K'L'M'N') altgenleri (P'R'S'T'Y'Y') ve (abcdef)
(a'mf) ongenleri izilerek form tamamlanr. 10) (O, O1, O2, O3, O4, 652 O5, O6) merkezlerinden (O-O1) = 3 uzaklkta yeni (O') noktalar bulunarak
form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.

Kaynaklar: erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.79 ; mr Bakrer, a.g.e., 1976, res:100,
s.173 ; Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.60.
32
Fotoraf 7: Konya Sahib Ata Camiinin mihrabndan.

33
izim 9: Konya Sahip Ata Camiinin mihrabndan.

34
Alt keli yldz sembol Mardin Marufiye Medresesinin selsebilinde yer almaktadr. Kat Nu:12 Fotoraf: izim:10
Dnemi: Medrese XIII. yzyln ilk eyreine tarihlendirilmektedir. Yapan / Yaptran: Medreseyi yapan belli deildir. / Medreseyi yaptran belli
deildir.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Mardin Marufiye Medresesinin
selsebiline ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ta malzeme zerine iki renkli
talarla mozaik teknii uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme zerine siyah ve beyaz talarn mozaik teknii ile ilendii selsebilde yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenler ile eit aralklardaki 60o120olik yanal paralel eksenlerin birbirleri ile kesitii bir zemin zerinde dairesel bir yrngede oluturulan dzgn altgenlerin birbirine gemesi sonucunda zeminde meydana gelen ve tm kelerinden birbirine temas eden alt keli yldzlar ile alt keli yldzlarn ortasnda meydana gelen dzgn altgenlerin oluturduu kapal ekil gemeleri kompozisyonudur.
Kompozisyonun Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla
iaretlenir; bu noktalardan 60o-120olik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1= (4 ) olan bir ember izilir; emberin (x, w, z) eksenleri ile kesimesi sonucunda (A, B, C, D, E, F) noktalar bulunur. 5) (A, B, C, D, E, F) noktalar uygun ekilde birletirilerek (ABCDEF) altgeni izilir. 6) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2=(6 ) olan bir ember izilir; emberin (x, w, z) eksenleri ile kesitii (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar iaretlenir; bu noktalar esas alnarak altgenler izilir; (O1, O2, O3, O4, O5, O6) altgenlerin izimi
35
tamamlandnda () alt keli yldz meydana gelir. 7) (O) noktas merkez olmak zere yarap r3= (12 ) olan bir ember izilir; emberin (x, w, z) eksenleri ile kesitii (O1', O2', O3', O4', O5', O6') noktalar iaretlenir; 4. ve 5. maddeler uygulanmak suretiyle form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.99; Ara Altun, a.g.m., 1970, s.261.
izim 10: Mardin Marufiye Medresesi'nin selsebilinden.

36
Mhr-i Sleyman sembol Nide Sungur Aa Camiinin kuzey kapsnn zerinde bulunan glpencerede yer almaktadr. Kat Nu:13 Fotoraf:8 izim:19 veya 20
Dnemi: Camii1335 (M), 736 (H) ylnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camiiyi yapan belli deildir. / Camii Nide Emiri Seyfeddin
Sungur Aa tarafndan yaptrlmtr.

Yeri / Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Nide Sungur Aa camiinin kuzey
kapsnn zerindeki glpencereye ilenmitir.

Malzeme ve Teknik: Mhr-i Sleyman sembol ta malzeme ile ajur (delik ii)
teknii uygulanarak ilenmitir. Ta malzeme ile ajur (delik ii) teknii uygulanarak yaplan kuzey kapsnn zerinde yer alan dikdrtgen glpencerenin merkezindeki yuvarlak erevenin iine bir byk Mhr-i Sleyman sembol, bu daireden hareket eden sekiz kaytn arasnda kalan yzeylerden birinin daire erevesinin iinde ise kk krk bir Mhr-i Sleyman sembol ilenmitir.
Kaynak: M. Baha Tanman. 14. ve 15. Yzyllarn Anadolu Trk Mimarlnda Gotik Etkiler, Arife Batura Armaan Mimarlk ve Sanat Tarihi Yazlar, Literatr
Yaynlar, stanbul 2005, s.213,216.
37
Fotoraf 8: Nide Sungur Aa Camiinin kuzey kapsnn zerindeki glpencerede yer alan Mhr-i Sleyman sembol.
(M. Baha Tanman. a.g.m., 2005, s.217.)
38
Alt keli yldz sembol Milas Firuz Bey Camii'nin pencere alnlnda yer almaktadr. Kat Nu:14 Fotoraf: izim:11
Dnem: Camii1394-1395 (M), 796-797 (H) tarihlerinde yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camii Hasan ibn Abdullah tarafndan yaplmtr. / Camii
Yldrm Bayezid'n Milas ve evresini ynetmekle grevlendirdii Firuz Bey tarafndan yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Miras Firuz Bey Camiinin pencerenin
alnlna ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol mermer zerine ta kaklarak
ilenmitir. Mermer malzeme zerine ta kaklarak yaplan pencerenin alnlnda yer alan form geometrik bir dzen iinde 30o-120olik yanal paralel dz izgilerin deyde zencirek oluturan eit aralktaki paralel izgilerle kesimesinden doan alt keli yldzlar bu yldzlar etrafnda izilen bamsz altgenlerin sonradan silinmesiyle zeminde X ve V yollar, ok ular ekenar drtgen kk altgenlerden meydana gelen bir izgi kompozisyonudur.
Karlatrma: Ta malzeme ile oynama teknii uygulanarak yaplan Bursa Ulu
Camii'nin takapsnn bordrnde yer alan form geometrik bir dzen iinde 30120olik yanal paralel dz izgilerin deyde zencirek oluturan eit aralktaki paralel izgilerle kesimesinden doan alt keli yldzlar bu yldzlar etrafnda izilen bamsz altgenlerin sonradan silinmesiyle zeminde X ve V yollar, ok ular ekenar drtgen kk altgenlerden meydana gelen bir izgi kompozisyonudur.
iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri ve (x) eksenine dik (yn) eksenleri izilir. 3) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balangc noktas
39
olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1=(2 ) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz
5) (O) noktas
yerletirilir.
merkez olmak artyla yarap r2=(4 ) olan bir ember izilir;
emberin iine (GHKLMN) altgeni oturtulur. 6) (O) noktas merkez olmak zere 2 yarap r3 = 6x olan ember izilir; emberin (x, y, z) eksenleri ile 3 kesimesi sonucunda (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur. 7) (O1, O2, O3, O4, O5, O6) noktalar merkez olacak ekilde 4. ve 5. maddeler uygulanarak (A'B'C'D'E'E'F') alt keli yldzlar ile birbirine hemkenar (G'H'K'L'M'N'), altgenleri izilir. 8) Alt keli yldzlarn (wn) ve (zn) eksenleri ynnde olan keleri birletirilir. 9) Alt keli yldzlarn karlkl kelerini birletiren [AE'],
[BD'], [] doru paralarnn (GHKLMN), (G'H'K'L'M'N') () altgenlerinin
kenarlar ile kesimesi sonucunda (a, b, c, d, e, f, g, h) noktalar bulunur. 10) (a) noktas ile (b) noktas, (c) noktas ile (d) noktas (e) noktas ile (f) noktas, (g) noktas ile (h) noktas birletirilerek (QAabB) ve (ab D'Q'E') begenleri oluturularak altgenlerin gereksiz ksmlar silinir. 11) (ABCDEF), () alt keli yldzlarnn (y) 2 ekseni istikametindeki kenarna bitiik olacak ekilde bir kenarnn uzunluu 3 olan kk altgenler izilerek form tamamlanr.
12) (O1, O2, O3, O4, O5, O6)
noktalarndan (w, y, z) eksenlerine (6 ) uzaklkta olan (O') noktalar bulunarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynak: Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.627, 323.
40
izim 11: Milas Firuz Bey Camiinin penceresinin alnlndan.

41
Alt keli yldz sembol Ankara Ahi Elvan Camiinin mihrabnn keliinde yer almaktadr. Kat Nu:15 Fotoraf: izim:12
Dnemi: Camii 14. yzyln sonuna tarihlendirilmektedir. Yapan / Yaptran: Camiiyi yapan belli deildir. / Camii Ahi Elvan Mehmed Bey
Yeri / Konumu: Alt keli yldz sembol Ankara Ahi Elvan Camiinin mihrabnn
keliine ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol al malzeme ile oyma teknii
uygulanarak ilenmitir. Al malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan mihrabn keliinde yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 30o-150o derecelik yanal paralel eksenlerle kesimesi ile oluan zemin zerinde 60o-120o'lik yanal ve yatay eksene uyumlu dz krk izgilerin kesimesi ile zeminde oluan altgenleri ile bir oran ve geometrik bir dzen iinde yatay eksen zerinde yarm report kaydrlmas ile elde edilen alt keli yldzlardan meydana gelen krk izgiler kompozisyonudur.
Karlatrma: Ankara Eyp Mescidinin mihrabnn keliine al malzeme ile
oyma teknii uygulanarak ilenmi form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 30o-150o derecelik yanal paralel eksenlerle kesimesi ile oluan zemin zerinde 60o-120o'lik yanal ve yatay eksene uyumlu dz krk izgilerin kesimesi ile zeminde oluan altgenleri ile bir oran ve geometrik bir dzen iinde yatay eksen zerinde yarm report kaydrlmas ile elde edilen alt keli yldzlardan meydana gelen krk izgiler kompozisyonudur.
iaretlenir; bu noktalardan 30o-150o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri ve (x) eksenine dik (yn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal 42
balang noktas 2 olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1 = 2x 3 olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) altgeni yerletirilir.
5) (O)
paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii (O) noktas
noktas merkez olmak artyla yarap r2=(2 ) olan bir ember izilir; emberin iine () alt keli yldz oturtulur. 6) (O) noktas merkez olmak zere yarap r3 = (4 ) olan bir ember izilir; emberin (x) ekseni ile kesitii (O1) noktas esas alnarak ember alt eit paraya ayrlmak suretiyle (O2, O3, O4, O5, O6) noktalar bulunur; 3.4.5. ve 6. maddeler tekrarlanmak artyla form tamamlanr. 7) 2 uzaklkta olan (w, y, z) eksenleri zerinde yer alan (O') (O) noktasndan 6x 3 noktalar bulanarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.73,183 ; Yldz Demiriz, a.g.e., 2000,
s.44.
izim 12 : Ankara Ahi Elvan Camiinin mihrabnn kelii.

43
Alt keli yldz sembol Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn alt blmlerinde yer almaktadr. Kat Nu:16 Fotoraf:9 izim:13
Dnemi: Kitabesi olmamasna ramen vakfiye tarihine ve eitli kaynaklarn verdii
bilgiye dayanlarak 1436 (M), 840 (H) ylna tarihlendirilmektedir.

Yapan / Yaptran:
Camiiyi yapan belli deildir. / Camii
Sultan II. Murad
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Edirne Muradiye Camiinin duvarlarn alt
blmlerinde yer almaktadr.

Malzeme ve teknik: Alt keli yldz sembol ini malzeme ile (mavi-beyaz),
sralt teknii uygulanarak ilenmitir. Mavi-beyaz ini malzeme ile sralt teknii uygulanarak yaplan duvarlarn alt blmlerinde yer alan form eit aralklardaki dey paralel eksenlerin eit aralklardaki 60o-120olik yanal paralel eksenler ile kesimesi sonucunda oluan birbirine kelerinden temas eden dzgn altgenler ve bu altgenlerin birinin iinde ortas benekli ift izgisel bir Mhr-i Sleyman bulunan ayn zamanda altgenler arasnda yer alan ekenar genlerin oluturduu bir dz izgi kompozisyonudur.
iaretlenir, bu noktalardan 60o-120o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap (r = ) olan bir ember izilir; emberin iine (abcdef) altgeni yerletirilir. 5) 4. madde uygulanarak izilen (abcdef) altgenlerine (abcdef) altgenlerinin kelerinden temas eden (a'b'c'd'e'f') altgenleri izilerek form tamamlanr.
6) Kompozisyonu oluturan tm basamaklar uygulanarak form her
ynde istenildii kadar oaltlabilir.

Kaynaklar: Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.487,498.; Yldz Demiriz, Kalem leri, Osmanl Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.300.
44
Fotoraf 9: Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn alt blmnde yer alan inilerden biri.
(Yldz Demiriz, a.g.m., 1999, s.300)
izim 13:Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn alt blmnde yer alan inilerden biri.
(Yldz Demiriz, a.g.m., 1999, s.300)
45
Alt keli yldz sembol
Gebze oban Mustafa Paa Klliyesinin
ifahanesinin pencere alnlnda yer almaktadr. Kat Nu:17 Fotoraf: 10 izim:14
Dnemi: Camii 1523 (M), 923 (H) ylnda tamamlanmtr. Yapan/Yaptran: Camiinin yapm Tezkirelerde Mimar Sinana maledilmektedir, /
Camii Msr valisi oban Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr.

Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Gebze oban Mustafa Paa Klliyesinin
ifahanesinin pencere alnlna ilenmitir.

Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol mermer zerine renkli talar
kaklarak ilenmitir. Mermer malzeme zerine renkli talar kaklarak ilenen ifahanenin pencere alnlnda yer alan form yatay eksene dik ve birbirine eit aralktaki dey krk izgilerden oluan zencireklerin 30-150olik yatay eksene uyumlu krk izgilerle kesimesi sonucu zeminde dzgn alt keli yldzlar dzgn altgenler, dz ve ters V yollar ekenar drtgenler, ok ularndan meydana gelen bir krk izgiler kompozisyonudur.
Kompozisyonun Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla
iaretlenir, bu noktalardan 30o-150o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) ve (x) eksenine dik (yn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap r1 = (2) olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir; veya (O) noktasnn (2 ) sandan ve solundan geen (w1,w2) ; (z1, z2) yanal paralel eksenleri ile (O) 2 noktasnn 2x aasndan ve yukarsndan geen (x1 ve x2) yatay paralel 3
46
eksenlerinin birbirleri ile kesimesi sonucunda oluan altgenin iine de (ABCDEF) alt keli yldz izilebilir. 5) (O) noktasnn sanda ve solunda yer alan (x) eksenine (8 ) uzaklkta olan (O1 ) ve (O2) noktalar bulunur; bu noktalar esas alnarak 4. madde uygulanmak kouluyla (O1) ve (O2) alt keli yldzlar izilir. 6) (O) merkezinden geen dikey paralel (y) ekseni ile (O1) ve (O2) merkezlerinden 2 geen (y8) ve (y-8) dikey paralel eksenlerine 6x uzaklkta olan; (O5, O3, O4) 3 merkezleri ile (O5, O3, O4) merkezlerin simetrileri bulunarak 4. madde uygulanmak suretiyle (O1, O2, O3 , O4, O5) alt keli yldzlar izilir. 7) Alt keli yldzlarn (y) dikey paralel eksenleri zerinde yer alan birbirine bakan kelerinden bir 2 kenarnn uzunluu olan iki kenar alt keli yldzlara hemkenar () 3 ve (',',',','') altgenleri izilir. 8) (O5) alt keli yldznn (A'') kesi ile (O) alt keli yldznn (A) kesi ; (O4) (F'') kesi ile (O) alt keli yldznn (F) kesi birletirilir; (O1) ve (O2) alt keli yldzlarnn keleri apraz olarak birletirilerek (d) ve (e) noktalar bulunur. 9) Alt keli yldzlarn (x) ekseni zerinde yer alan birbirine bakan keleri (wn) ve (zn) eksenleri zerinde olmak 2 artyla 2x kadar uzatlr; uzantlarn birbirleri ile kesimesi sonucunda 3 (abcd) noktalar bulunarak (aC'bB) ve (EcB'd) ekenar drtgenleri oluturulur.
10)
4. maddeden itibaren tm basamaklar uygulanarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Seluk Mlayim, Anadolu-Trk Mimarisinde Gometrik Sslemeler (Seluklu a), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1982, s.41 ; Oktay
Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, nklap Kitabevi, stanbul 1985, s.163,169.
47
Fotoraf 10: Gebze oban Mustafa Paa Klliyesi'nin ifahanesinin penceresinin alnl.
(Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.282. res: 175in sanda yer alan fotoraf)
izim 14: Gebze oban Mustafa Paa Klliyesi'nin ifahanesinin penceresinin alnl.
(Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.282. res: 175in sanda yer alan fotoraf)
48
Alt keli yldz sembol stanbul ehzade Camiinin pencere kapanda yer almaktadr. Kat Nu:19 Fotoraf:12 izim:15
Dnemi: Camii 1544-1548 (M) 951-955 (H) tarihleri arasnda yaplmtr. Yapan/Yaptran: Camii Mimar Sinan tarafndan yaplmtr. / Camii Kanuni Sultan
Sleyman tarafndan yaptrlmtr.

Yeri/Konumu:Alt keli yldz sembol stanbul ehzade Camiinin pencere
kapana ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ahap malzeme kndekri teknii
uygulanarak ilenmitir. Ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan pencere kapanda yer alan form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 60o-120o'lik yanal paralel eksenler ile kesitii zemin zerinde izilen 30o-120o'lik yanal eksenlerle uyumlu gelien sade krk izgilerin kesimesiyle meydana gelen alt keli yldz ve dzgn altgenlerden blmeler ayrml, krk izgi
kompozisyonudur.
iaretlenir; bu noktalardan 60o-120olik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 3) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap 3 r1 = 2x olan bir ember izilir, emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz 2 yerletirilir; veya (x) ekseni zerinde yer alan (O) noktasnn (2 ) sandan ve solundan geen (z1, z2) ; (w1, w2) yanal paralel eksenleri ile (O) noktasnn 3 2x yukarsndan ve aasndan geen (x2 , x2) yatay paralel eksenlerinin 2 birbirleri ile kesimesi soncunda oluan altgenin iine de (ABCDEF) alt keli yldz izilebilir. 4) (x) ekseni zerinde bulunan (O) noktasnn (6 ) sanda ve 49
solunda yer alan (O1) ve (O2) noktalar iaretlenir; 2. ve 3. maddeler uygulanarak alt 3 keli yldzlar izilir. 5) (O) noktasndan geen (y) ekseninin r2 = 4 x 2
aasnda ve yukarsnda bulunan (O3) ve (O4) noktalar iaretlenir; 2. ve 3. maddeler tekrarlanmak artyla alt keli yldzlar izilir. 6) (x) ekseni zerinde yer alan (O) noktasnn (3 ) sandan ve solundan geen (y1) ve (y2) eksenlerinin birbirleri ile kesimesi sonucunda (O1', O2', O3', O4') merkezleri bulunur. 7) (O1', O2', O3', O4') merkezleri esas alnarak 2. ve 3. maddeler uygulanmak suretiyle alt keli yldzlar izilerek form tamamlanr. 8) Kompozisyonu oluturan basamaklar uygulanarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.42 ; Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985,s182.
Fotoraf 12: stanbul ehzade Camii'nden pencere kapa.

(Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, res: 180, s.319.)
50
izim 15: stanbul ehzade Camii'nden pencere kapa.

(Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, res: 180, s.319.)
51
Mhr-i Sleyman sembol Barbaros Hayrettin Paann Sancanda yer almaktadr. Kat Nu:20 Fotoraf:13 izim:19 veya 20
Dnemi: 1534-1546 (M), 940-953 (H) yllar arasnda yaplmtr. Yapan/Yaptran: Sanca yapan belli deildir. / Sancak Barboros Hayrettin Paa'nn
Kaptan- Derya olduu dnemde kullanlmtr.
Yeri/Konumu / Boyutlar: zerine Mhr-i Sleyman sembol ilenen Barbaros

Hayrettin Paann sanca stanbul Deniz Mzesinde 2964 envanter numarasyla sergilenmektedir. / Sancan boyutlar 287x200cmdir.
Malzeme ve Teknik: Yeil ipek zerine beyaz ipek kumala aplike edilmitir.
Sancak kendinden desenli ve yeil renk ipeklidir. Yaz ve ekiller beyaz ipek kumala aplike edilmitir. zerine Fetih sresi, drt slam halifesinin ismi (Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali), zlfkrl kl, l teslis, pene (el ekli) ve Mhr-i Sleyman formundaki alt keli yldz ilenmitir.
Kaynak: Barbaros Sancak, (evrimii)

http://www.turkkorsanlari.com/Fotoraf/sancakbarbaros.htm(03.05.2006) T.C. stanbul Deniz Mzesi Komutanl
52
Fotoraf 13 : Barbaros Hayrettin Paann Mhr-i Sleyman sembol ilenmi sanca.

( Barbaros Sancak, (evrimii) http://www.turkkorsanlari.com/resim/sancakbarbaros.htm) (03.05.2006)
53
Alt keli yldz sembol stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosunda yer almaktadr. Kat Nu:21 Fotoraf:14 izim:16
Dnemi: 1551 (M), 958 (H) ylnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Camii Mimar Sinan tarafndan yaplmtr. / Camii Hadm
brahim Paa tarafndan yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosuna ilenmitir. Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak ilenmitir.
Ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan kapnn alt panosunda yer alan ii bitkisel motiflerle dolgulu form eit aralklardaki yatay paralel eksenlerin eit aralklardaki 60o-120o'lik yanal paralel eksenleri ile kesimesi sonucunda meydana gelen yatay zencirekler ve birbirini kesen dey krk izgilerin zeminde oluturduu alt keli yldzlar, dey dorultuda ekenar drtgenler ve alt keli yldzlara hemkenar altgenlerden meydana gelen krk izgiler kompozisyonudur.
Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla iaretlenir; bu noktalardan 60o-120o'lik (w) ve (z) yanal paralel eksenleri izilir. 2) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni ile kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas 3 merkez olmak kouluyla yarap r1 = 2 x olan bir ember izilir; emberin 2 iine (ABCDEF) alt keli yldz oturtulur veya (w1, w2) , (z1, z2), (x1, x2) yanal paralel eksenlerinin (x1, x2) yatay paralel eksenleri kesimesi sonucunda oluan altgenin iine de (ABCDEF) alt keli yldz izilebilir. 5) Alt keli yldzlara hemkenar, bir kenarnn uzunluu ( ) olan (abcdef) altgenleri izilir. 6) (x) ekseni zerinde bulunan (O) noktasna (4 ) mesafede olan O1, (y) ekseni zerinde bulunan 3 (O) noktasna 4x mesafesinde olan (O', O'') noktalar bulunarak 4. ve 5. 2
maddeler uygulanarak ekil tamamlanr. 7) (O) noktasndan (x) eksenleri zerinde (4 , 8 ..), (y) eksenleri zerinde ( 4x
3 3 , 8x .....) 2 2
mesafesinde yeni
merkezler bulunarak form her ynde oaltlabilir.
54
Kaynaklar: Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.57 ; Oktay Aslanapa, a.g.e.,1985, s.209
Fotoraf 14: stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosu.
(Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.57.)
izim 16: stanbul Hadm brahim Paa Camiinin kapsnn alt panosunda
(Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.57.)
55
Alt keli yldz sembol kapanda yer almaktadr. Kat Nu:22
stanbul Kadrga Sokullu Camiinin pencere
Fotoraf:15
izim:17
Dnemi: Camii1571-1572 (M), 979-980 (H) tarihlerinde yaplmtr Yapan / Yaptran: Camii Mimar Sinan tarafndan yaplmtr. / Camii Sokullu
Mehmed Paa tarafndan yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol stanbul Kadrga Camiinin pencere

kapana ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ahap malzeme ile kndekri teknii
uygulanarak ilenmitir. Ahap malzeme kndekri teknii uygulanarak yaplan pencere kapanda yer alan form dey eksene uygun krk izgilerin 60o-120o lik yanal eksenlere uyumlu krk izgilerin kesimesiyle zeminde oluan dzgn alt keli yldz ve altgenler ile dey dz izgilerle yatay dz izgilerden meydana gelen formun bir ereve ile snrlandrlmasyla yaplm krk izgi kompozisyonudur.

iaretlenir; bu noktalardan 60o-120o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel eksenleri ile dey paralel (yn) eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (wn) ve (zn) yanal paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap 3 r1 = 4 x olan bir ember izilir; emberin (y) ekseni ile kesitii (A) 2 noktasndan balamak zere ember alt eit paraya ayrlr ve emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz yerletirilir.
5) (ABCDEF) alt keli yldzna
hemkenar ve bir kenarnn uzunluu (2 ) olan (abcdef) dzgn altgenleri izilir. 6) (O) noktas merkez olmak artyla bir kenarnn uzunluu (14 ) olan (GHKL) karesi izilir. 7) (abcdef) dzgn altgenlerinin kenarlar (GHKL) iaresi ile kesiene kadar uzatlmak suretiyle (,,,,',',',',) noktalar bulunur.
8) (GHKL)
56
karesinin iine, merkezi (O) bir kenarnn uzunluu (11 ) olan (PRST) karesi izilir; karenin kenarlar (k,g,h,m) noktalar elde edilene kadar uzatlr. 9) (O1, O3, O4,O6) altgenlerinin (a,d) kelerinden geen yatay eksenlerinin (PTSR) karesi ile kesimesi sonucunda (M, M', N,N') noktalar iaretlenir. 10) (M) noktas ile () noktas, (N) noktas ile () noktas, (N') noktas ile (') noktas, (') noktas ile (M') noktalar birletirilir.
11) (PRST) karesinin gereksiz ksmlar silinerek form
tamamlanr. 12) Kompozisyonu oluturan tm basamaklar uygulanarak yeni madalyonlar elde edilebilir.
Fotoraf 15: stanbul Kadrga Sokullu Camiinin pencere kapa.

57
izim 17: stanbul Kadrga Sokullu Camiinin pencere kapa.

58
Alt keli yldz sembol kapanda yer almaktadr. Kat Nu:23
stanbul Azapkap Sokullu Camiinin pencere
Fotoraf:16
izim:18
Dnemi: Camii 1577 (M), 985 (H) ylnda yaplmtr. Yapan /Yaptran: Camii Mimar Sinan tarafndan yaplmtr. / Camii Sultan III.
Murad dneminde yaptrlmtr.
Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol stanbul Azapkap Sokullu Camiinin

pencere kapana ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Alt keli yldz sembol ahap malzeme ile kndekri teknii
uygulanarak ilenmitir. Ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan pencere kapanda yer alan form eit aralklardaki 60o-120o lik yanal paralel izgilerle eit aralktaki yatay paralel izgilerin kesimesinden oluan zemin zerine, bir sistem iinde dey eksene paralel birbirine yaklap uzaklaan krk izgilerin 30-150o lik yanal eksene uyumlu krk izgilerle kesimesinden doan alt keli yldzlar ile alt keli yldzlara yatay dorultuda hemkenar iki tane altgenden meydana gelen krk izgiler kompozisyonudur.
Karlatrma: ehzade Camiinin ahap
malzeme ile kndekri teknii
uygulanarak yaplan pencere kapanda yer alan form eit aralklardaki 60o-120o lik yanal paralel izgilerle eit aralktaki yatay paralel izgilerin kesimesinden oluan zemin zerine, bir sistem iinde dey eksene paralel birbirine yaklap uzaklaan krk izgilerin 30o-150o lik yanal eksene uyumlu krk izgilerle kesimesinden doan alt keli yldzlar ile alt keli yldzlara yatay dorultuda hemkenar iki tane altgenden meydana gelen krk izgiler kompozisyonudur.

iaretlenir; bu noktalardan 60o-120o'lik (wn) ve (zn) yanal paralel ile dikey paralel 90o'lik (yn) eksenleri izilir. 2) (wn) ve (zn) birbirleri ile kesitii noktalardan (x) eksenine paralel (xn) eksenleri izilir. 3) (w) ve (z) yanal paralel eksenlerinin
59
birbirleri ile (x) ekseni zerinde kesitii herhangi bir nokta (O) balang noktas olarak iaretlenir. 4) (O) noktas merkez olmak kouluyla yarap 3 r1 = 2 x olan bir ember izilir; emberin iine (ABCDEF) alt keli yldz 2 oturtulur. 5) (O) alt keli yldznn sana ve soluna (O) alt keli yldzna hemkenar olacak ekilde bir kenarnn uzunluu ( ) olan (abcdef) ve (a'b'c'd'e'f') altgenleri izilir. 6) (O) noktas merkez olmak artyla yarap r2 = 19 olan 1 bir ember izilir, emberin (O) noktasna 3x mesafesinde olan ( y1 ' ) ve (y2') 2
eksenleri ile kesitii noktalar esas alnarak (O1,O2,O3,O4) merkezleri bulunur; veya 3 (O) noktasna 3x uzaklkta olan; (O) noktasnn aasndan ve yukarsndan 2 geen (x3) ve (x6) eksenlerinin (y1') ekseni ile kesimesi sonucunda (O1) ve (O2) noktalar bulunur. 7) (O1) ve (O2) noktalar merkez olmak zere 4. ve 5. maddeler uygulanarak (GHKLMN) alt keli yldzlar ve (ghkmnp) altgenleri izilir. 8) (x3) ve (x6) yatay paralel eksenleri zerinde bulunan (O1) ve (O2) noktalarndan ayn eksenler zerinde (7 ) uzaklkta olan (O3) ve (O4) noktalar iaretlenir. 9) Alt keli yldzlarn tm keleri altgenlere birletirilerek form tamamlanr. 10) (x) 3 mesafesinde yeni eksenleri zerinde (7 ), (y) eksenleri zerinde 6 x 2 merkezler bulunarak form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.
Kaynaklar: Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.282 ; Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50;
Seluk Mlayim, a.g.e, 1982, s.42.
60
Fotoraf 16: stanbul Azapkap Sokullu Camiinin pencere kapa.
izim 18: stanbul Azapkap Sokullu Camiinin pencere kapa.

61
Mhr-i Sleyman sembol stanbul Yldz Saray it Kasrnn tavann herbir kesinde yer almaktadr. Kat Nu:24 Fotoraf:17 izim: 19 veya 20
Dnemi: it Kasr 1861-1876 (M), 1277-1293 (H) yllar arasnda yaplmtr. Yapan / Yaptran: Sarayn it Kasrn yapan bilinmemektedir. / Sarayn it Kasr
Sultan Abdlaziz dneminde yaplmtr.

Yeri/Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Yldz Saray it Kasrnn tavann herbir
kesine ilenmitir.
Malzeme ve Teknik: Al malzeme ile kalplama teknii uygulanarak ilenen
Mhr-i Sleyman sembol altn varaklama tekniiyle sslenenmitir. Tavan ssnn altgen alannn ve altgen alann her iki kesinin arasnda kalan gen ve yamuk alanlarn ii altn varaklama teknii ile bitkisel motiflerle sslenmitir.
Kaynak: Can Binan, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.2, Kltr
Bakanl ve Tarih Vakfnn Ortak Yayndr, stanbul 1994, s.523.
Fotoraf 17: stanbul Yldz Saray it Kasrnn tavann herbir kesinden.
62
Mhr-i Sleyman sembol kavuklukta yer almaktadr. Kat Nu:25 Fotoraf:18 izim: 19 veya 20
Dnemi: Kavukluk 19. yzylda yaplmtr. Yapan /Yaptran: Kavukluu yapan belli deildir. / Kavukluu yaptran belli
deildir.
Yeri/Konumu: Kavukluun yeri belli deildir. / Kavukluun konumu belli deildir. Malzeme ve Teknik: Mhr-i Sleyman sembol ilenen kavukluk bakr malzeme
zerine mine teknii uygulanarak ilenmitir. Bakr malzeme zerine mine ilemeli Kayseri ii kavukluun st ksmnda; beyaz ve sar zemin zerine Sultan II. Abdlhamid'in turas ve eski Trke Maallah yazs ilenmitir. Kavukluun btn yzeyi pembe zemin zerine altn yaldzl Sleyman'n mhr, gne, kartal ve ylan figrleriyle ilemeli olup; figrlerin evresi stilize dal, yaprak ve iek motifleriyle bezelidir. Dar ve uzun gvdeli; kenar dilimli olan eserin ykseklii 96 cm'dir.
Kaynak: Portakal Sanat ve Kltr Evi, 2002 K Mzayedesi , Raffi Portakal,
2002, res: 248/A, s.280
63
Fotoraf 18: Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir kavukluk

(Portakal Sanat Raffi Portakal, ve Kltr Evi, 2002 K Mzayedesi , Raffi Portakal, 2002, res: 248/A, s.280.
64
Mhr-i Sleyman sembol yuvarlak sininin gbeinde yer almaktadr. Kat Nu:26 Fotoraf:19 izim: 19 veya 20
Dnemi: Sinini yapld dnem belli deildir. Yapan / Yaptran: Siniyi yapan belli deildir. / Siniyi yaptran belli deildir. Yeri/Konumu /Boyutlar: Sininin yeri bilinmemektedir. / Sinini konumu
bilinmemektedir. / Sininin ap 60 cmdir.

Malzeme ve Teknik: Gbeine Mhr-i Sleyman sembol ilenen sini bakr
malzeme ile yma teknii uygulanarak yaplmtr. Bakr malzeme ile yma teknii uygulanarak yaplan gbeinde Mhr-i Sleyman sembol bulunan sininin kenarlarn bordrler sslemekte; bordrlerin arasnda ise ku kanatlar yer almaktadr.
Kaynak: Ali Gken Adar, Bakr Eya Koleksiyonculuu, Antik Dekor Antika
Dekorasyon ve Sanat Dergisi, Say: 15, Antik A.. stanbul 1992, s.66.
Fotoraf 19: Gbeine Mhr-i Sleyman sembol ilenmi yuvarlak bir sini.
(Ali Gken Adar, a.g.m., 1992, s. 66)
65
Mhr-i Sleyman sembol lambalklarn ortasnda yer almaktadr. Kat Nu:27 Fotoraf:20 izim: 19 veya 20
Dnemi: Lambalklarn dnemi bilinmemektedir. Yapan / Yaptran: Lambalklar yapan bilinmemektedir. / Lambalklar yaptran
bilinmemektedir.
Yeri/Konumu / Boyutlar: Lambalklarn yeri bilinmemektedir. / Lambalklarn
konumu bilinmemektedir / Lambalklarn ykseklii 39 cmdir.

Malzeme ve Teknik: Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi lambalklar ahap
malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplm; sedef kaklarak sslenmitir. Ahap malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan; sedef kaklarak sslenen tepe ksmna eski Trke yazlar yazlm; lambaln yuvarlak merkezinin iine Mhr-i Sleyman sembol ilenmitir.
Kaynak: de Pra Mzayede Evi Katalou, Osmanl Dnyas, Ottoman World 53. Mzayede,18.06.2003, s.141
Fotoraf 20: Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi lambalklar.

(de Pra Mzayede Evi Katalou, Osmanl Dnyas, Ottoman World 53. Mzayede, 18.06.2003, s.141)
66
Mhr-i Sleyman Sembol Eshab- Kehf kompozisyonlu bir camalt resminde yer almaktadr. Kat Nu:28 Fotoraf:21 izim:19 veya 20
Dnemi: Camalt resminin dnemi belli deildir. Yapan / Yaptran: Camalt resmini yapan belli deildir. / Camalt resmini yaptran
belli deildir.
Yeri/Konumu: Camaltnn resminin yeri belli deildir. / Camalt resminin konumu
belli deildir.
Malzeme ve Teknik: Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenen camalt resminin
yapmnda kullanlan malzeme belli deildir./ Camalt resminin yapmnda uygulanan teknik belli deildir. Eshab- Kehf (Yedi Uyuyanlar) veya maara eshabnn isimleri Mhr-i Sleyman formunda olan alt keli bir yldz ve Mhr-i Sleyman formundaki alt keli yldzn iki yannda yer alan ilerinde Maallah yazl ibriklerinden meydana gelmi olup; ibriklerin yannda ne olduklar bilinmeyen iki demet iek bulunmaktadr.
Kaynak: Malik Aksel, Camalt Resimleri, Trkiyemiz Dergisi, Akbank Genel
Mdrl Yaynlar, S:6, stanbul ubat 1972. s.34.
Fotoraf 21 : Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir camalt resmi.

(Malik Aksel, a.g.m., s.35)
67
Mhr-i Sleyman sembol arakiyenin ortasnda yer almaktadr. Kat Nu:29 Fotoraf:22 izim: 19 veya 20
Dnem: Arakiyenin yapld dnem belli deildir. Yapan / Yaptran: Arakiyeyi yapan belli deildir. / Arakiyeyi yaptran belli
deildir.
Yeri / Konumu / Boyutlar): Arakiye Murat Morovann Kolleksiyonunda yer
almaktadr. / Arakiyenin uzunluu 40.5x40.5cmdir.

Malzeme ve Teknik: Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenen arakiye yn
malzeme ile bez zerine ilenmitir. Arakiyenin yapmnda uygulanan teknik bilinmemektedir. Yn malzeme ile ilenen; arakiyede ayet-i kerimenin ortasnda arakiyenin Mhr-i Sleyman sembol yer almaktadr.
Kaynak: Elemterefi, Anadoluda By ve nanlar, Grbz Erginer, Yap Kredi
Kltr Sanat Yaynclk A.., stanbul Haziran 2003.
Fotoraf 22: Ortasna Mhr-i Sleyman sembol ilenmi bir arakiye.

(Elemterefi, Anadoluda By ve nanlar, Grbz Erginer, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk A.., stanbul Haziran 2003.)
68
Mhr-i Sleyman Sembolnin izimi 1. Yol
izim 19 2. Yol
izim 20
69
3. TAR HTE ALTI KEL YILDIZ 3.1. lk a ncesi Kltrler

Tarihte alt keli yldz figrnn ilk olarak kimler tarafndan kullanld bilinmemekteyse de bu figrn Bronz a'na dayanan bir gemii olduuna ilikin grler vardr.1 O dnemde bu eklin rneklerine Msr'da, Kuzey Amerikada ve Hindistan'da rastlanlmtr. Ayrca baz aratrmaclar bu semboln ilk rneklerini Ta Devri'ne dek uzatp, skandinavya'da da kullanldn sylemektedirler.2 Son zamanlarda bu kronolojik kullanm grnn doru olduuna kanaat getirilmi; alt keli yldz sembolnn Bronz anda ve Bronz andan daha nceki devirlerde Avrupa ve Ortadouda be keli yldzla birlikte zellikle ss ve by iareti olarak kullanld iddialar ortaya atlmtr.3 Baka bir aratrmac ise sembole rneklerini oaltarak bu ekle; skandinavya'da Ta Devri'ne ait bir toprak kasede, Eski Msrda, Orta Amerikada, Yukatan gne stelinde, Bat Nevadada bir kaya resminde ve Hindistanda rastlanlm olduunu ifade etmektedir.4 Alt kollu yldz motifi slamiyet ncesinde Trkler arasnda teekkl eden Oniki Hayvanl Trk Takvimi'nde de bir bur sembol olarak gsterilmitir.5 Yine
2 3
Suzan Alalu, vd.,, Magen David, Dinsel Bayramlar - Dinsel Kavramlar - Dinsel Gereler Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., (2), stanbul 2001, s.219. G. Scholem, Magen David Encyclopadia Judaica, C.11, Keter Publishing House, Jerusalem, y.y., s.687. O.R.A., Einfhrung in die symbolik, Mnih 1959, s.156. G. Scholem, a.g.m., s.687. Yusuf Besalel, Magen David, Yahudilik Ansiklopedisi, C.2, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., 2001, s.372. Galip Atasaun, Davud Yldz-Davud Mhr -Davud Kalkan, lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Dini Semboller, Sebat Ofset Matbaaclk, Konya 2002, s.53 Nusret am, Trk ve slam Sanatlarnda Alt Kollu Yldz (Mhr-i Sleyman 1), Ylmaz nge Armanaan, Konya Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1993, s.208. Magen David, Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, C.15, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopadia Brtannica, Inc. birlii ile yaynlanmaktadr, stanbul 1989, s.151. Walter Machate, Alt Keli Yldz, Mimar Sinan Dergisi, S:120, Yenilik Basmevi, stanbul 2001, s.63. Bahaeddin gel, Trklerde Tu ve Bayrak (Hunlardan Osmanllar'a) Trk Kltr Tarihine Giri, C.6, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1984, s.194. Nusret am, a.g.m., 1993, s.211.
70
ayn ekilde Hun ve Uygur sehpalarndan birinin zeri alt kollu yldzlarla ve altgenlerle bezenmitir.6 n Trk boylarnda Tamga olarak da kullanlan sembol i ie gemi iki genden meydana gelmektedir.7 Kn-Eki sembol i ie gemi ters-yz iki gendir, alt keli yldz olarak da bilinen bu ekil dil-Ural blgesinde ve Kumanlarda grlmektedir. Bu semboln Proto-Trke'deki ad "Uu-Eki" olup Gk kilisi anlamna gelmektedir; semboln M. 3000 yllarnda Ortadou'ya indii sanlmaktadr.8 n-Trk tarihinde, i ie gemi iki genden oluan bu yldz Yaradan ve Yaradlan ifade etmektedir. n-Trk boylarnda bu yldz Temur Kazk' simgelemektedir. Daha sonra bu yldzn ad baz Trk boylarnca olpan Yldz olarak adlandrlmtr. olpan Yldz tm Trk boylar tarafndan Tanr'nn bir ltfu ve kendilerinin yol gstericisi olarak kabul edilmi ve krmz renkli sabit yldz (Temur Kazk) olarak isimlendirilmitir.9 Bunun dnda alt keli yldz Alpler'de kaya resimleri olarak grlen; by ile ilgili yazmalarda bir g simgesi olarak beliren bir semboldr.10 Daha sonraki dnemlerde baz kltrlerde ad geen yldzn sembolnn Yukar Mezopotamya ve Britanya'nn baz blgelerinde Demir a'na ait rnekleri de bulunmutur.11 Ayrca Elephania Maaras'nda ve Barbaria (Afrika'da bir blge) Duvarlar'na kadar uzak yerlerde dahi bu yldzn izlerine rastlamak mmkn olabilmektedir.12 Bu sembol
10 11 12
Bahaeddin el, Trklerde Ev Kltr (Gktrlerden Osmanllar'a), Trk Kltr Tarihine Giri, C.3, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1978, s.256 Nusret am, a.g.m., s.211. Kadir Zengin, olpan Yldz, (evrimii) http://arsiv.hurriyetim.com.tr/akdeniz/turk/12.10.1999 (04.01.2006) Tahir Trkkan, Uu-eki veya Mhr- Sleyman, (evrimii) http://www.angelfre.com/tn3/tahir/trk.92k.html (04.01.2006) Kadir Zengin, olpan Yldz, (evrimii) http://arsiv.hurriyetim.com.tr/akdeniz/turk/12.10.1999 (04.01.2006) Michael Cazanave, Dictionnaire des Symboles, Paris 1996, s.305 G. Scholem, a.g.m, C.11, s.687 J.W. Horsley, Solomons Seal and the Shield of David Traced to Their Origin Ars Quatuor Coronatorum, C.XV, H.Keble, Printer Margate 1902, s.51.
71
eitli uygarlklar tarafndan arkfelek ve gne kursu gibi ekillerle birlikte de kullanlmtr.13 Bu i ie gemi ters ve dz iki ekenar gen ekli insann belki de varlnn balangcndan beri ya da en azndan ilk ehirleme ve medenileme hareketinin balad atalhyk'ten beri pek ok yerde grlr ve artk sembol olarak temelde erkei ve kadn remzettikleri genel kabul grerek oturmutur. Bu yldz, sadece kadn-erkek sembolizmas dnda sonradan yzlerce veya binlerce farkl anlama da gelebilecek ekilde tanmlandrlmtr.14 Baka bir gre gre ise; Eskia dnyasnda yldzn Tanrlarla ilikisi szkonusudur. "Buna gre ocukluktan kan erkein yaratmdaki rolnn kefedilmesi sonucu zellikle bebek Dionysos figr ile bu yldz ilikilendirilmitir. Bu nedenle M. 900'lerde Anadolu'nun nce batsnda daha sonra ise dousunda bu yldz Dionist-Zionist bir yldz eklinde alglanmaya balanmtr.15 Alt keli yldz motifinin Roma'da kullanlnn rnekleri Baalbek'teki Bakkhus mabedinde ve Tauroentum'daki yer demelerinde grlmektedir.16 Hint kltrnde gnei sembolize eden alt keli yldz17 bu kltrde Yantra olarak adlandrlmakta;18 sembol eski Hint geleneinde yaratc Vinu geni ile ykc iva geninin birliini ifade etmekte baka bir deyile Kutsal Evlilii simgelemektedir. Bylece maddi dnyann yaradlna ve yklna gndermede bulunur.19 Hint kltrnde belirgin bir nem tayan bu yldza Hint mabetlerinde,
13
14 15 16 17
18
19
Sadi Bayram, Mhr-i Sleyman ve Trk Kltrndeki Yeri, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar, Gner nal'a Armaan, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Armaan Dizisi 4, Ankara 1993, s.63. Faik Ouz, Mhr-i Sleyman-Sleymann Mhr (kendi notlarndan), s.1 Faik Ouz, Mhr-i Sleyman-Sleymann Mhr (kendi notlarndan), s.1 Nusret am, a.g.m., s.208. J.S.M. Ward, An Explation of the Royal Arch Degree, The Baskervlle Press Lmted London, s.78. Robert Laffont, Dictionnaire des Symboles, Robert Laffont and Editions Jupiter, 1969, s.404 Walter Machate, a.g.m., s.65 Walter Machate, a.g.m., s.65. Alpaslan Salt - Cem obanl, Dharma Ansiklopedisi Ansiklopedik Szlk, Dharma Yaynlar, stanbul, Ekim 2001, s.152. Annemare Schmmel, Saylarn Gizemi, ev: Mustafa Kpolu, Kabalc Yaynevi, stanbul, Nisan 1998, s.137.
72
mezarlklarnda ve hatta Hint gemilerinin sancaklarnda rastlamak mmkndr.20 Hint kltrnde Yantra'ya benzeyen bir dier alt keli yldz ekli ise "Mandala" olarak isimlendirilmektedir. Bir merkez evresinde dzenlenmi simgesel bir grnt olan Mandala; hem bir evren simgesi, hem insan ruhunun bir tasviri, hem de derin dncenin kutbu olan ve merkezde yer alan Tanrnn mucizevi bir biimde grnr hale gelmesidir.21 Bu szck Hindu ve Budist ayinlerinde mistik bir diagram oluturmak iin telaffuz edilen ve en hzl yaylan sembollerden biri olup; semboln yzlerce eidi vardr. Mandalalarn ou bir ember ve ortasnda bir kareden olumaktadr. Mandala ayn zamanda, treni dzenleyen sihirbazn sihirli halkas ve evrelenmi kutsal mekan (imago mundi) anlamna da gelmektedir.22 Anahat akra, yedi enerji merkezi arasnda araclk ettii iin zel bir nem tar. Havann etkisi altnda bulunan "mandala"s, kartlarn birliini simgeleyen ve birbirine gemi iki ters genden oluan alt keli bir yldzla temsil edilir. Baka geleneklerde olduu gibi kalbin yeri ve kendini adamann merkezidir.23 Baz Uzakdou kltrlerinde alt keli yldz ekli itibariyle eril-diil ilikileri simgelemektedir.24 Nepal'de ruh ve madde arasndaki ilikiyi simgeleyen bu yldz kraln tacna ilenmitir.25 Kuzey Amerika'daki Kzlderili kabileler de Nepal'deki gibi; alt keli yldz ruh ve maddenin birleimi anlamnda kullanmlar ve bu ekilde yukars ne ise, aas da ayndr" dncesinin simgesini bulmulardr.26 in oklt kitaplarndan "Yi-King" tamamen alt keli yldzlar zerine kuruludur. Yi-King ekilleri Deiimler" kitab ad altnda toplanmlardr. Hexagramlar her biri alt izgiden olumu sembollerdir. Emirleri (buyruklar20 21 22
23
24 25 26
Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.220. Mandala, Memo Larousse, C.1, Aydn Kitaplar, stanbul, 1991, s.347. Raymond Buckland, aretler, Semboller ve Alametler (Maji ve Ruhsal Semboller Rehberi), : ev: Derya Engin, Kozmik Kitaplar, stanbul, Nisan 2005, s.57. Ys Tardan Masquelier, Anahat akra, Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, C.1, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1993-1994, s.523. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.221. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.220. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.221.
73
dzenleri-kaideleri) kayt eden; evrensel dzen veya taoyu temsil eden bu izgiler veya sralar devam etmeyi veya etmemeyi aklamtrlar.27 Ayrca in'de bunlar Yin (diil prensip) ve Yang (eril prensip) olarak grlmlerdir ki bylece yerle gn evlilii temsil edilmektedir; bu da bereketin ve edebiyetin talebi anlamna gelmektedir.28 Bu yldz iki ekenar genden olutuuna gre sembolizmasn da yine lem olarak incelemek yerinde olur. Hemen hemen her millet ve kltrde says, kutsal, simgesel veya mistik anlamlar tar. genin simgeledii kavramlara rnek olarak; anne-baba-ocuk kapsamnda aile, gemi-imdi- gelecek kapsamnda zaman, toprak-hava-su kapsamnda doa, kat-sv-gaz kapsamnda madde ve proton-ntronelektron kapsamnda atom lleri gsterilebilir.29 Bat okltsleri, zellikle simyaclar sembole ok nem vermiler ve hakknda drt unsurla, evolsyon-envolsyon ilkesiyle, pozitif ve negatif glerin senteziyle ilgili deiik, saysz yorumlar yapmlardr.30 Alt keli yldzn ierdii drt temel elemandan tepe noktas yukarda olan gen Ate'i, tepe noktas aada olan gen Su'yu, su genin taban kenar ile kesien ate geni Hava'y, ate geninin taban kenar ile kesien su geni ise Topra gstermektedir. Tm bunlarn bir altgen iinde birlemeleri ise evreni oluturan elemanlarn uyum ve beraberliini dile getirmektedir. te yandan; her iki genin taban kenarlarnn ularna yerletirilen ve maddenin drt zelliini oluturan scak-kuru, souk-ya durumlar, dnyay oluturan ve saylar yine drt olan hava, su, ate ve toprak elemanlarnn bulunduklar yerlerle de uyum salamaktadr.31 Su ve atein, dman unsurlar arasndaki ahengi ifade eden bir simya simgesi olarak kullanm
27 28
29 30 31
Robert Laffont, a.g.e., s.404. Burhan Ouz, Mezartanda Simgeleen nanlar, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul 1983, s.100 Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.221. Alpaslan Salt - Cem obanl, a.g.e., s.153. J.W. Horsley, a.g.m., s.52. Necmettin Ersoy, Semboller ve Yorumlarla Grnenden Grnmeyene, Zafer ve Sena Ofset Matbaaclk, stanbul 1990, s.83.
74
XVII. yzyln sonlarna doru yaygnlk kazanmtr.32 Simyaclara gre kkrt merkezi atetir; her varlkta bulunur ve iten da doru tesir ederek tekaml ve dnceyi salar. Tm organizmalarn konstrktif prensibidir.33 Ate geni yukarya yneliktir, nk alev hep yukar kmak ister. Su geni ise, suyun dklmek istedii yne bakar ve atei keserek onu sndrr. Ate scakla kuru, su yala souk, toprak soukla kuru, hava ise yala scak arasndadr. Sonuta bu bileimlerin; deimedeki kartlklarn, ztlklarn, kozmik birliin ve onun akl almaz ve karmakark ifadesinin bir sentezi olduu kabul edilmektedir.34 Ztlklarn birlii yoluyla nefis sv ate ve ateli su haline gelir ve ayn zamanda dier unsurlarn olumlu niteliklerini de elde eder. Bu yzden su sabit ve yakmayc hale gelir. nk nefsin atei onun su yuna sabitlik verendir. Bunlarn yannda nefsin suyu atee hava nn yumaakln ve her yerde bulunuunu verir.35 Baz simya kitaplarnda ise alt keli yldz itiimiz su iin kullanlmaktadr.36 eitli yorumsal aklamalara yol aan, bu dzendeki faktrlerin seiminde maddi plandan manevi plana gei olduu kadar, erillik ve diillik prensiplerinin bir kaynamas ve tam olmayandan tam ve mkemmel olana doru srp giden bir gelimenin rol oynad sanlmaktadr.37 sembolize etmektedir.38 Hermetik gelenee gre alt keli yldz Makrokozmosun veya Evrenin semboldr. Ay bir gezegen kabul edilip, Vens, Jpiter, Saturn, Mars, Merkr alt kolun herbirine yerletirilmekte, ortada ise Gne yer almaktadr. Ayrca alt keli yldz Hermetik gelenee gre yedi temel metali (metallerin tmn) ve gn
32 33 34 35
Modern hermetik byclkte alt keli
yldz Gne ve gezegenleri temsil etmekte olup, Makrokozmos veya Evreni
36
37
38
Walter Machate, a.g.m., s.66. Walter Machate, a.g.m., s.66. Necmettin Ersoy, a.g.e., s.83. Titus Burckhardt, Astroloji ve Simya, ev. Mehmet Temelli, Verka Yaynlar, stanbul 1999, s.78. Carl G. Liungeman, Dictonary of Symbols, Oxford 1991, s.301. Galip Atasaun, a.g.e., s.54. Walter Machate, a.g.m., s.66. Necmettin Ersoy, a.g.e., s.84. J.W. Horsley, a.g.m., s.52
75
tmn zetleyen yedi gezegeni iinde toplar; her gezegen bir elemente karlk gelir. yle ki: En stte Ay - gm, altta Satrn - kurun; sa yukarda Vens bakr, sa aada Merkr - civa, sol tarafn ularnda Mars - demir, Jupiter - kalay iftleri ve yldzn ortasnda da gne-altn yer alr; yani gne altndr. Simyann tm dncesi ve ii, evrede bulunan kusurlu ve deersiz elementlerin, ortada bulunan ve altnla Gne'in simgeledii tek bir mkemmellie dntrlmesinden ibarettir; bu ise alt keli yldz da ifadesini bulur.39 Heksagram Yunanca'da alt harfli szck veya alt izgili anlamlarna gelir. Ancak, burada, bu alt harfin hepsi de A ya da Alpha'dr. Buna gre Heksagram Heksalfa ile zdeleir.40 nk Grek alfabesinin ilk harfi olan Alpha'nn sembol alt yerden okunur. Alpha harfinin alt kez tekrarlanmasnn kendine zel bir anlam vardr. Bu alt kez tekrar balangta Tanr, yeni hayat, k, en yksek tekml, en yksek hedef ve Tanrsallk anlamlarna gelir. Hemen hemen her sembol gibi Heksagram'da en eski zamanlarda bile bir klt olarak farkl kta ve kltrlerde yer almtr.41 Bir gre gre o devirlerde byle bir yldzn sihirli bir gce sahip olduuna inanlr, yldz kt ruhlar kovan ve insanlar ktlklerden koruyan bir tlsm olarak kullanlrd.42 Msrllar'da yldzn piramit eklinde Firavunu, yani Tanr'y temsil ettii, piramitteki genlerin merkezi noktalarnda Firavunlarn mezarlarnn bulunduu, piramitteki genlerin ise dnyann giri ve k kaplarn temsil ettii belirtilmektedir.43
39
40
41 42 43
Walter Machate, a.g.m., s.66. Necmettin Ersoy, a.g.e., s.84 Murat zgen Ayfer, Heksagram, Ansiklopedik Mason Szl, C.1, Cem Yaynevi, stanbul 1992, s.415 O.R.A., Enfhrung in de symbolik, Mnih 1959, s.156. O.R.A., Enfhrung in de symbolik, Mnih 1959, s.156. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.219. Sadi Bayram, a.g.m., s.63-64.
76
Efsaneye gre, Byk skender'in askerleri, Msr Seferi srasnda Gize'nin Byk Piramidi'nin iinde bu konuyla ilgili bir metin bulmular. Tanr Hermes'in mezar da bu piramidin iindeymi. Buna gre Hermes bir elmas ula, zmrt bir levhann zerine bir metin kazm. Zmrt Tablet'in ilk cmlesi yledir: Yalan sylemeden, ok doru ve gerektir ki: Yukarda olan aada olanla, aada olan da yukarda olanla ayndr. Hermes Trismegistos'un yaztnn anlam, her bireyin makrokozmu andran bir mikrokozm olduu ve bylece yaamnda kendine izecei yolun da kendine zel olacadr. Bu ifadenin sembol de bir ucu aa ve bir ucu yukar bakarak kesien iki ekenar gendir, bu da alt keli yldzn tarifidir.44 Trismegistos, kere byk veya kere gl anlamna gelir. Alemin ksm, evrenin byk blmne yani manevi, psiik ve cismani sahalara (bunlarn sembolleri gk, hava ve topraktr) denk gelmektedir.45
3.2. lk a (Eski a) ve Orta a 3.2.1. Yahudilik

Yahudi syleminde Magen David adyla tannan alt keli yldz figr, nerede olurlarsa olsunlar asrlar boyu Yahudilere; daha parlak bir gelecek vaadini simgelemi ve Davidin Krallna kadar uzanan umut ve inan dolu bir tarihin simgesi olmutur.46 Kitab- Mukaddesin II. kitab olan k kitabnda anlatldna gre; srailoullarnn ( braniler) Msrdan kp Tanrnn kendilerine vaad ettii toprak olan Kenaan topraklarna (bugnk Filistin topraklar) ulamalar krk yllk bir sreci kapsar. srailoullar ( braniler) bu yolculuu Tanrdan aldklar ilahi emirler dorultusunda konar-ger olarak yaparlar. Filistin topraklar Tevratta
kaydedildiine gre Hz. brahim ve zrriyetine Tanr tarafndan vaad edilmi bir topraktr. srailoullarda ( braniler) Hz. brahimin torunlar olduu iddiasndan
44
45 46
Celil Layiktez, Alt Keli Yldz, Tesviye Dergisi, Yenilik Basmevi, S.59, Mart-Nisan stanbul 2004., s.44. Titus Burckhard, a.g.e., s.208. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.217.
77
hareketle Filistine gitmekteydiler. srailoullar ( braniler) bu yolculua oniki boy halinde karlar. srailoullarnn ( braniler) her bir boyun gvenliini salamak amacyla konup gmeleri srasnda aldklar askeri bir duru ekli vardr. Bu ekil alt keli yldz eklinde olup eli silah tutan erkekler alt keli yldz oluturan izgileri takip etmi, kadnlar ve ocuklar ise iki ekenar genin keismesi sonucu meydana gelen altgen alann iinde yolculuklarn srdrmlerdir. Dier bir anlaty gre ise srailoullarnn ( braniler) lde konakladklar sre ierisinde konaklama krokisi olarak alt keli yldz formu esas alnm, kadnlar ve ocuklar altgen alann iinde erkekler ise altgen alann dnda konaklamlardr. Baz Yahudi dnrler birtakm verilerden hareketle bunun byle olduunu iddia etmektedirler, ya da bir hipotez olarak ne srmektedirler. Bu varsaymlar ise Yahudiler tarafndan makbul karlanmaktadr; bu semboln bir dier ad da haddaidir. haddai branice de iki temel anlama gelmektedir. Birinci anlam; kadn gs, anne memesi, hayat kayna, kuvvet kaynadr. kinci anlam ise; her eye gc yeten Kadir-i Mutlak Tanrdr; ve bu anlam Yahudiler tarafndan daha makbul karlanmaktadr. Yahudiler Magen Davidin iine haddai yerletirerek Ona bir kutsiyet atfetmi olurlar. Yahudi mistisizmi olan Kabalaya gre en mkemmel, en yetkin jeometrik ekil ekenar gendir; nk ekenar gen her tarafyla dengeli olup alar ve kenarlar birbirine eittir. Kabalaya gre bir n kabul olarak 360o varsaydmz daire okgenlerin oalmas olduundan 360o deildir, ama zt ynde i ie gemi iki ekenar genden oluan Magen Davidin asal deeri 360odir. Kabalaya gre 360o evrende var olan tm varl kuatan deerlerin toplam veya Panteizm (Tanr Hereydir / Herey Tanrdr) olarak yorumlanabilir. slam dininde Peygamber olduuna inanlan Davuda; Yahudilikte Kral David olarak inanlr. Bunun sebebi ise o dnemde baka bir nebinin olmasdr. Yahudilik Kral Davidi bir takm spitrel gleri olan, eitli ilahi ilhamlar alan, ilahi sezgileri olan bir kral olarak grr, hibir zaman Kral Davidi peygamber olarak grmez, ama yine de Mezmurlar Kral Davidin yazd bir blmdr. Bir anlatya gre savakan bir kral olan Davidin kulland kalkann alt keli yldz eklinde olduu; bir dier anlatya gre ise kalkann yuvarlak olduu ve bu kalkann zerinde 78
alt keli yldz motifinin ilenmi olduu kabul edilmektedir. Her iki anlatda bahsedilen alt keli yldz motifi bir mucizeyle olumu veya Tanr tarafndan verilmi bir ey olmayp insan yapsdr.47 David, tpk bir kalkann arkasna snr gibi Tanrnn korumasna sandn dualarnda, iir ve mezmurlarnda defalarca tekrarlam, mezmurlarnn tekrarlanan temas Tanr benim kalkanmdr tmcesi olmutur. branicede Magen szc savunma anlamndaki Lehagen / Hagana szcyle ayn kke sahiptir ve savunucu / koruyucu anlamn tar. Magen, ayrca koruyucu bir askeri donanm olan Kalkana verilen addr. Buna gre Magen David; Davidin Kalkan /Davidin Korugan demektir. Bu konuda aratrma yapanlarn yorumlarna gre; bu motif, Yahudi
kimliini kazanmasn belki de eklinin David adnn branice yazl biimine benzemesine borludur: David branicede harfle; Dalet-Vav-Dalet harfleriyle yazlmakta olup, erken dnem brani alfabesinde Dalet harfi Yunan alfabesindeki ayn sedann harfi olan Deltaya ok benzeyen bir gen eklinde, buna gre de David ismi aralarnda dikey bir izgi bulunan iki gen eklinde yazlrd. ki Daletin deiik bir biimde birletirilmesinden meydana gelen alt keli yldz figr, ayn zamanda David adnn yazlmyd. Bu figrn Kral Davidin monogram olduu eklindeki iddialara, mantkl varsaymlar gzyle baklmaktadr.48 Museviler arasnda ok yaygn olan bir inana gre alt keli yldz eklindeki mhr yznn her bir kelerinde Musa, Yakub shak ve brahim peygamberlerin ve Kral Davidin adlar kazldr. 49
47 48 49
Kaynak Kii; Yusuf Altnta Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.218. Mhr-i Sleyman, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.16, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul 1986, s.8441 Orhan aik Gkyay, Tlsml Gmlekler P Dergisi, S:29, Raffi Portakal, stanbul 2003, s.76. inasi Acar, Tlsmlarn Gizemleri, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:62 stanbul Ocak 2001, s.163. Walter Machate, a.g.m., s.64.
79
Talmudik dnemde bu figr daha anlam ykl bir ekilde izilmitir. Figrn ortasna ve genlerin kesime noktalarna branice AGLA kelimesi yazlarak semboln anlamnn daha da artaca dnlmtr. AGLA kelimesi Ateh= senden, Gibur = kuvvet, Leolam= ebediyen, Adonai=Ey Tanr anlamna gelen kelimelerin ilk harflerinden meydana gelmektedir. Bu kelimeler ard arda sralandnda bir dua olumaktadr. Sonsuz Yce Tanrmz Huzurunda Gl Olalm 50 Franz Rosenz Weige gre ise bu simgenin herbir kesi felsefi anlamlar tamaktayd. Bu anlamlar Yaradl, Kurtulu, Tecelli, nsanlk, Dnya ve Tanrdr.51 Kabalaya gre bir eyin kendisi ile zdd birbirlerinin kart olmayp bir btn olutururlar; buna gre alt keli yldz ztlklarn dengesini ifade eder. Magen Davidin i alarnn toplam 2160odir. 2160 saysnn rakamsal deerinin toplam 6+2+1= 9dur. Dokuz says Tanry sembolize eden ve en mkemmel say olan on saysndan bir eksiktir. Yahudiler Magen Davidin iine branice (y) harfi olan (yod) harfini yerletirerek Tanrnn mkemmelliini sembolize ederler. Kabalaya gre bu ekil bir btn oluturan eril ve diil prensipler veya bir btn meydana getiren eril ve diil prensiplerin dengesidir. 52 srailde bugn bu motifin en eski arkeolojik kalntsna, Bet-El yresindeki M.. 10-20 yllarna tarihlenen yapda rastlanmtr. Ayn motif; Kineret Gl kysndaki 2. yzyldan kalma Kfar- Nahum Sinagogundaki oymalar arasnda da grlmektedir. Mozaik, fresk ve ta oyma sanat bakmndan ok zengin olan bu sinagogun kalntlar arasnda o yrede yetien meyve ve sebze motiflerinin yan sra Menora gibi dinsel simgelerin figrleriyle be ve alt keli yldz motifleri bulunmaktadr. 6. yzyl talya ve spanyasnda David adl kiilerin mezar talarna alt keli yldz figrlerinin kaznm olduu grlr. Kullanm d kalm eski din kitaplarnn ve dinsel gerelerin sakland bir tr eski dinsel eya arivi niteliindeki mehur Kahire Genizasnda bulunan 10. yzyla ait bir okul defterinde
50 51 52
J.W. Horsley, a.g.m., s.51-52. Yusuf Besalel, a.g.e., s.373. Kaynak Kii: Yusuf Altnta
80
branice yaz altrmalarn ssleyen bir Menorann iki yanna izilmi Magen Davidler bu yldzn dier tipik Yahudi sembolleriyle birlikte kullanld en eski rneklerden biri saylmaktadr. 53 Magen David tabiri, halk arasnda tannm olan bir gizemli alfabe ile ilgili olarak Geonim devrinde ve 12. yzylda Karaim eserlerinde grlmektedir. 54 Alt keli yldzn David Yldz olarak adlandrld ilk yazl rnek 13. yzylda Kabalist Yosef Gikatillann eserlerinde grlmektedir. 55 Altgen ekil ilk kez 14. yzylda Nahmanidesin torunu tarafndan kaleme alnan Sefer ha gevul adl kabalistlik eserde Magen David olarak tanmlanmtr.56 Magen David 13. ve 14. yzyllarda Almanyada ina edilen sinagoglarda ve Ortaan branice el yazs metinlerinde belirli bir ismi veya anlam ifade etmeden kullanmtr. 57 Ortaada ve Ortaa sonras dnemlerde Yahudiler Magen Davidi yangndan korunmak amacyla zellikle de birahanelere asarak kullanmtrlar. yle ki Magen David Almanyada birahanelerin sembol haline gelmitir.58 Alt keli yldz XIII. ve XVII. yzyllar arasnda Davudun Kalkan ve Sleymann Mhr terimleri; arasnda ayrm yaplmakszn kullanlmtr. 1354te IV. Charles (M.S. 1316-1378) Pragdaki Yahudi Cemaatinin, daha sonraki dokmanlarda Kral Davudun Bayra olarak isimlendirilecek olan alt keli yldz ile Sleymann Mhr ad verilen be keli yldz ilemeli krmz bir flama kullanmalarna izin vermiti. 59 Alt keli yldz, Kral Davide verilen nemden dolay resmi bir sembol olmutur. nk Kral David alt keli yldz semboln kendi kalkan zerinde
53 54 55 56
57 58 59
Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.219. Yusuf Besalel a.g.e., s.372. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s. 219. G. Scholem, a.g.m., s.695. Yusuf Besalel, a.g.e., s.372. Yusuf Besalel, a.g.e., s.372. J.W. Horsley, a.g.m., s.52. G. Scholem, a.g.m. s.695. Nusret am, a.g.m., s.209
81
tamtr. Resmi bir sembol nitelii tayan alt keli yldz burada daima Magen David olarak isimlendirilmitir. Alt keli yldz zellikle 1492den itibaren kitaplarda bask iareti olarak kullanmtr. 60 Yahudi basn tarihinin bilinen ilk branice kitab 1512de Pragda baslan Sefer Tefirot tur. Bu kitabn kapan byk bir Magen David sslenmektedir. 61 Alt keli yldz 16. yzyln ilk yarsndan itibaren Prag, talya ve
Hollandada Foa ailesi tarafndan baslan kitaplarda bask iareti olarak kullanlmtr. eitli talyan Yahudi aileleri 1660-1770 yllar arasnda onlar takip etmilerdir. Fakat btn bu kullanmlar yine de genel bir Yahudi armna sahip olamamtr. 17. ve 18. yzyllarda alt keli yldzn kullanm Moravia, Avusturya daha sonra ise Gney Almanya ve Hollandada yaygnlamtr. 62 1643ten itibaren dinsel objelere ilenen Magen David63 Yahudiliin simgesi olarak ilk kez Prag Yahudi Cemaati tarafndan kullanlm ve bu cemaatin zel ve resmi sembol olarak kabul edilmitir; bu semboln Bohemya Cemaatleri yoluyla Viyanaya kadar ulat varsaylmaktadr.64 Magen David 1655te Viyana, 1671de Amsterdam Yahudi Cemaatlerinin mhrlerinde yer almtr. 65 Baron Shlome Meir Rothschild 1822 ylnda Viyanada valye ilan edildiinde bu yldz aile armas almt. 19. yzyl balarnn nl Yahudi Alman yazar Heinrich Heine, Hristiyanla dnm olmasna ramen gazete makalelerini isim yerine alt keli bir yldz figryle imzalamaktayd. Magen Davide asl byk lde nem ve anlam Kabala ile gelmi bulunmaktadr. ada ve nl Kabala uzman Gershon Sholem Magen Davidin bir Yahudi figr haline gelmesiyle ilgili evrimi yle zetlemektedir: Hristiyan dnyasnca kabul edilen Haa karlk Yahudilerin de zgn bir sembol benimsemeleri ihtiyac domutu. Han ifade ettii anlama sahip olmasa da,
60 61 62 63 64 65
G. Scholem, a.g.m., s.695. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.219. G. Scholem, a.g.m., s.695. Yusuf Besalel a.g.e., s.372. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.219. Yusuf Besalel, a.g.e., s.372.
82
Magen David yaygnlkla tannp sevilmi bir ekildi ve Yahudi dnyasna kendini kolaylkla kabul ettirmiti.66 Magen David Sionist hareket tarafndan da benimsenmi 1897deki lk Sionist Kongresinde kullanlm; ayn yl Theodor Herzlin kard Die Welt adl gazetenin amblemi olmutur. Franz Rosenz Weig Der Stern der Erloesung (1921) adl yaynnda Magen Davide yeni anlamlar yklenip onu Museviliin iine iyice ekti. Ona gre bu yldzn Musevilik ile Tanr veya nsan ile Dnya arasnda derin bir etkileimi vardr.67 Theodor Herzlin halefi ve yakn arkada Dr. David Wolfson, ilk kez Yahudi Ulusunu simgeleyecek bir bayrak ekli nermiti. 1933te Pragda onaylanan ekliyle bu bayrak Tallitteki gibi beyaz zemin zerine iki paralel mavi izgi arasna ortalanm bir mavi Magen David idi. Bu ekil, daha sonra, 1948de yeniden doan srail Devletinin bayra olacakt.68 Almanya'da ve Nazilerin igal ettii lkelerde yaayan Yahudiler II. Dnya Sava srasnda kollarna kolluk veya gslerin st ksmna rozet olarak zerinde "Jude" yazan bir sar Magen David takmaya mecbur edilmilerdi. Bunun nedeni; Yahudi nfusu rahat tanmak ve onlar kolay bir ekilde toplamakt. Magen Davidin kolluklara ve rozetlere sar renkte ilenmesinin nedeni geleneksel olarak Yahudilikte altn rengi sarnn safiyeti ve ilahilii temsil etmesidir.69 Ayn dnemde ngiliz Kumandas altndaki be bin kadar gnll Yahudi askerinin kurduu ve tarihte Jewish Brigade
70
olarak
tannan
birliin
niformalarnn kollarn Magen Davidli bir Davidli bu bant bu kez bir utan sembol deildi.
bant sslyordu. Fakat Magen
Gnmzde alt keli yldz, sadece srail Devletinin bayranda yer alan bir sembol olmakla kalmam, Ortodoks veya liberal olsun, srailde veya
Diasporada olsun, hr dnyada veya Yahudilerin aznlkta yaayp kimliklerini

66 67 68 69 70
Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.220. G. Scholem, a.g.m., s.697. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.221. Kaynak kii: Yusuf Altnta Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.221-222.
83
aa karmadklar lkelerde olsun, Yahudi toplumlarnn sevgisiyle, saygyla ve derin bir ballkla sahip ktklar bir sembol olmutur.71
3.2.2. Hristiyanlk
Hristiyan sanatnda alt keli yldz motifi zellikle mimari eserlerde bezeme esi olarak kullanlmtr. Hristiyan dnyasnn Sleymann Mhr teriminden alglad be kollu yldzdr. slam dnyasnca alt kollu yldz olarak bilinen bu yldz Batl kaynaklarda Magen David olarak isimlendirilmektedir.72 Birok Bizans kilisesindeki oyma ve fresklerde, ahap kabartmalarda ve mhrlerde bu yldza sklkla rastlanr.73 IV. yzyl Bizans muskalarnda alt keli yldzn ad olarak Mhr- Sleyman deyimi kullanlmtr.74 Bu muska tlsm zellikle yzklerde ok sevilen ve tercih edilen bir tlsm iareti olmutur.75 Ortaadan kalma baz katedrallerde,76 ve kiliselerde, Burgos, Valencia ve Lerida atolarnn girilerinde alt keli yldz rneklerine rastlanabilir. Kiliselerde kullanlan nesneler zerinde de alt keli yldz rnekleri grlebilir. Buna rnek olarak 1266 dolaylarnda yaplan Anagni Katedralinin vaaz krssndeki motifi verebiliriz.77 Almanyada gelien Gotik mimarisi, cepheleri ve alt dilimli gle sslemeleri ile alt keli yldz geleneine balanr. Ortaya konan bu mimari ssleme Tanrnn dnyay mkemmel bir eser olarak alt gnde yarattn ifade eder. Bunlara en gzel rnekler Paris Saint Chapelle, Roven Katedrali, Calende Kaps, Lyon Saint Jean Katedralidir.78
71 72 73 74 75
76
77 78
Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.222. Nusret am, a.g.m., s.218. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.220. G. Scholem, a.g.m., s.688. Glgn Krolu, Halk Perk Koleksiyonundan rneklerle Bizans Uygarlnda Muskalar P Dergisi, S:29, Raffi Portakal, Bahar 2003, stanbul, s.20. Magen David, Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, C.15, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopadia Brtanica Inc. birlii ile yaynlanmaktadr., stanbul 1989, s.151 G. Scholem, a.g.m., s.688. Mchael Cazenave, a.g.e., s.615
84
Aratrmac J.W. Horsley kitabnda, Sir John Soanenin 1824 ylnda Waltworthde ina edilmi St. Peter Kilisesini ziyaretinde, kilisenin bahesine alan kapnn direklerinde bu sembole koruyucu bir muska olarak rastladn ve eklin yerletirildii yer itibariyle bunun yangndan koruyucu bir muska olarak asldn dndn kaleme almtr.79 Ayn aratrmac kitabnda ilgin bir bilgiye de yer vermekte ve ngilterede yetien vadi zambayla ayn aileden gelen Sigillum Salomonis (Hz. Sleymann Mhr) adl iei anlatmaktadr. Bu isimlendirme muhtemelen iein alt keli yldza benzemesi nedeniyle (halkasnn yukardan bakldnda i ie iki gen eklinde gzkmesi) yaplmtr. Yazar bu bilgiden baka Gerard isimli birinin yazd eserinde kkleri kaln ve beyazd, zerinde pek ok boum gze arpmaktayd, baz ksmlar bir mhrn eklini almaktayd ki bence ismi olan Sigillum Salomonis buradan gelmekteydi szlerine de yer vermektedir. Yazar notlarnn sonraki ksmlarnda bu bitkinin yararlarndan da bahseder. Hz. Sleymann mhrnn ieinin kkleri henz taze ve yeilken ezilir ve aynen vcuda tatbik edilirse en fazla iki gn iinde oradaki r ya da yaray iyiletirmektedir. Ancak zaman iinde Hristiyanlar alt keli yldz bir Yahudi sembol olarak tanmlayarak bu eklin kullanmn terk etmi, bunun yerine ssleme sanatlarnda be keli yldza yer vermeye balamlardr.80
79 80
J.W.Horsley, a.g.m., s.52. Suzan Alalu, vd., a.g.e., s.220.
85
3.3. slamiyet
slam dnyasnda Hz. Sleymann mhr yzne Mhr- veya Mhr-i Sleyman ad verilmektedir. slam inanna gre, yzn ortaya k hikayesi ise yledir: Sleyman tahta kmasndan sonra, Hebron ile Kuds arasnda bir vadide bulunurken, rzgarlar, su, cinler ve hayvanlar zerinde hakim olma iktidarn, bu drt aleme ait drt koruyucu melekten almt. Her biri ona kymetli bir ta verdi. O bu talar tuntan ve demirden yaplm bir yze geirdi. yi cinlere verdii emirlerini tun ile kt cinlere verdiklerini ise demir ile mhrlyordu.81 Bu yzk onun parmanda olduu srece cinler, herhangi bir zarar verme kabiliyetini kaybettikleri gibi ayrca onun emrinde her ii yapmak zorunda kalrlard.82 Efsaneye gre; Sleyman, ykanaca ya da ayak yoluna gidecei zamanlar, hkmdarlk mhrn cariyelerinden AM NA adnda birine brakmay gelenek edinmiti. ini bitirdikten sonra mhrn geri alrd; ayrca yardmcs Aaf b. Barahya da bu yz kullanma iznine sahipti. Hz. Sleymann mhr Aminaya verdii gnlerden birinde eytani cinlerden biri olan ahr, gelip Aminaya oyun oynamak ister ve Ona Sleyman klnda grnr. Aminadan mhr alr almaz ayn klkta tahta oturur ve lkeyi ynetmeye, diledii gibi kanunlarda deiiklik yapmaya balar. Bu arada Sleyman, mhrnden yoksun kalp dilenci durumuna der. Aradan krk gn geince eytan mhr denize atarak kaar. Mhr denizde bir balk yutar. Balklar bal tutup Sleymana getirirler; O da baln karnndan mhr karp hkmdarlna yeniden kavumu olur. Sonra da kendisine bu oyunu oynayan eytan buldurur ve boynuna byk bir ta balayp onu gle attrr.83 Hz. Sleyman ld zaman bu hkmdarlk yz hala parmandadr.84 Kuran- Kerimde zikr edildiine gre Hz. Sleyman; kulara, hayvanlara, insanlara ve cin taifesine hkmeder, onlar altrrm. Hz. Sleyman Allahn
81 82 83
84
J.Walker, Sleyman, slam Ansiklopedisi, C.11, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1971, s.173. Burhan Ouz, a.g.e., s.99. lhan Arsel, eriattan Kssalar, Kaynak Yaynlar, (2), stanbul Austos 1996, s.102-103. J.Walker, a.g.m., s.173. J.Walker, a.g.m., s.174.
86
verdii insanst-metafizik bir kuvvete ve derin bir ilme sahipmi. Baz mfessirlere gre de; bu g-kuvvet, Ona i ie ters olarak girmi iki gen eklinde olan ve Hz. Sleyman temsil eden Mhr-i Sleymandan gelir. Bu sembol Tanry temsil eden bir eit tlsmdr.85 slam yazarlar Hz. Sleymann mhrn eserlerinde srekli olarak anlatmlardr. Taberi (M.S 838-923). Hz. Sleymann Cennetten getirilmi olan yznn Onun mhr olduunu bildirmi, drt yzl yzkte G Allahndr, stn olan Allahtr, En yce yetki Allahndr, Btne hakim olan Allahtr yazlarnn yer aldn belirtmitir.86 Bundan baka mhrn zerinde bir dem otunun bulunduu rivayet olunur.87 Ayrca slam edebiyatnda nemli bir yere sahip olan 1001 gece masallarnda da bu yze atflar yaplmaktadr.88 G, iktidar ve saltanat simgesi olarak Mhr-i Sleyman, gizli gler dnlerek resmedildii gibi, kimi yerlerde de manevi g, devamllk ve iktidar dileiyle kullanlmtr.89 Yine efsaneye gre bir gn ykand srada Sleymann parmandan kard yz alan bir dev, gcn de elinden alm olduu peygamberin yerine krk yl hkm srer. Ama sonunda dev yz denize drr. te yandan, uzun bir araytan sonra yz yutan bal tutup karnn yararak mhrn ele geiren
85
86
87 88 89
Sadi Bayram, a.g.m., s.62-63. inasi Acar, a.g.m., s.163 Malek Chebel, Dictionnaire des Symboles Musulmans, Editr : Albn Michel, y.y., Paris 1995, s.374. J.Walker, a.g.m., s.173. J.W.Horsley, a.g.m., s.52 Mhr-i Sleyman, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.16, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul 1986, s.8441, inasi Acar, Kuran Rahleleri, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:69, stanbul 2002, s.163. M. Zeki Kuolu, Trk Sanatnda Mhr-i Sleyman, lgi Dergisi, S:61, Editr: Fahrettin Kaplaner, stanbul 1990, s.33.
87
Sleyman, tahtn ve sihirli gcn yeniden kazanr.90 Trkedeki Mhr kimde ise Sleyman odur deyimi buradan gelir.91 slam inanna gre bu simgeyi Nazar kuram ile de badatrabiliriz. Ayrca alt keli yldz oluturan genler, bir kurama gre, stilize bir gzdr.92
3.4. Masonluk
1614-1615 yllarnda nce Almanyada grlen sonra Almanyann komularna da yaylan Rose Croix, dini-felsefi gizli bir tekilattr. zellikle mistik simya ile megul olmakla beraber; byclkten alnm unsurlar da benimsemilerdir. genlere ve alt keli yldza gizli anlamlar vermiler, bu konuda simya ve astroloji ile birtakm paralellikler kurmulardr. Daha sonraki yllarda kuruluun birok sembol ve uygulamas ile birlikte, Mhr-i Sleyman sembol de Speklatif Masonlua gemitir. yle ki XIX. yzylda bu tekilatn ismi Masonlukta bir derece anlamnda kullanlmaya balanmtr.93 Masonluk tekilat iinde alt keli yldz Mhr-i Sleyman olarak tanmlanmaktadr. Mhr-i Sleymanda tepesi yukarya bakan gen insan, tepesi aaya bakan gen Allah temsil eder. ie kucaklam iki gen, Masonluun dayand biri Allah, dieri nsan olan iki enin birliini; yani Tevhidi ve Vahdeti simgeler. nk, Allah ve nsan tektir. Her insann z Allahtr. Bu sembol, insann biri madde dieri mana veya biri beden dieri ruh veya biri zhir dieri btn olan iki unsurunun birliini gsterir. Dualiteye gre; pozitif ve negatif elerin sentezinden ntr doar. Bu nedenle, Allahn ve nsann kucaklaarak birbirinin iinde erimesi Teklik yani Ahaddr. Mahmudtur.94 ki genin i ie kucaklamas, yani Mhr-i
Sleymann nihai sembolizmas Ahadiyyet srrdr; semboln ortas Makam-
90
91 92
93 94
inasi Acar, a.g.m., s.163. M. Zeki Kuolu, a.g.m., s.33. inasi Acar, a.g.m., s.163. Burhan Ouz, a.g.e., s.100. Celal Esad Arseven, Les arts dcoratif Turks, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1950, s.31 Walter, Machate, a.g.m., s.66-67. Tamer Ayan, Royal Arch, Ak Yaynlar, stanbul 2000, s.69-70. Walter, Machate, a.g.m., s.67.
88
Royal Arch baznda Mhr-i Sleymann alt kesi Byk Nuru ve Kk Nuru veya temsil eder.95 eitli masonik uygulamalarda, bu simgenin yalnzca kendi bana deil, dier simgelerle kulland da grlr. Bu bileik simgelerde, iki apraz genin ortasnda G Harfi, Gne, Gz ve bunlarn birleimlerine sk sk rastlanr.96 Masonik yaznda Hexagram, bir geometrik ekil oluu bakmndan, ki apraz gen ile, toplam alt kesi olmas nedeniyle de Alt Kollu Yldz ile ayn nitelii tar. ada masonlukta bu geometrik ekil, zdek (madde) ile Ruhun dengede olularnn bir simgesi olarak benimsenmitir. Etkin (aktif) ile Edilgen (pasif), ya da Dii ile Erkek arasndaki dengenin simgesi olarak da yorumlanr. Ate ve Su gibi birbirine kart elerin, ya da Aydnlk ve Karanlk gibi birbirine kart kavramlarn, birbirlerini btnleyici olularnn bir simgesi olarak da deerlendirilir. Bir dier deerlendirmeye gre ise Gnye ve Pergel simgesinin sonsuzcasna yenileniidir. Baz deerlendirmelerde, bir mason locasnn ilk be grevlisi (Envar) ile Koruyucunun Mabetteki yerleimlerin temsil eder. 97 Baz masonik yorumcular ise, bu ekli Sleymann mhryle hi badatrmakszn bal bana bir simge olarak deerlendirirler. ki simetrik ekenar gen bilgi ve yetenein birleimiyle olumu bir olgunluun ya da yetkinliin simgesi olarak benimsenir. Kimi masonik yorumcular ise bu ekli yaam ve lmn birleimi eklinde aklamtrlar.98
95 96
97 98
Tamer Ayan, a.g.e., s.70. Murat zgen Ayfer, Sleyman'n Mhr, Ansiklopedik Mason Szlg, C.2, Cem Yaynevi, stanbul 1992, s.932. Murat zgen Ayfer, a.g.e., C.1, s.416. Murat zgen Ayfer, a.g.e., C.2, s.932.
89
4. ANADOLU RNEKLER 4.1. Kronolojik Geliim 4.1.1. Anadolu Seluklu ncesi Dnemi
Nokta izginin balangcdr. Noktann hareketiyle yalnzca uzunluu olan bir boyut elde edilir. izgi de cismani deildir; yzeylerin balangcdr. izginin hareketiyle oluan yzey de cismani deildir. Yzey hacimlerin balangcdr. Yzeyin uzunluk ve genilik olmak zere iki boyutu vardr. Gerekte snrszdr. Biz onu snrlandrrz, kapal yzeyler elde ederiz.1 Grsel alg bakmndan, insanolunun, en eski alarda bile bir simetri kavramna sahip olduunu dnmek hatal olmaz. Psikoloji aratrmalarna gre insann elleri, ayaklar ve bu elemanlarn simetrik konumlar, bilince sal, sollu simetrik hareket biimlerini verir. Dalarn, aalarn suya den yansmalar, bir geometri kavramnn k noktalarn verebilecek grntlerdir. Herhalde, insandaki lokalizasyon duygusunun temel talar; sa-sol, alt-st kavramlar, ynler ve boyutlar olmalyd. Buna gre biim deerlerinin karlkl var oluu bizde birtakm bilgiler oluturmakta, bu esas ve ilkelere duyulan hayranlk bizi geometrik dzenlere gtrmektedir. Yine buna bal olarak iyi bir sistem kafamzdaki proseslere uygun bir d model yaratmak istediinden, byle bir dzeni ancak simetri kavramyla plastik sanatlara yanstrz. Bylece Msr piramitleri, benzeri mimari cephe dzenleri ve frontal durulu heykeller ortaya kar. ekillerin yaln izgi ve saf geometrik yasalara uygun olarak ortaya kmas, belirsizlik ve kargaadan huzursuzluk duyan insana en byk mutluluu vermektedir.2 Baz aratrmaclar, geometrik ekillere, ilkel ve byl bir sistemin belirtileri olarak bakarlar. Kozmolojik semboller totemik ipular ve btn olaan-d dnya ancak ve ancak geometrik ekillerle temsil edilmektedir. Dini, mistik ve benzeri
Seluk Mlayim, Deiimin Tanklar Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s.174. Seluk Mlayim, Seluklu Geometrik Sslemeleri, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S: 9, Editr: Enis Karakaya, stanbul, Aralk 1990, s.47.
90
trden kollektif arzular anlatmann yolu, soyut geometrik biimler yaratmaktadr. Btn bu varsaymlardan kan sonu udur: Geometrik dzeni veya en azndan simetriyi zorlayan sebep, otorite kavram karsnda alnan bir tavrdr. Dier bir ksm aratrmaclar, geometrik ekil ve kompozisyonlarn, teknik adn verdiimiz srecin doal sonucu olarak ortaya ktn dnrler. Buna gre belirli bir ileme yntemi kanlmaz olarak geometrik yapdaki bir formlar douracaktr. Szgelimi, sepet rerken veya kilim dokurken atlamalar yapan eritler keli ekiller verecek, renkli malzeme kullanldnda ise bu etki bsbtn belirgin bir grnm kazanacaktr.3 Bugne kadar yaplan aratrmalarla Trk sanatnn gizleri zlmeye allmaktadr. slmiyetten sonraki Trk sanatnda en ok zerinde durulan konulardan birisinin ssleme olduu dikkati ekmektedir. Bir dier dikkati eken husus ise bu sslemelerin kaynana ilikin sorulardr. Bu ekilde soru sormay gerektiren ssleme eitlerinden birisi de yldz sistemleri veya yldz alar ad verilen geometrik ssleme dzenlemeleridir. Bu dzenlemeler kmaktadr. Ta sslemelerde grlen bu yldz sistemlerinin temelinde yatan zelliin, birbirini kesen krk izgilerden olutuu ortaya konmutur. Genelde birbiri zerine gelen krk veya dz izgiler bu dzenlemenin en basit kuruluunu oluturmaktadr. Yldz motiflerinin bir dier oluma eklinde, eitli ynlerden bir noktaya ynelen izgiler, ortada yldz eklini oluturacak biimde birlemektedir.Ortada yeralan yldz motifleri ise sslemenin birbirine balanarak sonsuz dzende bir kompozisyonun oluturulmasn salamaktadr. Bylece eitli yn ve merkezlerden gelen izgiler ortada birletiklerinde yldz motifi olumakta, ardarda tekrarlarla yldz sistemleri meydana getirilerek sonsuzluk fikri veren bir geometrik dzenleme kurulmaktadr. Anadolu Seluklu ta sslemelerinde ok sk olarak karmza
Seluk Mlayim, a.g.m., s.47.
91
Birbiri ile kesien veya bir noktada birleen izgiler, saylar ile doru orantl, yzeye baml ve dnlen kompozisyonla ilikili olarak alt, sekiz, on, oniki v.s. kollu yldzlar meydana getirirler. Kesien veya birleen dz ya da krk izgiler arttka yldz kollarnn says da artmaktadr. Arada yldz biimlerinin oluturulduu ssleme kompozisyonlarndan bir dieri (altgen, sekizgen, ongen, gen, ekenar drtgen, yamuk gibi) kapal ekillerin, yldz biimlerini oluturduu dzenlemeleridir. Bu tr kompozisyonlar da esas itibar ile szkonusu olan kesime veya birleme ya da birbirine balanma olaydr. Bu kompozisyonlar ilk belirttiimiz tipin, belki ayn zamandan itibaren gelitirilmi, farkl bir dnce dzleminde, belki bir modle gre gerekletirilmi eklidir.4 Bugne kadar yaplan aratrmalarn nda Anadolu Seluklu ta tezyinatnda grnen yldzl geometrik sslemelere benzer dzenlemelerin paralelleri, gneyden (Suriye, Irak) daha ziyade, kuzeyde Azerbaycan blgesinde, ldenizoullarnn mimari eserlerine grlmektedir. randa Byk Seluklu mimari eserlerinde ise, yldzl dzenlemelerin nclerinin grld bilinmektedir. Bu eit sslemeler sadece yaplarda yeralmad gibi, nc evrelerden yalnzca Byk Seluklularla snrl kalmamakta, Karahanl, Gazneli dnemlerine, hatta slm ncesi dnemlere kadar ulamaktadr. Yldz Alarnn kaynann ne olduu konusu tartlrken, birok aratrc kaynan tezhip sanatnda olduunu savunmutur. S. gel bu kaynak dncesine, Byk Seluklu tula mimarisini eklemi, Beyhan Karamaaral ise slm ncesi dneme kadar inerek kaynan Uygur duvar
resimlerinde aranmasn gerektirecek ipularndan sz etmitir. Gerekten de Uygur eserlerinde, kullanm eyalarnda ve duvar resimlerinde bu tip sslemelerin balangcn oluturabilecek, sslemelerin varl szkonusudur.
Yaar oruhlu, Anadolu Seluklu Ta Ssleme Sanatnda Yldz Sistemleri, Antika Dergisi, S:34, Editr: Seyyit Msrl, stanbul 1988, s.48.
92
Basit geometrik alarn yannda, izgilerin birbirini kesmesinden oluan basit geometrik sslemeleri de, kaynak olarak kabul etmek dncesinden hareket etmek gerekir.5 ki izginin kesimesi veya birlemesiyle oluan kompozisyonlar Trkistan ve evresindeki blgelerde yer alan, tarih ncesi ve sonrasna ait merkezlerde mahade edilmektedir. Bu rnekler Aktepe ve Anavda ele geen keramik paralarnda; trtll izgiler, zikzaklarn oluturduu baklava ekilleri, balk srt eklinde i ie giren krk izgi biiminde sslemeler, hasr rgs gibi birbirini kesen izgiler eklinde grlmtr. Aktepe ve Anav buluntularna benzer buluntulara Kopet-Dagh ve Namazgh Tepede de rastlanmaktadr. Ferganann gney dousunda Narn Nehri boyunda yaplan kazlarda, ilk devri .. 2.bine ve erken tarm kltrne iaret eden bir sitede, zellikle Anav Iin orta tabakasyla benzerlik gsteren keramikler bulunmutur.6 .S. ilk binin birinci yarsna ait nc tabakadaki keramiklerde Anava benzer ekilde noktalarla yaplm genler ve spiraller, yatay veya apraz hatlar grlmektedir. Asl ilgin olan bu bahsettiimiz kltr blgesinde, VI-VIII. yzyldan kalma Trk dnemine ait eserlerde ve XI-XII. yzyllarda Afrasiyab blgesinde bulunmu, slm dnemine ait, Anav ve Tripolje kltr ile balant kurulan keramiklerde, paralel izgiler, baklava biimi motifler, ha biimleri ve spirallerin grlmesidir. Sonu olarak; Anadolu Seluklu ta tezyinatnda grlen, yldzl geometrik sslemelerin ve dier dnemlerin eserlerinde yer alan ayn tip sslemelerin kayna, Orta Asyann ad geen blgelerine, en azndan Trklerin bulunduunun bilindii dnemlere (VI-VIII. yy) veya Uygur Trkleri dnemine dayanmaktadr.7 Trk sanatndaki geometrik ekillerden bir ksmnn Ege-Akdeniz evrelerinden, dier bir ksmnn ise slam ncesi Trk inanlarndan geldii anlalmaktadr. Ha, gamal ha (svastika), alt keli yldz vb. ekillerde, kollektif arzular, dini ve mistik
5 6 7
Yaar oruhlu, a.g.m. s.49. Yaar oruhlu, a.g.m., s.49-50. Yaar oruhlu, a.g.m., s.50.
93
kavramlar dnmek mmkndr. Ancak, bu ekillerin birka trn birden bnyesine alan ve yepyeni anlaylarla sistemler kuran bir geometrik tabloyu, sembolik motiflerin tesinde, sadece slam dncesinin rn ve belirtisi olarak yorumlamak gerekir.8 Ssleme sanatlarndaki kronolojik gelime, genelde, sanatn iki ayr tipinin karlkl gelime sreci iinde ele alnmaktadr. Dnya sanatnn iki ynl stilistik bir sre yaad, daha ilmi bir deyimle, sanat tarihinin geometrik tiple, organik tipteki sanat arasnda salnm yapan deiim srelerinin bir dizisini verdii ileri srlr. st Paleolitik Devirden balayarak Neolitikde ve btn tasvir tarihi boyunca gen, altgen, spiral ve paralellerin izildii bir gerektir. zellikle, Yakn Dou ve Anadoludaki tarih ncesi kltrleri geometrik form repertuar bakmndan zengin bir mirasa sahiptirler. Ne var ki, slam alarnn mimarisinde grlen geometrik kompozisyonlar ok uzak bir gemile dorudan balantl grmek bugn iin imkanszdr. Kukusuz, uzun zaman aralklar iindeki kopukluklar, yorumu yaplamayan uzun dnemlerde nasl bir stil geliimi yaand sorunu, genel sanat tarihinin de en nemli problemlerinden biridir. Ayrca, mimari ssleme ile serbest ssleme arasndaki paralelliin hangi llerde olduu da tam bir bilinmezlik iindedir. Son bin yln sanat tarihi, bir lde de olsa tutarl bir slup tablosu verebilmektedir. Trk- slam mimarisinin kronolojik geliimi, plan emas ve mekan organizasyonunda olduu kadar sslemelerinde de kendi dzenine yansyan sluplar verebilmitir. alarn birbirinden ayrlmasnda, mimari sslemenin bitkisel, figrl ve geometrik olmak zere her bir temann farkl bir gelime sreci yaad genellikle kabul edilmi bir slup ilkesidir.9 slamda figr eklindeki tasvirden kanld bir gerektir. Bu nedenle geometrik formlar son snrlarna kadar her konumda denenmitir. 10 slam mimarisinde geometrik tezyinatn gelimesi, bu sanatn doup yayld alanlarda, varisi olduu uygarlklarn izleri ve slam hendese biliminin gelimesi ile
8 9 10
Seluk Mlayim, a.g.e., 1999, s.174. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.15. Seluk Mlayim, a.g.e., 1999, s.174.
94
balantldr. Mslmanln iddetli dini cokularla doan maddi ykselmesi daha ilk devirlerde ok geni bir corafya zerinde yzlerce binann yaplmasna neden oldu. Bu uygarln bin yl kadar sren uzun bir zaman iinde ar ar kendi dzenini kurmas ve Trklerin yeni bir unsur olarak bu dzene katlmalar, tezyinattaki gelime ve deimelerde herhalde nemli roller oynad.11 Geni bir corafyay kapsayan slam mimari sslemelerinin btn estetik sorunlar zmlenebilmi deildir. Sathi bir bak bile, geometrik sslemeler yannda pek eitli ss elemanlarndan kurulu, gze arpacak kadar eitli bir repertuarn varln ortaya koyar. Bu eitliliin balca nedeni, Mslmanlarn daha 7. yzyln ortalarndan itibaren dou ve batda; Grek, Roma, ran, Msr, Hint, inden gelen etkileri, en eski yerli kltr miraslarn, birletirici bir ilke iinde eritebilmeleridir. Bu anlamda, slam tezyinat, balangta yeni bir sanat akm olmaktan ok yeni bir sentezdir. Bu sentezin yerli ve komu kltrlerden gelen kkleri, girift izgilerin birbirini kesmesi veya bunlara bitki, yaz ve figr elemanlarnn katlmasndan, genel olarak arabesk ad verilen, sonsuz biim icatlarna ak bir tarzn douuna neden olmutur. Arap tarz gibi bir anlam tayan bir kompozisyonlar da kendi ilerinde figrl, geometrik ya da daha kark trlere ayrlr. inde geometrik unsurlarn da farkl llerde yer ald bu tr ssleme, Trklerin Anadoluya girmesinden nce, evre lkelerde belirli bir slup dzeyine kadar ulam bulunuyordu.12 slamn beii Arabistanda mimari ssleme, slam ncesi dnemlerde ok az, dk seviyede ve bir slup sreklilii gsteremeyecek kadar snkt. ok ksr bir l ortamnda gelien formlar zamanla Helenistik motiflerin abucak etkisi altna girerler. Akant ve palmet yannda pek az geometrik rnein yer ald bu gelenek ksa zaman sonra etkiler alarak genileyen slam sanatnn temel ssleme tarzn oluturur. Kuzey Afrika, Msr, Suriye ve randa birtakm motifler epeyce
deiiklie yol at, binalarn sslenmesinde yerli ustalar, Kopt ve Bizans kiliselerini,
11 12
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.15. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.15.
95
pagan tapnaklarn ssleyen sanatlar ister istemez devreye girdi. Bylece, her blgede temeli ok eskilere dayanan farkl gelime yollar domu oldu.13 slam ncesi tezyinatnn basit karakterli sluplar bir bakma Suriye corafyasnda kiilik bulmutur. Matta Saraynn cephesindeki ta tezyinat Ge Antik devir tezyinatnn tekrardan deerlendirildii bir eser olarak grlrken, ilk bakta bitki sslemelerinin ar basar durumda gzkmesi, klasik sanatn bir yansmas olarak kabul edilir. Suriye slam tezyinat, Ortaan en son dnemlerinde bile, birtakm eserlerde klasik sslemenin baz rneklerini yaatmaya devam etmitir. Bu lkede merkezileen (am) Emevi sanat birok ynden eklektiktir. Bu yzden, bu slupta, bazen Hellenistik bazen de Sasani etkiler arayanlar hakldrlar.14 Msr mimarisinde grlen erken devir slam sslemeleri Kopt ve teki kltrlerin bir karmdr. Kopt sanat bile dorudan doruya bir yerli sanat olmaktan ok, baz rneklerine Suriye, Irak, Grek ve Bizans sanatlarnda rastladmz bir sluptur. Msr slam mimarisinin en salam ve tezyinat ynnden en dikkat ekici eseri bn Tulun Camii (789)dir. Tulunolu Ahmed tarafndan Samarradaki Mtevekkiliye Camiinin bir benzeri olarak planlanan caminin tezyini ayrntlar geometrik kompozisyonlar bakmndan am Ulu Camii kadar ilgintir. Gneybat revaktaki d kemer sofitlerinin bezemesi gnmze kadar olduka iyi bir durumda gelebilmitir. Btn sofitler dar bordrler halinde, sonsuz karakterli kompozisyonlardan alnm kesitlerin stukoyla uygulanmasndan ibarettir. Tula kemerlerin i yzeylerindeki bu kompozisyonlar dairevi desenlerin eitlilii bakmndan bir yzyl nceki ebeke sslemelerini andrrken ara dolgularn bitki sslemeleri Samarra B slubuna balanmaktadr. Geometrik kompozisyonlarda daire veya altgen elemanlar dik ve apraz eksenlere uymaktadr. Bu tezyinatn Kopt sanatndan ktn ileri srm olan Herzfeld, Samarra kazlarn tamamlaynca dncelerini deitirdi. Msra kadar uzanan bu etkiler, Samarradan geliyordu.15
13 14 15
96
Irak Abbasi sanatnn nemli bir rneini, blgeye uzak bir evrede gryoruz. Kayrevan (Tunus)daki Seydi Ukba Camiinin ahap minberi, 867de Badatta hazrlanm olup, Abbasi ann el iilii ve ulat zengin geometrik form repertuvarn btn gcyle bir anda karmza karr. Daha eski olan camiye armaan edilen bu minber 687de Badatta yaplarak buraya gnderilmitir.16 Eski bir kltr evresi olan ran, Sasaniler zamannda yaygn bir ina teknii olan tezyinatl tula duvar yzeyleriyle bilinmektedir. slam ncesi gelimeler nce kerpi sonra tula ve srl tulalarla rlen duvar teknii ile, bu duvarlarn aldan bir sva ile kaplanmasyla zerine yaplan tezyinata dayanyordu. Abbasiler dneminde kerpi ve sva tekniklerine, Samarrada Trk sluplarnn ilavesiyle bu zenginleme devam etti. randa geometrik kompozisyonlu bezemelerin canlanmas, Seluklularla birlikte balayan ve Orta Asya plak tula tekniinin mozaik iniyle birlikte kulland 10. yzyl sonlarna dorudur. zellikle, 11. yzyldan sonra, ran blgesi kuzeydousundaki Karahanllarn
17
yapt
geometrik
kompozisyonlu
tula
tezyinatnn mirass oldu.
Daha 11. yzylda Harrekandaki iki kmbette grlen rnekler zkent ve Buhara abidelerinden derlenmi gibidir. Birincisi 1067 dieri 1093 tarihli olan bu iki eserde tulalar dz derzli sade diziler ve son derece eitli geometrik kompozisyonlar yapacak ekilde rlmtr. Ayn tr zenginliinde olmamakla beraber, yzyln sonuna doru Demaventteki kmbet deiik tekniklerle sade kompozisyonlara sahiptir. Tula yzeyleri rnekleri vurgulamak zere da doru taknlklar yaparak glge-k etkilerini kullanan deiik bir rme tarz meydana getirir. 13. yzyl boyunca Save Minaresinde devam eden kompozisyonlar yzyln ortasndan itibaren srl tula ve ininin katlmasyla daha da renkli bir grnm kazanr.18 Anadolu ile ran arasndaki iliki 14. yzyldan itibaren zayflamaya balar. Timurlu tezyinat btn duvar yzeylerini; stuko ve ini ile kaplayan, rnek olarak geometrik rnekler yannda yaz ve akayk bata olmak zere gsterili
16 17 18
97
kompozisyonlarla dolduran ykl bir programa sahiptir. Bu dnem, Anadoluda yer yer Seluklu mozaik ini tekniinin srd natralist eilimli Erken Osmanl temalarnn ba gsterdii bir ara devredir. Daha sonra balayan Safeviler devrinde ran, bir daha birlememek zere, sanat geleneinde Anadoludan ayrlmtr.19 Orta Asyann mimari tezyinat Anadolu Trk mimarisinin gelimesinde nemli bir yer tutar. Buhara, zkent, Semerkant gibi ehirlerin antlarnda kullanlan belirli teknik ve motifler zellikle Karahanllar araclyla, nce rana daha sonra da, oradan Anadoluya gemitir. Bu arada Anadolu antlarnda grdmz pek ok geometrik kompozisyonun uzak kayna Orta Asya antlardr.20 Karahanllardan biraz nce M.S. I.binin sonlarna doru Orta Asyann farkl blgelerinde; Taraz, u ve Tanr dalarnn eteklerinde slamiyetin yaylmasyla birlikte Gktrk ve Uygur sanatlarndan gelen motifler kaybolmaya balad. En abuk silinen motifler insan figrleriydi, hayvan figrleri daha uzun sre bu blgelerde yaad. zellikle Karluk blgesindeki motiflerde bitkilerin bollat, Tarazda bulunan keramiklerde ise Mslman- ran karakteri, yani bitki ve geometrik rneklerin hakim olduu anlalmaktadr. Karahanllar dneminde bitki rnekleri artar, geometrik rnekler bile sluplam ve riyazi anlamlarn kaybetmilerdir. Bitkilerle karan bu geometrik sluba baz Rus bilginleri bitkili-geometrik adn vermektedirler. Btn bu form zelliklerini keramik malzeme zerinde izleyebilmek, milattan nceki mimari sslemeler konusunda bir genelleme yapabilmeyi snrl klar. M.S. 7. yzyla ait Penckent ve Varaha saraylarnn duvarlarnda grlen birtakm al oyma tarzlar sonradan arabesk ad altnda slam sanatna yaylacak tezyinatn ilk belirtileri olarak grlr. Mimari sslemede grlen geometrik rnekleri (elimizdeki bilgilerin nda), imdilik Karahanllarla balatmak doru olur. Gktrk ve Uygur eserlerini Byk Seluklularn mimarisine balayan dnem Karahanllarn blgesinde ykselen eserlerde yaamaktadr. Kilometrelerce uzakta olmasna ramen, Orta Asya evresindeki
21
Karahanl
mimari
eserlerinin
Anadoludaki yanklarn grmek mmkndr.

19 20 21
98
Orta Asya Karahanl antlarnda grlen tula ve stuko ile geometrik kompozisyonlar zenginleerek batya, ran blgesine iner. Anadoluya dolayl gelen etkiler zellikle Azerbaycandan geerek teknikten ok kompozisyonlar halinde erken devir Anadolu antlarna yansr. Orta Asya Timur devri antlar ise stuko ve iniyle bezenmi ykl bir tezyinat programna sahiptirler. Daha ok bitki ve yaznn geni yer tuttuu bu tezyinatta geometrik bezemeler; Semerkant ucuk Bka Trbesi (1371) ve 1300 tarihli trbede yldz-ha kompozisyonlar ajur teknii ve kabaralarla zenginletirilerek uygulanr.22 Geometrik kompozisyonlarn belirgin, srekli ve tutarl bir zellik haline gelmesi, ancak Karahanl ve onu izleyen Byk Seluklular zamannda gereklemitir. Msr, Suriye ve Irakta gevek, srayc ve kararsz rnekler halinde kalan gelime 11. ve 12. yzyllarda Horasan- ran blgesinden balayp Azerbaycan yoluyla Anadoluya ulamaktadr.23 1071den biraz nce ve sonra, Anadoluya akmaya balayan Trk boylar, daha nceleri iinde yaam olduklar corafi ve kltrel evrelerden ok farkl bir ortam iine giriyorlard. lk yllarda siyasi ve kltrel btnlk tam olarak
kurulamam fakat bu yeni corafyay vatan haline getirebilmek iin byk bir ina faaliyeti balamt. Yeni topraklarda ykselen cami, mescit, medrese, kervansaray ve trbe gibi, ihtiyatan doan yap tipleri Erken Devir adn verebileceimiz bir tezyinatla bezeniyordu. 12. yzyln ortalarna kadar uzayan bu an sslemecii, Trklerin Anadoluya getirdikleri teknikle, gerekte ok zengin olan yerli tekniklerin yanyana yaand bir dnem olmutur. Bu arada zellikle ran zerinden gelen teknik ve rnekler katksz uygulanrken, baz yerli motiflerin de kullanlmas kanlmazd.24 Erken Devir Anadolu mimarisinin tezyinat, snrl olmakla birlikte 13. yzyl ortalarna kadar, eitli mahalli farkllklarnn etki alannda kalmtr. Prof. Dr. Olu Arkn arkaik devir adn verdii bu dnemin mimari sslemeleri form ve
22 23 24
99
kompozisyon ynnden birok aksama, malzeme deiiminden kaynaklanan belirli zelliklerle birlikte geometrik kompozisyonlarn arln duyurduu bir programa sahiptir.25 Erken Devir Anadolu ta mimarisinde grlen geometrik tezyinat kk lde de olsa bitki motifleriyle yanyana bulunmaktadr. Divrii Kale Camii ve Sitte Melik Trbesinin takaplarnda grdmz geometrik rneklerde tula izlenimi ok barizdir. Geometrik eritlerin dz srtl olarak tesviyesi, ok az da olsa firuze ininin kompozisyona katlmas ve nihayet tamamen plak tula tekniinde grdmz basamakl derzlerin taklidi (hatta ekil olarak kopya edilmesi) hibir kukuya yer brakmayacak kadar aktr. Malzemenin kkten deimi olmasna ramen, geometrik kompozisyonlarn bylesine tutkun bir muhafazakarlkla korunduu eser pek azdr. Amasya Halifet Gazi Trbesinin takaps ve Erzurum Ulu Camii mihrabnn tezyinatnda grdmz yuvarlak profilli kaval silmelerin daha ilk devrelerde yer almas Ermeni yaplarndaki baz ss elemanlarnn geometrik krlmalarla Trk tezyinatnda zel bir yer tutmaya balandn gsteriyor. Kompozisyonlar geometrik olmakla beraber ta malzemeye ileniinde yerli bir teknik kullanlm ve bu deneme Halifet Gazi portalinde uygulanmtr.26
4.1.2. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi

11. yzyldan itibaren geometrik kompozisyonlar, daha sonra durulup, belirli formllere balanacak olan deiik oyma tarzlaryla retilmitir. Tula tekniklerine sadk kalan yaratclk yannda bu teknikten kopmak zere atlm admlar, bu arada ok farkl erit profilleri ayn yapda bile grlmektedir. Baz ta tezyinat rneklerinde bitki motifleri de grlmekle beraber, geometrik kompozisyonlar en geni bordr ve yzeyleri kaplamaktadr.27 13. yzyl Anadolu yaplarnda, geometrik kompozisyonlarn, belirli tekniklerde billurlap, kendi iinde tiplere ayrlabilen sluplar haline dnt grlr. ran Byk Seluklularndan gelien tula kompozisyonlar ve bunlarn taa
25 26 27
100
geerek gelenei srdrmeleri, bozkr sanatnn figrl rnekleri ve baz yerli gelenekler, ilk yllarda ayn tasvir yzeyinde yanyana, mesela ayn bordrde kullanlmaktayd. Dnemin sonuna doru geometrik kompozisyonlarla bitki rneklerinin ayn yzeyler zerinde kaynatn grmekteyiz.28 Geometrik kompozisyonlarn, erken devirlerden 13. yzyla kadar olan gelimesini, farkl yrelerde ve eitli tekniklerde srdn gryoruz. Ayn yapnn ta, ahap ve ini sslemeleri yerine gre eitlilikler gstermekte, fakat genel olarak bakldnda zaman iinde bir deime ve tematik bakmdan bir sslenme de farkedilmektedir.29 13. yzyln Mool istilasyla sarslm olan Anadolu Seluklu Devleti sonuna doru tamamen zayflam, Osmanl hakimiyetine kadar srecek olan blgesel devletler kurulmutur. 14. yzyl boyunca tezyinat bakmndan homojen bir Seluklu sanatndan bahsetmek hatal olur. phesiz ki, Seluklu mimari tezyinat ile Anadolunun farkl blgelerinde kurulan Beyliklerin mimari sslemelerini birbirinden kesin olarak ayrmak da zordur. 30 14. yzyl zellikle d mimari tezyinatta sadelie doru gidilen bir dnemdir. Bazen bu sadelik bina cephe yzeylerini mermer levhalarla kaplama ve malzemenin gerektirdii tarzda kullanlmas yoluyla elde edilmitir. Tezyinatta asl byk deime, 13. yzyl boyunca az veya ok gelimi olan geometrik
kompozisyonlardan natralist motiflere doru olmutur. Bu deime o zamana kadar yanyana, bordrler halinde uygulanan farkl temalarn yerlerini birbirine terketmesi eklinde olmu, btn geometrik kompozisyonlar natralist bir deformasyona uramamtr. Saf geometrik kompozisyonlar yaplarn portal ve mihraplarndaki ana bordr veya panolardaki yerlerini bitki sslemelerine brakrken, ebeke kk panolar vb. ikinci derecedeki unsurlara gemitir. Bu deime bir deformasyondan ok bir yer deitirmedir.31
28 29 30 31
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.27. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.27. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.37. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.39-40.
101
4.1.3. Anadolu Seluklu ncesi Dnemi rnekleri

slup olarak Byk Seluklulara balanan kaidesindeki kitabeye gre; 1129 tarihinde tamir gren;32 Siirt Ulu Camii'nin Ankara Etnografya Mzesi'nde sergilenen ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan ii rumilerle dolgulu minberine33 ve ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan batda yer alan mihrabna34 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.35 Anadolu'da bugne kadar bilinen en erken tarihli ak avlulu medrese olan Sitti Radviyye (Hatuniye Medresesi) Artuklar dneminde36 Sitti Radviyye'nin olu Kutbettin lgazi tarafndan 1176/1177-1184/1185 tarihleri arasnda yaptrlm;37 eserin ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan eyvann mihrabna38 ALTILI YILDIZ 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.39 Yapm Yavlak Arslan tarafndan balatlan ve kardei Artuk Arslan tarafndan 1204 tarihinde tamamlanan Duyansr (Kzltepe) Ulu Camii'nin40 mihrabnn stunesine ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmi;41 camii Artuklular (Mardin Artuklular') dneminde yaplmtr.42 Mengckller dnemine tarihlenen (1228-1229)43 Divrii Ulu Camii'nin kuzey takapsnn daire madalyonuna44 ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak45 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.46
32 33 34 35 36 37 38 39 40
41 42 43 44 45
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.4. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.144. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.5. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50. Ara Altun, a.g.m., 1970, s.253. Ara Altun, a.g.m., 1970, s.257. Ara Altun, a.g.m., 1970, s.255-256. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.36. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.129. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.14. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.14. Oktay Aslanapa, Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1984, s.115. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.27. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.159.
102
Artuklular dneminde Mardinde yaptrlan Marufiye Medresesi XIII. yzyln ilk eyreine tarihlendirilmektedir.47 Medresenin selsebiline ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 13 tip kodlu alt keli yldzlar ta malzeme ile mozaik teknii uygulanarak ilenmitir.48
4.1.4. Anadolu Seluklu Dnemi rnekleri

12. yzyl ortalarna tarihlendirilen;49 mihrab ve kubbesinin yapm I. zzeddin Keykvus ve I. Aleddin Keykubad tarafndan balatlan ve bitirilen50 Konya Aleddin Camiinin tek orijinal eseri olan ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan51 minberinin kapsnn zerinde yer alan aynalkta ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 27;52 Kermiddin Erdiah tarafndan ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak kaplanan kubbeye geii salayan Trk genlerinde ise53 ALTILI YILDIZ / ON K GEN 02 tip kodlu alt keli yldzlar kullanlmtr.54 Kitabesi olmamasna ramen slubunun zellikleri gz nne alnarak 13. yzyln bana tarihlendirilen Tercan Mama Hatun Kmbedi plan emas olarak Orta Asyada yaplan kazlarda, Masson, Maverannehirde ve Aral glnn dousunda bulunan Tagiskende M. VI-IV. yzyla tarihlenen trbelerde kendini belli etmektedir.55 Kmbedin takapsnn mukarnasna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32 tip kodlu keli yldzlar ilenmitir.56 I. Aleddin Keykubad dneminde Muhammed bin Hav (l)n (el-Dimiki) tarafndan yaplan; iki kitabesine gre hol ksm 1229 tarihinde avlusu ise ayn yln
46 47 48 49 50 51 52 53
54 55 56
Semra gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1966, res. 15. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43 Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.99. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.46. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.38. erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.47. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.52. Haluk Karamaaral, a.g.m., 1982, s.122, 131, Oktay Aslanapa, a.g.e. 1973, s.41, erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.48. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.132. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54.
103
sonunda tamamlanan Aksaray Sultan Hannn57 takapsnn yan niine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 27,58 i takapsnn yan niine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32,59 i takapsnn kemerinde yer alan panoya ALTILI YILDIZ / YAY 0160 tip kodlu alt keli yldzlar ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ilenmitir.61 1234 tarihinde yaplan Ebul Kasm el Tusinin trbesinin cephesinin sar nilerine62 ALTILI TILDIZ / ALTIGEN 08 tip kodlu alt keli yldzlar63 mozaik teknii uygulanan ini malzemenin iine al katlarak oluturulan karma malzeme kullanlarak ilenmitir.64 Hol takapsnda yer alan harap kitabesinden anlaldna gre; I. Aleddin Keykbad dneminde (1232-1236) Kayseride yaptrlan Sultan Hannn65 d takapsnn yan ni stunesine ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.66 ki kitabesine gre; Hoca Mesud bin Abdullah tarafndan yaplan; hol ksm I. Aleddin Keykbad Dneminde (1231) avlusu ise II. Gyaseddin Keyhsrevin ilk saltanat yllarnda tamamlanan (1237) Azkara Hann67 i takapsna ALTILI YILDIZ /ALTIGEN 14,68 ALTILI MADALYON 01,69 d takapsna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 20,70 DOKUZLU YILDIZ /ALTILI YILDIZ 0171 ve ALTILI MADALYON 0272 tip kodlu alt keli yldzlar ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ilenmitir.73
57 58 59 60 61 62
63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.153. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.52. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.64. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.52,64 erare Yetkin, Trk ini Sanatndan Baz nemli rnekler ve Teknikleri (1964-1965), Sanat Tarihi Yll 1, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul 1965, res.10, s.74. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. erare Yetkin, a.g.e., 1965, res.10, s.74. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.155. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.157. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.47. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.347. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.49. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.179. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.347. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.49,179,347.
104
Hamitoullarndan Dndar Beyin 1302 tarihinde Eridirde yaptrd medresenin cmle kapsna yerletirilmi takapsnn kitabesine gre Sultan II. Keyhsrev tarafndan Nide-Aksaray yolunda yaptrlan; 1237-1238 tarihinde tamamlanan Eridir Hannn74 yan takapsna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 2175 yan takapsnn bordrne ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 03,76 avlusunun takapsna ise ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 0777 tip kodlu alt keli yldzlar ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ilenmitir.78 Kaplarnda yer alan kitabelerden anlaldna gre; 1247-1274 tarihleri arasnda yaplan Malatya Ulu Camiinin79 avlu revaklarnn keliine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 12 tip kodlu alt keli yldzlar80 tula ve mozaik teknii uygulanm ini malzeme kullanlarak ilenmitir. 81 Kayseride I. Aleddin Keykubadn hanm Mahperi Huand Hatun adna yaptrlan klliyenin bir paras olan ve caminin medreseye bitien kesine sonradan eklenen kmbedin (1238)82 kemerine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 33 tip kodlu alt keli yldzlar ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ilenmitir. 83 ki kitabesine gre; 1238-1239 tarihinde II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi Valide Sultan Melike Mahperi Hatun tarafndan Amasya-Tokat yolunda yaptrlan Hatun Hann84 takapsna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 33 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmi;85 Han ncir Hanla ayn tarihte; Valide Sultann kendi adn tayan klliyesinden bir yl sonra tamamlanmtr.86
74 75 76 77 78 79 80 81 82
83 84 85
86
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.160. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.40. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.40,43,50. erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.47. erare Yetkin, a.g.e., 1972, res.15-a. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.46. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.133. Semra gel, a.g.e., 1966, res. 45. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.55. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, .162. Semra gel, a.g.e., 1966, res. 48. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.55. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.162.
105
Kitabesine gre Sultan II. zzeddin Keykvus zamannda (1249) Ebul Kasm bin Ali el Tusinin Kayseride yaptrd Hac Kl Camii bir Seluklu klliyesi eklinde fakat Mahperi Huand Hatun klliyesinden farkl olarak cami ile medresenin kaynat bir plan emasna sahiptir.87 Caminin takapsna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ 02 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.88 II. zzeddin Keykavusun 1249da sona eren ilk saltanat dneminde yaplan89 Sar Hann i takapsna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 22,90 d takapsnn yan niinde pano halinde yer alan kompozisyona ise ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 3391 tip kodlu keli yldzlar ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ilenmitir.92 Giri takapsnn zerinde yer alan kitabesine gre 1250 tarihinde Antalya'da ( zzeddin Keykvus dneminde) ina edilen; kitabesinde vezir Karatayn ad gememesine ramen 1253 tarihli vakfiyesinde ismi geen dolaysyla onun tarafndan yapld kabul edilen Karatay Medresesinin mihrabna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak93 ALTILI YILDIZ 04 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.94 Seluklu veziri Karatay tarafndan (II. zzeddin Keykvus dnemi) 1251 tarihinde Konyada yaptrlan Karatay Medresesinin95 duvarnn keliine ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak96 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.97 Konyada 1258 tarihinde Seluklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali tarafndan (II. zzeddin Keykvus dnemi); yaptrlan98 Anadolu Seluklu dneminin en eski
87 88
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.54. Semra gel, a.g.e., 1966, s.69. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.36. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.165. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.55. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50,55. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.168. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.37. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.84,85. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.121. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54. erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.73.
106
aa direkli camisi olan Sahip Ata Camiinin99 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabna100 ALTILI YILDIZ / FIRILDAK 02,101 ALTILI YILDIZ / FIRILDAK 05, keli yldzlar ilenmitir.106 III. Gyaseddin Keyhsrev dneminde Krehir valisi Nureddin Cebrail bin Cece (Caca Bey) tarafndan 1268 tarihinde yaptrlan107 Kesikkpr Hannn avlusunun takapsna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 35 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir. 108 Mimar Klk bin Abdullaha vezir Sahip Ata Fahreddin Ali tarafndan yaptrlan nce Minareli Medresenin (1260-1265)109 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnn keliine110 ALTIGEN / GEN 05 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.111 Amasya Gk Medresenin Amasya Mzesinde sergilenen kap kanatlar Seluklu devri ahap kaplar arasnda usta ismini veren ilk rnek olmas bakmndan nem tamaktadr. 1266 tarihli kap kanatlarna kndekri teknii uygulanarak112 DOKUZLU YILDIZ / ALTILI YILDIZ 02 ilenmitir.113 tip kodlu alt keli yldzlar
102
mihrabnn mukarnasna103 ALTILI YILDIZ /
ALTIGEN 01,104 mihrabnn niine105 ise ALTIGEN / GEN 02 tip kodlu alt
99 100 101
102
103 104 105
106 107 108 109 110 111 112
113
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.78. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.173 mr Bakrer, a.g.e., 1976, res. 100, s.296, Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.60. mr Bakrer, a.g.e., 1976, res.101. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.61 mr Bakrer, a.g.e., 1976, res.101. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.39. mr Bakrer, a.g.e., 1982, Res.100, s.57. erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.75. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.33. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.167. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.56 . Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.86. erare Yetkin, a.g.e., 1972, res.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.34 Rstem Bozer, Kemerli emaya Sahip Seluklu Devri Ahap Kap Kanatlar 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Bildiriler, C.1, Ankara Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1995, s.409. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.179
107
Sivasta 1271 tarihinde114 Seluklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali tarafndan115 Konyal Kalyan Ustaya116 yaptrlan Gk Medresenin takapsnn yan niine mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 14 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.117 Krehirde 1272-1273 tarihinde bir rasathane olarak yaptrlan daha sonra ise camiye evrildii kabul edilen Cacabey Medresesinin118 takapsna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 35 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.119 Harputta III. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Yusuf bin Arabiah bin aban tarafndan 1279 tarihinde ina edilen;120 Arap Baba Mescidinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.121 Konyada 1283 tarihinde yaplan Sahip Ata Fahreddin Alinin trbesinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan kemerine122 YILDIZ BORDR 02 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.123 Minberindeki kitabesine gre; Mesud bin Keykvus zamannda (1289-1290) tamir edilen aa direkli camiler grubunun rneklerinden biri olan Ankara Arslanhane Camiinin124 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnn mukarnasna ALTIGEN / GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.125
114 115 116 117
118 119
120
121
122 123 124 125
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.110. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.112. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.114. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.36. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.47. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.91. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, res.198. s.298. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.56. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.71. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.190. mr Bakrer, a.g.e., 1976, res.124. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38 erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.77. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.280. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.74. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.32.
108
Amasya Gk Medrese Camiine bitiik olarak ina edilen XIII. yzyln ikinci yarsna tarihlendirilen; camii ile ayn ad tayan, trbenin kasnann tympanonuna ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak126 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 14 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.127 Kitabesi olmamasna ramen; XIII. yzyln ikinci yarsndan kald kabul edilen Sral Mescidin128 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnn mukarnasna ALTILI YILDIZ / FIRILDAK 05 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.129 Kitabesi olmamasna ramen Seluklular devrine ait olduu kabul edilerek XIII. yzyln sonuna tarihlendirilen Aya Ulu Camiinin al malzeme ile130 oyma teknii uygulanarak yaplan131 mihrabnn keliinde ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 09 tip kodlu alt keli yldzlar kullanlmtr.132 Mihrap niinin ekli ve ini mozaik ssleme kalntlar gz nne alnarak XIII. yzyln sonuna (Seluklu devrine) tarihlendirilen Konya Bulgur Tekkesinin133 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabna134 FIRILDAK 09 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.135
4.1.5. Beylikler Dnemi rnekleri

Aa direkli camiler grubuna giren; en byk ve en orijinal eser olan 1297 tarihinde Beyehirde Sleyman Bey tarafndan yaptrlan, Erefolu Camii Seluklu takaplarnn, camiilerinin ve sanatnn uslubunu srdrmektedir.136 Caminin ini
126 127 128 129 130 131 132 133
134 135 136
erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.93. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.47. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.68. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.61 mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.225. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.226. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.44. Ara Altun, Konyada Bulgur Tekkesi, Sanat Tarihi Yll 4 (Malazgirt Zaferinin 900. Yl Dnemi zel Says 1970-1971) stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits Yaynlar, 1971 stanbul, s.53. Ara Altun, a.g.e., s.51 Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.225. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.74.
109
malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnn mukarnasna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.137 Giri takapsnn zerinde yer alan kitabesine gre; Aydnolu Mehmed Bey tarafndan 1312 tarihinde Birgide yaptrlan Ulu Camiinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnda138 ALTILI YILDIZ / FIRILDAK 05,139 mihrabnn mukarnasnda ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 04 tip kodlu alt keli yldzlar kullanmtr.140 Nidede yaptrlan kitabesi olmamasna ramen; mihrap elemanlarnn zellikleri Karamanoullar Beylii mihraplarna benzerlik gsterdii iin 14. yzyln bana tarihlendirilen Dar-z Zikr adl yapnn mihrabna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak141 ALTILI YILDIZ / 02142 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir. Mimari zelliklerine dayanlarak 14. yzyln bana tarihlendirilen143 Karaman Gaferyad (Kazm Karabekir) Ulu Camiinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnda144 ALTILI YILDIZ / FIRILDAK 06,145 mihrabnn niinde ise146 ALTIGEN / GEN 01147 tip kodlu alt keli yldzlar kullanlmtr. Sungur Aa tarafndan 1335 tarihinde Nidede yaptrlan; bnisi ile ayn ad tayan caminin148 yan takapsnn erevesine ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.149
137
138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149
erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.126. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.210. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.61. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.41. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.215. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.36. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.206. mr Bakrer, a.g.e, 1976, res.146. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.62. mr Bakrer, a.g.e, res.146, ek.64. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.32. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.201 Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43.
110
Candaroullar Beylii dneminde Kastamonu yaknlarnda Emir Mahmud Bey tarafndan 1366 tarihinde yaptrlan; Kasabaky Camiinin ahap malzeme zerine kalemii teknii ile boyanan tavannn naklarnda150 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 04 tip kodlu alt keli yldzlar kullanlmtr.151 Konyada 1421 ylnda Hatipli Hasbey olu Mehmet Bey tarafndan yaptrlan Hasbey Darlhffaznn152 ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 30 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.153 Birgide 1334 ylnda yaplan Aydnolu Mehmet Beyin trbesinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan kubbesine154 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 30 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.155 1530 ylnda Adanada yaplan Gn Hannn156 takapsnn erevesine ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.157
4.1.6. Osmanl Dnemi

Kuzeybat Anadoludaki kk bir beylikten yaylan siyasi hakimiyet birka yzyl iinde Anadolu beyliklerini iine ald gibi Anadolu dnda da geni bir corafyaya yayld. Balangta birok blgenin dou ve batdan gelen sanat etkileri zamanla eritilerek Osmanl mimari sslemesinde zel karakteristik bir yer ald. Seluklu devri yaplarndaki hakim yerini Karaman devrinde ksmen devam ettirebilen geometrik kompozisyonlar Osmanl sanatnda gelime srecini
deitirecektir. Tezyinatta, genel olarak balayan lllk ve uyum arama eilimleri iinde motiflerde de belirgin bir deime gze arpar. D tezyinatta takap
150 151 152 153
154 155 156
157
Oktay Aslanapa, a.g.e., 1973, s.212. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.241. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.225. mr Bakrer, a.g.e., 1976, s.225. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.53. erare Yetkin, a.g.e., 1972, s.129. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.53. Adana, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.1, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul 1986, s.89. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43.
111
sslemelerin topland yegane eleman olmaktan kar. Motiflerde naturalizme dn balar. te binalarn temel mimari elemanlarn, ssleyen kompozisyonlarda bitki motiflerinin sayca artt ve eitlendii aka grlr. Geometrik rnekler 15. ve 16. yzyllarda bsbtn kaybolmaz, fakat kap ve pencere kanatlarnda, ebeke korkuluk ve mimariye bal dier baz elamanlar zerinde devam eder.158 Erken Osmanl dnemi mimarisi, sanat tarihi asndan ok renkli ve eitli denemelerin, yeniliklerin gerekletii bir dnemdir. znikten sonra, Bursann Osmanllarn bakenti olmasyla youn bir imar faaliyetine giriilir. Anadoluda gelinen ok ynl, zengin Seluklu mimarisinden farkl ve giderek Osmanllaan bir slpla yaplan eserlerde mimari bezeme asndan da yenilikler grlr. Seluklularn, i mekanda ta oyma, srl tula, ini mozaikle sslenen eserlerinin yerine, zellikle din mimaride, sva zerine kalem ii boyamalar, allar, dz ini plakalar, renkli sr tekniinde ve mavi-beyaz olarak isimlendirilen sralt tekniinde iniler kullanlr. Daha nce Seluklu yerleimi ve hakimiyeti alanna girmemi olan Bat Anadolu Beyliklerinin birbirleri ile rekabet edercesine yeni araylar bu yeni slbun yaratlmasna yol amtr.159 Osmanl sanatnda kullanlan geometrik motifleri yaln izgi kompozisyonlar ve yldzl motifler olarak iki ana grupta toplamak mmkndr. Geometrik motifler en basitten bileie doru gelien bir sra iinde incelendiinde grlecektir ki bunlar meydana getiren ana izgi veya prensipler grndklerinden daha sadedir.160 Alt keli yldzl desenler arasnda en ok kullanlanlardan biri, altgenlerle evrelenmi yldzlardr. Bu motifin zigzaglardan meydana geldii bilinmektedir. Bu tr desenlerde konturlarn paralel iki izgiden meydana gelmesiyle bir rg sistemi ortaya kmakta, paralellerin birbirine mesafesinin artmasyla ise tamamen yeni bir grn elde edilmektedir. Ankara al ilerinde ise ayn motifin altgen kalplarla basld ve bunlarn snrlarnn belirtilmesiyle yeni bir tertip elde edildii grlmektedir. Ayn motifin kavisli izgilerle tekrarlanmas halinde ise yldzlar daha
158 159
160
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.40. Gnl ney, Erken Osmanl Mimarisinde ini (xv-xv. Yzyl Ba znik-Bursa-Edirne), Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999 Ankara, s.205. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.28.
112
ok iek karakteri kazanmaktadr. ie gemi altgenlerle de alt keli yldz formlar elde edilebilir.161 Osmanl mimarisi ekillenirken stlendii fonksiyona gre tasarlanmaktadr. Bunun iin de her yap trnn kendine has tezynat program ortaya kmaktadr. Camilerde mihrab, minber ve krs, trbelerde sandukalar mmrnin
fonksiyonundan doan unsurlardr. Ancak bir genelleme yapacak olursak Osmanl mimarisinde tezyinat, olduka ll ve hususi yerlerde kullanlmtr. Buna gre d cephe, olduka sade braklrken takap ve pencere alnlklar yapnn nemine gre tezyn edilmitir. Ke stuneleri mihrabiye nileri, rten ve ku evleri de d cephelerde nemli yer tutar. D cephede ini kullanlmazken ieride duvarlar belli bir seviyeye kadar ini ile kaplanmtr. Kble cephesinde daha youn olarak karmza kan tezynt, mimari ktleyi ikinci plana itmeyecek ekilde, snrl tutulmutur. Ktle kompozisyonu, tayc ve rt sistemleri, kemer-pencere ilikileri, genel cephe dzeni tam bir btnlk ierisinde, merkeziyeti anlayla terkip edilmitir. Stun balklar ve alkalarda, mihrab ve takap yamaklarnda mukarnas bezeme en ok sevilen unsur olmutur. Kubbe ve tavan altlar kalemkr veya malakri ile bezenirken minber, mihrab ve krslerde ta iilii kendini
gsterir. Ahap kap, pencere kanatlar ve dolap kapaklarnda, madeni aksesuarlar, tavana aslan pskll asklar, devekuu yumurtalar, kandiller ve mekana serpitirilmi amdan, rahle ve dier kullanm eyalar tezynt zenginletiren nesnelerdir. Osmanl mimarisinin tezynt anlaynn, yap fonksiyonuna gre bir program dahilinde uyguland grlmektedir. Tarih ierisinde corafi ve siyasi artlarn deimesiyle ve yeni sanat evrelerinin de tesiriyle sanat kendisini daima gelitirip yenilemitir. Osmanl ncesi Anadolu mimarisi taradan gelen sanatlarn katlmasyla eitli yorumlara kaplarn ak tutmutur. Osmanlda Hssa Mimarlar Oca, Saray Nakhanesi ve saray iin i reten zel atlyeler Seluklu eitliliine nazaran daha muhafazakar bir tutum izlemitir. Batllama dneminde devrin moda akmlarndan derlenen unsurlarla meydana getirilen semeci slp, Osmanl mimarisini olduu gibi, tezyntn da
161
Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.30.
113
etkilemitir. Zamann siyasi ve ekonomik artlarna gre deien ykselme, gelime ve k devri, Osmanl tezynatnda da yaanmtr. Geleneksel sanatlarda bugn klasik anlaya yeniden eilim balamtr. Osmanl tezyntnda motif ve kompozisyonlarn malzeme ve teknie gre fazla deimemi olmas, desenlerin nakhanede tertip edilip retim iin sanat ve zanaat ehline gnderilmesiyle slp birliinin salanmaya allmasndan kaynaklanmaktadr. ok zengin bir motif daarcna sahip olan Osmanl sanatkr, nakhanede uygulanan desenlerden kendi sahasna uygun olan seerek tatbik etmektedir. Osmanl tezynatnda, baka bir evreye ait sanatn aynen taklidi yolu tercih edilmemitir. En youn tesirin gzlendii son devirde bile Bat motiflerini kullanarak kendi zevkine uygun Trk rokokosu olarak adlandrlan bir slp
gelitirilmitir. Osmanl tezynt bir sath deerlendirme sanat olup, stneler, naif silmeler ve mukarnaslar dnda plastik ifadeye fazla yer verilmemitir. Figre yer verilmeyi sebebiyle kendini yaz ile ifade etme gerei yznden, Osmanl tezynatnda hat sanat ok nemli bir yer tutmaktadr. Kitabelerde bn, mimar ve hattat isimleri ekseriyetle yer alrken birka mstesn, tezynat gerekletiren sanatkrn ismine rastlanmamaktadr. Bunun sebebi, eserlerin kollektif alma rn oluu ve mahviyetkrla dayanmasdr. Osmanl mimarisinde tezynt etle kemik gibi btnlemi bir uyum ierisindedir. Mmr estetik, tezynta kurban edilmemitir. Remz ifadelere ska yer verilirken dima merkezyet ya da sonsuzluk fikri ne karlm, varlkta yokluk, kesrette vahdet dncesi aranmtr.162
4.1.7. Osmanl Dnemi rnekleri

Yldrm Bayezidn Milas ve evresini ynetmekle grevlendirdii Firuz Bey tarafndan yaptrlan bnisi ile yan ad tayan; kitabesine gre 1394-1395 tarihlerinde yaplan caminin mermer malzeme kullanlarak yaplan bat cephesinde
162
Aziz Doanay, Osmanl Mimarisinde Tezyinat, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.332-333.
114
yer alan pencerelerine iki renkli talar kaklarak163 ALTILI YILDIZ/ ALTIGEN 34 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.164 elebi Sultan Mehmed Dneminde Hac vaz Paa bin Ahi Bayezid
tarafndan yaplan sslemesi 1424 ylna tarihlendirilen165 Yeil Camiinin tabhanesini ve yan eyvan duvarlarnn alt blmn kaplayan iniler renkli sr teknii uygulanarak yaplm; yan eyvan duvarlarnn alt blmn kaplayan inilere altn yaldz ile bitkisel formlar ilenerek kompozisyona canllk kazandrlm;166 inilerde ALTIGEN / GEN 01,167 ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan168 cmle kapsnn orta ve alt panosuna169 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32170 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir. Bursada Sultan II. Murad Dneminde yaptrlan Muradiye Camiinin (14251426)
171
harim duvarlarnn alt blmne ini malzeme ile renkli sr teknii
uygulanarak172 ALTIGEN/GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.173 1430 tarihinde Amasya Beylerbeyi Yrg Paa tarafndan yaptrlan bnisi ile ayn ad tayan caminin cmle kapsnn hafifletme kemerinin dolgusuna ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak174 DOKUZLU YILDIZ / ALTILI YILDIZ 02 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.175 Bursada Sultan II. Murad Dneminde yaplan; sslemesi 1425-1426 ylna tarihlendirilen Muradiye Medresesinin ini malzeme ile renkli sr teknii
163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175
Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.627. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.55. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.331,333. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.351,355 Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, , s.377. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.380,381. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.265,268. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.266. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.32. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.167. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.179.
115
uygulanarak yaplan mihrabnn niine176 ALTIGEN / GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.177 Edirnede Sultan II. Murad tarafndan yaptrlan; kitabesi olmamasna ramen vakfiye tarihine ve eitli kaynaklarn verdii bilgiye dayanlarak 1436 ylna tarihlendirilen Muradiye Camiinin178 duvarlarnn alt blmndeki mavi-beyaz inilere sralt teknii uygulanarak179 ALTIGEN / GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar;
180
sralt teknii uygulanm mavi-beyaz altgen inilerden birinin iine
ise181 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.182 Sultan II. Murad tarafndan (1443-1447) tarihleri arasnda Edirnede yaptrlan erefeli Camiinin183 ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan184 pencere kanadnn orta panosuna185 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01, 186 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 07187 ve ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 16,188 harimin yan kapsnn orta ve alt panosuna189 ise ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.190 1483 ylna tarihlendirilen191 Afyon Msri Camiinin ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak yaplan mihrabnn mukarnasna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 04 tip kodlu alt keli yldz ilenmitir.192 Ahi Elvan Mehmed Bey tarafndan 14. yzyln sonunda yaptrlan bnisiyle ayn ad tayan camiinin al malzeme ile kalplama teknii uygulanarak yaplan193
176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188
189 190 191
192
Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.281. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.32. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.487. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.498. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.32. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.506. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.43. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.513. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.539. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.547. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.539 Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.548. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.48 Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.539. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54. Afyonkarahisar, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.1, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul, 1986, s.156. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.41
116
mihrabnn keliine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 09 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.194 Hac Doan Mescidi 14. yzyln sonuna (15. yzyla) tarihlendirilmekte; mescidin al malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan195 mihrabnn keliine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 09 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.196 Orijinal mihrab esas alnarak 14. yzyln sonuna veya (15. yzyla) tarihlendirilen Ankara Hacettepe Camiinin al malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan mihrabnn keliine197 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 09 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.198 Ankara Eyp Mescidi199 mihrabnn ssleme unsurlar gznne alnarak 14. yzyln sonuna (15. yzyln ilk yarsna) tarihlendirilmektedir.200 Al malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan mescidin mihrabnn keliine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 09 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.201 Mihrabnda kullanlan keramik tabaklar ve sslemesinin dier zellikleri gznne alnarak 15. yzyln bana tarihlendirilen Ankara Hoca Hundi Mescidinin ahap tavanna a boyalar kullanlarak naklar ilenmi, naklarda202 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar kullanlmtr.203 Sultan II. Bayezid tarafndan yaptrlan, mimarnn Hayrettin ya da Kemalettin olduu sanlan fakat yeni bulunan belgelerle mimarnn Yakup ah bin Sultan ah olduu anlalan 1501-1505 tarihleri arasnda ina edilen Sultan II.
193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203
Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.173. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.44. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.194. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.44. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.183. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.183. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.44. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.201. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.44 Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.201. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38
117
Bayezid devrine tarihlenen;204 semt ile ayn ad tayan205 caminin minberinin korkuluklarna mermer malzeme ile oyma teknii uygulanlarak ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.206 Bursada Yldrm Bayezid tarafndan yaptrlan Ulu Camiinin207 ii rumilerle dolgulu dou kapsnn st panosuna208 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 32209 orta panosuna210 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 34211 tip kodlu alt keli yldzlar ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak ilenmi;
212
orijinallii pheli
olan dou kapsn Ekrem Hakk Ayverdi 14. yzyln sonuna, Sedat etinta ise 1514 ylndaki tamiri esas alarak tarihlendirmekte; kapnn detaylar gznne alnarak Sedat etintan tarihlendirmesi esas alnmaktadr.213 Msr valisi oban Mustafa Paa tarafndan Gebzede 1523 tarihinde yaptrlan banisi ile ayn ad tayan klliye tezkirelerde214 Mimar Sinana maledilmektedir.215 Klliyenin camisinin mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan ebekelerine216 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01,217 ifahenesinin pencere alnlklarna ise; mermer zerine renkli talar kaklarak218 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 35219 ve ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 42 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.220 Mimar Sinan tarafndan Kanuni Sultan Sleyman dneminde 1544-1548 yllar arasnda yaplan ehzade Camiinin221 pencere kapaklarna ahap malzeme ile
204
205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221
Beyazd Klliyesi, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.3, Milliyet Gazetecilik A.. stanbul 1986, s.1415 Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985 s. 134. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67 Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.319. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.327. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.54. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.327. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.55. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.327. Yldz Demiriz, a.g.e., 1979, s.321. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.163. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.169. Seluk Mlayim, a.g.e, 1982, s.65. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38 Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.41. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.56. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.58. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.182.
118
kndekri teknii uygulanarak222 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01223 ve ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 23224 minberinin ebekelerine ise mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.225 1551 tarihinde Hadm brahim Paa tarafndan Mimar Sinana yaptrlan bnisi ile ayn ad tayan caminin226 ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan ii bikisel sslemelerle dolgulu kapsnn alt panosuna ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 40227 mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan ebekelerine ise ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.228 Sokullu Mehmed Paann ei smihan Sultan adna, 1571-1572 tarihlerinde Kadrgada Mimar Sinana yaptrd Sokullu Camiinin229 adrvannn ebekelerine mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01,230 ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan pencere kapaklarna ise ALTILI MADALYON 05 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.231 Sultan II. Selim tarafndan Mimar Sinana 1569-1575 tarihleri arasnda yaptrlan232 Edirne Selimiye Camiinin mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan adrvann ebekelerine ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.233 Sultan III. Murad tarafndan 1577 tarihinde Mimar Sinana yaptrlan Azapkap Sokullu Camiinin234 mezzin mahfiline ta malzeme ile oyma teknii
222 223 224 225 226 227 228 229
230 231 232 233 234
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.42 Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.209. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.57. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Sokullu Klliyeleri veya Sokullu Mehmet Paa Klliyeleri Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.20, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul s.10651. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.349. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.254. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.282.
119
uygulanarak235 ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01,236 ahap malzeme ile kndekri teknii uygulanarak yaplan pencere kapaklarna ise ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 23 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.237 Kaptan- Derya Kl Ali Paa tarafndan Mimar Sinana 1580 tarihinde yaptrlan Kl Ali Paa Camiinin238 minberinin ebekelerine mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.239 Sultan III. Murat tarafndan Mimar Sinana 1586 tarihinde yaptrlan
Ramazan Efendi Camiinin240 mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan minberine, korkuluklarna ve yan genine ALTILI YILDIZ / ALTIGEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir.241 Cerrah Mehmed Paa tarafndan Mimar Davud Aaya yaptrlan bnisiyle ayn ad tayan camii 1593 tarihinde tamamlanmtr. Caminin mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan ebekelerine ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir. 242 stanbulun en byk camisi ve klliyesi olan Sultanahmet Camii Mimar Sinandan sonra tamamlanan ilk byk eserdir. Camii Sultan I. Ahmed tarafndan Sedefkr Mehmed Aaya 1609-1617 tarihleri arasnda yaptrlmtr.
243
Caminin
mermer malzeme ile oyma teknii uygulanarak yaplan minberinin ebekelerine ALTILI YILDIZ / ON K GEN 01 tip kodlu alt keli yldzlar ilenmitir. 244
235 236 237 238
239 240 241 242 243 244
Oktay Aslanapa, a.g.e., 2000, s.282. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.50. Klali Paa Klliyesi, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.13, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul 1986, s.6693. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1985, s.304. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.38. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1984, s.271. Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.67.
120
4.1.8. Anadolu Trk Sanatnda Mhr-i Sleyman Sembol

Mhr-i Sleyman Anadolu-Trk sanatnda grsel deerinin yan sra farkl isel anlamlar tayan; hemen hemen her trl malzemeye farkl teknikler uygulanarak ilenebilen bir semboldr. zel bir alt keli yldz olan Mhr-i Sleyman bir g ve saltanat simgesi olarak kaftan, sancak245 ve paralarda246 nazardan korunmak iin nazarlk, muska247 ve tlsml gmleklerde248 dman kuvvetlerinden korunmak iin askeri objelerde249, bolluk ve bereketi arttrmas iin tepsilerde250 bir ta markas olarak ta iiliinde,251 hastalklar atlamak iin kullanlan ifa taslarnda252 lnn kabir azabndan kurtulmas ve ruhunun huzur iinde olmas iin mezar talarnda253 zellikle kullanlmtr. Fakat birtakm bilinsiz ve dar grl insanlar tarafndan insanln ortak deeri olan; farkl kltrlerde eitli isimlerle adlandrlan bu sembol, bir Yahudi simgesi olduundan hareketle zgn yerlerinden karlm veya yok edilmitir.254 Bu tip bilinsiz uygulamalarn nne gemenin en nemli
245 246
247
248 249 250
251
252
253
254
Al-Yeil Glge: Estergon Sanca, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Eyll 2004, s.14. Cneyt ler, Nakl Osmanl Mangrlar, Yenilik Basmevi, stanbul 1975, s.35,36,38, 42,43,48,49,63,68,71,73,76,100,101,102,106,109,112,114,117,121,124,134,142,144,147,149,152, 153,155,158,159,160,180,181,183. Nuri Pere, Osmanllarda Madeni Paralar (Yap ve Kredi Bankasnn Osmanl Madeni Paralar Koleksiyonu), Doan Karde Yaynlar, stanbul 1968, Levha 14,18,22. Hmit Ziya Koay, Etnografya Mzesindeki Nazarlk, Muska ve Hamaiiler, Trk Etnografya Dergisi, S:1 Maarif Basmevi, Ankara 1956, s.89. Sadi Bayram, a.g.m., s.66 Orhan aik Gkyay, a.g.m., 2003, s.66,68. Walter Machate, a.g.m., 2001, s.65. Ali Gken Adar, a.g.m., 1992, s.66. Perihan etin, Etnografya Mzesindeki Bakr Eserler zerinde Aratrma, Trk Etnografya Dergisi, S:1, Eski Eserler ve Mzeler Umum Mdrl, Ankara 1956, s.97,98,99,100. inasi Baal, Nevehirde Ta Ssleme Sanat, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S: 54, Antik A.., stanbul 1999, s.125 Mehmet ayrda, Kayseride Seluklu ve Beylikler Devri, Binalarnda Bulunan Ta aretleri, Trk Etnografya Dergisi, S:17, Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1982, s.91. Zuhal Bezirci, Ahmet Ayta, Meral Akan, Kuran Sureleri ile Bezenmi ifa Taslar, Sanat ve nan 2, Rfk Melul Meri Ansna, stanbul Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Yaynlar, 2004, s.220. Osman Aksoy, ifa Taslar, Trk Etnografya Dergisi, S:15, Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara 1976, s.42, 47. Zafer Erta, Antalya Blgesi Bir Grup Mezar Ta zerindeki Yorumlar, Sanat Tarihi Yll 12, 1982, stanbul niversitesi Sanat Tarihi Aratrma Merkezi, stanbul 1983, s.26. Sadi Bayram, a.g.m., 1993, s.66. Celil Layiktez, a.g.m., 2004, s.44.
121
yollarndan biri kltrel ve sanatsal deerlerin insanln ortak deeri olduu bilincinin alanmasdr.
4.2. Malzeme ve Teknik 4.2.1. Ta

Trklerin, ta ve mermer ocaklarnn bulunduu yrelerde geleneksel rge ve dzenlerini ta ve mermere geirdikleri veya ta ve mermere zg yeni denemelere giritikleri grlr.255 Anadolu'da byk bir yap faaliyeti gsteren Seluklularn ana yap
malzemesi tatr. Zanaatkrlar ta zellikle dini ve sivil eserlerin portallerinde byk ustalk ve ince bir zevkle bezeyerek Anadoluya zg bir uslup yaratmlardr. Ta malzemenin takaplarn yan sra balca kullanm alanlar minare, mihrap, minber, konsol, kemer, eyvan, profiller, pencere kemerleri ve stun balklardr. Cami, mescit, medrese, kervansaray, trbe gibi eitli yaplarda yer alan ta dekor yap trne gre deien bir ayrlk gstermemesinin yannda blgesel olarak kesin izgilerle birbirinden ayrlmaz. Ancak Divrii, Sivas ve Erzurumun ta bezemeli eserlerinde yksek oyma trne daha ok arlk verildii dikkati eker. Tekstil karakterli daha alak oyma bezeme ise daha ok Konya, Kayseri blgesinde hakimdir. Mimari dnda ta bezemenin en baarl uyguland alan mezar talardr. Ahlat mezar talar bu konuda en ilgin ve zengin rnekleri ierir.256 Anadolu Seluklu ta sslemesinde kompozisyonlar her eserde deiir, fakat belli bir sistem ve ema ayn kalr. Herbiri bir sanat eseri olan Seluklu takaplarnn gezici ustalarn veya atlyelerin retimi olduu tahmin edilmektedir.257 Seluklu ta iiliinde bordr olarak zincire benzeyen geme motifleri youn olarak kullanlmtr. Seluklu devri ta sslemesi ile Byk Seluklu eserlerinin iini, mihraplarn ssleyen al dekor arasnda byk paralellikler vardr. zellikle daha erken tarihli istisnalarna ramen 13. yzyl sonu-14. yzylda lhanl mimarisinde
Mine nsal Eyp Sultan Trbesi Hacet Penceresi ebekesi Restorasyonu, 1. Eyp Sultan Sempozyumu Tebliler, Eyp Sultan Belediyesi Kltr Yaynlar, stanbul 1997, s.71. Ayla dekan, Trkiye Tarihi 1 Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem Yaynevi, stanbul 1987, s.470. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.9 Gnl ney, a.g.e., 1978, s.10
255
256 257
122
ulalan cokun formlar ve biimlerle Anadolu Seluklu rneklerinin paralellii daha belirgindir.258 randa Seluklu mimarisi tulaya nem verirken Anadoluda bunun yerini alan tan esas malzeme olarak yzyllar boyu daha orijinal bir i gelime sreci yaad yaygn bir gerektir. ran ve Orta Asya sanatna yabanc olan bu malzeme, Anadolunun her blgesinde deien kalite ve renk tonuyla geometrik tezyinatn gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Grek, Roma, Bizans ve Frig gibi yerli kltrler alardan beri belirli ta ocaklarn iletmekteydiler. Trkler Anadoluya ilk geldiklerinde iletilmekte olan ta ocaklaryla kabiliyetli oymaclar bir arada buldular. Malzeme ortamnn deimesi bundan sonraki gelimesiyle farkl rneklerin yaratlmasna da neden olmutur. Tulada ok belirli imkanlarla ran rneklerine balanrken ta kaplamal bina yzeylerindeki geometrik rnekler daha serbest bir alma teknii dourabiliyordu. Balangta hi kukusuz geleneksel tula tekniinin motifleri taa geirilmi bir sre malzemenin maddi yapsndan gelen rnekler Anadolulaarak bir gelime izlemitir. Anadolu ta tezyinatnn gelimesini belirleyen genel artlar, plastik serbestlik imkan, yerli ustalarn blgesel iilik zellikleri ve ksmen spolye malzemeden gelmektedir. Sslemede prensip nce dzgn kesme ta veya levhalarla kaplamay bitirip yzeylerin istenen desen programna gre oyulmasdr. Tula sslemesinde asl sorun bloklarn konu biiminde olup bazen kompozisyonlarda konstrktif yap i ie dnlmesi gereken bir zelliktir.259 Anadolunun erken devirlerinin ta sslemelerinde grlen acemilik ve kararszlk, yeni karlalan bu malzemeye slami temalarn nasl uygulanaca sorunundan gelmektedir. Amasyadaki Hilafet Gazi Trbesi (1145) erken devir ta sslemeciliinin btn zelliklerini tar. Kare planl yapnn portalini eviren bordrler yer yer plastik, yer yer sathi oymalarla bezenmitir. Dank ve uyumsuz kompozisyonda geometrik elemanlar ar basmakla beraber dikkatsiz bir iilik hemen fark edilir. Sathi ilenmi olan enli bordr ve st rozetler daha ok tula
258 259
Gnl ney, a.g.e., 1978, s.12 Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.53-54.
123
tekniine yaklarken, halat biimli plastik silmeler yalnzca ta tezyinatta grlen blgesel bir uygulamadr.260 Anadolunun gneyine doru inildike geometrik rneklerin oyulma tarz ve biimleri de dikkate deer bir farkllk gsterir. Bu durum baz yerli ta atlyelerinin geleneklerine balanabilir. 261 Orta Anadoluya yaklatka, zellikle 13. yzyln geometrik rnekleriyle ta malzeme arasnda ok salam bir balantnn kurulduu grlr.262 Ta malzeme zaman zaman geometrik kompozisyonlarn elemanlarn aka belli eden farkl renkteki deiik cinsler halinde uygulanmaktadr. Bu ssleme mozaik inide olduu gibi, esas olarak renkli ta kakma veya oyulan zeminleri renkli harla doldurarak kontras bir etki yaratmaya dayanr. Ta malzemenin tula ve iniye kar bir stnl de yekpare bloklar halinde ebeke eklinde oymaya msait olmasdr.263 Ta oymalar Seluklu devri dzeyinde olmasa da yaplarn bezemelerinde olduka nemli bir yer tutar. Yzeysel ilenen bu oymalar geni alanlar kaplamaz. Yap dnda, takaplarda pencere alnlklarnda yer alrlar. Yap iinde ta oyma daha az kullanlr. Stun, destek balklar ve yastklar, ender olarak mihraplar ta oymalarla bezenir. Seluklu devrinde byk beceri gelitiren ta ustalar bu baarlarn Beylikler devrinde de srdrmtr. Orta ve Dou Anadolunun iiliinde 14.-15. yzyllarda Seluklu slubunun etkisi grlr. Bat Anadolu Beyliklerinde ve Osmanllarda 14. yzyldan balayarak gzlenen daha sade bir anlaya sahip olan ta iilii etkisini yzyl ilerledike dier blgelerde de hissettirir. Beylikler devri eserlerinde ta oymann yansra ebeke, renkli ta ve kakma iiliine de nem verilir.264
260 261
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.54. Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.54. 262 Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.55. 263 Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.56. 264 Gnl ney, Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yzyl (1300-1453), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989, s.29.
124
Osmanl mmrisini meydana getiren temel malzeme tatr. Yaln haliyle asil bir skunete sahip olan ta, oyma ve ebeke iiliinin yan sra renkli ta veya benzeri malzemelerle kakma yaplmak suretiyle mimariye belirgin bir zerafet kazandrmtr. Osmanl ta iiliinin nemli bir blmn oyma tekniiyle yaplan rnekler oluturmaktadr. Renkli talarn mmr cephelerde ve kap kemerlerinde uygulan, bilhassa XV. yzylda yaygnlamaya balayp daha sonra da ll bir ekilde kullanlmaya devam etmitir. Renkli talardan meydana getirilen mozaik yer demeleri ise, uzun bir sre sevilerek kullanlmaya devam etmitir. Gebze oban Mustafa Paa Camiinde (1523) renkli talarla meydana getirilen mozaik bezemelerin yansra, kakma ve dolgulama teknii de devrinin en dikkat eken ta tezynt rnekleri arasnda yer alr. Osmanl mimarisine tula rgl yaplarn tala kaplanmas, mmri dokuya verilmek istenen asaletten ileri gelmektedir. Osmanl mimari tezyntnda, ta malzemeye uygulanan geometrik kompozisyonlar, zamanla yaplarn ikinci derecedeki mmr elemanlarna uygulanmtr.265 Erken Osmanl Mimarisinde ta ssleme, siyasal hayattaki ok parallk ve kltrel ortamdaki eitlilie paralel olarak homojen bir yap gstermez. Bu, yan bandaki Bizanstan, Suriye ve Msra, Timurludan Venedik ve Akdeniz dnyasna kadar pek ok farkl dnyalara ak bir yapdr. zellikle ticaret ve savalarla beslenen bu ok paral ve heterojen ortam, ta sslemede daha dorusu tm sslemede kendini, ok kurgulu ok katmanl kompozisyonlar olarak gsterir. 266
4.1.2. Tula
Tulann yapsyla kullanm srasnda grsel niteliklerinin farkedilip bezeme malzemesi olarak deerlendirildii Buhara'da ah smail Trbesi'nden (907) sonra slm Mimarisi'nde ta ve ahabn az olduu yrelerde mimari bezeme olarak tula bezeme yaygnlam; Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu mimarilerinin birincil derecede nemli bezeme tr olmutur.
265
Aziz Doanay, Osmanl Mimirasinde Tezyinat, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.330. 266 Yldray zbek, Erken Dnem Osmanl Ta Sslemesi, Osmanl Ansiklopedesi, C.11, Yeni Trkiye Yaynlar Ankara 1999, s.353,354.
125
plak tula bezeme gelenei, Trkistan, Horasan, Afganistan, Orta ran ve Irak'ta Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklular ve Zenginler dnemlerinde gelime srecini tamamladktan sonra Seluklular'n geleneksel yap malzemesi olarak Anadolu'ya tanmtr. Anadolu'da tulann, daha nceki dnemlerdeki gibi, birincil derecedeki yap malzemesi olmad grlmektedir. Anadoluda yresel malzeme olan tan giderek nem kazanmas tula iiliini ikinci derecede brakmtr. Anadolu tula bezeme konusunda yeni eitlemeler arayarak daha nce yaplm olanlar gelitirmeyi denemitir.267
4.2.3. ini
Trk ini sanatnn Uygurlara kadar uzanan ok eski bir tarihi vardr. Korahoo harabelerinde gri-mavi srl tulalarn ortalarnda rozet, kelerinde birer eyrek rozet motifi ile ayn renk srl kare levhalarnn mabetlerde zemin demesi olarak kullanld, 1902-1903 kaz ve aratrmalarnda anlalmtr.268 slam mimarisinde ininin ilk gelimesine Uygur, Gazne, Karahanl ve ran'da Byk Seluklu gibi Trk devletleri nc olmulardr. Bizans mimarisindeki mozaik ve fresklerin yerini Trk sanatnda ini almtr.269 Mimariye bal olarak gelien ini sanat Anadoluya Seluklularla girmi, eitli tekniklerle en gzel ve baarl rneklerini vermitir. Anadolu Seluk ncesi slm mimarisinde olduka kstl olan ini bezemenin ilk byk aamas 13. yzylda Anadolu Seluklu devrinde gereklemitir. Bu yeni denemeleri daha sonra zellikle ran blgesi lhanl mimarisini etkilemitir. Eserleri iniyle bezeme modas yzyllar boyunca giderek zenginleerek slm mimarisinin ana ss unsurlarndan olmutur.270 Yzyllar boyunca bol malzeme ortaya koyan Trk ini sanatnda eitli teknikler kullanlmtr. Bazlar her devirde grlrken, bazlar da belirli devirler iin yenilik olmu veya yeni renk ve desenlerle ayr bir karakter kazanmtr. ini
267 268 269 270
Ayla dekan, a.g.e., 1987, s.462. Oktay Aslanapa, a.g.e., 1984, s.317. Gnl ney, a.g.e, 1978, s.93. Gnl ney, a.g.e, .1978, 93.
126
bezeme cami, mescit, medrese, trbe ve saray yaplarnda nemli bir dekor unsuru olmutur. ini mozaik teknii yap iinde kullanlan ok zor ve zengin grnl bir ini tekniidir. zellikle Anadoluda Seluk devrinde gelitirilmi, daha sonra randa lhanllar devrinden itibaren en bol uygulanan ini teknii olmutur. ini mozaikle kubbe ii, kubbeye gei eleri, kemer, ni, duvar kaplamalar ve mihraplar sslenmitir. Bu iilikte firuze hakim olmak zere, patlcan moru, kobalt mavisi, siyah renkte hazrlanan ini plakalar istenen motife gre ekillenerek kesilir ve dekoratif bir kompozisyonla mozaik gibi bir araya getirilir. ini paralar renklerine uygun derecelerde ayr ayr frnlandndan ok kaliteli ve canldrlar. Kesilen paralarn arkas hafif koniktir. Meydana getirilecek motife gre srl yzleri alta gelmek zere dizilirler. Duvara gelecek arka yzlerinden stlerine har dklp dondurulurlar ve daha sonra duvara tatbik edilirler. Firuze, mor, kobalt mavisi, siyah renklerin arasnda zemini tekil eden beyazms har da kompozisyonlara renk katm olur. stenildiinde kk paralar nceden ayr ayr kesilip srlanabilir. ini mozaik yuvarlak ve dz alanlar, geometrik ve yuvarlak hatl yazlar, bitkisel desenler iin uygun bir teknik olduundan ok zengin ve girift desenler ilenmitir. Hazrlanan al kalba gre oymal alanlar zerinde de ini mozaik yer alabilir. Seluklu devri mimarisinin tipik bir teknii olan ini mozaik Beylikler ve Erken Osmanl eserlerinde ok azalr ve sonra yok olur. Seluk devri ini mozaik inili mihraplar Anadolunun slm mimarisine getirdii byk yenilik olarak dikkati eker. Bu mihraplar firuze, mor, lacivert ini paracklarnn geometrik, bitkisel desenler, neshi ve kufi yazlar meydana getirmesi ile sslenir. Nilerin stalaktit kavsaralar bile ini mozaikle bezelidir.271 Beylikler devri ini sanat, Seluklu ve Osmanl devri ile kyaslandnda snk kalr. 14. yzylda ini sanatnda Seluklu gelenei devam eder; 15. yzylda ise yeni teknik, renk ve slubuyla farkl iniler yaratlr. 272
271 272
Gnl ney, a.g.e., 1978, s.97. Gnl ney, a.g.e., 1989, s.35.
127
14.-15. yzyl Beylikler devri eserlerinde bilinen en kaliteli ini malzeme sayca az olmasna ramen mihrablarda toplanr. Beylikler devri rneklerinde Seluklu ini mozaik mihrablarnn geleneini srdren ok baarl rnekler grlr. ini mozaik mihrablardan Beyehir Erefolu Camii dndaki rneklerde, Seluklu rneklerine gre desenin belirli derecede sadelemesi ve geometrik motiflerin, kufi yazlarn hkim oluu dikkati eker.273 14.-15. yzyl iniciliini Seluklu geleneini srdren, Konya veya evresinin imalat olmas gereken iniler ve znik, Ktahya ve muhtemelen Bursa merkezlerinin rettikleri farkl bir slup getiren iniler olmak zere iki ana grupta inceleriz.274 14.-15. yzyl znik, Bursa, Ktahya ve Edirne eserlerinde grlen ini ssleme, bir yandan Tebriz, Semerkant, Buharaya kadar uzanan Timur devri eserlerinin etkisini yanstrken, te yandan pek yolu ile inden Bursaya uzanan ticaret kervanlarnn getirdii zengin Yuan ve Ming hanedan dnemi porselenlerinin inilere yansyan etkisini gsterir. Yldrm Bayezidin (1402) Timur ordusuna Ankara Savanda yenilmesi, dnemin en nemli tarihi olaylarndandr. Timur ordularnn nnden kaan ranl (Tebrizli) ustalarn Anadoluya gelii Timurun Anadoludan Semerkanta gtrd ve sonra yine Anadoluya dnen ustalarn faaliyeti Osmanl ini sanatna yeni bir soluk getirir. Bu yeni akma karn, az da olsa baz eserlerde Seluklu dnemi ini geleneinin etkisi grlr. Erken Osmanl devrinde Seluklu inilerinin firuze, kobalt mavisi, patlcan moru, siyah renklerine ek olarak beyaz, fstk yeili, sar, efltun srlar ve altn yaldz boyamalar da kullanlmaya balanr. Sr, kum esasna dayal silisin ini zerine srlp frnlanmas ve cam gibi effaf bir tabaka oluturmasyla salanr. Kitle halindeki sr toz haline getirilip, su ile sulandrlp kurutulmu tulaya, iniye veya
273 274
Gnl ney, a.g.e., 1989, s.38. Gnl ney, a.g.e., 1989, s.35.
128
seramie srlr, frnlanarak sert bir tabaka eklinde alttaki ini hamuruyla kaynar. Bu inilerde genellikle astar kullanlmaz. znik-Bursa ve Ktahya eserlerinde Seluklularn ini mozaik sslemesi yerine, kare, dikdrtgen, gen ve altgen formlu, krmz hamurlu inilerin cami, medrese, imaret, trbe gibi din yaplarn iinde duvarlar, kemerleri, eyvanlar, lhitleri kaplad grlr. Tek renk srl iniler henz hamur yumuakken bask kalp ile ekillendirilip sslenebilir. Tek renk srl dz inilerin sslemesinde sk karlalan ikinci yol, sr stne altn yaldzla bask stampa veya boyama yaplmasdr. Yarm ve tam palmet yapraklarndan oluan altn yaldzl girift madalyonlar, sarmak kompozisyonlar, bu inilere hareket katar. Sr stne yaplan altn yaldz ssleme gelenei Konya Karatay Medresesinde olduu gibi, ender rneklerle Seluklu devrine kadar uzanr.275 Erken Osmanl ini sslemesinin Uzak Dou Timur devri etkisindeki en ilgin ve yeni rnekleri, renkli sr tekniinde retilen inilerdir. 15. yzylda zellikle Bursa, Ktahya ve Edirnede uygulanan bu teknik 16. yzyl banda stanbula kadar varmtr. Timur ordularnn Anadoluya uzanmasyla ve daha nce pek yoluyla gelien Dou-Bat ticaretiyle artan Uzak Dou etkisi, sanatta kendini, zellikle ini ve seramik dnyasnda hissettirir. Semarkantn nl medreselerinde, ah Zinde trbelerinde ve randa Tebriz Gk Mescidte ve byk ustalkla ilenen renkli sr teknii Osmanl eserlerinde ayn baaryla uygulanmtr.276 Renkli srla ilenen inilerde desen hamura kalpla baslarak veya kazlarak ilenir. Bu nedenle, istendiinde oymal veya ajur gibi delikli desenler de elde edilebilir. ini frnlandktan veya kurutulduktan sonra, zerine astar ekilmeden, mavi, firuze, lcivert, siyah, beyaz, sar, mor, efltun, fstk yeili renkli srlarla desen boyanr. Motiflerin birbirine karmamas iin aralarna balmumu veya nebati ya, mangan karm srlr. Frnlamada balmumunun erimesi ile motiflerin arasndaki snrlar krmz izgi eklinde belirir. Nebati ya karmnda ise snrlar siyaha
275 276
Gnl ney, a.g.m., 1999, s.205-206. Gnl ney, a.g.m., 1999, s.207.
129
dner. Bu teknikte de renkli srla boyanan alanlarn arasnda yer yer, ini mozaik sslemede olduu gibi, mat krmz, macun gibi alanlar grlr. Bunlar frnlamadan sonra uygulanarak ininin renk programn zenginletirir. Baz rneklerde altn yaldzla boyama da uygulanr. slam ini sanatnda renkli srla boyamada desenler ini mozaik tekniine kyasla daha kolay ekillendirilir. Bu nedenle karmak, ok katl izlenimi veren, bitkisel ve geometrik desenler, kfi ve sls ayet yazlar, kitbeler kolaylkla bu uygulanabilmitir. teknikle Osmanl sanatna Uzak Doudan bezemesiyle
kazandrlan
yeni
ilenen
inilerde,
Seluklu
kyaslandnda, daha gereki slupla ilenen iek ve yapraklar in sanat etkili akayk, krizantem ve lotus motifleri dikkati eker.277 Renkleri nedeniyle mavi-beyaz grubu olarak adlandrlan bu iniler, inde Ming ve Yuan hanedan dnemi porselenlerinin etkisini yanstan ok kaliteli rneklerdir. Bu porselenler nce Osmanl Saray tarafndan satn alnm, daha sonra da taklit edilerek retilmeye balanmtr. Mavi-beyaz ve renkli sr tekniinde yaplan inilerde desen olarak kullanlan, Uzak Dounun akayk, lotus, krizantem, dalgal bulut motifleri, Erken Osmanl ini ve seramik bezeme repertuvar iin bir yeniliktir. Bu gruptan ini ve seramiklerle Osmanl sanatnda ilk kez, porselenlerde olduu gibi beyaz, sert ve gzeneksiz bir hamur kullanlmtr. Kullanlan effaf sr, temiz ve przszdr. Bezeme dorudan hamur zerine, astar kullanlmadan sralt tekniiyle yaplr. Mavinin eitli tonlar, erken rneklerde daha koyu, 16. yzyln balarnda ise daha ak ve yer yer firuze tonludur. Motifler erken rneklerde daha skk, devir ilerledike daha gevektir. Osmanl Saraynda ok rabet gren ve pek yoluyla inden znik, Bursa, Edirne ve stanbula ulaan mavi-beyaz Yuan ve Mign devri porselenleri bu inilere ilham kayna olmutur. Sistematik yrtlen znik kazlarnda ve Ktahyada bulunan mavi - beyaz ini ve kullanm seramii rnekleri, bu malzemenin her iki merkezde retildiklerini kesin olarak kantlamtr.278
277 278
Gnl ney, a.g.m., 1999, s.208-209. Gnl ney, a.g.m., 1999, s.210.
130
4.2.4.Ahap
slm Sanat iinde gelime gsteren ahap iilik ilk kez 9. yzylda Samarra'da belirir. Samarra ahap bezemesinde stilize bitkisel rgeler Orta Asya etkili eri kesim tekniiyle ilenmitir.279 Ahap malzemenin kullanld balca yerler; zellikle cami ve mescitlere ait minberler, rahleler, korkuluklar, pencere ve kap kanatlar, stun balklar, kiriler ve konsollardr.280 Orijinal bir uslup yaratan Anadolu Seluklu ahap iiliinde alt keli yldz sembolnn en youn uyguland teknik kndekridir. Minbelerin yan aynalklarnda (yzlerinde) ve kaplarnda kullanlan kndekri teknii byk ustalk gerektirir. Bu tekniin slm sanatnda en erken tarihli rneklerinden birini 12. yzylda Msr, Halep ve Anadoluda bulmaktayz. Tekniin bu merkezde birbirine paralel olarak gelitii sanlmaktadr. Kndekari teknii yaplna gre hakiki ve taklit kndekri olarak iki grupta incelenir. Bir atma teknii olan hakiki kndekride sekizgen, baklava ve yldz biiminde olan, ii arabesk oymal ahap paralarla bunlar birbirine balayan oluklu ahap kiriler i ie geerek balanmtr. Bu paralar birbirine tutturmak iin ivi veya tutkal kullanlmamtr. Paralar geme olduundan, ahabn kuruyup ufalmas halinde ayrlmalar, yarklar olmaz. Salaml salamak iin, geme kndekri alanlarn altnda ahap bir iskelet bulunur. Taklit kndekriyi yapl tekniine gre, birka gruba ayrabiliriz. akma ve kabartmal kndekri tekniinde minber yan aynalklar veya kap kanatlar ayr ahap bloklarn yan yana getirilmesi ile tamamlanr. Bu ahap bloklarda ii arabesk dekorla ssl sekizgenli, baklava ve yldz ekilli ksmlar birer kabara gibi kabartma halinde ilenmitir. Bu kntl alanlarn arasna geometrik kafesi oluturan kiriler aklmtr. Grnte hakiki kndekriden g ayrlan bu teknikte sekizgen, yldz ve baklavalarda (ahap blokla yekpare olduklar iin) ivi yoktur, aradaki talar iviyle tutturulmutur. Ahap bloklarn kuruyup klmesi halinde panolarn
279 280
Ayla dekan, a.g.e., 1987, s.467. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.137
131
arasnda boydan boya ayrklar grlr. Bu teknik taklit kndekrinin aslna en yaklaan ve ustalk isteyen bir rneidir. Tamamen akma ve yaptrma kndekri taklit grubun daha kaba ve az ustalk isteyen rneklerini ierir. Bu iilikte, ahap bloklar zerine sekizgenler, yldzlar, baklavalar ve geometrik kafesi meydana getiren ahap kiriler aklmtr. Bu teknik; geometrik kafesin iindeki paralarn dklmesi ile anlalabildiinden saptanmas gtr. Tamamen kabartmal kndekri olduka yaygndr. Daha az kalnl olan pencere kanad, ve minber kaplarnn altnda kullanlmlardr. En fazla rneklerin retildii bu grupta sekizgenler, yldzlar, baklavalar ve aralarndaki kafes ayn ahap blokun kabartmas halindedir. Kabartmalar fazla yksek deildir. Geometrik kafes ile arabeskli i dolgular belirli bir dzey ayrm gstermez.281 Ahap zerine boyama teknii zellikle ahap camiler diye isimlendirilen zel bir Seluklu ve Beylikler devri cami grubunun stun balklarnda, konsollarnda ve kirilerinde grlmektedir. Bugne ok anm durumda kalan bu boyamalarda genellikle a boyas kullanlmtr. Boyamada kullanlan balca renkler; krmz, koyu mavi, sar, beyaz ve altn yaldzdr. 282 slam dnyasnda genellikle az ve pahal olan ahap daha fazla ormana sahip olan Anadoluda boldur. Ahap iilii Seluklu devrinden balayarak eserlerde nemli yer tutar. Beylikler devri ahap iiliinde baz ayrntlar dnda byk lde Anadolu Seluklu ahap teknikleri ve gelenei srdrlr.283 Osmanl mmr tezyntnda ahap iilii nemli bir yer tutmaktadr. Taa tatbik edilen btn teknikler ahaba da uygulanmtr. Ahap, ilemeye elverili yaps dolaysyla tatan daha zengin ilenme tekniklerine sahiptir.284
281 282 283 284
Gnl ney, a.g.e., 1978, s.138-139. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.141. Gnl ney, a.g.e., 1978, s.32. Aziz Doanay, a.g.m., 1999, s.331.
132
Anadolu Seluklu sanatnda alt keli yldz sembolnn en youn uyguland kndekri teknii Beylikler devrinde olduu gibi Osmanl sanatnda da devam etmitir.
4.2.5. Al
Al zellikle erken slam sanat sivil mimarisinde youn olarak
kullanlmtr. 9. yzylda Badat'n kuzeyinde Trk askerleri iin kurulan Samarra ehrinde gelien Abbasi devri al slbu, etkilerini geni alanda yzyllar boyu srdrr. 11-13. yzyl ran blgesi Seluklu mimarisinde al bezeme ok gelimi bir dzeye ular. Sivil ve dini eserlerde duvarlar, kemerleri, tonozlar, mihraplar ssleyen al iiliinde bitkisel ve geometrik motifler, neshi ve kfi yazlar, figrler barok bir ifade tayan cokun bir slupla ilenmitir.285 Al ile yaplan tezynt Trklerin Anadoluya beraberlerinde getirdikleri bir bezeme tekniidir. XIV. ve XV. yzyllarda daha ok mihrablarda kullanlan al tezyinat erken Osmanl dneminde, tula mmrye dayal intikal unsurlar, kubbe ve tonozlarda, eitli prizmatik ekiller oluturan mukarnaslar halinde karmza kmaktadr.286
4.3. Tipoloji
Sanat tarihinde, Trk bezeme sanatlarnda kullanlan geometrik ekillerin btn aprak zelliklerini ifade edebilmek amacyla bu konuyla ilgilenen bilim adamlar tarafndan, eserler zerinde yaplan detayl incelemeler sonucunda, ssleme sanatlarnda uygulanan geometrik ekillere baz isimler ve kodlar verilmitir. Bu durum hangi tiplerin ve bezemelerin nerelerde ve nasl kullanld konusunda daha kolay ifade edebilme ve anlalabilirlik olana salad gibi snflandrma konusunda da yardmc olmutur. Bu almann tipolojisinde kullanlan terminolojik ifadeler Prof. Seluk Mlayimin Anadolu-Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler (Seluklu a) adl
285 286
Gnl ney, a.g.e., 1978, s.83. Aziz Doanay, a.g.m, 1999, s.331.
133
eseri ile Prof. Yldz Demirizin eserlerinden alnmtr. Geometrik ekiller
slam Sanatnda Geometrik Ssleme adl
denildiinde
bu
bilimin
temel
kavramlarndan
yararlanlarak yaplan ekiller anlalr. Geometri biliminin konusuna gre krk, eri ve dz izgilerle gen, drtgen, sekizgen gibi kapal ekillerin, daire ve yaylarn belirli bir sistem iinde birlemesinden GEOMETR K KOMPOS YONlar doar.
Sonsuz karakterdeki kompozisyonlar, ZG LERden meydana gelenler, KAPALI EK L GEMELER nden meydana gelenler ve GEL K N kompozisyonlar olmak zere ana grupta toplayabiliriz.287 rnein; Prof. Seluk Mlayimin Anadolu-Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler (Seluklu a) adl eserinde izgi Sistemleri 18, Kapal ekil gemeleri 11 grupta incelenmitir. Kompozisyonlarn dou biimlerini aklayan izgi, kapal ekil gemeleri, karmak gelikin kompozisyon tanmlar bal altnda yer alan formlar ayrca daha da ileri giderek; grselleen ekillere gre Prof. Yldz Demiriz'in slam Sanatnda Geometrik Ssleme Bir Envanter Denemesi adl eserinde Altl Yldz / Altgen 01, Dokuzlu Yldz Altl / Yldz 01 gibi isim kodlarla da ifade edilebilmektedir
4.3.1. izgi Kompozisyonlar

izgi kompozisyonlarn meydana getiren izgiler dz izgiler, krk izgiler (zikzaglar) eri izgiler yaylar (ember paras) gibi adlandrlrlar. Ayrca konumuna gre kesien izgiler, paralel izgiler 45olik apraz izgiler, yatay izgiler, yatayla a yapan yanal izgiler olarak isimlendirilebilirler. Sonsuz karakterdeki geometrik kompozisyonlarn en sadesi phesiz eit aralkl paralel (dz) izgilerin birbirini dik ayla kesimesinden oluan zgara sistemleridir. Yalnzca krk izgilerle yaplan tezyinatn en sadesi ayn a ve uzunluktaki paralarla sabit bir dorultu izleyen zikzaktr. Zikzak tek bana ve birbirine paralel gruplar halinde kullanld gibi yatay ve dey eksenlere uygun gelien sistemler halinde de kullanlmaktadr. Yatay sray tekil eden zikzaglar
287
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.70
134
aralkl ve bir sisteme gre simetriktir.
e doru krlan mafsallar birbirine
yaklarken, da krlmalarla birbirinden uzaklarlar. Dey (apraz veya yatay) zikzag ifti iinde ayn kural geerlidir. Bu almann altl keli yldz tezyinat ile snrl olmas dolaysyla alt keli yldzlar oluturan izgiler ve izgi sistemleri zerinde durulmutur. Eit aralktaki yatay dz izgilerin 60-120olik yanal dz izgilerle kesimesi sonucunda oluan genler, altgenler, (Altgen/gen 01) veya eit aralktaki dikey dz izgilerin 30o-150olik yanal dz izgilerle kesimesi ile Altgen / gen 02, Yldz Bordr veya Altl Yldz / Altgen 05 , Altl Yldz/ Altgen 09 tipleri meydana gelmektedir. Bir sistem iinde dey eksene paralel krk izgilerin ayn prensip dahinde 30 -150olik yanal eksene paralel krk izgilerle kesimesi
o
ile, Altl Yldz/
Altgen 01, Altl Yldz/ Altgen 06, Altl Yldz/ Altgen 23 kompozisyonlar olumaktadr. Yatay eksen zerinde krk izgilerin bir l iinde paralel dz dey izgiler ve 30o-150olik yanal dz izgilerle kesimesi sonucu oluan dey zencireklerin meydana getirdii Altl Yldz/ Altgen 03, Altl Yldz/ Altgen 16 kompozisyonlar ile dey eksene paralel ayn prensipte izilen krk izgilerin yatay ve 60o-120o 'lik yanal paralel eksenlerle kesimesi sonucu yatay zencireklerin meydana getirdii Altl Yldz/ Altgen 02 ve Altl Yldz / Altgen 42 yine bir geometrik mantk erevesinde izilen ve birbiri iinde geen dey krk izgilerin yatay eksene uyumlu krk izgilerle kesitirilmesi ile oluturulan yatay zencirekler, alt keli yldzlar ekenar drtgenler, altgenlerin meydana geldii Alt Yldz / Altgen 40 ve dey krk izgi sistemlerinin bir oran dahilinde zerinde kesimesinden oluan Altl Yldz/ Altgen 10 Altl Yldz/ Altgen 11 formasyonlar krk izgiler kompozisyonlarndan bazlardr. Baka bir yaklamla; yatay eksene ve birbirine eit aralktaki paralel krk izgilerin, bir l iinde, ters yndeki paralel izgilerle, 30-150olik eit aralktaki yanal dz izgiler ve dey dik izgilerle kesimesi sonucunda oluan alt keli 135
yldzlar, yatayda ekenar drtgenler ve ifte ok ular, deyde altgenlerden meydana gelen Altl Yldz/ Altgen 42 ve geometrik bir mantk iinde izilen 30o150olik yanal paralel dz izgilerin yine ayn mantk erevesinde izilen dey paralel dz izgilerin kesimesinden doan alt keli yldzlar, dey zencirekler ve kk altgenler yatayda ok ularnn meydana geldii Altl Yldz/ Altgen 34 formlar oluabilmektedir. Eit aralktaki yatay dz paralel izgilerin bir sistem dahilinde tekrarlanan yatay paralel dz izgiler ve 60o-120olik yanal paralel dz izgilerle kesimesi sonucunda oluan alt keli yldzlar ve dey paralel krk izgilerin (bir ksm sonradan silinmek artyla), ayn mantktaki yatay krk izgilerle kesimesi
sonucunda oluan zeminde ekenar drtgenler, ifte baltal Altl Yldz/ 02 formlar meydana gelmektedir. Deyde ve yanalda kesien krk izgi boylarnn deiimi ile elde edilen Altl Yldz/ Altgen 27 yatay dz paralel eksenlerin 30o-150olik yanal dz paralel eksenlerle kesimesinden oluan alt keli yldzlarn 60o-120olik dz yanal
eksenler ve yatay eksenlerle kesimesi ve yldz kelerinin dz izgilerle birletirilmesiyle yaplan Altl Yldz/ Altgen 15 formunu da yine bu sistem iinde sayabiliriz.
4.3.2. Kapal ekil Gemeleri

Krk izgi sistemleri gibi kapal ekillerle de sonsuz karakterde kompozisyonlar elde edilebilir. Kapal ekiller sadece dzgn okgen ve yldzlar deil, fakat eitli krlma ve gemelerle kendi ekil bnyesinden kp tekrar ayn ekle dnerek balanan btn formlardr.288 Kapal ekil gemelerinden oluan kompozisyonlar meydana getiren kapal formlar; birbirlerine geerken dey; yatay, apraz, yanal (15o-30o-60o....lik eitli alardaki) eksenler zerinde yer ald gibi dairesel yrnge zerinde veya btn bunlarn bir veya birkann bulunduu eksenler sistemi zerinde de yer alabilirler.
288
Seluk Mlayim, a.g.e, 1982, s.73-74.
136
lenen konunun gerei burada alt keli Yldz kompozisyonlarn oluturan kapal ekil kompozisyonlar zerinde durulmutur. Dairesel bir yrnge zerinde dizilmi dzgn altgenlerin gemesiyle merkezde ve yrngede alt keli yldzlar zeminde ise kollu Y biimli rnekler ve ekenar drtgenlerin ayrlmas289 ile oluturulan Altl Yldz / Altgen 21, Altl Yldz / Altgen 22 tipleri, yine dairesel bir yrnge zerinde dizilmi dzgn altgenlerin birbirine gemesi ile meydana gelen alt keli yldzlar, ekenar drtgenlerin yaratt Altl Yldz / Altgen 04, Altl Yldz / Altgen 07, Altl Yldz / Altgen 08, Altl Yldz / Altgen 12 tipleri, birer kapal ekil gemeleridir. Dey ve yatay eksenler zerinde belli bir dzen iinde kesien dzgn altgenlerin birbirine gemesi ile alt keli yldzlar ve yatayda ekenar drtgenler, Y yollar oluturan Altl Yldz / Altgen 14 kompozisyonu elde edilmektedir. Dairesel bir yrnge zerinde dizilen dzgn altgenlerin dier bir dairesel yrnge zerinde izilen dzgn altgenlerle gemesi ile oluan alt keli yldzlar ve Y yollarn zerinde oluan kk altgenlerin kar kristali grnm veren Altl Yldz / Altgen 20 kompozisyonu ve dairesel bir yrnge zerinde yeralan dzgn altgenlerin gemesiyle elde edilen Altl Yldz / Altgen 13 kompozisyonu oluabilmektedir. Dzgn altgenlerin dairesel bir yrnge zerinde birbiri ile gemesinden zeminde oluan dikdrtgenlerin yaylarla bezenmesi sonucunda merkezde alt keli rozet formasyonunda altl yldz ve onu evreleyen gen kntl yaprakl yonca grnmnde Altl Yldz / Yay 01 tipinin elde edildii kapal ekil gemelerinin kullanld rneklerdendir.
4.3.3. Gelikin Kompozisyonlar

Gelikin kompozisyonlar eitli sistemleri ile bamsz kapal ekiller ve kapal ekil gemelerinin dank bir dzen iinde fakat belirli bir geometrik manta
289
Seluk Mlayim, a.g.e., 1982, s.380, ekil 327, (K 6)
137
dayanan karmak kompozisyonlardr. Altl yldz figrleri ieren gelikin kompozisyonlardan bazlar konumuz iinde aratrlmtr. Dairesel bir yrnge zerinde izilen dzgn altgenlerin birbiri ile gemesinden meydana gelen alt keli yldzlar ile ayn yrnge ayn merkez ve ayn ldeki dzgn altgenlerin 30olik kaydrma ile yeniden izilmesi ve lzumsuz ksmlarnn silinmesi ile yldzlar etrafnda stilize kelebekler ve dzgn kk altgenlerden oluan Altl Yldz / Altgen 32 kompozisyonu meydana gelmektedir. Ayn ekilde dairesel bir yrnge stnde belirli oranlar dahilinde izilen dzgn onikigenlerin gemesi ile meydana getirilen geni altgenler ve 60-120 lik yanal eksenlerle yatay eksene uyumlu krk izgilerin kesimesi ile zeminde altgenler ile be kollu yldzlarla Altl Yldz 04 tipinde kompozisyonlar oluturulmaktadr. Dzgn onikigenlerin dairesel bir yrnge zerinde belli bir geometrik
mantk erevesinde birbirine gemesi ile geni altgenler, dey 30o-120o derecelik yanal eksenlere uyumlu bir kenar ak begenler oluturarak ekilde belirli llerde izilmi krk izgilerin kesimesi ile ortaya kan alt keli yldzlar, geni alt keli yldzlara kelerden gemeli ayn dairesel yrngedeki ekenar genlerin zeminde yaplandrd ift tarafl ok ular, alt keli yldzlarn etrafna bamsz izilmi dzgn kk altgenlerden meydana gelen Altl Yldz/ Onkigen 02 tipinde gelikin bir kompozisyon oluturmaktadr. Dey ve yatay eksenler zerinde bir kenarndan hemkenar dzgn onikigenlerin izilmesiyle zeminde oluan drt kollu yldz ve 45olik apraz eksenlere uyumlu izilen krk izgilerin drt kollu yldzlarn kelerinden ve onikigenlerin merkezinden geerken meydana getirdii ok ular (paraboller) ve yine onikigenlerin merkezlerinden geen yatay ve dzey dz izgilerin drt kollu yldz drde blmesi ile zeminde drt adet ok ucu (parabol) ve onikigenler iine izilen geni altgenlerden oluan Altl Yldz / Onikigen 01 tipinde kompozisyonlar meydana gelmektedir. Dairesel bir yrnge zerinde ortada izilen alt keli yldzn merkezinden geen yatay eksenden 15olik bir kayma ile yerletirilen bamsz alt keli 138
yldzlarn etrafna belli
bir lde izilmi ekenar drtgenlerle birbirine
balanmasndan Altl Yldz / Frldak 05 kompozisyonunu oluturmaktadr. Dairesel bir yrngenin merkezinden geen dey eksenden 15o lik kayma ile izilen dzgn altgenlerin birbirine gemesiyle zeminde oluan kk altgenlerin ve alt kollu frldak kar kristalleri eklinde kanatlarn aralarnn
bamsz dz izgiler ve kk altgenlerin iinin alt keli yldzlar ile doldurulmas ile gelitirilen Altl Yldz / Frldak 06 kompozisyonunudur. Merkezde izilen alt keli yldzn belli bir uzaklktan gecen dairesel yrngesi zerinde yatay ekseninden 15o sapma ile izilen altgenler ile yldz arasnda kalan zeminin yedi ve drt kollu frldak grnmndeki bamsz kapal ekillerle belirli bir mantk erevesinde doldurulmas ile oluturulan Frldak 09 tipi de karmak bir rnektir. Bir merkezde dey ve 60o-120olik yanal eksenlere uyumlu krk izgilerin kesimesi ile oluan alt keli yldz ve yldza hemkenar altgenlerin bu sistemi belli bir l iinde evreleyen byk altgenin kenarlarna hemkenar olacak ekilde belli ldeki dokuzlu yldzlarn, kelerinin krk izgilere alt keli yldzn etrafndaki altgenlere balanmas ile zeminde be keli yldzlar ve ok ucu kntl ift tarafl T blmeler meydana getiren Dokuzlu Yldz / Altl Yldz 02 kompozisyonu da gelikin rneklerdendir.
139
SONU
Alt keli yldz sembolnn tarih ncesi devirlerde birok medeniyet tarafndan farkl anlamlarda kullanlan bir klt ve inan sembol olduu; sembol hermetik adan incelendiinde modern hermetik byclkte makrokosmozu veya evreni, hermetik gelenee gre ise yedi temel metali iinde toplayan yedi gezegeni sembolize ettii hususlar pek ok aratrmaya konu olmutur. Konunun Yahudilik blm incelendiinde Magen Davidin, kendi retimleri olmad halde semboln, Yahudilerin ulusal-dini kimliklerinin ayrlmaz bir paras olduu ve semboln Yahudilik ile zdeletii sonucuna varlmtr. Hristiyanlkta alt keli yldz sembolnn kiliselerde, katedrallerde ve atolarda kullanlm olmasna ramen, Hristiyanlarn Yahudi sembol olduu hareketle alt keli yldz terkettikleri ve be keli yldz kullanmay tercih ettikleri grlmektedir. slamiyette ise Sleyman Peygamberin mhr yznn bir g ve saltanat simgesi olduu bilinir. Masonik felsefe nda alt keli yldz sembol incelendiinde, semboln birbirine kart gibi grnen fakat birbirini tamamlayan eleri ve bu tamamlamann sonucunda oluan dengeyi simgeledii belirlenmitir. Alt keli yldz n Trk boylarnda Tamga olarak kullanlan ters-yz iki genden meydana gelmi; Orta Asya Trk kltrnde Yaradan ve Yaradlan simgeleyen eitli Trk boylarnn yol gstericisi olarak kabul edilen bir semboldr. Noktalarn birlemesi sonucunda oluan izgilerin eitli kompozisyonlar oluturacak ekilde kesimesi veya birlemesi sonucunda meydana gelen alt keli yldz sembol Anadolu Seluklu ncesi Dnemi Trk Sanatnda ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak mihraplara ilenmitir. Anadolu Seluklu Dneminde alt keli yldz sembol ini malzeme ile mozaik teknii uygulanarak mihraplara, ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak takaplara, ahap malzeme ile kndekari teknii uygulanarak camiilerin cmle kaplarna ve pencere kapaklarna ilenmitir. Beylikler Dnemi Sanat, Anadolu Seluklu sanatndan ald etkileri varolduu corafya ve siyasi yapyla harmanlamtr. Anadolu Beylikleri Dneminde alt keli yldz sembol arlkl olarak ini malzeme ile mozaik
140
teknii uygulanarak mihraplara, ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak takaplara ilenmitir. Osmanl Sanat, Anadolu Seluklu Sanat ile kyaslandnda bir merkeziyet ve eitlilik araynn varolduunu syleyebiliriz. Osmanl mparatorluu kendi sanatn olutururken siyasi, kltrel ve sosyolojik yapsn da bnyesine alarak kendi sentezini yaratan ve bu sentezden yeni ve ada karmlar yapan bir sanat evresidir. Osmanl Sanatnda alt keli yldz sembol ilenirken semboln ilendii yer ve uygulanan tekniklerde bir deiim gzlemlenmektedir. Osmanl Sanatnda alt keli yldz sembol ta malzeme ile oyma teknii uygulanarak pencere alnlklarna ve minberlerin ebekelerine ilenmitir. Ta malzeme ile alt keli yldz sembol ilenirken oyma tekniinin yan sra iki renkli ta iiliinin kakma teknii ile uygulandn grlmektedir. ini malzeme ise arlkl olarak d cephelerden ziyade i tezyinatta kullanlm; alt keli yldz sembol camiilerin eyvan ve tabhane duvarlarnn alt blmne sralt teknii uygulanarak ilenmitir. Ahap malzeme de Anadolu Seluklu Sanatnda uygulanan teknik ile camiilerin cmle kaplarna ve pencere kapaklarna ilenmitir. Anadolu Trk mimari sslemesi ve kk objelerde karmza kan alt keli yldz, geni kompozisyonlar iine alnarak sayca arttrlm, eklin ikonografik kkeni ya da anlam boyutu yerine; dekoratif kimlii geometrik tasarmnn bir gerei olarak ne kmtr.
141
EKLER
Yantra (Hindistann Gne Sembol)

(J.S.M. Ward, a.g.e., s.78)
Mandala Hinduculuun Tanrlarndan, akn deneylerin tanrs ivann ei aktinin Tibetteki eytani biimi alan Tanra, Vacravarahi grlyor. (Paris Guimet Mzesi.)
(Memo Larousse, C.1, Aydn Kitaplar stanbul, 1991, s.347)
142
Anahat akra
(MASQUEL ER, Ys Tardan: a.g.e., s.523)
srail Bayra
(Memo Larousse, Aydn Kitaplar, stanbul, C.2, s.496)
143
Sefer Tora Magen Davidi oluturan altgen alann iine branice Sion yazlmtr.
(Suzan Alalu, v.d., a.g.e., nkapandan), Fotoraf: Mili Mitrani, Ersin Alok)
Kipa
(Kipa, (evirimii) http//www.kipa.com.br/Produtos/htm.)04.02.2006
144
Yahudi Yldz
(http://.sevivon.com/holokost/holokost.htm) 03.03.2006
145
KAYNAKA
ACAR, inasi;
Osmanl Rahleleri, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:69 Antik A.., stanbul ubat-Mart 2002, s.94-101.
____________;
Tlsmlarn
Gizemleri,
Antik
Dekor,
Antika
Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:62, stanbul Ocak 2001, s.154-163. ADAR,Ali Gken; Bakr Obje ve Aralarla Bakr Eya Koleksiyonculuu I Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:15 Antik A.., stanbul 1992, s.66-72. Afyonkarahisar; Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.1, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul, s.155-156. AKSEL, Malik; Camalt Resimleri Trkiyemiz Dergisi, S:6, Akbank Genel Mdrl Yaynlar, ubat 1972 stanbul, s.3335. AKSOY, Osman; ifa Taslar, Trk Etnografya Dergisi, S:15, Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara 1974, s.35-54. ALALU, Suzan vd.; Dinsel Bayramlar-Dinsel Kavramlar-Dinsel Gereler Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.. (2), stanbul 2001. ALTINTA Yusuf; Rportaj, (13.11.2005)
146
ALTUN, Ara;
Mardinde ki Artuklu Medresesi, Sanat Tarihi Yll 3, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits 1969-1970, stanbul 1970, s.253-263.
__________;
Konyada Bulgur Tekkesi, Sanat Tarihi Yll 4 (Malazgirt Zaferinin 900. Yldnm zel Says 1970-1971), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul 1971, s.49-60. Al-Yeil Glge Estergon Sanca, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Eyll 2004. ARSEL, lhan; eriattan Kssalar, Kaynak Yaynlar, (2), stanbul Austos 1996. ARSEVEN, Celal Esad; Les arts dcoratif Turks, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1950. ASLANAPA, Oktay; Osmanl Devri Mimarisi, nklp Kitabevi, stanbul 1985. _________________; Trk Sanat II (Anadolu Seluklularndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar), Devlet Kitaplar Milli Eitim Basmevi, Ankara 1973. _________________; ATASAUN, Galip; Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1984. lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Dini Semboller, Sebat Ofset Matbaaclk, Konya, 2002. AYAN, Tamer; AYFER, Murat zgen; Royal Arch, Ak Yaynlar stanbul 2000. Ansiklopedik Mason Szl, C.1, Cem Yaynevi, stanbul 1992. ________________ ; Ansiklopedik Mason Szl, C.2, Cem Yaynevi, stanbul 1992.
147
BAKIRER, mr ;
On
ve
Ondrdnc
Yzyllarda
Anadolu
Mihrablar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1976. BARITA, H. rcn; Trk El Sanatlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998. BAAL, inasi; Nevehirde Ta Ssleme Sanat, Antik Dekor Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, S:54, stanbul 1999, s.122126. BAYRAM, Sadi; Mhr-i Sleyman ve Trk Kltrndeki Yeri, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar Gner nala
Armaan, Ankara Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Armaan Dizisi 4, Ankara 1993, s.61-72. BESALEL, Yusuf ; Yahudilik Ansiklopedisi, C.2, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.. stanbul 2001. Beyezd Klliyesi, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.3, Milliyet Gazetecilik A.. stanbul, 1986, s.1414-1415. Budaclk, Memo Larousse, C.1, Aydn Kitaplar, stanbul 1991, s.345-347. BEZ RC , Zuhal - AYTA, Ahmet - AKAN, Meral ; Kuran Sureleri ile Bezenmi ifa Taslar, Sanat ve nan 2, Rfk Mell Meri Ansna, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s.217-224. Binan, CAN ; it Kasr, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl Yaynevi ve Tarih Vakf Ortak Yayndr, C.2, stanbul 1994, BOZER, Rstem ; Kemerli emaya Sahip Seluklu Devri Ahap Kap Kanatlar, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi
148
Bildirileri, C.1, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1995. BUCKLAND, Raymond; aretler, Semboller ve Alametler (Maji ve Ruhsal Semboller Rehberi), ev: Derya Engin, Kozmik Kitaplar, stanbul Nisan 2005. BURCKHARDT, Titus; Astroloji ve Simya, ev: Mehmet Temelli, Verka Yaynlar, stanbul 1999. BURHAN, Ouz ; Mezartanda Simgeleen nanlar, Anadolu
Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul 1983 CAZENAVE, Michael; CHEBEL, Malek; Dictionnaire des Symboles, Paris 1996. Dictionnaire des Symboles Musulmans, Editr; Albn Mchel, y.y., Paris 1995. AM, Nusret; Trk ve slam Sanatlarnda Alt Kollu Yldz (Mhr-i Sleyman 1) Ylmaz nge Armaan, Konya Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1993, s.207-230. AYIRDA, Mehmet; Kayseride Seluklu ve Beylikler Devri binalarnda Bulunan Ta aretleri, Trk Etnografya Dergisi, S: 17, Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1982, s.79-108. ET N, Perihan; Etnografya Mzesindeki Bakr Eserler zerinde
Aratrma, Trk Etnografya Dergisi, S.1, Eski Eserler ve Mzeler Mdrl, 1956 Ankara,
s.95-101.
149
ORUHLU, Yaar;
Anadolu Seluklu Ta Ssleme Sanatnda Yldz Sistemleri, Antika Dergisi, S:34, Msrl, stanbul 1988, s.47-51. Editr; Seyyit
DEM R Z, Yldz;
slam Sanatnda Geometrik Ssleme - Bir Envanter Denemesi, Lebib Yalkn Yaynlar, stanbul 2000.
_________________;
Erken Osmanl Mimarisinde Ssleme I: Erken Devir (1300-1453) Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1979.
O.R.A.; ERG NER, Grbz;
Enfhrung in de symbolk, Mnih 1959. Elemterefi Anadoluda By ve nanlar, Yap
Kredi Kltr Sanat Yaynclk A.., stanbul Haziran 2003 ERSOY, Necmettin; Semboller ve Yorumlarla Grnenden
Grnmeyene, Zafer ve Sena Ofset Matbaaclk, stanbul 1990. ERTA, Zafer; Antalya Blgesi Bir Grup Mezarta zerindeki Yorumlar Sanat Tarihi Yll 12 (1982), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Sanat Tarihi Aratrma Merkezi, stanbul, s.21-33,1983. GKYAY, Orhan aik; Tlsml Gmlekler, P Dergisi, S;29, Raffi Portakal, stanbul 2003, s.64-76. HORSLEY J.W.; Solomons Seal and the Shield of David Traced to Their Origin, Ars Quatuor Coronatorum C.XV, H.Keble, Printer Margate 1902, s.52-58 srail, Memo Larousse, Aydn Kitaplar, stanbul, C.2, s.496-497. KARAMAARALI, Halk; Konya Ulu Cmii Vakflar Genel Mdrl 1. Restorasyon Semineri zel Says (6-7 Mays 1982),
150
Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1982, s.121-132. _______________________; Sahib At Camiinin Restitsyonu Hakknda Bir Deneme, Rlve ve Restorasyon Dergisi 3, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar., Ankara 1982, s.49-75. Klali Paa Klliyesi, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Gazeticilik A.., stanbul 1986, C.13, s.6693. K Mzayedesi, Portakal Sanat ve Kltr Evi, Raffi Portakal, stanbul 2002. Kipa, (evrimii) http//www.kipa.com.br/Produtos.htm(04.02.2006) KOAY H.Zbeyir; Etnografya Mzesindeki Nazarlk Muska ve Hamailler Trk Etnografya Dergisi, S;1, Eski Eserler ve Mzeler Umum Mdrl Yaynlar, Ankara 1956, s.86-90. KROLU, Glgn; Haluk Perk Koleksiyonundan rneklerle Bizans Uygarlnda Muskalar P Dergisi, S; 29, Raffi Portakal, stanbul Bahar 2003, s.16-21. KUOLU, M. Zeki; Trk Sanatnda Mhr-i Sleyman, lgi Dergisi, S:61, Editr; Fahrettin Kaplaner, s.32-35. LAFFONT, Robert; Dictionnaire des Symboles, Robert Laffont and Editions, Jupiter 1969. LAY KTEZ, Celil; Alt Keli Yldz, Tesviye Dergisi, Yenilik Basmevi, S:59, Mart-Nisan stanbul 2004, s.44 L UNGEMAN, Carl G. ; MACHATE, Walter; Dictonary of Symbols, Oxford 1991. Alt Keli Yldz Mimar Sinan Dergisi, Yenilik Basmevi, stanbul 2001, S;120, s.59-68. stanbul lkbahar 1990,
151
Maged David
Ana Britannica, Genel Kltr Ansiklopedisi Cilt 15 Ana Yaynclk A. ve Encylopadia Brtannica Inc. birlii ile yaymlanmaktadr, stanbul 1989, s.151.
MASQUEL ER, Ys Tardan; Anahat akra, Dou Dinleri Dnyann Kefi, Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, C.I , Milliyet Yaynlar stanbul, 1993-1994 522-523, Mhr-i Sleyman Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C.16, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul 1986, s.8441. MLAY M, Seluk; Seluklu Geometrik Sslemeleri, Sanat Tarihi
Aratrmalar Dergisi, S; 9, Editr; Enis Karakaya, stanbul 1990. __________________; Anadolu-Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler (Seluklu a), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1982. __________________; Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve Kakns Yaynlar, stanbul 1999. OUZ, Faik; Mhr-i Sleyman -Sleymann Mhr (Kendi konografi,
Notlarndan), s.1-5. Osmanl Dnyas, Ottoman World 53. Mzayede, 18.06.2003 de Pra Mzayede Evi, stanbul. DEKAN, Ayla; Trkiye Tarihi 1; Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem Yaynevi, stanbul 1987. GEL, Bahaeddin ; Trklerde Ev Kltr (Gktrklerden
Osmanllara), Trk Kltr Tarihine Giri, C.3, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1978.
152
GEL, Bahaeddin ;
Trklerde Tu ve Bayrak (Hunlardan Osmanllara), Trk Kltr Tarihine Giri, C.6, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1984.
GEL, Semra ;
Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1966.
LER, Cneyt ;
Nakl Osmanl Mangrlar, Yenilik Basmevi, stanbul 1975.
______________;
Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1978.
NEY, Gnl;
Erken Osmanl Mimarisinde ini, (XV.-XVI. Yzyl Ba znik-Bursa-Edirne) Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999.
_____________;
Beylikler Devri Sanat ;XIV-XV. Yzyl (1300-1453), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1989.
ZBEK, Yldray;
Erken Dnem Osmanl Ta Sslemesi, Osmanl Ansiklopedisi C.11, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.335-355.
PERE, Nuri;
Osmanllarda Madeni Paralar, (Yap ve Kredi Bankasnn Osmanl Madeni Paralar Koleksiyonu), Doan Karde Yaynevi, stanbul 1968.
SALT, Alpaslan - OBANLI, Cem; Dharma Ansiklopedisi Ansiklopedik Szlk, Dharma Yaynlar, stanbul, Ekim 2001. Sancak, (evirimii), http;//www.turkkorsanlari.com/resim/sancakbarbaros .htm (03.05.2006) T.C stanbul Deniz Mzesi Komutanl. . 153
SCHIMMEL, Annemarie; Saylarn Gizemi, ev: Mustafa Kpolu, Kabalc Yaynvevi, stanbul 1998. SCHOLEM, G.; Mager David Encyclopadia Judaica, C.11, Keter Publishing House Jerusalem y.y, s.687-697. Sokullu Klliyeleri ya da Sokullu Mehmed Paa Klliyeleri Byk Larausse Szlk ve Ansiklopedisi, C.20, Milliyet Gazeticilik A.. stanbul 1986, s.10651. TANMAN, M. Baha; 14. ve 15. Yzyllarn Anadolu Trk Mimarlnda Gotik Etkiler Afife Batura Armaan Mimarlk ve Sanat Tarihi Yazlar Literatr Yaynlar, 2005, s.213-225. TRKKAN, Tahir; Uu Eki veya Mhr-i Sleyman (evrimii) http//www.angelfre.com/tn3/tahir/trk.92k.html (01.04.2006) NSAL, Mine; Eyp Sultan Trbesi 1. Hacet Penceresi ebekesi stanbul
Restorasyonu,
Eyp
Sultan
Sempozyumu
Tebliler, Eyp Sultan Belediyesi Kltr Yaynlar, stanbul 1997. WALKER, J.; Sleyman slam Ansiklopedisi, C.11, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1970, s.172-174. Yahudi Yldz, (evirimii) http://www.sevivon.com/holokost/holokost.htm. (03.03.2006) YETK N, erare; Trk ini Sanatndan Baz nemli rnekler ve Teknikleri, Sanat Tarihi Yll I, 1965-1965, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul 1965, s.60-102. 154
______________;
Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1972
ZENG N, Kadir;
olpan Yldz, (evirimii), http;//arsiv.hurriyetim.com.tr/akdeniz/turk/12.10.199 9/akddhab/14akd.htm. (01.04.2006)
WARD, J.S.M.;
An Explation of the Royal Baskervlle Press Lmted, London.
Arch Degree, The
155
EK KAYNAKA
AKER, Sabiha; Ankara Etnografya Mzesinde Bulunan XIV.
Yzylda Meragada
Yaplm Kuran Czleri
Vakflar Dergisi, S:12, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1978. CHURCHWARD, James; Kayp Uygarlklar III Munun Kutsal Sembolleri, eviren; Rengin Ekiz, Ege Meta Yaynlar, zmir, Ekim 2000. CRITCHLOW, Keith; slamic Patterns, An Analitical an Cosmological Approach, Londan 1984 (2). ORUHLU, Yaar; Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul 2002. DEM R Z, Yldz; Mimari Sslemede Renk Unsuru Olarak Kullanlan Keramik anaklar, Sanat Tarihi Yll 5
(Cumhuriyetimizin 50. Yl Dnm in Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1973, s.175-208. DENY, J. ; Mhr slam Ansiklopedisi, C.8, Maarif Basmevi, stanbul 1960, s.794-795. ERSAL, Yavi ; Mahya Kiremitli Ssl Tavanl Tokat Evleri, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, Antik A.., stanbul 1994, s.42-45. _____________; Klasik Osmanl Camii Sslemesine Kart Reform rnei Soma Hzr Paa Camii, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, Antik A.., stanbul 1995, s.127-130.
156
EY CE, Semavi;
Trk Sanatnda ebekeler, Parmaklklar, Sanat Dnyamz Dergisi, S:6, Editr; Sadi Aba, stanbul Ocak 1976, s.32-39.
REPOLU, Gl;
Levni; Nak iir, Renk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999.
KERAMETL , Can;
Anadolu Seluklu Devri Duvar inileri, Trkiyemiz Dergisi, S;10, Akbank Genel Mdrl Yaynlar, stanbul Haziran 1973, s.2-10.
_______________;
Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Ba ve Fildii Kakmalar, Trk Etnografya Dergisi, S;4, Milli Eitim Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Umum Mdrl, Ankara 1961, s.5-13.
KUOLU, M. Zeki;
Gm Mushaf Mahfazalar, lgi Dergisi,
S;60,
Editr; Fahrettin Kaplaner, stanbul 1990, s.32-35. _________________; LUNDY, Miranda; Tlsmdan Takya, Pimapen Kltrevi, stanbul, 1998 Kutsal Geometri, Ne Kitaplar Yaynevi, stanbul, Ekim 2003. MLAY M, Seluk; Akln zleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2006. ________________; Geometrik rgler, Thma Larousse Tematik
Ansiklopedi, C.6, Milliyet Yaynlar, stanbul, 19931994, s.230-231. OJALVO, David, Davudun Yldz(evirimii) http://www.salom.com.tr, 26 Ekim 2005, ZTRK, smail; Trkiyede Halcln Kaynaklar, Antik Dekor, Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, Antik A.., S: 60 stanbul Eyll Ekim 2000.
157
PAKALIN, Mehmet Zeki;
Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1983.
SZEN, Metin;
emigezekin Ulukale Kyndeki Mimari Eserler, Sanat Tarihi Yll 5 (Cumhuriyetimizin 50. Yldnm iin Armaan), 1972-1973, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits, stanbul 1973, s.119-140. YETK N, erare, Anadolu Seluklu Devrinden Bir Madeni Eser, Sanat Tarihi Yll 6 (Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmnn 30. Kurulu Yldnm Says), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits stanbul 1976, s.207-214.
158
ZGEM
1982 ylnda
stanbulda dodu. Lisans eitimini
stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi blmnde, yksek lisans eitimini Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Ensits Trk Sanat blmnde tamamlad. ngilizce ve talyanca biliyor.
159

TÜRK SANATINDA ALTI Köşeli YILDIZ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TÜRK SANATINDA ALTI Köşeli YILDIZ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TRK SANATINDA ALTI KEL YILDIZ

YKSEK L SANS TEZ

TRK SANATINDA ALTI KEL YILDIZ

YKSEK L SANS TEZ

TEZ DANIMANI: PROF. DR. SELUK MLAY M

a.g.e. a.g.m. C. ev: Env. Nu. H. Kat.

M. Nu. s. S: v.d. y.t.y. y.y.

Kalafatoluna itenlikle teekkr ederim. dil TREL

1.1. Konunun Nitelii

1.3. Kaynak ve Yaynlar

kullanlarak izilen onikili rozetler gemesinin oluturduu

Bankas, Kltr Yaynlar, Ankara 1978, s.144.

Fotoraf 1: Siirt Ulu Camiinin minberi.

izim 1: Siirt Ulu Caminin minberi.

Dnemi: Medrese 1176/1177-1184/1185 (M), 572/573-580/581 (H) yllar arasnda

Yapan /Yaptran: Medreseyi yapan belli deildir. / Medrese Sitti Radviyye'nin

Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Mardin Hatuniye (Sitti Radiviye)

Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla

stanbul 1970, s.255,256,257.

Fotoraf 2: Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi'nin eyvan mihrabndan

izim 2: Mardin Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi'nin eyvan mihrabndan ayrnt.

salayan Trk genlerine ilenmitir.

Yaynlar Ankara s.122,131.

Fotoraf 3: Konya Aleddin Camiinde kubbeye geii salayan Trk genlerinden.

izim 3: Konya Aleddin Camii'nde kubbeye geii salayan Trk genlerinden.

Alaeddin Keykubad ve II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde yaplmtr.

izim 4: Azkara Hann d takapsndan.

izim 5: Eridir Hann yan takapsndan.

zzeddin Keykvus Dnemi) yaplmtr. / Camii yaptrlmtr.

Hsrev el benna tarafndan

Yeri / Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Malatya Ulu Camiinin kubbesinin

saltanat dneminde yaplmtr.

izim 6: Avanos Sar Hann takapsndan.

Yeri/Konumu: Alt keli yldz sembol Antalya Karatay Medresesinin mihrabna

Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla

1,3,5,7,9,11) nolu keler silinmek zere oturtulur.

12) (KMNPRS), (...) altgenlerinin kenarlar ekenar drtgenlerin

Kaynak: mr Bakrer, On ve Ondrdc Yzyllarda Anadolu Mihrablar,

izim 7: Antalya Karatay Medresesi mihrabndan.

Yeri/Konumu: Mhr-i Sleyman sembol Konya Karatay Medresesinin i

Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla

7) Altgenlerin kelerinden birbirleri ile temas etmeleri

Restorasyon Dergisi 3, Sahib Ata Camiinin Restitsyonu Haknda Bir Deneme,

a.g.e., 1973, s.78,79

Fotoraf 6: Konya Sahib Ata Camiinin mihrabnn nii.

izim 8: Konya Sahip Ata Camii'nin mihrabnn nii.

Kompozisyon Oluumu: 1) Yatay bir (x) ekseni eit ( ) aralklarnda noktalarla

form her ynde istenildii kadar oaltlabilir.

s.173 ; Yldz Demiriz, a.g.e., 2000, s.60.

Fotoraf 7: Konya Sahib Ata Camiinin mihrabndan.

izim 9: Konya Sahip Ata Camiinin mihrabndan.

izim 10: Mardin Marufiye Medresesi'nin selsebilinden.

Sungur Aa tarafndan yaptrlmtr.

kapsnn zerindeki glpencereye ilenmitir.

Yaynlar, stanbul 2005, s.213,216.

merkez olmak artyla yarap r2=(4 ) olan bir ember izilir;

izim 11: Milas Firuz Bey Camiinin penceresinin alnlndan.

paralel eksenlerinin (x) ekseni zerinde kesitii (O) noktas

izim 12 : Ankara Ahi Elvan Camiinin mihrabnn kelii.

Dnemi: Kitabesi olmamasna ramen vakfiye tarihine ve eitli kaynaklarn verdii

bilgiye dayanlarak 1436 (M), 840 (H) ylna tarihlendirilmektedir.

Camiiyi yapan belli deildir. / Camii

Sultan II. Murad