1

Bilim adam nasl bir insan ve bilimsel dnce ne olmaldr?

Prof. Dr. Ali Demirsoy, 01.09.2012

2001 Haziran aynda, bir cuma akam, ATV denen bir televizyon kanalnda, srekli yaplmakta olan "Ceviz Kabuu" programnda, canl yayna konuk olmutum. Canl yayna konuk olmamn nedeni, bir hafta nce yine ayn programda "Evrim Dosyas" adl bir tartmaya (her ikisi de hekim olan Prof. Dr. Yaman rs ve Prof. Dr. Cevat Babuna'nn katld), telefonla balamamd. Telefonla katldm konumamn sonlarna doru, dogmatik inanlar olan, herhangi bir dine mensup, rkla inanm, ekonomik bir modele sk skya bel balam vs.ye hatta dnmeden yarglamadan herhangi bir tanrya inanan bir insan bilim adam olamaz demi olmamd. Benim yanmda byle bir adam olursa, kulandan tutuum gibi niversiteden atarm dedim ve Trkiye'nin szl ve yazl yayn organlarnda kyamet koptu. Ateistlikten bilmem ne sfatna kadar her trl (kendilerince su unsuru olan) sfatlarla beni itham etmeye baladlar. Yapmcy da (Hulki Cevizolu) tehdit etmi olmallar ki, bir hafta sonra beni canl yayna karmak zorunda kald ve yaklak 6-7 saatlik kesiksiz denen bir srete, dncelerimi anlatmak frsatn yakaladm. Anlayanlar anlad... Aslnda bu canl yaynda bilim adamlar agnostik olmak zorundadrlar demitim. niversiteler de dhil birok kiinin ne demek istediimi anlad konusunda byk kukularm oldu. Agnostisizm resmi olarak ilk defa 1800'l yllarn sonunda nl biyolog T. H. Huxley tarafndan ortaya atlmtr: Agnostisizm kendini, "kesinlikle tanr vardr" diyen teizmden de "kesinlikle tanr yoktur" diyen ateizmden de ayr

tutmadr demitir. Aslnda eski Yunan dnrlerinin ou da agnostik olarak kabul edilir. Daha sonra bu tanm gemite bilinmez birok eye de uygulanmtr: Agnostisizm, tarihsel olarak bilimin denetiminden yoksun insan dncesinin dt byk yanlglara bir tepkidir. Galiba bilim adam olmaya soyunan birinin ilk olarak agnostisizm nedir bunu renmesi gerekir (sezgi yoluyla elde edilen bilgi anlamndaki gnosis szcnden treyen gnosizmin tersini ifade eder). Bu nedenle, ben bir bilim adam olarak, inanarak deil, yarglayarak, enine boyuna lerek, gelmiten gelecee ilikileri gz nne alarak sonuca ularm; bunun tersini yapp da bilim adam kadrosundan maa alanlar da arlatanlar olarak nitelerim. kinci dnya savandan nce ve srasnda, Almanya'daki bilim adamlar, insan ldrmek iin inanlmaz silahlar ve maddeler gelitirdiler. rnein farkl bir dinden olan Musevileri ldrmek iin eit eit zehirli gazlar; Alman rknn dndaki insanlar ldrmek iin eit eit silahlar gelitirdiler. nk onlar birer teknisyendi; bilimsel dnceyi sindirememilerdi. nk onlarn "bakalarnn dinlerinden daha stn olduklarna inandklar bir dinleri, stn olduklarna inandklar bir rklar, ekonomik modelleri, idare ekilleri vs.leri vard. Bu insanlarn zgr, evrensel dnmeleri sz konusu deildi. Bilim adam kimlii tayan ou insan dolayl ya da dolaysz olarak birer canl lm makinesine dnt. Bilimsel bulularn nemli bir ksmn gerekletiren byle bir toplumda bir ey eksik olmalyd Bugn de durum ayn. Dnyann birok lkesinde bilim adamlarnn gece gndz, ykc aygt ve madde retmesinin kknde, dnyada, kendi dnce tarzn benimsememi birilerini beenmeme ya da yok etme saplantsndan ya da inandklar bir dogmadan gelmektedir. En byk

tehlike, bilim adamnda ncelikle olmas gereken, tarafszlk ve zgr dncenin (birinci koul) zmsenmeden, her dnemde geerli olacan olmasdr. Bir insan bir tanrya inanyorsa (dnyada tanmlanm binlerce tanrnn olduunu biliyoruz), dierlerinden daha iyi olduuna inand bir dini varsa, bir rkn stnlne inanm ise, bir ekonomik modelin evrensel olduuna inanm ise, bir idari sistemin en iyi idari sistem olduuna inanm ise, o kiinin tarafsz davranmas, evrensel dnmesi ve kendini gelitirmesi, en nemlisi tm dnya insanlar iin ayn etkinlikle yararl olmas beklenemez. nk kalibre edilmesi ok zor olan bir l sistemi, yani inanmak gibi, herkese gre deien bir l birimini kullanmay alkanlk haline getirmitir. te dnyada akan kann teknik dzeydeki zemini, tarafl, dogmatik dnceli insanlarn yaygn olmasnda yatar. Bir insan inanmayla yola karlrsa, daha inandrc bir eyle karlatnda deerlerinin tmn yitirebilir; esas tehlike burada yatyor. Gelin art niyetsiz bir gzlem yapalm: Eer inanma bir bilim adamnda olmas gereken bir zellik olarak dnlyorsa, o zaman, insanlk tarihine, sanata, bilime katkda bulunmu; yaratclkta nde gitmi ve bugn iyi olarak tanmlayacamz, hemen her gn nimetlerinden yararlandmz bulularn sahibi olan hemen hepsi Hristiyanlk dinine mensup bu insanlarn doruyu bulduklarna ve bildiklerine de inanp, Hristiyanl vmemiz gerekiyor. nk bir bilim adam olarak benim ve benim gibi olanlarn, insanla, kendi toplumuna bir eyler veren insanlarn yannda yer almas gerekiyor. Dogmay ve inanmay savunan hem de temel bilimlerde alan szde syleyebileceimiz evrensel deere ulamadan bilim adamlarnda bulunmas gereken (ikinci koul) teknik bilgi ile donatlm

bilim adamlarmzn almalarna bakyoruz dinsel konular harialmalarnn hi birinde 58 slam lkesinde bugn ve gemite yaam herhangi bir insana atf yaplmyor, referans verilmiyor; ak bir anlatmla rnek olarak setiiniz, deer verdiiniz, gvendiiniz ve nemli bulduunuz hibir almann sahibi bu corafyalarda ve bu retilerde yetimi deil; yani 1600 ylda rnek gstereceimiz pek az insan yetitirmiiz. Pekl, bu mantkla Hristiyan ya da doudaki yaygn doa dinlerine mensup bunca insann yanldna inanyorsanz da, bunca olumsuz belge, bilgi ve gzleme karn, kendinizin ya da u anda drt elle sarldnz deerlerin yanlabileceine neden inanmyorsunuz? Yanl uygulanmadan kaynaklanyor diyerek kurtulmak ok yzeysel bir yaklam olur. En azndan yanlp yanlmadnz ya da gerekten yanl uygulanp uygulanmadn anlayabilmek iin, u ana kadar smsk sarldnz dogmatik yaklamlarnz neden tartmaya aamyorsunuz? Bugn hi kimse, Avrupann bir zamanlar kendi dogmasyla yapt hesaplamaya yanaamyor. Eer inanmayla dnya ilerini dzene koyacaksak, ilk olarak Vatikana inanmamz gerekecek; nk bugn saygn ve etkin olarak nitelendirilen insanlarn ou, bu inanca mensup insanlarn arasndan km; bugn hem Mslmanlarca hem bizim dmzdaki dinlere mensup insanlarca rnek gsterilen ka tane l ya da yaayan- insanmz sayabiliriz? Dnya deiime ak olanlarn dnyasdr; ekli bile srekli deien bir dnyada, bir dncenin ya da yaam tarznn 1600 yldan beri deimediini bundan sonra da deimesine asla yaklamayacaklarn beyan eden topluluklar, yok olularna bile bile imza atan insanlar olacaktr. Esasnda tehlike kapmza dayand bile

2007 Temmuzunda Hollanda ve Danimarkada sz saylr bir kesim, insanlarn ahlakn bozuyor ve srtmeye srklyor diye, Kurann lkelerinde yasaklanmas iin yasal yollara bavurdular. Belli ki bu insanlar da inanlarnn kurbanlardr

niversiteler gerekten bilim adamlarnn yeri mi yoksa bu kadrodan cret alan teknisyenlerin mi? nsanlarn yaam mcadelesine atlmadan nce en son

ekillendirildikleri yerler niversitelerdir. yi bir niversite, kural olarak bilgili ve evrensel ahlaka sahip insan yetitiren yer demektir. Bu nedenle niversiteler (kelime anlam da olmas gereken anlamndan kaynaklanr; yani evrensel olmadan), zgr ve yansz insanlar yetitirmek zorundadr. Bilim adam bu nedenle, inand tanry, mensup olduu dini ve mezhebi n plana karmayan; hatta alma hayatna hi sokmayan; rk, ekonomik model, idari sistem sempatizan olmayan kiilerden olumaldr. Byle bir insan sadece ileride maraz duruma geebilecek bir gruba deil, tm insanla hizmet edecek olgunlua ulam demektir. Bilim adamlarnn doal olarak duygusal ve folklorik kimlikleri de vardr. zmleyici ve yorumlayc mantklarna bavurulmad srece, onlar da dier insanlar gibi "evrensel ve milli" duygular tamak hakkna sahiptirler. Her insandan yaamnn her evresinde ve her trl ortamda gerek bir bilim adam kimliini sergilemesini bekleyemeyiz. Onlarn da ailesinden, akrabalarndan, yaadklar toplumdan aldklar, anlaml ya da anlamsz dini ve milli ritelleri bilimsel dncelerine kartrmamak ve onu bir l birimi olarak kullanmamak kaydyla- yerine getirmelerini ho gryle karlayabiliriz. Ancak bu hak, yetkin olduklar alana, ok defa niversitelerin nizamiyesine (giri kapsna) kadar geerlidir. eri

girildiinde, zel kimlik dediimiz, insan dier insanlardan ayran tm ynlenmelerinden, duygularndan ve dogmatik dncelerinden arnmak zorundadr. Bilim adam kadrosundan maa alan ok kii olmasna karn, gerek bilim adamnn saysnn tahmin edilenden daha az olmasnn nedeni bu kimlik ayrmndaki zorlua dayanr. rnein, bu satrlarn yazar, kendini katksz bir Trk milliyetisi olarak grmesine ve bu lkenin esenlii iin her trl zveriyi yapacana ve uygun ve onurlu koullarla girilecek bir Avrupa Birlii'nin Trkiye Cumhuriyeti'ne ok ey kazandrabileceine inanmasna karn, yle bir senaryoda taknaca tavr bilimsel dncenin ne olup ne olmad konusunda nemli ipular verebilir. rnein, Avrupa Birliine girip girmeme konusunda en hararetli (ok defa da onurumuzu krc) tartmalarn getii 2003 ylnda, Avrupa Birlii'nin genilemeden sorumlu kiisi (ya da bakan) Verheugen, eer yle bir tezle ortaya km olsayd: Trkiye'nin Avrupa Birlii'ne girip girmemesine lkenizde yaamakta olan Prof. Dr. Ali Demirsoy karar versin. Eer, Demirsoy, raporunda girebilir derse, hi bir itirazmz olmadan sizi iimize alacaz; eer giremez derse, o zaman gereini yapn ya da banzn aresine bakn. Ve byle bir raporun yazlmas bana ynlendirilirse, bugnk ulaabildiim bilgiler nda, lkemi ok sevmeme karn, bilimsel ahlakm gerei, bu raporun sonunu, "Trkiye bu mantk ve yaam tarz ile kesinlikle Avrupa Birlii'ne giremez diye balarm. nk bilimsel kimliim, hi kimseyi kandrmaya izin veremez ve byle bir karara ulamaya sadece ve sadece bilimsel veriler "bunlarn banda matematiksel eitlikler" dayanak oluturabilir. Duygu, sevgi, nefret, sempati, arzu, aidiyet (bir dine, mezhebe, rka, gruba, modele vs. bal olma); hatta doann iletim sisteminde hi rastlamadmz, sadece sosyal evrimlemenin sonucunda insan soyuna yerlemi olan baz ahlak kurallar bile etkili olmamaldr. Bir ksm sapkn olsa bile, gelecee yeni

kaplar aabilecek dnceler ancak bu insanlar araclyla elde edilebilir. Bu nedenle bilim adamlarn (ileri srdkleri tezleri evrensel bilimsel yntemlerle kantlamak kouluyla) zgr tutmann ve dncelerini kstlamakszn duyurmalarn tevik etmek gerekir. Onlara yaplacak mdahale ve engellemeler, er ya da ge, toplumun ayana ba olacak olaylara neden olacaktr. Dini ynlenmelerin ve baskc idarelerin egemen olduu toplumlarda zm yollarnn bulunamamas ve "kardelik slogan ile yola klmasna karn, zellikle banaz dini sylemlerin sk sk dile getirildii toplumlarda" uzlama kltrnn gelitirilememesinin temelinde bu mantk arpkl yatar. Bunun iin uzaa gitmeye gerek yok, evremize ve u anda uygulanan ynetimlere (ynetimimize) tarafsz bir gzle bakmamz yeterli. Anadolu, dnya tarihinde ok nemli bir yere sahiptir. Bu nedenle dnyann birok yerinde geerli olan baz yaklamlar ve yorumlar Anadolu iin tam geerli olmayabilir. Bilinen tarihte, Anadolu, dnyann en nemli glerinin yapld corafik blge olmutur. Afrikadan yola kan ilk insanlar bile Anadolu kprsnden gemitir. Keltler, Hititler, Asurlar, Frikyallar, Lidyallar, Msrllar, tarihe damgasn vurmu, Mool istilas, Pers stilas, Byk skender'in Seferi, Roma Seferleri, Arap-Mslman istilas, Orta Asya ve Kafkas kkenli onlarca g dalgas, Hal seferleri, Rusya ile yaplm en az 14 byk sava, Birinci Dnya Sava sonundaki mttefik devletler istilas ve belki 2003 ylnda ad konmam Amerika karmas, bu blgenin nemini vurgulamaktadr. Jeopolitik ve stratejik nemi bu denli byk olan bir lkede yayorsanz; ben, dnya ilerine ya da Eski dnyada olabilecek gelimelere katlmyorum diyemezsiniz. Bu hak, bu corafyadaki insanlara "ne yazk ki" tannmamtr. O halde, bu lkenin insanlar ve yneticileri, her an deiecek dnya koullarna en iyi uyumu yapmay

salayabilecek

ksa

ve

uzun

planlar

yapmak

ve

gncellemek

zorundadrlar. Byle bir projelendirme, kendi dnyasna gmlm, bilimsel gelimelere kapal toplum ve ynetimlerin baaraca bir husus deildir. Ak toplum, evrimsel kimlii gerektirmektedir. Her an mimarisini deitiren bir dnyada evrimsel kimlii kazanamamsanz, evrensel kimlie ulamada da zorlanrsnz. Bunun anahtar dogmadan kurtulmadan geer. nk deiebilir olmann tek yolu budur. nk evrensel kimlie sahip olma, evrensel deerlere sahip olmadan geer. Gelin grn ki, halknn %99'u Mslman olan bir toplumun, dogmatik kabullerinden dolay, evrensel kimlik zellii kazanmas mmkn olmuyor. Tartmalar giyim kuam ekillerine, beslenme eitlerine, baz sosyal geleneklere indirgemeyle soruna gya demokratik zm yollar aryoruz. Hlbuki sorun u: Avam azyla sylersek kafay deitiremiyoruz. Belirli bir dorumuz var ya da bize belirli bir doru dayatlm; bunun zerinde tartmay inanca, rka, kltrel deerlere tehdit olarak alglyoruz. Hi kimse kalkp da u soruyu sormaya; hatta kendine bile sormaya cesaret edemiyor: Ya yaptklarmz ve doru bildiklerimiz yanlsa Bu soruyu soracak da yantn arayacak da bilim adamlardr. Bir bilim adamnn sylediini ynetimler yapmak zorunda deillerdir (lkemizde rnei de hemen hemen yoktur). nk idare ok fonksiyonlu bir denklem gibidir. Koulun birini yerine getirme illa ki baarya gtrme deildir. Bu nedenle bilim adamlar da ynetimde- her zaman doruyu bulamayabilir ya da sunduklar o anda gereki ya da uygulanabilir olmayabilir. Ancak ynetime de dogmaya da, hatta evrensel deerlere de iddete bavurmadankar kabilecek, farkl grler ileriye srebilecek kesim niversitelerdeki bilim adam diye tanmlanan kesimdir. Bu kesimi bask altnda tutan hibir ynetim uzun srede baarya ulaamaz. nk yeniliklere gtrebilecek kaplarn rtmtr.

Bu

nedenle

dogmasnn

esiri

olanlar

gelimeleri

zamannda

izleyemez; izlese de, yukarda anlatmaya altmz "zmleyici dnce tarzna, dogmatik kalplamalardan dolay ulaamaz"; bu nedenle doru zm bulamaz. Egemen glerin hazrlad yol haritasn izlemek zorunda kalr. nne denen maynlar gremez. Askeri de, yneticisi de, ticaret erbab da, sanayicisi de hatta bilim adam da gbek bayla bir yerlere balanmay k noktas olarak grr. Btn bunlarn farkna varlmamas iin de deiik yollar izlenir. Ya Mslman lkelerde grld gibi, baskc rejimler uygulanr; kprdanma grnrse ya da bir gitmezlikle karlalrsa ya da kar hesaplar belirli bir snrn stne karsa demokrasiye getireceiz diye yenileri ile deitirilir. Eskisi ya da yenisi fark etmez, ynetici kadro ile emperyalist glerin ibirlii srdrlr. Ya da arptlm bir demokrasi ile yola devam edilir. Bunun kolay yolu da devletten ulufe alan, dini duygular kanmaya uygun olan, komu lkelerin adn bile sayamayan, yerine bilmeyen, vergi vermeyen, sonunu hesaplamadan ocuk yapan, antik adaki aydnlamaya bile ulamam insanlar demokrasinin bekisi yapp, dnen, yazan, yaratan, dou ya da yanl zm yollar arayan, dnya gereklerini yakndan izleyen kiileri demokrasi dman ilan etmedir. te bir bilim adam kimlii, tm karlarndan arnm, evrensel bilgiyle alt yapsn hazrlam, farkl dnebilen, dndn korkusuzca ylmadan yazl ya da szl olarak geni kitlelere ulatrmaya ekinmeyen, karar verirken dogmay ve duygularn kartrmayan, en nemlisi karlarn n plana almayan kimliktir. Bir lkenin en byk gc bu kimlikli insanlarn saysdr.

Belirli saysal koullar yerine getirmeyle belirli unvanlara sahip olmak evrensel adan bir bilim adam kimliini kazanmtr anlamna ne yazk ki gelmiyor. Ancak bir konudaki teknik bilgi dzeyinizi belki belirtiyor. Ne yazk ki bugn dnyann hemen her yerinde bilim adam kavramna tam bir aklk getirilmemitir. Bir konuda yeterli bir uzman olma, bilim adaml ile edeer tutulmaktadr. Aslnda byle bir kabul, anlam ve yetkisi geniletilmi bir teknisyenliktir. Bu nedenle de bunca yetimi insana kar dnyann acs hi bitmiyor. Yetkileri geniletilmi teknisyenler insanolunun girdii birok kmaz yoldaki hzn ve refahn artrlmasn biraz daha glendirme peindedir; gerek bilim adamlar da geleceini, yaamn, konumunu riske atarak ynetimleri, halk doacak tehlikelerden uzaklatrmak iin uyaran ve o gnk eilimlere ters dse de yeni k yollar neren insanlardr. lkemizin bu ynde gerek bir analizinin yaplmas ok eyi bize gsterecektir. Kim bilir 1980 Darbesinden sonra bir lkede, bilim adam yerine teknisyen saysnn bu denli hzl bir ekilde artmasnn arkasnda yatan gerek de renilmi olur. Prof. Dr. Ali Demirsoy

Deerli Kardeim Meslekteki 46 yllk srem iinde zellikle 1980 Darbesinden sonra ok sayda gen benden bir bilim adamnn tarifini ve nasl olmas gerektiini; en nemlisi de bu kimliin nasl kazanlabileceini sordu. Belli ki bu kadar niversite ve bilim adam kadrosunda bu kadar ok kii olmasna karn bir kuku ve belirsizlik sz konusuydu. Aka birok gen son otuz yldr niversite camiasnn suskunluuna bir trl anlam verememi.

11

Odasna derim Sevgilerimle

ve

laboratuarna

kapanm

bu

insanlarla

nereye

gidilebileceini merak ediyor olmallar. Siz de merak ediyorsanz okuyun

nemli Not: 03-07 Eyll 2012 Tarihinde yaplacak 21. Ulusal Biyoloji Kongresinde yaklak 1700 kiiye ev sahiplii yapacak Ege niversitesi, Trkiyede Biyoloji Eitimi ve Evrim adl al dersini (03 Eyll, saat 11.30-12.30) sunmak iin, 46 yllk eitim deneyimimi gz nne alm olmallar ki, genlere baz nerilerde bulunabilme asndan kongre organizasyon-bilimsel komitesi beni uygun grm bulunmaktalar. Bu konumann alt yapsn oluturacak bu sunumu zellikle kongreye katlanlarn okumas dileiyle, Ege niversitesi Biyoloji Blm mensuplarna ve Ege niversitesi yneticilerine izinleriyle- Trk Biyoloji topluluu ve ahsm adna tekrar teekkr ediyor; kolay gelsin diyorum.