SVETE TRKOLOJ ARATIRMALARI*

Gunnar JARRNG
svelilerin eitli Trk halklaryla olan ilikileri ok eskilere dayanmaktadr. Vikingler dneminde bile Gney Rusyaya, Volga nehrine ve phesiz daha douya doru yaylan blgelerle ticar ilikiler mevcuttu1. Bir takm doulu yazarlar ile eski dnem yazarlar az-ok gvenilir bilgiler vermise de, bu dnem hakknda hibir belge muhafaza edilmemitir. 16. yzyldan itibaren sve, Krm Tatarlaryla srekli ilikilerde2 bulunmutur. Bu tr ilikilerin ilk delili, 1579 ylnda sve Kralnn Stockholmde Tatar eliliini kabul etmesidir. Bu mnasebetleri balatma fikrinin kime ait olduunu tespit etmek zordur, fakat svelilerin de, Tatarlarn da, ortak ama gtt phesizdir. Bu ama da gittike glenen Rus devletine kar, asker ve siyas ibirlii yoluyla, denge kurmakt. Zamanla svele Krm arasndaki diplomatik ilikiler daha da canlanacak ve karlkl heyetler gnderilmesi o zamanlara gre gayet dzenli bir yapda olmaya balayacaktr. sve Devlet Arivinde 1637 ylndan itibaren 18. yzyln bana kadar olan dneme ait Krm Tatarlaryla yaplan diplomatik yazmalar3 zerine birok vesika muhafaza edilmitir. sve-Tatar ibirlii, 1709 ylnda, mehur Poltava Savandan sonra kesilmitir. Ayrca, 18. yzyl boyunca Trkiyeyle ilikiler geliecek ve glenecektir. Bu arada, Rolambn stanbul elilii dnemi (1657-1658), bu sveli diplomatn tuttuu ayrntl gnlk sayesinde zel bir ne sahip olacaktr4. Daha 16. yzylda Uppsala ehrinin niversitesinde (1477de kurulmutur), eitli Dou dilleri dersleri verilmitir. Bunlarn arasnda branice, Keldanice, Sryanice ve Arapa vard. Arapa herhalde braniceye ek yardmc dil olarak retiliyordu. O dnem sve arkiyatlnda ncil ve teoloji eilimi basknd; bu yzden de Trk dilini renmeye sonradan olduu kadar nem verilmemiti. Ancak 1730da Uppsala
Sovetskaya Tyurkologiya, No: 3, Mays-Haziran, Baku, 1977 sveteki Trkoloji aratrmalarnn 1940 ylna kadarki durumu, u almada ayrntl olarak gzden geirilmitir: K.V. Zettersten. Turkiska studier i Sverige (Franszca zeti de bulunmaktadr: Sur les tudes turques en Sude), Lychnosta baslmtr. Lrdomshistoriska samfundets rsbok. 1941. Uppsala, 1941; Ayrca, u kaynaklara da baklabilir: T. J. Arne. De ldre frbindelserna mellan Sverige och Turkiet (Hvd och hembygd. 2. 1927); Walther Bjrkman, Die schwedisch-trkischen Beziehungen bis 1800. (Festschrift Georg Jacob ... 1932); Schwedisch-trkische Beziehungen seit 1800 (Mitteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachen. Jahrg. 35. Abt. 2. Berlin, 1932); Die Beziehungen zwischen Schweden und der Turkei (Orientalia Suecana 9. 1960); G. Jarring, Uygurovedeniye v vetsii. (Uygur dili aratrmalar. 2. Almat, 1970); A. Dilar, skandinav Yurtlarnda Trkoloji (Dil yazlar. 1.) Ankara, 1974; Lars Johanson, Turkiska sprk, (Humanistisk forskning. Stockholm, 1975: 1); G.Jarring, Swedish Relations with Central Asia and Swedish Central Asian Research. (Asian Affairs. Vol. 61:3. London, 1974). 2 K.V. Zettersten, De krimska tatarernas diplomatiska korrespondens med den svenska regeringen, (Kungl. Humanistiska Vetenskapssamfundet i Uppsala. rsbok, 1952). 3 K.V. Zettersten, Trkische, tatarische und persische Urkunden im Schwedischen Reichsarchiv verzeichnet und beschrieben, Uppsala, 1945; G. Jarring, Gustaf II Adolf och tatarerna p Krim, (Ny militr tidskrift. 5. Stockholm, 1932). 4 Claes Rlamb, Diarium under resa till Konstantinopel 1657-1658, Utgivet ... genom Christian Callmer. Stockholm, 1963 (Historiska handlingar, 37: 3).
1

116

SVETE TRKOLOJ ARATIRMALARI

niversitesinde Trk dili retimi meselesi gndeme gelmi ve bu konuda resm bir karar alnm olmasna ramen, uygulamaya geilmemitir. Bu yllarda Trk diline olan ilgi Lundt ehri niversitesinde de ortaya kmtr. niversite ktphanesi iin Trke kitaplar satn alnm, 1742 ylnda ise Sven Johan Muntheye, rencilere Osmanl Saraynda konuulan dilleri retme grevi verilmitir. Dier bir deyile, Munthenin nne svein stanbuldaki elilii iin tercmanlar hazrlama grevi konmutu. XII. Karln, Poltava yenilgisinden sonra be yl Trkiyede kalmas (1709-1714) da, svein i politikasn, Rus kart koalisyon oluturmak iin Trkiyeyle yakn ilikilerin gelitirilmesi dorultusunda ynlendirmitir. svein bu i siyaset eilimini de gz nnde bulundurarak, niversitede Dou dilleri kurslar verilmeye balar. Aralarnda Jacob Yunas Byornstol ve Mattias Nurberg gibi nl ilim adamlar ve arkiyatlarn da olduu, Uppsala ve Lundt niversitelerinin birok hocalar, kendilerini Trk dilini renmeye adamlardr. Lundt niversitesinde Dou dilleri profesr olarak atanan Jacob Yunas Byornstolun 1779da vefat eder. Bunun zerine, Mattias Nurberg onun halefi olmu ve niversitede alt dnem boyunca, zamann Trk tarihi ve filolojisini renmeye ve aratrmaya adamtr. Nurberg, Cihan-Nmay tercme etmi ve Trk Devleti Vakayinamesi adyla bir derleme yaymlamtr5. Lundt niversitesindeki dier bir arkiyat ve Arabiyat Karl Johan Turnberg de Trkiyeyi aratrmakla megul olmutur. Bu arada, tarihi Sven Lagerbringden de bahsetmek gereklidir ki, kendi zaman iin phesiz sansasyon yaratm ve almasnda sve ve Trk dillerinin baz benzer unsurlarn tespit etmitir6. Onun karlatrmal incelemeleri, byk lde Trkeye gemi Farsa kelime varln temel alm, bu sayede Sven Lagerbring belirtmi olduu benzerlikleri kefetmeyi baarmtr. XII. Karln Trkiyede kalmas, svelilerin sadece bu lkeye deil, btn Orta Douya olan ilgilerinin nemli lde artmasna sebep olmutur. Kraln Benderdeki karargh, svein dou keif gezilerinin organizasyon merkezi olmutur. Bu keifler esnasnda nemli malzeme elde edilmi ve bunlar hl tam olarak ilenmemi ve yaymlanmamtr7. Daha ciddi baka aratrma almalar da, Poltava Savandan sonra esir den ve Bat Sibiryadaki eitli yerlere, en ok da ilm keif gezilerinin balang noktas olan Tobola (Tobolsk) srgne gnderilen sveli askeri esirler tarafndan gerekletirilmitir. Filip Johan Strahlenberg, Johan Gustav Renat, Johan Christoffer Schnitscher ve Peter Schnstrm gibi aratrclarn isimleri daha fazla bilinmektedir8. Onlarn Mool halklaryla ve zellikle Kalmuklarla ilikileri, Orta Asyadaki Trk halklar hakknda geni malzeme toplama olana vermitir. Johan Gustav Renat, imdiki in eyaleti Sinkiang* blgesinde yaayan halklar hakknda detayl bilgi vermi, Filip Johan Strahlenberg ve Peter Schnstrm da sve ve Avrupann o dnem alimlerini Ebulgazi Bahadr Hann tarih almasyla
5

Gihan Numa, geographia orientalis, ex turcico in latinum versa a Matth. Norberg. P. 12. Lund, 1818; Turkiska rikets annaler sammandragne ur dess egna urkunder. D. 1-4. Christianstad Hernsand, 1822. 6 Bref till Cancellie Rdet och Riddaren, Herr Joh. Ihre om Svenska och Turkiska Sprkens likhet. Lund (1764). 7 E. Wrangel, Den frsta svenska Orientexpeditionen och Cornelius Loos teckningar I Nationalmuseum. (Karolinska frbundets rsbok. 1932). 8 G. Jarring, Svenskt kulturarbete I sterled, (Svenska folket genom tiderna. Vrt lands kulturhistoria i skildringar och bilder. Band 5. 1939). * Sinkiang kelimesi ile Dou Trkistan blgesi kastedilmektedir. Ancak metinde baz yerlerde Sinkiang, baz yerlerde ise Dou Trkistan tabiri kullanld iin eviri srasnda metnin aslna sadk kalnmtr (.n.).

SOSYAL BLMLER DERGS

117

tantrmtr9. Strahlenberg, karlatrmal dil tablolar ile Avrupa ve Asyann Kuzey ve Dou Ksmlar (1730) adl byk almasnda, Tatarca, uvaa ve Yakuta gibi Trk dillerini de tasvir etmitir. Strahlenbergin gen alma arkada Charles Schulman, 1721 ylnda Ob nehrinin kollarndan biri olan Biya nehri kysndaki eski Trk yaztlarnn kopyasn karmtr. Bu ekilde, sve Trkolojisi, sadece bir takm Trk dillerini renmekle snrl kalmam, btn Trk dillerinin yaama alanlar da sveli dilcilerin aratrma konusu olmutur. Filip Johan Strahlenberg ise, ilk sveli Trkolog olarak grlmelidir10. Strahlanberg, Tatar, uva ve Yakut dillerinin kelime varln kyaslamal incelemi, ayrca geni almasnda bata Almanca olmak zere Avrupa dillerini, Trk dilleriyle karlatrarak, benzerlikler kaydetmeye almtr11. Alimin, benzerlikler kaydetme konusunda vard sonulara gelince, burada byk lde fantezi pay mevcut olduundan dolay, bunlar nemli bir ilm deer iermemektedir. Ancak, sveteki Trkoloji tarihini deerlendirirken, ana ltlerden biri olarak retim faaliyetlerini dnrsek, bu durumda, Lars Johansonun da gerekten adil bir ekilde vurgulad gibi, ilk Trkolog unvannn, 18. yzyln sonlarndan itibaren Uppsalada hocalk yapan Peringer-Lilieblada ait olmas gerekir12. stanbulda grev yapan sveli diplomatlar (18. yzyl) Trkoloji aratrmalaryla az megul olmamlar ve onlar tarafndan birka kk alma da yaymlanmtr. Bu ekilde, Hpken ve Karleson, sve ktphanelerini Trkiyede brahim Mteferrika tarafndan baslan ilk kitaplarla donatmak iin az aba harcamamlardr. 1768 ylndan itibaren stanbuldaki sve eliliinde tercman olarak alan Ermeni Mouradgea dOhsson, 1795 ylnda sve vatandaln alr ve svein Trkiyedeki elisi olarak tayin edilir. Tarafndan Osmanl mparatorluunun Genel Tablosu (Tableau Gnral de lEmpire Othoman) (1787-1820 yllar) adyla mehur ciltlik alma yaymlanr ve bu almann da phesiz sve Trkolojisine ait olarak grlmesi gerekmektedir. 1870li yllarn sonlarnda, daha sonra byk sve drama yazar olacak olan August Strindberg arkiyat aratrmalar almalarna balamt. O sralarda ise kendisi Stockholmun kraliyet ktphanesinde grev yapmaktayd. Bu almalar, Strindbergin Trkoloji problemlerine kar ilgisini uyandrmtr13. Sibiryadaki sveli asker esirlerin ilm ve kltrel faaliyetleri Strindbergin dikkatini ekmitir. Poltava Sava Sonrasnda sveli Esirlerin Kaderleri zerine Notlar adl almasnn ardndan daha derin aratrmalara geerek Strahlenberg, Renat, Ambiorn Molyn ve dierlerinin almalarn inceler. August Strindberg, ayrca Ebulgazi Bahadr Han ve onun tarih almas hakknda kk bir aratrma yaymlar ve bu eserini 1889 ylnda yaplan Stockholm arkiyatlar Kongresine ithaf eder14. Strindbergin bu almas, yzyln sonunda Merkez Asyaya uzunca bir seyahat yapan aratrc Sven Hedinle keskin bir tartma yaamasna sebep olur. Sven Hedinin Lop-nor problemine getirdii yorum,
Philologiae turcicae fundamenta, 2 (1964), s. 385. A. Dilar ad geen eserinde bu grn altn izmektedir (s. 218). Strahlenberg, Das nord- und stliche Theil von Europa und Asia, s. 129 ve sonras. Johanson, Turkiska sprk, s. 21. A. Strindberg, Samlade skrifter. D. 4. (Kulturhistoriska studier) Stockholm, 1912; W. A. Berendsohn, Strindbergs stasiatiska studier, (Samfundet rebro Stads och Lnsbiblioteksvnner. Meddelande Nr. 27, 1959). Ayrca Rudolf Levental tarafndan ngilizceye u adla evrilmitir: The Oriental Studies of August Strindberg (1849-1912) (Central Asian Collectanea. No. 5 Washington D.C. 1960). 14 Notice sur le manuscrit de la premire traduction de la Chronique dAbul-GhsiBehder. Stockholm, 1889.
10 11 12 13 9

118

SVETE TRKOLOJ ARATIRMALARI

1910 ylnda August Strindbergin sert bir eletirisine sebep olur15. Bu da Sven Hedini Rusyadaki sveli asker esirlerin ilm aratrmalarn daha derinden incelemekle megul olmaya sevk eder. Gerekletirdii incelemelerin sonularn 1917 ylnda Gney Tibet adndaki byk almasnn birinci ksmnda yaymlamtr. Bu alma, birok enteresan Trkolojik malzemeler iermektedir16. 1924 ylnda, Merkez Asyaya ilginin tekrar uyanmas sebebiyle, eski doktor, misyoner Gustav Rakett, Lundt niversitesine Trkoloji Doenti olarak atanr17 ve bu tarihten itibaren Trkoloji, svein bu yksek okulunda bir eitim-retim disiplini olarak kesinleir. sveteki Trkoloji aratrmalarnn gelimesinde aktif olarak katkda bulunan balca ilim adamlarndan biri, raniyat ve Hindolog Hannes Skld olmutur. 1925 ylnda Lundtta Merkez Asya Enstits kurulmu, fakat imknlarn yetersizliinden dolay ok az bir sre faaliyet gsterebilmitir. Yine de Skld, ran ivelerini incelemek iin Pamire ilm bir aratrma gezisi dzenlemeyi baarmtr18. Bu arada, Takentte kald sre ierisinde zbekeyi de incelemekle megul olmu, fakat bu meseleyle ilgili almalar hl yaymlanmamtr. Bu makalenin yazar (Gunnar Jarring) da, 1933 ylndan itibaren, Rakett gibi, Lundt niversitesinde, Trkoloji Blmnn doentiydi. Bu ekilde, Rakettin 1937de emekliye ayrlmasna kadarki drt yl boyunca, Lundt niversitesi, Trkoloji alannda aktif olarak alan iki aratrcya sahipti. kinci Dnya Savann balamasyla yazar (Jarring), kendini diplomatik hizmetlere adamaya mecbur kalmtr. Bu suretle Lundt niversitesinde Trkoloji aratrmalarnn yrtlmesinin yirmi yllk sreci sona ermi ve bu tarihten itibaren burada Trkoloji alanndaki ilm aratrmalar kesilmitir. Uppsala niversitesindeki Trke retimi, Herman Almkvist (1839-1904), Karl Vilhelm Zettersten (1866-1953) ve Fritiof Rundgren (1921 doumlu) gibi baz Smi dilleri uzmanlar ile Trkolog Walter Bjrkman (1896 doumlu) tarafndan yaplmtr. 1971den itibaren Uppsala niversitesi dzenli olarak Trkoloji dersi retimine hak kazanr. Yine ayn yl, Trkolog Lars Johanson blmn bu uzmanlk alanna doent olarak atanr. Ayrca, Stockholm niversitesinde eitli zamanlarda balang seviyesinde Trke dersleri verilir, fakat renciler snava Uppsala niversitesinde girerlerdi. sveli Trkologlarn arasnda, dil retiminin yanna youn aratrma ilerini sdran ilim adamlarn zel olarak belirtmek gerekmektedir. Byle ilim adamlarndan biri aratrmalarn (1880li yllarda) Osmanl-Trk diplomasisine adayan ve iki alma yaymlayan Smi dilleri uzman ve Arabiyat Herman Almkvisttir19. Onun halefi olan Karl Vilhelm Zettersten de Smi dilleri uzman ve Arabiyat olup, Osmanl-Trk ve Tatar diplomasisini aratrmtr. Trk tarihisi Akdes Nimet Kuratla (1903-1971)
Strindbergsfejden, 465 debattinlgg och kommentarer utg. av Harry JRV. 1968. Detayl bilgi iin baknz: The Maps of Strahlenberg and Renat, s. 246-261. Ksa biyografi ve bibliyografik bilgiler, yazarn u almasnda bulunmaktadr: Gustaf Raquette and Qasim Akhuns letters to Kamil Efendi. Ethnological and folkloristic materials from Southern Sinkiang edited and translated with explanatory notes. Lund, 1975 (Scripta minora. 1975-1976: 1). 18 H. Skld, Materialen zu den iranischen Pamirsprachen. Lund, 1936 (Acta Reg. Societatis humaniorium litterarum Lundensis. 21). 19 H. Almkvist, Ein trkisches Dragoman-Diplom aus dem vorigen Jahrhundert (Skrifter utg. af Humanistiska Vetenskapssamfundet i Uppsala III: a); Nachtrglische Bemerkungen zum Trkischen Dragoman-Diplom, Uppsala, 1894-1895).
16 17 15

SOSYAL BLMLER DERGS

119

Trk fiilleri adyla byk eser yaymlamtr20. Fakat Zettersten, sve koleksiyonlarndaki Dou el yazmalar kaytlarn incelemesi, ayrca Osmanl-Trk ve yeni Uygur edebiyatn ayrntl bir ekilde tantmas sayesinde daha byk bir ne sahip olmutur21. Zetterstenin Anasn Babasn adl almas ise enteresan dil problemlerine adanmtr22. Johannes Kolmodin23 (1884-1933), ilm faaliyetlerine Smi dilleri uzman olarak balar. Daha sonra Trkiye ile ilgilenmeye ve zellikle XII. Karl dnemindeki sve-Trk ilikilerini incelemeye giriir. Kolmodin, stanbuldaki sve eliliinde bulunduu uzunca bir sre boyunca bu aratrmalarla megul olur ve ayn zamanda Trk edebiyatn da inceler. Ancak, tarafndan herhangi bir nemli alma yaymlanmamtr. 1951 ylndan itibaren Uppsalada alan Walter Bjrkman, sve-Trk ilikilerini incelemesinin yansra, Trkoloji ile de megul olmutur. Tarafndan bir takm almalarla birlikte Trk Devrinde Budin (Budapete) adnda bir aratrma da yaymlanmtr24. Uppsaladaki Smi dilleri profesr Fritiof Rundgren, almalarn karlatrmal aratrmalara25 ve ayrca Trkolojinin baz problemlerine adamtr26. Sanskrite ve karlatrmal dil bilimi profesr Stig Vikander de, iki almasnda27 dil akrabal sorununu ve Altay dillerinden geen kelimeler meselesini ele almtr. Bunlarn dnda, bir de Osmanl edebiyatnn tantmn yapmtr. Bjrn Kollinder (1894 ylnda domutur), uzun yllar boyunca Uppsalada FinUgor dilleri profesr olmu ve Trkoloji ile de uramtr. Yaymlam olduu Trk Fonetii zerine Aratrmalar28 adl almasnda, Trk dilinin ses zelliklerini ele almtr. Onun selefi Karl Bernhard Wiklund (1868-1934), Merkez Asyadaki Coraf simlerin Transkripsiyonu adl almasnda Trkolojinin baz problemlerine deinmiti29. Uppsaladaki Trkoloji aratrmalarn eksiksiz bir ekilde anlatm olmak iin (Lars Johansonun almalarna aada deinilecektir) Slav bilimi uzman Gun Bergmann (1916-1971) ismini anmak da mmkndr ki o da Trkoloji problemleriyle

20 Trkische Urkunden herausgegeben und bersetzt von, A. N. Kurat und K. V. Zettersten, Uppsala, 1938 (Monografier utgivna av K. Humanistiska Vetenskaps-Samfundet i Uppsala. 1.). 21 Zettersten, Die arabischen, persischen und trkischen Handschriften der Universittsbibliothek zu Uppsala verzeichnet und beschrieben, 1-2. Uppsala, 1930-1935. 22 Le Monde Oriental. 14. 1920. 23 Ayrntl biyografi ve bibliyografi iin yazarn u makalesine baknz: Johannes Kolmodin i Svenskt biografiskt lexikon, h 103 (1976). 24 Ofen zur Trkenzeit (Hamburgische Universitt. Abhandlungen aus dem Gebiet der Auslandskunde. Bd. 3. Reihe B. Bd. 3. Hamburg, 1920); Aus der altanatolischen Literatur (Orientalia Suecana 10. 1965); Die altosmanische Literatur. Die klassische-osmanische Literatur, (Philologicae turcicae fundamenta. 2. 1964). 25 u almann bibliyografyasna baknz: Johanson, Aspect im Trkischen (1971), 1959, 1960, 1961 b, 1963 och 1968 a. 26 Teyze und i. Bemerkungen zu den trkischen Verwandschaftsnamen (Oriens. 15. 1962); Turcica (Orientalia Suecana. 16. 1967). 27 Chichenitz, An Altaic name (Studia linguistica 25, 1972; Bapzoxapa (Acta Orientalia 34. 1972); Maya and Altaic (Ethnos 1967, 1970, Orientalia Suecana 19-20, 1970-72); Turkisk litteratur (Utomeuropeiska litteraturer. Stockholm, 1966). 28 Reichstrkische Lautstudien, Uppsala, 1939. (Uppsala Universtitets rsskrift 1939: 1). 29 Transcription of Geographical Names in Central Asia, (Sven Hedin, Central Asia, 18991902, cilt 2, ss. 647-660).

120

SVETE TRKOLOJ ARATIRMALARI

megul olmu ve vo Andriin almalarnn birindeki Trk usul hayat tarzn analize tabi tutmutur30. Gustav Rakett, faaliyetlerinin erken dneminde, Dou Trkistanda doktor ve misyoner olarak alrken, dil biliminin pratik amalarn yerine getirmekle megul olur: Dou Trkistanda ilk defa olarak bir takvim yaymlar, ders kitaplar yazar ve ncili tercme eder. Bu almalar, Kgar ve Yarkentte konuulan yeni Uygur diliyle yakndan tanmasn salar. nce Yarkent ve Kgar Blgelerinde Halen Konuulmakta ve Yazlmakta Olan Dou Trkistan ivesi Hakknda Mevcut Bilgilerimize Bir Katk31 adnda fonetik transkripsiyonlu metinlerin bir derlemesini hazrlar. Birka yl sonra ise byk almas Dou Trkesi Grameri: Pratik ve Teorik, Szlkl, 1-332 yaymlanr. Sonra Kgar ve Yarkent ivelerine dayanan ngilizceTrke (Uygurca) Szlk33 baslr. Rakett bu almalarnda Kgar ve Yarkent ivelerinden bahsetse de, tarafndan hazrlanan dil varl, daha ok Sinkiang vilyetinin tm gney blgesinin standart edeb dili saylr. Fonetik transkripsiyonlu metinlerinde (Tji bil Zohra34), Rakett, yeni Uygur edeb dili hakknda bir takm ek bilgiler ve yeni olgular gstermektedir. Gustav Rakett, Kgardan tarih bir vakf belgesini yine fonetik transkripsiyonla yaymlayarak, Dou Trkistandaki slam idare sistemi hakknda, o zamana kadar neredeyse hi bilinmemi olan bilgileri ilim dnyasna tantrmtr35. Rakettin stanbulda yrtt aratrmalarnn neticesi, Trk Dilinde Aksan Problemi36 adndaki almasna konu olmutur. lim, yeni Uygur diliyle bir takm benzerlikler kurarak, Trk dilindeki aksann (vurgunun) zor meseleleri zerinde durmutur. Daha sonra, sve dilinde yazd baz makalelerinde, Rakett, aralarnda Dou Trkesindeki yer adlar almas ve Dou Trkistan tarihi de olmak zere, baz Merkez Asya sorunlarn incelemitir. Ayrca ebat asndan byk olan slam tarihi aratrmalarn da gerekletirmitir37. Bu makalenin yazarnn kendi yaynlarna gelince, bunlarn ounun temelini, 19291930 ve 1935 yllar boyunca Merkez Asyann baz blgelerinde yrtlen alan almalarnn malzemeleri oluturmaktadr. Bu yaynlarn balangc Dou Trkesi

30 Gun Bergman, Turkisms in Ivo Andris Na Drini uprija examined from the points of view of literary style and cultural history, Uppsala, 1969. (Acta Universitatis Upsaliensis. Studia slavica Upsaliensis. 11). 31 A Contribution to the Existing Knowledge of the Eastern-Turkestan dialect as it is spoken and written at the present time in the Districts of Yarkand and Kashgar, (Journal de la Socit finno-ougrienne 26: 5. Helsingfors, 1909). 32 Eastern Turki Grammar, Practical and Theoretical with Vocabulary. (Mitteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachen. Jahrg. 15-17. Abt. 2. Berlin, 1912-1914). 33 English-Turki Dictionary based on the Dialects of Kashgar and Yarkand, (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 23: 4. Lund, 1927). 34 Tji bil Zohra, Eine osttrkische Variante der Sage von Tahir und Zohra, (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 26: 6. Lund, 1930). Ayrca, benim u almama baknz: Wrterverzeichnis zu G. Raquettes Ausgabe von Tji bil Zohra (Lund, 1930). Lund, 1967. (Acta Universitatis Lundensis. Sectio 1: 4). 35 Eine kaschgarische Wakf-Urkunde aus der Khodscha-Zeit Ost-Turkestans, (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 26: 2. Lund & Leipzig, 1930). 36 The Accent Problem in Turkish, (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 24: 4. Lund, 1929). 37 Ngra turkiska geografiska namn i Centralasien (Svensk geografisk rsbok. Lund, 1928); birka makale de u derlemede bulunmaktadr: P obanade stigar, Stockholm, 1917; Muhammeds religion. Stockholm, 1935.

SOSYAL BLMLER DERGS

121

Fonetii ncelemesi38 ad altndaki doktora tezidir (1933). Ayrca, Dou Trkesi Hakknda Malzemeler39 adl almaya, tarafmzdan Kgar, Tamalk, Yarkent, Guma, Ku ve Hotandan folklorik ve etnorafik malzeme eklenmitir. Bunun sonrasnda Merkez Asyadan Bir Masal (Lundt, 1973)40 adyla Kgardan bir folklor metni yaymlanmtr. 1964te baslan Dou Trkesi-ngilizce iveler Szln41 ise yukarda ad geen almalarn sonu ksm olarak deerlendirmek gerekir. Yazarn Dou Trkesi alanndaki kk yaynlarnn arasnda ise Meyvelerin Tartmas42 adnda Kgardan bir mnazara, Uygurlarda Hayvanlara Ad Koymada Kullanlan Terimler43 ve Satuk Bura Hanla ilgili, gneybat Taklamakandaki kutsal mezar sisteminin aratrmasn44 zikretmek mmkndr. Merkez Asyadaki yer adlar aratrmalar tarafmzdan iki almada incelenmitir. Bunlardan birincisi olan Merkez Asyadaki Trk Yer Adlar zerine Notlarda45, tam cmle oluturan yer adlarna zel dikkat gsterilmitir. Ronald McCunn Farquhar ve Erik Norinle birlikte yaymlanan Coraf simler ndeksi46 adl dier bir almada ise Sven Hedinin Merkez Asya Atlasnda ad geen Trk coraf isimleri analiz edilmi; giri ksmnda da, Merkez Asyadaki yer adlarna baz temel baklar belirtilmitir. zbek dilinin yaama alanyla ilgili de, zbekistandaki Klta47 kefedilen metinler ve bunlarn dnda 1935 ylnda Kuzey Afganistanda bulunan zbeke metinler serisi tarafmzdan incelenmi ve yaymlanmtr48. 1937deki aratrmalardan birinde de, tarafmzdan Afganistandaki Trk etnik unsurlarnn yerleim tablosu verilmeye allmt49. Bir zbekin Etrafna ve Doduu ehre Bak50 adndaki kk almamz da, Afganistandan olarak zikredilen metinlere bir ektir. Daha nce de belirttiimiz gibi, sve-Trk ilikileri, daima sveli Trkologlarn dikkatlerinin odak noktas olmutur. Bu konularla ilgili zellikle Kolmodin ve Zettersten ok almlardr. Kolmodinin vefatndan sonra, kendisi tarafndan toplanm olan Trke tarih malzemeyi tekrar gzden geirmek ve ilemek grevi bu
Studien zu einer osttrkischen Lautlehre, Lund, 1933. Materials to the knowledge of Eastern Turki, Tales, Poetry, Proverbs, Riddles, Ethnological and Historical Texts from the Southern Parts of Eastern Turkestan with translation and notes, 1-4, Lund, 1946-1951. (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 43: 4, 44:7, 47: 3-4). 40 A Tall Tale from Central Asia, (Scripta Minora Regiae Societatis Humaniorum Litterarum Lundensis. 1972-1973: 3). 41 An Eastern Turki-English Dialect Dictionary, (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 56. Nr. 4). 42 The Contest of the Fruits, An Eastern Turki Allegory, Lund, 1936. (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 32. Nr. 4). 43 Zurufe an Tiere bei den Osttrken, (Die Welt des Islams. Sonderband, 1941). 44 The Ordam-Padishah-System of Eastern Turkistan Shrines, (Hyllningsskrift tillgnad Sven Hedin. Stockholm, 1935). 45 Some Notes on Central Asian Turkic Place Names, (The Bulletin of the Geological Institutions of the University of Uppsala. Vol. 40. Uppsala, 1961). 46 Index of Geographical Names, (Reports from the Scientific Expeditions to the NorthWestern Provinces of China under the leadership of Dr. Sven Hedin The Sino-Swedish Expedition Publication 49. I. Geography. 3. Sven Hedin Central Asia Atlas. Memoir on Maps. Vol. II. Stockholm, 1967). 47 The Uzbek Dialect of Qilich (Russian Turkestan) with Texts and Glossary, Lund, 1937. (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 33. Nr. 3). 48 Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary, Lund, 1938. (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 34. Nr. 2). 49 On the Distribution of Turk Tribes in Afghanistan, An attempt at a Preliminary Classification, Lund, 1939. (Lunds Universitets rsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 35. Nr. 4). 50 An Uzbeks View of his Native Town and its Circumstances, (Ethnos, 1939).
38 39

122

SVETE TRKOLOJ ARATIRMALARI

makalenin yazarna verilmiti ve bu da bir sre stanbul arivlerinde alma frsat yaratmt. Bu almann neticeleri de tarafmzdan Trkiyede Ariv Aratrmalar. n Rapor51 adl makalede yazya dklmtr. sveli Trkologlarn geleneklerini halen liyakatli bir ekilde devam ettirmekte olan Lars Johanson (1936 ylnda domutur), u anda Devlet Beer Aratrmalar Konseyinde Trk dil bilimi zerindeki ilm almalarn bakandr. almalarnn iinde en kapsamls ve nemlisi 1971 ylnda baslan Trk Dilinde Ynler52 adl monografisidir. Bu almasn, daha sonra ou zaman yapsal planda szdizimi problemlerine adanm birok makale izlemitir53. Lars Johanson birok yaynlarn da ada Trk edebiyatna adamtr54. sveteki Trkoloji aratrmalarndan sz ederken, Sinkiangda, Kgardaki sve misyonerlik matbaasnda uzun yllar boyunca yrtlen almalardan bahsetmeden olmaz. Bu matbaada baslanlar arasnda btnyle din olan edebiyat ayr tutarsak, dier birok yeni Uygur yaynlarnn phesiz ilm ilgi uyandrdn kabul etmek gerekir. Bunlar, dil bilimi trnde olanlar da dahil, eitli ders kitaplardr. Matbaa faaliyetinin son ylnda ise (matbaa 1938 ylnda kapanmtr), Kgardaki geici devrimci hkmetin talimatlaryla burada gazete ve brorler baslmt55. Matbaann edeb alanlarndan, Gustav Rakettin yansra, Gustav Albert ve Zigfrid Muenin adlarn ayrca zikretmek gerekir. Yeni Uygur dilinin renilmesi iin byk katkda bulunan dier bir misyoner de Magnus Backlund (1866-1903) idi. Onun Taklamakan belgeleri arasnda sahte olanlarnn ortaya karlmasndaki rol bellidir56. Sonu olarak da, 1962 ylndan itibaren stanbulda sve ilm enstitsnn faaliyet gsterdiini ve bu kurumun bakanln yapma grevinin de bu makalenin yazarna verildiini belirtelim. Enstit alanlar, u veya bu lde Trkiye ile ilgili kapsaml sorunlarn aratrlmasyla megul olmaktadrlar. Daha imdiden, enstit, kendi almalarnn yaymlanmasna balamtr57. eviren: Gljanat Kurmangaliyeva Ercilasun

Arkivforskningar I Turkiet. En preliminr rapport, (Karolinska Frbundets rsbok, 1939). Tam ad: Aspekt im Trkischen. Vorstudien zu einer Beschreibung des Trkeitrkischen Aspektsystems, Uppsala, 1971. Baknz: P. . Kuznetsov. Aspekt i aktsiyonal v turetskom yazke (Lars Johansonun monografisinin yaymlanmas vesilesiyle. Sovetskaya Turkologiya, 1975, No. 3). 53 Sprachbau und Inhaltssyntax am Beispiel des Trkischen (Orientalia Suecana 22. 1973); Zur Syntax der alttrkischen Kausativa (ZDMG, Suppl. 2, 1974); Some remarks on Turkic Hypotaxis (Ural-altaische Jahrbcher 47. 1975); Zum Prsens der nordwestlichen und mittelasiatischen Trksprachen (Acta Orientalia, Havniae 37. 1976); Das tschuwaschische Aoristthema (Orientalia Suecana. 23-24, 1976). 54 rnein, Om min penna hade kraften Aspekter p den samtida turkiska litteraturen (Artes. 1975: 2. Stockholm). 55 u anda tarafmzdan matbaa yaynlarnn bibliyografyas hazrlanmaktadr. Yazarn u makalesine baknz: Swedish Relations with Central Asia and Swedish Central Asian Research, s. 265. (Jarring, bu matbaa yaynlarnn bibliyografyasn sonradan u kitabnda yaymlamtr: Prints from Kashghar: the Printing-Office of the Swedish Mission in Eastern Turkestan: History and Production with an Attempt at a Bibliography, Swedish Research Institute in Istanbul, Almqwist & Wiksell, 1991 .n.) 56 R. Hoernle, A Collection of Antiquities from Central Asia, (Journal of the Asiatic Society of Bengal. P. 1. Extra-Number 1. 1899). 57 1976 ylnn sonlarnda enstit yllnn birinci basks Meddelanden I adyla kmtr.

51 52